T. C. BAÞBAKANLIK Aralýk 2007 Editörler Ahmet UZAK Mehmet ALTUNTAÞ Baský Ýsmat Meþrutiyet Cad. 9/7 Bakanlýklar/ANKARA Tel: 0 312 425 36 34 Sayfa ve Kapak Tasarýmý Ali ÇELÝK - Ýsmat Arka Kapak Tasarýmý Ýbrahim YILMAZ Ýrtibat T.C. Baþbakanlýk Ýnsan Haklarý Baþkanlýðý Yüksel Cad. No:23 Kat:3 Bakanlýklar/ANKARA Tel: 0 312 430 72 84 - 430 23 78 Bu kitapta kullanýlan fotoðraflar flickr.com adlý web sitesinden alýnmýþtýr. ÖNSÖZ...................................................................................... 7 SUNUÞ.................................................................................... 11 I. BÖLÜM ÝNSAN HAKLARI KAVRAMI........................................................ 13 A. B. C. D. E. Ýnsan Haklarý Nedir? ................................................................. 14 Dünyada Ýnsan Haklarýnýn Geliþimi ............................................ 17 Temel Hak ve Özgürlüklerin Sýnýrlandýrýlmasýnýn Sýnýrlarý ........... 19 Avrupa Birliði ve Ýnsan Haklarý................................................... 20 Avrupa Konseyi, Avrupa Ýnsan Haklarý Sözleþmesi ve AÝHM ........ 21 II. BÖLÜM TÜRKÝYE'DE ÝNSAN HAKLARI.................................................... 23 A. Genel Olarak ............................................................................ 24 B. Türkiye'de Ýnsan Haklarý Alanýnda Yapýlan Reformlar ................. 28 C. Ýnsan Haklarý Alanýnda 60. Hükümetin öncelikleri ve AB Müktesebatýna Uyum Programý ........................................... 39 D. Türkiye'de Ýnsan Haklarý Ýle Ýlgili Kurumsal Yapý ......................... 42 E. Ýnsan Haklarý Baþkanlýðýnýn Faaliyetleri ..................................... 45 EKLER .................................................................................... 63 A. B. C. D. Ýnsan Haklarý Evrensel Beyannamesi......................................... 64 Ýnsan Haklarý Ýle Ýlgili Önemli Günler.......................................... 67 Ýnsan Haklarýyla Ýlgili Baþlýca Kurum ve Kuruluþlar .................... 68 Baþbakanlýk Ýnsan Haklarý Baþkanlýðý ile Ýletiþim........................ 71 Önsöz Onurlu, eþit ve özgür bir yaþamýn vazgeçilmez koþullarýný ifade eden insan haklarý günümüzde tüm dünyanýn kabul ettiði evrensel, ahlaki bir deðerler bütünü; adil, meþru ve uygar bir devlet ve toplum yönetiminin vazgeçilmez kriteridir. Ýnsan Haklarý, etik bir ideal olmanýn ötesinde insanlýk ailesinin bütün üyelerinin özden saygýn oluþlarýnýn; eþit ve vazgeçilmez haklarýn kabulü de, Birleþmiþ Milletler Antlaþmasýnýn baþlangýç bölümünde ifade edildiði üzere, tüm dünyada özgürlük, adalet ve barýþýn temelini oluþturur. Ýnsan Haklarý Evrensel Beyannamesi ile ilân edilen ve günümüzde artýk çaðdaþ bütün Anayasalarda yer alan hak ve özgürlükler, insaný en yüksek deðer olarak kabul eden bir anlayýþýn ürünüdür. Tüm insanlar, dünyanýn neresinde, hangi ülkesinde bulunursa bulunsunlar doðuþtan, kadýn-erkek, ýrk, din, dil ya da baþka bir nedenle ayrým yapýlmaksýzýn eþit ve özgür bireyler olarak dokunulmaz, devredilmez, vazgeçilmez, evrensel nitelikte haklara sahiptir. Böylece insan haklarý, insanlýðýn uzun mücadeleler sonucunda yirminci yüzyýlda ulaþtýðý çaðdaþ insanlýk anlayýþýnýn dokusunda yer almakta, bu günden geleceðe yeni bir insanlýk anlayýþý oluþturup geliþtirmektedir. Ýnsan haklarý, çok boyutlu bir konular manzumesidir. Toplumun her kesimini ilgilendirmektedir. Ýnsan haklarý ile demokrasi, paralel bir evrim geçirmiþtir. Her ikisi birbirine baðlý kavramlardýr. Ýnsan haklarý teminat altýna alýnmýþ olmayan bir ülkede demokrasiden söz edilemez, demokrasi olmayan yerde de bir insan haklarýnýn varlýðý düþünülemez. Bunlar, biri olmazsa diðeri de var olmayacak ölçüde birbirine baðlý olan iki kavramdýr. Ayný biçimde, insan haklarý devletin sosyal ve hukuk devleti nitelikleri ile yakýndan ilgilidir. Hatta denebilir ki sosyal hukuk devletinin temelidir. Dolayýsýyla insan haklarýnýn teminat altýna alýnmasý, toplumun her yönden geliþmesini olumlu biçimde etkileyecek nitelikleri korumak anlamýna gelir. Türkiye Cumhuriyeti Anayasasý, insan haklarýna saygýlý olmayý Cumhuriyetimizin temel nitelikleri arasýnda belirtmiþ (Madde 2) ve insan haklarýna dayanan devlet (Madde 14) anlayýþýný açýkça ifade etmiþtir. Bunu gerçekleþtirmek amacýyla, Ülkemizde insan haklarý alanýnda bugüne kadar çok önemli düzenlemeler ve çalýþmalar yapýlmýþtýr. Ýnsan haklarýyla ilgili uluslararasý belgelerin hemen hepsinin altýnda Türkiyenin imzasý vardýr ve bu belgeler Türk hukukunun birer parçasý olmuþtur. 7 Önsöz Ýnsanýmýzýn layýk olduðu deðere ulaþabilmesi ve Avrupa Birliði müktesebatýna uyum çabasý çerçevesinde son yýllarda dokuz uyum paketi hazýrlanmýþ ve insan haklarý alanýnda anayasal, yasal ve idari düzeyde bir anlamda sessiz bir devrim gerçekleþtirilmiþtir. Son yýllarda yapýlan iki Anayasa deðiþikliði (2001 ve 2004), yeni Türk Ceza Kanunu, Ceza Ýnfaz Kanunu, Ceza Muhakemesi Kanunu gibi insan haklarýný doðrudan ilgilendiren bir çok alandaki kapsamlý deðiþiklikler, ayrýca çýkarýlan uyum paketleriyle demokrasinin ve hukukun üstünlüðünün güçlendirilmesi ile insan hak ve özgürlüklerine saygýnýn saðlanmasý yönünde reform niteliðinde önemli adýmlar atýlmýþtýr. Ýnsan hak ve özgürlüklerini doðrudan ilgilendiren bir çok alanda bir dizi hukuki ve idari düzenleme yapýlarak insan hak ve özgürlüklerine yönelik kýsýtlamalar önemli ölçüde giderilmiþ ve insan haklarýna iliþkin evrensel standartlara ulaþma yönünde önemli ilerlemeler kaydedilmiþtir. Düþünce ve ifade özgürlüðü, örgütlenme özgürlüðü, iþkence ve kötü muamelenin önlenmesi, ölüm cezasýnýn kaldýrýlmasý, kiþi özgürlüðü ve güvenliði, basýn özgürlüðü, kadýnerkek