KİMYASAL MADDE YÖNETİMİ İş Sağlığı ve Güvenliği Açısından Kimyasal Madde Yönetimi alerjik, alevlenir, aşındırıcı, çevre, iş sağlığı ve güvenliği, kimyasal, patlayıcı, tahriş edici, toksik, Yangın Kimyasal maddeler, endüstride pek çok sektörde birçok proseste yoğun olarak kullanılmaktadır. Tehlikeli kimyasalların tanım ve sınıflandırmaları ile çalışma koşulları ve alınması gereken önlemler birçok yönetmeliklerde tanımlanmıştır. • Tehlikeli Kimyasallar Yönetmeliği • Kimyasal Maddelerle Çalışmalarda Sağlık ve Güvenlik Önlemleri Hakkında Yönetmelik • Asbestle Çalışmalarda Sağlık ve Güvenlik Önlemleri Hakkında Yönetmelik • Güvenlik ve Sağlık İşaretleri Yönetmeliği • Kanserojen ve Mutajen Maddelerle Çalışmalarda Sağlık ve Güvenlik Önlemleri Hakkında Yönetmelik • Kişisel Koruyucu Donanımların İşyerinde Kullanılması Hakkında Yönetmelik • Patlayıcı Ortamlarda Çalışanların Korunması Hakkında Yönetmelik Tehlikeli Kimyasal Yönetmeliği’ ne göre kimyasal maddelerin sınıflandırılması “Endüstride Kimyasalların Kullanımı ve Yangın Riski” bölümünde yazılmıştır. Bu yazıda, özellikle iş sağlığı ve güvenliği açısından tehlikeli kimyasalların yönetimine değinilecektir. Tehlikeli kimyasalların yönetimindeki esaslar şu şekilde sıralanabilir: 1- Kimyasalların Sınıflandırılması 2- İşaretleme 3- Etiketleme İşaretleme: Bunlardan patlayıcı ve alevlenici maddelere “Endüstride Kimyasalların Kullanımı ve Yangın Riski” yazısında değinilmiştir. Bu yazıda diğer kimyasallara değinilecektir. Buna göre; Sınıflandırma: “Tehlikeli Kimyasallar Yönetmeliği” ve “Kimyasal Maddelerle Çalışmalarda Sağlık ve Güvenlik Önlemleri Hakkında Yönetmelik” e göre kimyasalların sınıflandırması aşağıdaki gibidir: 1. Patlayıcı Madde 2. Oksitleyici Madde 3. Çok Toksik Madde 4. Toksik Madde 5. Aşındırıcı Madde 6. Zararlı Madde 7. Tahriş Edici Madde 8. Alerjik Madde 9. Kanserojen Madde 10. Mutajen Madde 11. Üreme İçin Toksik Madde 12. Alevlenir Madde 13. Kolay Alevlenir Madde 14. Çok Kolay Alevlenir Madde Tehlike Özelliği İşaret Sembol TOKSİK Çok Toksik Madde (T+) : T+ T Çok az miktarda solundugunda, ağız yoluyla alındığında, deri yoluyla emildiğinde, insan sağlığı üzerinde akut veya kronik hasarlara veya ölümüne neden olan madde ve ürünler. Toksik (T) : Az miktarda solunduğunda, ağız yoluyla alındığında, deri yoluyla emildiğinde insan sağlığı üzerinde akut veya kronik hasarlara veya ölümüne neden olan madde ve ürünler AŞINDIRICI Canlı doku ile temasında, dokunun tahribatına neden olabilen madde ve ürünler. C TAHRİŞ EDİCİ Mukoza veya cilt ile direkt olarak ani, uzun süreli veya tekrarlanan temasında lokal eritem, eskar veya ödem olusumuna neden olabilen asındırıcı olarak sınıflandırılmayan madde ve ürünler. Xi ALERJİK Solundugunda, cilde nüfus ettiginde asırı derecede hassasiyet olusturan ve daha sonra maruz kalınması durumunda karekteristik olumsuz etkilerin ortaya çıkmasına neden olan madde ve ürünler. Xi Xn ÇEVRE İÇİN TEHLİKELİ Çevre ortamına girdiginde çevrenin su veya su dısında kalan çevre için kısa veya uzun süreli tehlikeler gösteren madde ve ürünler. PATLAYICI Oksijensiz ortamda ani gaz yayılımı ile ekzotermik reaksiyon verebilen kısmen kapatıldıgında ısınma ile kendiliginden patlayan, belirlenmis test kosullarında patlayan, çabucak parlayan katı, sıvı, macunumsu, jelatinimsi haldeki madde ve ürünler. OKSİTLEYİCİ Özellikle yanıcı maddelerle olmak üzere diger maddeler ile de temasında önemli ölçüde ekzotermik reaksiyona neden olan madde ve ürünler. ALEVLENİR Çok Kolay Alevlenir (F+) : Çok düsük parlama noktası ( 0ºC den düsük) ve düsük kaynama noktasına ( 35ºC den düsük) sahip sıvı haldeki madde ve ürünler ile oda sıcaklıgı ve basınç altında hava ile temasında yanabilen gaz halindeki madde ve ürünler. Kolay Alevlenir (F) : * Ates