eþitliði, yargýnýn iþleyiþi, temel haklara iliþkin uluslararasý sözleþmelerin statüsü, sivil-asker iliþkileri ve daha birçok konuda yapýlan deðiþikliklerle insan hak ve özgürlüklerinin sýnýrlarý geniþletilmiþtir. Yapýlan reformlarýn uygulamaya yansýtýlmasýna yönelik varolan yargýsal ve idari mekanizmalara ilave mekanizmalar eklenmiþ ve bu amaçla Baþbakanlýk Ýnsan Haklarý Baþkanlýðý, Ýnsan Haklarý Üst Kurulu, Ýnsan Haklarý Eðitimi Ulusal Komitesi Ýnsan Haklarý Danýþma Kurulu, Reform Ýzleme Grubu (RÝG), Ýl ve Ýlçe Ýnsan Haklarý Kurullarý gibi yeni yapýlar oluþturulmuþtur. Ayrýca, çeþitli kamu kurum ve kuruluþlarý bünyesinde de birçok yeni insan haklarý birimleri kurulmuþtur. Ülkemizdeki demokratik yapýnýn eksiksiz hale getirilmesi, insan haklarý bilincinin geliþtirilmesi, insan haklarý ihlâllerinin önlenmesi ve çaðdaþ yaþamýn öngördüðü temel hak ve özgürlüklerden yararlanma fýrsatýnýn insanýmýza tam manasýyla verilebilmesi için, bundan sonra da, çalýþmalarýmýz ayný hýz ve kararlýlýkla devam edecektir. Ülkemizin önündeki temel vizyon budur. Ýnsan haklarý alanýnda yapýlan reformlarýn uygulamaya tam olarak yansýtýlabilmesi, ülkemiz içinde yaþayan tüm insanlarýn eþit bir þekilde tüm hak ve özgürlüklerden yararlanabilmesi bundan sonraki çalýþmalarýn temel hedefi olacaktýr. Bunun için, mevzuat ve kurumsal düzeydeki geliþmelerle birlikte zihinsel bir dönüþümün gerekliliði ortadýr. Eðitim ve bilinçlendirme faaliyetleri bu nedenle büyük önem kazanmaktadýr. Bu faaliyetlerin sürekliliði ise istenen amaca ulaþmada hayati derecede öneme sahiptir. 8 Önsöz Esasýnda, günümüzün insan haklarý deðerlerinin lafzýna deðilse de ruhuna her zaman sahip olan bu topraklarda, pek çok farklý din, mezhep ve etnik kökenden topluluðun yüzyýllarca barýþ içinde yaþayabilmesini saðlayan bir hoþgörü iklimi vardýr. Ýnsan sevgisiyle beslenen bu iklim, insan haklarý ile ulaþýlmasý arzu edilen hedefer için ideal bir bilgi ve düþünce zemininin varlýðý anlamýna gelmektedir. Bu açýdan bakýldýðýnda, insan haklarýnýn ithal bir kavram deðil, medeniyetimizin yitik bir malý olduðunu belirtmek gerekmektedir. Ýnsan haklarý konusundaki zihinsel dönüþüm de, esas olarak insanýmýzýn fikir ve gönül dünyasýnda mevcut bulunan deðerleri, evrensel dil ve içerikle bütünleþtirmeyi saðlayacaktýr. Ýnsan haklarýnýn korunmasý ve geliþtirilmesi yolunda yapýlan ve yapýlacak tüm çalýþmalarýn insanlýðýn ortak deðeri olan insan haklarýnýn tüm yönleriyle bu topraklarda yaþanýlýr kýlacaðýna hiç þüphe yoktur. Ülkemizde insan haklarýnýn korunmasý ve geliþtirilmesi çabalarýna küçük de olsa bir katký saðlayacaðýný düþündüðümüz bu çalýþmada, bir taraftan insan haklarý ile ilgili bazý temel nitelikte bilgiler yer alýrken diðer taraftan da ülkemizde son yýllarda insan haklarý alanýnda yaþanan deðiþim ve dönüþüm ve bu alanda özellikle Ýnsan Haklarý Baþkanlýðýnýn gerçekleþtirmiþ olduðu faaliyetlerden bazý örnekler gözler önüne serilmiþtir. Bu vesileyle, bu çalýþmaya katký saðlayan herkese teþekkürlerimi sunar ve çalýþmanýn tüm ilgilenenlere faydalý olmasýný temenni ederim. Cemil ÇÝÇEK Devlet Bakaný ve Baþbakan Yardýmcýsý 9 Önsöz 10 Sunuþ Ýnsan Haklarý Baþkanlýðý, 12.04.2001 tarihli ve 4643 sayýlý Kanunla, insan haklarýnýn korunmasý ve geliþtirilmesine yönelik çalýþmalarda bulunmak amacýyla kurulmuþtur. Baþkanlýk, genel olarak insan haklarý ile ilgili konularda görevli kuruluþlar arasýnda koordinasyonu saðlamak, mevzuatý ve uygulamayý izlemek, ulusal mevzuatýn uluslararasý belgelerle uyumlu hale getirilmesine iliþkin çalýþmalarda bulunmak, kamu kurum ve kuruluþlarýnýn insan haklarý eðitim programlarýnýn uygulanmasýný izlemek ve insan haklarý ihlâli iddialarý ile ilgili baþvurularý incelemek ve araþtýrmakla görevlidir. Baþkanlýk Avrupa Birliði üyelik süreci çerçevesinde yürütülen çalýþmalara katký saðlamaktadýr. Ayrýca Yurt genelinde 81 il ve 850 ilçede bulunan Ýl ve Ýlçe Ýnsan Haklarý Kurullarý, Baþkanlýða aylýk faaliyet raporlarý göndermektedir. Bu raporlar deðerlendirilerek Kurullara rehberlik hizmeti verilmekte, eþgüdüm saðlanmakta ve istatistikler yayýmlanmaktadýr. Baþkanlýk ayrýca insan haklarý ihlal iddialarýna iliþkin bireysel baþvurularý incelemekte ve bir hak ihlali tespit etmesi durumunda ilgili kurumlarla temasa geçerek ihlalin giderilmesi için gerekli iþlemlerin yapýlmasýný saðlamaktadýr. Ýnsan haklarý ihlali iddialarýna iliþkin sayýsal veriler hakkýndaki bilgiler periyodik olarak kamuoyuna açýklanmaktadýr. Baþkanlýk bunlara ilaveten özellikle Ýl ve Ýlçe Ýnsan Haklarý Kurullarý baþta olmak üzere sivil toplum, kamu kurum ve kuruluþlarý ve toplumun geneline yönelik geniþ kapsamlý eðitim faaliyetleri gerçekleþtirmektedir. Baþkanlýk, hazýrlamýþ olduðu kitap, kitapçýk, broþür ve internet sayfasý gibi eðitim materyalleriyle de insan haklarý alanýnda bilinç artýrma faaliyetlerinde bulunmaktadýr. Baþbakanlýk Ýnsan Haklarý Baþkanlýðýnýn daha önce yayýnlamýþ olduðu eserler þunlardýr; 1) Human Rights Documents File (2004); 2) Ýnsan Haklarý Bilgi Dosyasý (2005); 3) Þüpheli ve Sanýk Haklarý (2006); 4) Ýnsan Haklarý (2006); 5) Ýnsan Haklarý Bilgi Dosyasý (2007); 6) Milenyum Türkiyesi'nde Ýnsan Haklarý ve AB Konusundaki Açýlýmlar -Anayasal ve Yasal Deðiþimler (2007); 7) Türk Anayasasý ve Avrupa Birliði (2007). Bu kitabýn yayýmlanmasýna verdiði destek nedeniyle Baþbakan Yardýmcýmýz Sayýn Cemil ÇÝÇEKe, ayrýca emeði geçen herkese ve özellikle Ahmet UZAK ve Mehmet ALTUNTAÞa teþekkür borçluyum. Ülkemizde insan haklarýnýn korunmasý ve geliþtirilmesi çabalarýna küçük de olsa bir katký saðlayacaðýný düþündüðümüz bu çalýþma, Ýl ve Ýlçe Ýnsan Haklarý Kurullarý üyeleri ile insan haklarý alanýnda çalýþan herkesin istifadesine sunulmaktadýr. Kitapçýðýn insan haklarý yolunda yararlý olmasý dileðiyle. Prof. Dr. Hasan T. FENDOÐLU Baþbakanlýk Ýnsan Haklarý Baþkaný 11 Sunuþ I. BÖLÜM ÝNSAN HAKLARI KAVRAMI A. Ýnsan Haklarý Nedir? Ýnsan Haklarý, insaný insan yapan ve insanýn sýrf insan olarak herhangi bir þarta veya statüye baðlý olmadan doðuþtan sahip olduðu dokunulmaz, vazgeçilmez, üstün nitelikli ahlaki deðerlerdir. Bu haklar; 14 Ýnsan Haklarý Nedir? Ýnsanýn deðerini ve onurunu korur. Ýnsanýn, insanca yaþamasý için gerekli, zorunlu koþullarý ifade eder. Ýnsanýn insan olmaktan kaynaklanan gereksinimlerini karþýlamaya yönelik, maddi ve manevi varlýðýný korumayý, geliþtirmeyi hedef edinen en temel deðerlerdir. Ýnsan haklarýnýn kaynaðý, insan doðasý ve bu doðanýn özünde varolan insan onurudur. Tüm insanlar, insan olmanýn gereði olarak, bu haklara din, dil, ýrk, cinsiyet, toplumsal köken, ulusal aidiyet vb. hiçbir ayýrým gözetilmeksizin eþit bir þekilde sahiptirler. Yani, insan haklarý evrenseldir; zamandan, mekandan, ekonomiden ve kültürden baðýmsýz olarak insanýn varoluþuyla birlikte vardýr. Bir baþka açýdan, insan haklarýný insan onurundan kaynaklanan siyasi talepler olarak da ifade etmek mümkündür. Çünkü insan haklarý bireyin bilhassa devlet karþýsýnda ileri sürdüðü ve ondan ihlal etmemesini istediði haklardýr. Buna göre, devletin varlýk nedeni, bireyin doðuþtan sahip olduðu temel hak ve özgürlükleri güvenceye almaktýr. Devlet, toplumu oluþturan bireylerin bu maksatla kurduklarý bir siyasal örgütlenmenin adýdýr. Bu anlamda, devletin biri negatif, diðeri de pozitif olmak üzere iki tür yükümlülüðü bulunmaktadýr. Devletin negatif yükümlülüðü, onun özellikle güç kullanan aygýtlarýyla bireylerin hak ve özgürlüklerini ihlal etmemesini ifade eder. Sözgelimi, iþkence yasaðýnýn ihlali devletin negatif yükümlülüðünün yerine getirilmediðini gösterir. Diðer yandan, devlet sadece insan haklarýný ihlal etmemekle deðil, bu ihlalleri önlemekle ve insanýn insanca yaþamasý, maddi ve manevi varlýðýný geliþtirmesi için her türlü tedbiri de almasý gerekir. Bu baðlamda, örneðin, yetkililerin patlamasý muhtemel bir çöplüðün etrafýndaki yapýlaþmaya izin vermesi, devletin yaþama hakkýný koruma noktasýndaki pozitif yükümlüðünü yerine getirmediðini göstermektedir. Ýnsan haklarýnýn neler olduðu, neleri kapsayýp kapsamadýðý siyasal/ideolojik/felsefi tutum ve tercihlere göre farklýlýk gösterebilirse de bu konuda günümüzde özellikle uluslar arasý standart oluþturma sürecinde belli bir uzlaþýya varýlmýþ olduðu rahatlýkla söylenebilir. Bugün baþta BM insan Haklarý Evrensel Bildirgesi(1948), BM Ýkiz sözleþmeleri (Medeni ve Siyasal Haklar Sözleþmesi (1976); Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Sözleþmesi (1976) olmak üzere gerek BM ve gerekse Bölgesel düzeyde kabul edilen birçok belge ve sözleþmeyle ortak bir insan haklarý hukukunun oluþtuðu ve bu hukuk içerisinde artýk sadece klasik(birinci kuþak) haklar olarak bilinen medeni ve siyasal haklar deðil ayný zamanda ikinci kuþak haklar olarak bilinen ekonomik, sosyal ve kültürel haklar ile üçüncü kuþak (dayanýþma) olarak bilinen çevre hakký, kalkýnma hakký, barýþ hakký gibi haklarýn da insan haklarýnýn ayrýlmaz bir parçasý olduðu ve bu haklarýn bir bütün olarak insan onuru ve insanca bir varoluþ un vazgeçilmez ve bölünmez bir parçasý olduðu genel kabul gören bir görüþtür. Baþka bir ifadeyle, tüm kuþak haklarý insanca bir yaþam sürdürebilmek için gerekli olan haklardýr. Birbirine baðýmlý olan bu haklardan birinin yokluðu diðerlerini de olumsuz etkiler. Her biri insanýn temel bir gereksinimini karþýlamaya yönelik olan insan haklarý bir bütün olarak insaný insan yapan özelliklerin toplamý, insanca bir yaþamýn asgari koþullarýdýr . Ayrýntýya gitmeden ifade etmek gerekirse Klasik (Birinci Kuþak) Haklar bireyleri devlete ve topluma karþý koruyan, bireylere, kendilerini özgürce gerçekleþtirebilecekleri özel, dokunulmaz alanlar saðlayan ve bireylerin devlet yönetimine katýlmalarýný güvence altýna alan haklardýr. Klasik Haklar, bir baþka ifadeyle, özünde bireyin maddi ve manevi bütünlüðünü koruyan, özgürlüðünü güvence altýna alan ve bireyi devletin keyfi yönetimine karþý koruyan haklarý ifade eder. Asýl amacý birey karþýsýnda devletin gücünü sýnýrlandýrmayý saðlamak olan klasik haklara devletin müdahale etmeme, yani karýþmama yükümlülüðü vardýr. Klasik Haklarýn baþlýcalarý þunlardýr: Yaþama Hakký ve Kiþi dokunulmazlýðý Ýþkence ve Kötü Muamele Yasaðý Kiþi Özgürlüðü ve Güvenliði Düþünce ve Ýfade Özgürlüðü Din ve Vicdan Özgürlüðü Özel hayatýn Gizliliði Hakký Adil Yargýlanma Hakký Mülkiyet Hakký Ayýrýmcýlýk Yasaðý Toplantý ve Gösteri yürüyüþü hakký Dernek Kurma Hakký 15 I. Bölüm - Ýnsan Haklarý Kavramý Çalýþma Özgürlüðü Dilekçe Hakký Seçme ve Seçilme Hakký Kamu hizmetlerine girme hakký Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar ya da Ýkinci Kuþak Haklar, istihdam, eðitim, saðlýk gibi insan geliþimi için gerekli olan koþullarýn veya insani olanaklarýn geliþtirebilmesini saðlayan ön koþullara yönelik haklardýr. Baþka bir ifadeyle, Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar bireyi toplumsal risklere karþý koruyan, insanca yaþamak için yeterli bir yaþam düzeyini güvence altýna alan ve Klasik Haklardan gerçekten yararlanabilmelerine imkan tanýyan ve bu amaçla bireyin devletten ve toplumdan gerçekleþtirmelerini talep edebilecekleri haklardýr. Bu haklarýn büyük bir çoðunluðu, Klasik Haklardan farklý olarak, önemli ölçüde devlete bir hizmet sunma görevi veren ve bu nedenle devletin aktif müdahalesini gerektiren ve gerçekleþtirilmeleri büyük ölçüde mali kaynaklarýn kullanýlmasýna baðlý olan haklardýr. Bununla