kaynagı ile kısa süreli temasta kendiliginden yanabilen ve ates kaynagının uzaklaştırılmasından sonrada yanmaya devam eden katı, * Düşük parlama noktasına ( 21ºC den düsük) sahip olan sıvı, * Su ve nemli hava ile temasında, tehlikeli miktarlarda, çok kolay alevlenebilir gaz yayanmadde ve ürünler. Alevlenir ( F) : Düşük parlama noktasına (21 ºC - 51ºC ) sahip sıvı haldeki maddeler. N E O F+ F F ZARARLI Solunduğunda, ağız yoluyla alındığında, deri yoluyla emildiğinde insan sağlığı üzerinde akut veya kronik hasarlara veya ölümüne neden olan madde ve ürünler. KANSEROJEN Solunduğunda veya ağız yolu ile alındıgında, deriye nüfuz ettiginde kanser oluşumuna neden olan veya kanser oluşumunu hızlandıran madde ve ürünler. KATEGORİ 1 : İnsan için kanserojen olduğu bilinen maddeler. KATEGORİ 2 : İnsan için kanserojen sayılabilen maddeler. KATEGORİ 3 : İnsanda kanserojenik etki potansiyeli olan fakat verilerin yetersiz oldugu maddeler. MUTOJEN Solundugunda veya agız yolu ile alındıgında, deriye nüfuz ettiginde kalıtımsal genetik hasarlara yol açabilen veya bu etkinin olusumunu hızlandıran madde ve ürünler. 1. KATEGORİ 1: İnsan için mutojen oldugu bilinen maddeler 2. KATEGORİ 2: _nsan için mutojen sayılabilen maddeler. 3. KATEGORİ 3: İnsanda mutojenik etki yapması muhtemel maddeler. ÜREME İÇİN TOKSİK Solundugunda veya agız yolu ile alındıgında, deriye nüfuz ettiginde erkek ve disilerin üreme fonksiyon ve kapasitelerini azaltan ve/veya dogacak çocugu etkileyecek kalıtımsal olmayan olumsuz etkileri meydana getiren veya olumsuz etkilerin olusumunu hızlandıran madde ve ürünler KATEGORİ 1: İnsanda üreme yetenegini bozdugu bilinen maddeler KATEGORİ 2: İnsanda üremeyi bozması muhtemel maddeler. KATEGORİ 3: İnsanda üremeyi etkileyen maddeler. Xn T 1-2 Xn 3 T 1-2 Xn 3 T 1-2 Xn 3 Yukarıda da görüldüğü gibi, çok faklı özelliklere sahip kimyasallar mevcuttur ve her birinin insan sağlığına farklı riskleri söz konusudur. Bu işaretler, kimyasal maddelerin depolandığı kaplar üzerinde bulunur ve o kimyasalın niteliği hakkında bilgi verir. Diğer taraftan; • İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Tüzüğü, • Güvenlik ve Sağlık İşaretleri Yönetmeliği, • TS7248 ISO 3864 / Güvenlikle İlgili Renkler ve İşaretler Standardı • TS 10691 – ISO 6309 / Yangından Korunma Güvenlik İşaretleri Standardına göre işyerlerinde kullanılacak olan levhalar aşağıdaki gibi olmalıdır: Resim 2: Örnek bir işaretleme Hem işçi sağlığı ve iş güvenliği, hem de yangın güvenliği açısından, tesislerde uyarı levhalarının kullanımı çok önemlidir. Her bildirimin ayrı bir rengi mevcuttur. Kimyasal madde tehlike işaretleri zemin üzerine siyah renklidir. Burada önemli olan nokta, gerekli yerlerde gerekli levhaların kullanılmasıdır. Resim 3: Bir işyerinde bulunan tehlike işaretleri bilgilendirme tablosu Boru İşaretlemesi: Endüstriyel tesislerde, prosesin sürekliliğini sağlayan bağlantı boruları, içerisinden geçen sıvının ne olduğunu ve akış yönünü belirtecek işaretlemelere sahip olmalıdır. Akışkan boru işaretlemesinde kullanılan renkler, TS EN 14726 Standardında bulunmaktadır. Resim 4: Örnek boru işaretlemesi Ayrıca Güvenlik ve Sağlık İşaretleri Yönetmeliği de boru işaretlemeleri ile ilgili gerekli bilgileri vermektedir. Ancak 2001 yılında, TS standardında yapılan düzenlemeler ile renk kodları sadece gemiler için kullanılır hale getirilmiştir. Buna göre, borular istenilen renkte boyanabilecektir ancak içerisinden geçen kimyasal maddenin işaretiyle etiketleneceklerdir. Ülkemizdeki mevzuatlarda net olarak yer almasa da İngiliz BS 1710 standardı akışkan borulardaki işaretleme ve renkleri tanımlamıştır: Resim 5 : Boru işaretleme renkleri Etiketleme: Etiketleme konusuna, “Endüstride Kimyasalların Kullanımı ve Yangın Riski” konusunda