birlikte, Klasik Haklarla Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar arasýndaki ayrým, çok da katý bir þekilde yorumlanmamalýdýr. Devletleri belirli hareketlerden kaçýnmaya yükümlü kýlan klasik haklar olduðu gibi belli bir güvence yükümlülüðü ve bu nedenle büyük mali kaynaklar gerektiren klasik haklar da vardýr. Ayrýca özellikle belirtmek gerekir ki Klasik Haklarýn gerçekten özellikle de üçüncü kiþilerden yani toplumdan gelen müdahalelere karþý korunabilmesi devletler tarafýndan büyük yatýrýmlar yapýlmasýný ve bu anlamda büyük mali olanaklarýn kullanýlmasýný gerektirmektedir. Örneðin adil yargýlanma hakký, iyi eðitimli yargýçlarý, savcýlarý, savunma avukatlarýný, polis memurlarýný, yeterli cezaevlerini ve diðer tesisleri gerektirmektedir. Benzer þekilde Siyasal Haklarýn vazgeçilmez kullanýmýný ifade eden seçimler de yüksek harcamalar gerektiren bir diðer örnek olarak zikredilebilir. Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklarýn belli baþlýlarý þunlardýr: 16 Ýnsan Haklarý Nedir? Çalýþma Hakký Sosyal Güvenlik Hakký Sendika Kurma Hakký Toplu Sözleþme ve Grev Hakký Yeterli Yaþama Düzeyi Hakký (Beslenme, Konut ) Eðitim Hakký Saðlýk Hakký Kültürel Yaþama Katýlabilme hakký 2. Dünya savaþýndan sonra geliþen, özellikle, çevre kirliliði, nükleer silahlarýn yarattýðý savaþ tehlikesi, bölgeler arasýnda geliþme farklýlýðý gibi nedenlerin ortaya çýkardýðý ve Barýþ Hakký, Çevre Hakký, Geliþme Hakký, Ýnsanlýðýn Ortak Mirasýndan Yararlanma Hakký gibi haklardan oluþan Üçüncü Kuþak ya da Dayanýþma Haklarý, bireysel yönleri olmakla birlikte bu hak lar, daha ziyade diðer hak larýn gerçekleþtirilebilmesinin daha genel koþullarýný ifade ederler. Gerçekleþtirilebilmeleri için kiþilerin, kurumlarýn, devletin ve hatta uluslar arasý camianýn ortak iþbirliði ve dayanýþmasý gerekir. Özgür olmaktan daha ziyade kiþi ve gruplarýn ortak dayanýþmasýný gerektirir. Mesela, Çevre Hakkýna iliþkin olarak, çevreye zarar verilmemesi, çevreye zarar verenlerin engellenmesi gerekir. Bu ise devletle birlikte diðer kiþi ve kuruluþlarýn ortak çabasýný sorumluluðunu gerektirir . Ýnsan haklarýna iliþkin belirtilmesi gereken önemli bir husus, bu haklarýn statik olmayýp dinamik bir karaktere sahip olduðu; siyasal, ekonomik, toplumsal ve özellikle de teknolojik hayattaki geliþmelere paralel olarak bu haklarýn sayý ve niteliðinde da bazý deðiþikliklerin söz konusu olabileceði, þu anda öngörülemeyen yeni bazý haklarýn veya hak kategorilerin insan hakký olarak tanýmlanabileceðidir. Ýnsan deðeri veya insan onuru gibi soyut kavramlar ifade ettiði evrensel unsurlarla birlikte içinde bulunulan koþullarla sürekli bir etkileþim içerisinde tanýmlanmalý ve insanca bir yaþam için zorunlu olan tüm unsurlarý içermelidir. Nihayetinde deðiþen koþullar insanlar için yepyeni zorluk ve tehlikeler içerebilmekte ve insan varlýðýna ve insanca bir yaþama yönelik ciddi tehditler oluþturabilmektedir. Ýnsani bir varoluþ ve onurlu bir yaþam için gerekli tüm koþullarý ifade eden insan haklarý kavramýnýn da, bu yeni durum, yeni tehditler karþýsýnda, insanlara asgari düzeyde yeni güvenceler içerecek þekilde tanýmlanmasý ve kapsamýnýn geniþletilmesi kuþkusuz bir zorunluluk olacaktýr. B. Dünyada Ýnsan Haklarýnýn Geliþimi Ýnsan haklarýnýn doðuþu eski tarihlere dayanýr. Ancak bu haklarýn bir kavram olarak þekillenmesi 18. yüzyýlda baþlamýþtýr. Ýnsan haklarý düþüncesinin 1215de Ýngilterede ilan edilen Ýngiliz Büyük Þartý (Magna Charta Libertatum) ile baþladýðý kabul edilmektedir. Bu Þart ile kiþinin can ve mal güvenliðine sahip olduðu belirtilerek, kralýn keyfi uygulamalarýna son verilmiþtir. 17 I. Bölüm - Ýnsan Haklarý Kavramý 18 Ýnsan Haklarý Nedir? Diðer taraftan 10 Aralýk 1948de ilan edilen Ýnsan Haklarý Evrensel Beyannamesi günümüzün Magna Chartasý olarak kabul edilmektedir. Ayrýca bu tarihten önce benzeri beyannamelerin de ilan edildiði bilinmektedir. 1776 Virginia Ýnsan Haklarý Beyannamesi veya Amerikan Baðýmsýzlýk Beyannamesi, 1789 Fransýz Ýnsan ve Yurttaþ Haklarý Beyannamesi bunlara örnek olarak verilebilir. Bu beyannamelere göre insanlar doðal olarak özgür ve baðýmsýzdýrlar, doðuþtan vazgeçemeyecekleri ve devredemeyecekleri bazý haklara sahiptirler. Ýnsanlarýn yaþama hakký ve özgürlüðü vardýr. Mülkiyet hakkýna sahiptirler. Devletin bu hak ve özgürlükleri güvence altýna almak ve bunlarý gerçekleþtirilmesine elveriþli ortamý hazýrlamak gibi görevleri vardýr. Ýnsan haysiyeti ve yaþama hakký bütün bu hak ve özgürlüklerin temelini oluþturur. Özellikle Ýkinci Dünya Savaþýnýn yýkýcýlýðý ve yakýcýlýðýndan sonra kurulan uluslararasý düzende insan haklarýnýn korunmasý temel kaygý haline gelmiþtir. Bu, bir anlamda insan haklarý hukuku tarihinde devrim niteliðinde bir geliþmedir. Zira tarihte ilk kez devletlerin vatandaþlarýna yönelik davranýþlarý sadece onlarýn iç meselesi olmaktan çýkmýþtýr. Ben devletim, vatandaþýma dilediðimi yaparým anlayýþý, uluslarüstü organlarýn kurulmasýyla birlikte tarihe karýþmýþtýr. Bu organlara öncülük yapan belge, Ýnsan Haklarý Evrensel Beyannamesidir. Bunu, insan haklarýný bölgesel ve evrensel düzeyde korumayý amaçlayan sözleþmeler izlemiþtir. Avrupa Konseyi bünyesinde hazýrlanan Avrupa Ýnsan Haklarý Sözleþmesi, Birleþmiþ Milletler bünyesinde hazýrlanan ve Ýkiz Sözleþmeler olarak da bilinen Sivil ve Siyasi Haklar Sözleþmesi ile Sosyal ve Ekonomik Haklar Sözleþmesi, bunlarýn en iyi bilinenleri arasýndadýr. Bunlarýn dýþýnda, iþkenceyle, ýrkçýlýk ve her türlü ayrýmcýlýkla mücadele eden, kadýn ve çocuklar gibi özel toplumsal kesimleri korumayý amaçlayan çok sayýda uluslar arasý sözleþme imzalanmýþtýr. Bilhassa Avrupa Ýnsan Haklarý Sözleþmesinin kurduðu denetim mekanizmasý insan haklarýnýn ulusalüstü düzlemde ne kadar etkili bir þekilde korunabileceðinin güzel bir örneðini vermiþtir. Nitekim, Avrupa Ýnsan Haklarý Mahkemesinin kararlarý, taraf devletlerin insan haklarý mevzuatýnýn ve uygulamasýnýn geliþtirilmesine önemli ölçüde katkýlar yapmýþtýr. C. Temel Hak ve Özgürlüklerin Sýnýrlandýrýlmasýnýn Sýnýrlarý Modern devlet/kamu hizmeti yaklaþýmýnda devletin görev ve sorumluluðu, insan haklarýnýn hukuksal ve kurumsal yollarla güvence altýna alýnmasýdýr. Bu sorumluluk genel olarak Anayasa düzeyinde açýkça düzenlenmiþtir. Diðer yandan Ýnsan Haklarýnýn, bireyin unsuru olduðu sosyal toplumun gerektirdiði bazý hallerde sýnýrlandýrýlabileceði gerek teoride gerekse Avrupa Ýnsan Haklarý Mahkemesi dahil yargý içtihatlarý ile ulusal ve uluslararasý düzenlemelerde genel kabul gören bir husustur. Örneðin karantinaya alýnan bir bölgeye giden bir kiþinin seyahat özgürlüðünün kýsýtlanmasý yine o kiþinin ve toplumun saðlýk veya yaþam hakkýnýn korunmasý amacýyla sýnýrlanabilmektedir. Ayrýca, savaþ hali ve olaðanüstü hal gibi durumlarda da belli haklara sýnýrlamalar getirilmesi kabul edilebilmektedir. Kamu gücüne insan haklarýnýn sýnýrlandýrýlmasý konusunda verilen yetkiler gerek Anayasa gerekse taraf olduðumuz uluslar arasý sözleþmeler ile bir takým sýnýrlara tabi kýlýnmýþtýr. Öncelikle iþkence yasaðý mutlaktýr ve bu konuda herhangi bir sýnýrlama veya istisnai düzenlemeye gidilemez. Ayrýca Avrupa Ýnsan Haklarý Sözleþmesi, savaþ hali ve olaðanüstü hal gibi durumlarda dahi kölelik ve zorla çalýþtýrma yasaðý ve cezalarýn kanuniliði ilkesine sýnýrlama getirilemeyeceðini kabul etmektedir. Sýnýrlamanýn kabul edildiði hallerde ise; bu sýnýrlamanýn mutlaka kanun ile yapýlmasý anayasal bir zorunluluktur. Tüzük, yönetmelik, Bakanlar Kurulu kararý veya benzeri düzenlemelerle insan haklarý alanýnda herhangi bir sýnýrlandýrmaya gidilemez. Ayrýca söz konusu kanuni düzenlemenin sýnýrlama konusunda Anayasanýn ilgili maddelerinde belirtilen sebeplere dayanmasý gerekmektedir. Diðer yandan, sýnýrlamanýn hakkýn özünü ortadan kaldýran ve haktan pratikte yararlanýlmasýný imkansýzlaþtýran nitelikte olmamasý da anayasamýzýn amir hükmüdür. Anayasa Mahkemesi, (26.11.1986 gün, E.1985/8, K.1986/27 sayýlý karar) bir hak ve özgürlüðün amacýna uygun biçimde kullanýlmasýný son derece zorlaþtýran veya bunu kullanýlmaz duruma düþüren kayýtlara baðlý tutulmasý durumunda, hak ve özgürlüðün özüne dokunulmuþ olacaðýný belirtmiþ; bir hak ve özgürlüðün kullanýlmasýný genel olarak izin alýnmasýna baðlanmasýna da, hak ve özgürlüðün özüne dokunmak olarak nitelendirmiþtir. (28.1.1964 günlü, E.1963/28, K.1964/8 sayýlý karar) Ýnsan haklarýna getirilecek sýnýrlamalarýn ayný zamanda ölçülü 19 I. Bölüm - Ýnsan Haklarý Kavramý olmasý da gerekmektedir. Eðer getirilen sýnýrlama, sýnýrlamaya neden olan halin gerektirdiði ölçünün ötesine taþýyorsa, söz konusu sýnýrlama anayasaya aykýrý bir sýnýrlama niteliðindedir. Haklara getirilecek sýnýrlamalar, sýnýrlamaya neden olan amacýn dýþýnda herhangi bir baþka amaca hizmet edecek þekilde düzenlenemezler. Sýnýrlamanýn amacý ortadan kalktýðý zaman sýnýrlamanýn da kaldýrýlmasý gerekir. Ýnsan haklarýnýn sýnýrlandýrýlmasýnýn sýnýrlarý konusunda en önemli ilkelerden bir tanesi Avrupa Ýnsan Haklarý Mahkemesi içtihatlarý ile içeriði olgunlaþtýrýlmýþ olan ve Anayasamýzýn metninde de yerini alan demokratik toplum düzeninin gereklerine uygun olma zorunluluðudur. Anayasamýzýn 13. maddesinde sýnýrlamanýn sýnýrý olarak kabul edilen demokratik toplum düzeni ile amaçlanan çoðulcu, özgürlükçü, çaðdaþ, demokratik toplum düzeni anlayýþýdýr. Bu düþünce madde gerekçesinde þöyle belirtilmiþtir: hak ve hürriyetlere getirilecek sýnýrlamalar yahut bunlar konusunda öngörülecek sýnýrlayýcý tedbirler demokratik rejim anlayýþýna aykýrý olmamalý, genellikle kabul gören demokratik rejim anlayýþý ile uzlaþabilir olmalýdýr. D. Avrupa Birliði ve Ýnsan Haklarý 20 Ýnsan Haklarý Nedir? Avrupa Birliði Konseyinin 1993 Kopenhag Zirvesinde aldýðý kararlar uyarýnca; siyasi kriterlere uyum, katýlým müzakerelerinin baþlamasý için bir önkoþuldur. Birliðe katýlmak için Kopenhag kriterlerinin tamamýna uyum saðlamak gerekmektedir. Kopenhag Siyasi Kriterleri, demokrasi, hukukun üstünlüðü, insan haklarý ile azýnlýklarýn korunmasýna ve saygý gösterilmesinin teminat altýna alan kurumlarýn istikrara kavuþturulmasý þeklinde özetlenebilir. Bu konularda, genel ilkeler dýþýnda, belirlenmiþ somut normlar bulunmamakta, ülkelerin özelliklerine göre eksiklikler ortaya konmaktadýr. Avrupa Birliðinde temel haklarýn korunmasý bakýmýndan 1950 tarihli Avrupa Ýnsan Haklarý Sözleþmesi esas alýnmaktadýr. 1986 tarihli Tek Senedin baþlangýcý ve AB Antlaþmasýnýn 6.maddesi de, Sözleþmedeki temel haklarý esas almaktadýr. Amsterdam Antlaþmasý, AB Antlaþmasýnýn temel haklarýn korunmasýna iliþkin hükümlerini deðiþtirmiþtir. Böylece Antlaþmaya özgürlük, demokrasi, insan haklarý ve temel özgürlükler ile hukukun üstünlüðüne saygý ilkeleri konmuþ, bu ilkelere Topluluk organlarýnýn uymasýný saðlamak üzere Adalet Divanýna yetki verilmiþ ve üye ülkelerin yükümlülüklerini yerine getirmemesi durumunda yaptýrým uygulanmasýna imkân tanýnmýþtýr. Ayrýca, Antlaþmaya; insanlar arasýnda tabiiyet, cinsiyet, etnik köken, din, inanç, özürlülük, yaþ nedeniyle ayýrým yapýlmasýný engelleyen hükümler konulmuþtur. Haziran 1999 tarihli Köln Avrupa Konseyinde, bu genel düzenlemelerin ihtiyacý tam olarak karþýlayamadýðý sonucuna varýldýðýndan, temel haklarýn, Birlik düzeyinde etkili biçimde korunabilmesi için bir sözleþme hazýrlanmasý hususu gündeme gelmiþtir. Temel Haklar Sözleþmesi/Þartý olarak