değinilmişti. Buna göre; Tehlikeli Kimyasallar Yönetmeliği’ ne göre etiket üzerinde üreticiye ait bilgilerin yanısıra, kimyasala ait gerekli bilgilere yer verilmelidir. Yönetmelikteki Ek-VII’ de geçen zararlı maddelere ait “Özel Riskler (R) (Risk Cümlecikleri) ve Güvenlik Önlemlerinin (S)”içerisinden uygun olanların da etiket üzerinde olması gerekmektedir. MSDS (Material Safety Data Sheet) (Güvenlik Bilgi Formları): Malzeme Güvenlik Bilgi Formu, ya da kısaca GBF’ ler, (İngilizce’ de MSDS diye geçmektedir.) kimyasalın kimliği niteliğindedir. Bir işletmede kullanılan kimyasalların GBF’ lerinin bulundurulması etkili bir risk yönetimi için önemlidir. Güvenlik Bilgi Formlarının Düzenlenmesine İlişkin Usul ve Esaslar Tebligi’ne göre, tehlikeli kimyasalı üretenler tarafından hazırlanması gerekir. Maddenin yabancı menşeili olması durumunda ithalatçı aracılığıyla yine Türkçe olarak GBF hazırlama zorunluluğu mevcuttur. Güvenlik Bilgi Formları üzerinde aşağıdaki bilgilerin bulunması gerekmektedir: • Madde ve üreticinin kısa adı • Kimyasalın bileşeni ve tehlikeleri • İlkyardım bilgileri • Yangınla mücadele bilgileri • Kullanım ve depolama özellikleri • Maruziyet ve kişisel korunum hakkında bilgi • Fiziksel ve kimyasal özellikler • Kimyasal kararlılık ve reaktivite • Taşımacılık bilgileri • Ekolojik bilgi • Diğer bilgiler Resim 6: MSDS (GBF) örneği Malzeme güvenlik bilgi formları, işletmede kullanılan malzemenin tanınması açısından çok önemlidir. Yukarıda yazılan bilgilere göre malzemenin kullanım şartları belirlenir, gerekli koruyucu donanımın kullanılması sağlanır. Üretim şartları buna göre şekillenir. Dikkat Edilecek Hususlar : Tesislerde kullanılan kimyasal maddelerin yönetimi, yukarıda da belirtildiği gibi hem yangın güvenliği, hem de iş sağlığı ve güvenliği açısından oldukça önemlidir. Kullanılan kimyasalın hangi sınıfta olduğunu bilmek ve önlemleri buna göre almak oldukça önemlidir. 1- Kullanılan kimyasalın ambalajının üzerinde doğru işaretlemenin yapıldığı kontrol edilmelidir. 2- Kimyasalların kullanıldığı ve depolandığı alanlara, kimyasalın niteliğine uygun işaret ve uyarı levhaları yerleştirilmelidir. 3- Her kimyasalın GBF (Güvenlik Bilgi Formu)(MSDS) olmalıdır. GBF’ ler kolay görülebilecek yerlere asılmalı, tüm çalışanlara, GBF’ ler konusunda eğitim verilerek kullanılan kimyasalın özelliklerini öğrenmeleri sağlanmalıdır. 4- Uygun yerde, uygun nitelikte kişisel koruyucu donanım kullanımına dikkat edilmelidir. Örn; toksik veya oksitleyici madde ile yapılan işlemlerde maske, eldiven ve gözlük kullanılmalıdır. (Bknz. Kişisel Koruyucu Donanım Hakkında Yönetmelik) 5- Kimyasal maddelerden kaynaklanacak tehlikelere karşı bulundurulması önerilen koruyucu donanımlar: a. Çizme b. Uyarı levhası c. Tulum d. Yangın elbisesi ve eldiveni e. Gözlük f. Gaz maskesi � g. Kürek, faraş h. Kova i. Gaz maskesi j. Bariyer 6- Kimyasalın depolandığı ve kullanıldığı alanlardaki havalandırmanın yeterli seviyede olduğu kontrol edilmelidir. Havalandırmalar doğru noktalardan yapılmalı (kullanılan kimyasalın solvent buharının havadan ağır ya da hafif olması, havalandırmanın yapılacağı noktaları belirler.), çalışanların kimyasal buharlardan etkilenmeleri önlenmelidir. 7- Çalışma ortamındaki kimyasal madde buhar yoğunluğunun, standard seviyede olup olmadığının tespit edilmesi için ortam ölçümlerinin periyodik olarak yapılması gerekir. 8- Bu tür ortamlarda çalışanlara periyodik sağlık taraması/kontrolü yapılmalıdır. 9- İşletmede kullanılan makinelerin (kimyasallarla işlem yapılan tüm makineler) periyodik kontrolleri aksatılmadan yapılmalıdır. 10- Çalışanlar, kullanılan kimyasalların tehlikeleri hakkında eğitilmeli, acil eylem planları oluşturulmalı, acil durumlarda yapılması gerekenler konusunda tatbikat yapılmalıdır.