adlandýrýlan bu sözleþmede; 1950 tarihli Ýnsan Haklarý Sözleþmesi ile Avrupa Konseyi Sözleþmesinin genel ilkeleri, Birlik vatandaþlarýna tanýnan temel haklar, Avrupa Sosyal Sözleþmesi ile Çalýþanlarýn Temel Sosyal Haklarý Sözleþmesinde yer alan ekonomik ve sosyal haklar, yer almaktadýr. Demokrasi ve hukukun üstünlüðüne iliþkin olarak AB, aday ülkelerde; siyasi çoðulculuk, ifade ve din hürriyeti gibi demokratik özgürlüklerin mevcut olduðu, farklý siyasi partilerin serbest seçimler yoluyla iktidara gelebildiði, seçimlerin serbest ve adil bir biçimde yapýldýðý ve muhalefetin etkin rol oynadýðý bir ortam aramaktadýr. ABye tam üyeliðin en önemli koþulu insan haklarý, demokrasi ve hukukun üstünlüðü olup Türkiyenin ABye üye olmasa dahi kabul etmesi gereken evrensel deðerler arasýndadýr. E. Avrupa Konseyi, Avrupa Ýnsan Haklarý Sözleþmesi ve AÝHM Demokrasi ve hukukun üstünlüðünün geçerli olduðu ülkelerde insan haklarý anayasa ve yasalarla korunmakta ve denetimi de baðýmsýz mahkemeler tarafýndan yapýlmaktadýr. Dolayýsýyla, hakkýnýn ihlal edildiðini iddia eden bir bireyin öncelikle hukuk yollarýna baþvurarak, hakkýný aramasý gerekmektedir. Bütün hukuk yollarý denendikten sonra uluslararasý denetim gündeme getirilebilmektedir. Avrupa Konseyi, insan haklarýný, hukukun üstünlüðünü, parlamenter demokrasiyi korumak ve Avrupanýn bütünleþmesini saðlamak amacýyla Avrupa devletleri tarafýndan 1949 yýlýnda kurulmuþ uluslararasý hukuk tüzel hukuki kiþiliði olan, merkezi Strazburgda (Fransa) bulunan baðýmsýz bir uluslararasý teþkilattýr. Avrupa Ýnsan Haklarý Sözleþmesi (AÝHS), Ýnsan Haklarý Evrensel Beyannamesinde yer alan kiþisel ve siyasal haklarý etkin bir þekilde korumak için 1950 yýlýnda aralarýnda Türkiyenin de bulunduðu Avrupa Konseyine üye devletler tarafýndan kabul 21 I. Bölüm - Ýnsan Haklarý Kavramý 22 Ýnsan Haklarý Nedir? edilmiþ uyulmasý zorunlu kurallarý içeren baðlayýcý bir antlaþmadýr. Bu açýdan AÝHS hukuksal baðlayýcýlýðý bulunmayan Ýnsan Haklarý Evrensel Beyannamesinden tamamen farklýdýr. Sözleþme hükümlerinin etkinliðini saðlayan en önemli faktör, güvence altýna alýnan haklarýn ihlal edilip edilmediðinin Avrupa Ýnsan Haklarý Mahkemesince (AÝHM) denetlenmesidir. Mahkemenin bu yetkisine dayanarak bireyler üye devletleri þikâyet etmekte olup, devletlerin bireysel baþvurularla ilgili olarak Mahkemenin yargý yetkisini tanýmama haklarý bulunmamaktadýr. Türkiye Cumhuriyeti de 1954 yýlýnda Avrupa Ýnsan Haklarý Sözleþmesini onaylamýþ; 1987 yýlýnda, bireysel baþvuru hakkýný, 1989 yýlýnda ise Avrupa Ýnsan Haklarý Mahkemesinin yargý yetkisini kabul etmiþtir. Avrupa Ýnsan Haklarý Sözleþmesinin Türk iç hukukunda doðrudan ileri sürülebilirliði ve uygulanabilirliði, vurgulanmasý gereken önemli hususlardan biridir. Avrupa Ýnsan Haklarý Sözleþmesinin kurduðu denetim mekanizmasý insan haklarý konusunda ikincil veya tamamlayýcý nitelikte iþlev görmektedir. Bu çerçevede Avrupa Ýnsan Haklarý Mahkemesinin denetimi ulusal makamlarýn yerine geçmek üzere oluþturulmuþ deðildir. Ýnsan haklarýný korumada ve özel olarak ihlâlleri gidermede ilk görev ulusal makamlara (yargý, yasama ve idare makamlarýna) düþmektedir. Avrupa Mahkemesinin yaptýðý, sadece, ulusal düzeydeki denetimi tamamlayýcý bir denetimdir. Bu nedenle, Mahkemede bireysel baþvurunun kabul edilebilmesi, iç hukuk yollarýnýn tüketilmiþ olmasýna baðlýdýr. Ayrýca baþvurunun iç hukuka göre verilen kesin karardan sonra ve en geç altý ay içinde yapýlmýþ olmasý gerekmektedir. Baþvurular, Sözleþme hükümleri ile baðdaþmadýðý, açýk dayanaklarýnýn olmadýðý, dilekçe hakkýnýn kötüye kullanýldýðý durumlarda reddedilmektedir. AÝHM, Komiteler, Daireler ve Büyük Daire þeklinde örgütlenmiþtir. Komiteler, ön incelemeyi yapar, daireler kabul edilebilirlik kararý vererek, iþin esasýna bakar ve bireysel baþvurularda karar verir. Büyük Daire, Sözleþme ile Protokollerin yorumu ile temyiz mercii olarak görev yapar. Kararlarý kesindir. Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi de mahkeme kararlarýný yerine getirmekle görevlidir. AÝHMnin kararlarý özgürlüklerin kýsýtlanmasýný deðil asgari özgürlüklerin saðlanmasýný teminat altýna alan kararlar almaktadýr. AÝHMnin almýþ olduðu kararlarýn daha ötesinde, ülkeler dilediðinde vatandaþlarýna yönelik özgürlükleri daha fazla geliþtirebilmektedir. II. BÖLÜM TÜRKÝYEDE ÝNSAN HAKLARI A. Genel Olarak 24 Ýnsan Haklarý Nedir? 1982 Anayasasýnýn 2. maddesinde Türkiye Cumhuriyetinin insan haklarýna saygýlý bir hukuk Devleti olduðu ifade edilmiþtir. Anayasamýzýn 5. maddesinde de kiþinin temel hak ve hürriyetlerini, sosyal hukuk devleti ve adalet ilkeleriyle baðdaþmayacak surette sýnýrlayan siyasal, ekonomik ve sosyal engelleri kaldýrmaya, insanýn maddi ve manevi varlýðýnýn geliþmesi için gerekli þartlarý hazýrlamaya çalýþmak Devletin temel amaç ve görevleri arasýnda sayýlmýþtýr. Temel hak ve hürriyetler, Anayasamýzýn ikinci kýsmýnda, temel hak ve hürriyetlere iliþkin genel hükümler, kiþinin haklarý ve ödevleri, sosyal ve ekonomik haklar ve ödevler, ve siyasi haklar ve ödevler baþlýklarý altýnda düzenlenmiþtir. Anayasamýz, temel hak ve hürriyetleri yalnýzca düzenlemekle kalmayarak korunmalarý için de bir takým mekanizmalar ve güvenceler öngörmüþtür. Anayasamýzýn, temel hak ve hürriyetlerin, özlerine dokunulmaksýzýn yalnýzca Anayasanýn ilgili maddelerinde belirtilen sebeplere baðlý olarak ve ancak kanunla sýnýrlanabileceði, bu sýnýrlamalarýn, Anayasanýn sözüne ve ruhuna, demokratik toplum düzeninin ve lâik Cumhuriyetin gereklerine ve ölçülülük ilkesine aykýrý olamayacaðýna iliþkin 13. maddesi; usulüne göre yürürlüðe konulmuþ temel hak ve özgürlüklere iliþkin milletlerarasý antlaþmalarla kanunlarýn ayný konuda farklý hükümler içermesi nedeniyle çýkabilecek uyuþmazlýklarda milletlerarasý antlaþma hükümlerinin esas alýnacaðýna iliþkin 90. maddesinin son fýkrasý önem taþýmaktadýr. Sýkýyönetim ve olaðanüstü haller saklý kalmak üzere, Anayasanýn ikinci kýsmýnýn birinci ve ikinci bölümlerinde yer alan temel haklar, kiþi haklarý ve ödevleri ile dördüncü bölümünde yer alan siyasi haklar ve ödevlerin kanun hükmünde kararnamelerle düzenlenemeyeceðine iliþkin 91. maddesinin birinci fýkrasý hükümleri de temel hak ve hürriyetlerin korunmasý amacýyla Anayasamýzýn kurmuþ olduðu mekanizmalardan bazýlarýdýr. Anayasamýz, temel hak ve hürriyetlerin korunmasý hususunda yalnýzca yukarýda bazý örnekleri verilen güvencelerle yetinmemiþ, temel hak ve hürriyetlerin hak arama ve baþvuru yollarý vasýtasýyla korunabilmesi için de bazý düzenlemeler getirmiþtir. Anayasamýzýn hak arama hürriyeti baþlýklý 36. maddesinde; herkesin, meþru vasýta ve yollardan faydalanmak suretiyle yargý mercileri önünde davacý veya davalý olarak iddia ve savunma ile adil yargýlanma hakkýna sahip olduðu belirtildikten sonra, temel hak ve hürriyetlerin korunmasýna iliþkin 40. maddesinde; Anayasa ile tanýnmýþ hak ve hürriyetleri ihlal edilen herkesin, yetkili makama geciktirilmeden baþvurma imkânýnýn saðlanmasýný isteme hakkýna sahip olduðu belirtilerek temel hak ve hürriyetlerin yargýsal usul ve yollar yanýnda siyasi ve idari usuller ve yollarla da korunabilmesi imkâný getirilmiþtir. Bu durum Anayasamýzýn dilekçe hakkýný düzenleyen 74. maddesinde; vatandaþlarýn ve karþýlýklýlýk esasý gözetilmek kaydýyla Türkiyede ikamet eden yabancýlarýn kendileriyle veya kamu ile ilgili dilek ve þikâyetleri hakkýnda, yetkili makamlara ve Türkiye Büyük Millet Meclisine yazý ile baþvurma hakkýna sahip olduðu, kendileriyle ilgili baþvurmalarýn sonucunun gecikmeksizin dilekçe sahiplerine yazýlý olarak bildirileceði ifade edilmek suretiyle de pekiþtirilmiþtir. Temel hak ve hürriyetlerin yargý dýþý siyasi ve/veya idari mekanizmalarla korunmasý konusu nispeten yeni sayýlabilecek bir olgudur. Tarihsel geliþlim süreci içinde, temel hak ve hürriyetlerin sadece anayasal ve yasal düzenlemeler ile yargýsal yollar ve usuller vasýtasýyla korunamayacaðý görülmüþ, yürütme veya yasama organý ile iliþkili olmakla birlikte toplumun tüm kesimlerinin temsil edilebileceði þekilde çoðulcu bir yapýya ve dýþ faktörlerden etkilenmesini önleyecek derecede idari ve mali özerkliðe sahip insan haklarý kurumlarý kurulmasý fikri gündeme gelmiþ ve dünyanýn birçok ülkesinde bu tür kurumlar oluþturulmuþtur. Ýnsan haklarý alanýnda kurumsallaþma çabalarýna iliþkin bu geliþmeler Birleþmiþ Milletler tarafýndan da memnuniyetle karþýlanmýþtýr. Paris Prensipleri olarak bilinen ve ulusal insan haklarý kurumlarýnýn kuruluþ, görev ve iþleyiþlerine, yetki ve sorumluluklarýna iliþkin ilkeler içeren 20.12.1993 tarihli ve 48/134 sayýlý Birleþmiþ Milletler Genel Kurul Kararýyla, insan haklarýný etkin bir þekilde koruyacak ulusal insan haklarý kurumlarýnýn kurulmasý, mevcut olanlarýn ise güçlendirilmesi tavsiyesinde bulunulmuþtur. Ýnsan haklarý alanýnda kurumsallaþma çalýþmalarý, dünyadaki geliþmelere paralel bir þekilde, ülkemizde de ivmesi giderek artan bir seyir izlemiþtir. Bu konuda ilk adým 05.12.1990 tarihli ve 3686 sayýlý Kanunla atýlmýþ ve Türkiye Büyük Millet Meclisi bünyesinde bir Ýnsan Haklarýný Ýnceleme Komisyonu kurulmuþtur. 1991 yýlýndan itibaren de bir Devlet Bakaný insan haklarýnýn takip ve koordinasyonu ile görevlendirilmeye baþlanmýþtýr. 25 II. Bölüm - Türkiyede Ýnsan Haklarý 26 Ýnsan Haklarý Nedir? 09.04.1997 tarihli ve 1997/17 sayýlý Baþbakanlýk Genelgesi ile, insan haklarý ile ilgili konularda görevli Devlet Bakanýnýn baþkanlýðýnda Baþbakanlýk, Adalet, Ýçiþleri ve Dýþiþleri Bakanlýðý Müsteþarlarýnýn Katýlýmýyla Ýnsan Haklarý Koordinatör Üst Kurulu teþkil edilmiþtir. 04.06.1998 tarihli ve 23362 sayýlý Resmi Gazetede yayýmlanan yönetmelikle Ýnsan Haklarý Eðitimi On Yýlý Ulusal Komitesi kurulmuþtur. Ýnsan Haklarýnýn korunmasýný saðlamak ve ihlallerin önlenmesini saðlamak amacýyla 2 Kasým 2000 tarihli ve 24218 sayýlý Resmî Gazetede yayýmlanan Yönetmelikle de Ýnsan Haklarý Ýl ve Ýlçe Kurullarý oluþturulmuþtur. Ayrýca çeþitli kurum ve kuruluþlar bünyesinde de insan haklarý birimleri kurulmuþtur. Devlet teþkilatý içerisinde insan haklarý alanýnda kurumsallaþma konusundaki en kapsamlý düzenleme Baþbakanlýk Teþkilatý Hakkýndaki 3056 sayýlý Kanunda deðiþiklik yapan 12.04.2001 tarihli ve 4643 sayýlý Kanunla gerçekleþtirilmiþtir. Anýlan Kanunla Baþbakanlýk merkez teþkilatý içerisinde ana hizmet birimi olarak Ýnsan Haklarý Baþkanlýðý kurulmuþtur. Ayný kanunun ek maddeleriyle Ýnsan Haklarý Üst Kurulu ve Ýnsan Haklarý Danýþma Kurulunun oluþumu düzenlenmiþ, ihlal iddialarýný incelemek üzere de Ýnsan Haklarý Ýhlal Ýddialarýný Ýnceleme Heyetleri oluþturulabilmesine olanak tanýnmýþtýr. Ýnsan Haklarý Üst Kurulu, Ýnsan Haklarý Danýþma Kurulu ve Ýnsan Haklarý Ýhlal Ýddialarýný Ýnceleme Heyetlerinin sekretarya hizmetlerini yapmak görevi Ýnsan Haklarý Baþkanlýðýna verilmiþtir. 4643 sayýlý Kanunun yürürlüðe girmesinden sonra yayýmlanan yönetmeliklerle Ýnsan Haklarý Üst Kurulu, Ýnsan Haklarý Danýþma Kurulu ve Ýnsan Haklarý Ýhlal Ýddialarýný Ýnceleme Heyetlerinin kuruluþlarý, görev ve iþleyiþleri ile ilgili usul ve esaslar belirlenmiþ, Ýnsan Haklarý Ýl ve Ýlçe Kurullarý son mevzuat deðiþiklikleri doðrultusunda yeniden yapýlandýrýlarak sivil toplum aðýrlýklý ve eksenli bir yapýya kavuþturulmuþtur. Ýnsan Haklarý Eðitimi On Yýlý Ulusal Komitesi de, Ýnsan Haklarý Eðitimi Ulusal Komitesi adý altýnda daimi bir statüye kavuþturulmuþtur. Temel hak ve hürriyetlerin korunmasý amacýyla iç hukukumuzda oluþturulan siyasi ve idari baþvuru mekanizmalarýna, Ülkemizin deðiþik tarihlerde taraf olduðu sözleþmeler vasýtasýyla uluslararasý baþvuru mekanizmalarý da eklenmiþtir. Bu konuda Avrupa Ýnsan Haklarý Mahkemesinin yaný sýra Ýþkenceyi Önleme Komitesinin, Kadýnlara Karþý Ayrýmcýlýðýn Önlenmesi Komitesinin ve Ýnsan Haklarý Komitesinin baþvuru alma ve inceleme yetkileri de Ülkemiz tarafýndan tanýnmýþ ve kabul edilmiþtir. Böylece, bireyler tarafýndan, iç hukuk yollarýnýn tüketilmesinden sonra ilgili uluslararasý organlara baþvurabilme imkâný getirilmiþtir. Türkiye, 50 yýl önce Birleþmiþ Milletler Ýnsan Haklarý Evrensel Beyannamesini kabul eden devletler arasýndadýr. Daha sonra Ýnsan Haklarý ve Temel Özgürlüklerin Korunmasýna Dair Avrupa Sözleþmesi ve o Sözleþmeye ek çeþitli protokoller de kabul edilmiþtir. Türkiye, 28 Ocak 1987 de Avrupa Ýnsan Haklarý Mahkemesine bireysel baþvuru hakkýný 1989 da Avrupa Ýnsan Haklarý Mahkemesinin yargý yetkisini ve iþkence ve kötü muamelenin önlenmesi konusundaki Birleþmiþ Milletler ve Avrupa Sözleþmelerini kabul etmiþ, bu çerçevede kapýlarýný uluslararasý denetime açmýþtýr. Ýnsan haklarý ile ilgili uluslararasý belgelerin hemen hepsinin altýnda Türkiyenin de imzasý vardýr. Bu belgeler, Türk hukukunun parçasý olmuþlardýr. II. Dünya Savaþýndan sonra yapýlan anayasalarýn çoðunda olduðu gibi, Türkiye Cumhuriyeti Anayasasý da, insan haklarýna verdiði önemi açýkça göstermiþtir. Anayasamýzýn 2. maddesinde insan haklarýna saygý, Türkiye Cumhuriyetinin deðiþtirilmesi dahi teklif edilmeyecek nitelikleri arasýnda belirtilmiþtir. Daha sonra 1982 Anayasasýnda 2001 yýlýnda yapýlan deðiþiklikle Ýnsan haklarýna dayalýlýk esasý da benimsenmiþtir. 2001 ve 2004 yýlýnda gerçekleþtirilen anayasal deðiþiklikler ve 9 Reform Paketiyle gerçekleþtirilen yasal ve idari düzeydeki mevzuat deðiþiklikleriyle insan haklarý alanýnda büyük bir deðiþim ve dönüþüm yaþanmýþtýr. Ýnsan haklarýnýn bugüne kadar batý normlarýnda uygulanmamýþ olmasýnýn temelinde eðitim noksanlýðý, coðrafik ve jeolojik zorluklar nedeniyle bölgeler arasý geliþmiþlik farklýlýklarý, uzun süre devam eden terör ve terörle mücadeleden kaynaklanan zorluklar, bilinçsizlik ve bireysel hatalar olduðu söylenebilir. Yoksa insana verilen saygýnýn derin izleri kültürel mirasýmýzda fazlasýyla mevcuttur. 27 II. Bölüm - Türkiyede Ýnsan Haklarý B. Türkiyede Ýnsan Haklarý Alanýnda Yapýlan Reformlar - Anayasanýn 14. maddesinde 03.10.2001 tarihinde 4709 sayýlý Kanunla yapýlan deðiþiklikle, temel hak ve hürriyetlerin kötüye kullanýlmasý olarak sayýlan haller sýnýrlandýrýlarak, hak ve özgürlüklerin sýnýrý geniþletilmiþtir. Buna göre; hakkýn kötüye kullanýlmasý halleri Devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüðünü bozmayý ve insan haklarýna dayanan demokratik ve laik cumhuriyeti ortadan aldýrmayý amaçlayan faaliyetler olarak sayýlmak suretiyle, maddede daha önce yer alan Anayasada yer alan hak ve hürriyetlerden hiçbiri, Devletin bir kiþi ve zümre tarafýndan yönetilmesini veya sosyal bir sýnýfýn diðer sosyal sýnýflar üzerinde egemenliðini saðlamak veya dil, ýrk, din ve mezhep ayrýmý yaratmak veya sair herhangi bir yoldan bu kavram ve görüþlere dayanan bir devlet düzenini kurmak amacýyla kullanýlamazlar ibareleri metinden çýkarýlmýþtýr. Öte yandan, temel hak ve özgürlüklerin sýnýrlandýrýlmasýna iliþkin kurallarý belirleyen Anayasanýn 13. maddesi ile özel bazý temel hak ve özgürlüklerle ilgili kýsýtlamalar getiren Anayasa hükümlerinde (düþünceyi açýklama ve yayma özgürlüðüne iliþkin 26. madde, bilim ve sanat hürriyetine iliþkin 27. madde, basýn hürriyetine iliþkin 28. madde gibi) de 03.10.2001 tarihli ve 4709 sayýlý Kanunla deðiþiklikler yapýlarak, temel hak ve özgürlüklerin sýnýrý ve kullanýmý imkanlarý geniþletilmiþtir. 28 Ýnsan Haklarý Nedir? - 4857 sayýlý yeni Ýþ Yasasý 10 Haziran 2003 tarihinde yürürlüðe girmiþtir. Yasanýn eþit muameleyle ilgili 5. maddesi uyarýnca; Ýþ iliþkisinde dil, ýrk, cinsiyet, siyasal düþünce felsefi inanç, din ve mezhep gibi sebeplere dayalý ayrým yapýlamaz. Söz konusu maddede ayrýca, iþverenin esaslý sebepler olmadýkça tam/ kýsmi süreli çalýþan iþçi ile belirli-belirsiz süreli çalýþan iþçiye farklý iþlem yapamayacaðý, biyolojik veya iþin niteliðine iliþkin sebepler zorunlu kýlmadýkça, cinsiyet veya gebelik nedeniyle iþ sözleþmesinin yapýlmasý, uygulanmasý ve sona ermesinde doðrudan veya dolaylý ayrýmcýlýk yapýlamayacaðý, eþit iþte cinsiyete dayalý farklý ücret kararlaþtýrýlamayacaðý, yine iþçinin cinsiyeti nedeniyle koruyucu hükümlerin uygulanmasýnýn ayrýmcýlýk sebebi olamayacaðý hususlarýnda hüküm getirilmiþ, iþ iliþkisinde veya sona ermesinde bu hükümlere aykýrý davranýldýðýnda uygulanacak maddi yaptýrýmlar ile ispat külfeti düzenlenmiþtir. 4857 sayýlý yeni Ýþ Kanununun 18. maddesinde de, otuz veya daha fazla iþçi çalýþtýran iþyerlerinde en az altý aylýk kýdemi olan iþçinin sözleþmesinin feshi için iþverenin iþçinin yeterliðinden veya davranýþlarýndan ya da iþletmenin, iþyerinin veya iþin gereklerinden kaynaklanan geçerli bir sebebe dayanmak zorunda olduðu belirtildikten sonra, özellikle fesih sebebi olamayacak haller arasýnda ýrk, renk, cinsiyet, medeni hal, aile yükümlülükleri, hamilelik, doðum, din, siyasi görüþ ve benzeri nedenler ile kadýn iþçilerin hamilelik, doðum ve süt izni sebebiyle iþe gelmemeleri açýkça sayýlmýþtýr. Fesih sebebi olamayacak diðer haller, sendika üyeliði, sendikal faaliyetler, yasal haklarýn kullanýmý,hastalýk veya kaza nedeniyle yasal izin haklarýnýn kullanýlmasý olarak belirtilmiþtir. - 22.01.2004 tarihli ve 25354 sayýlý Resmi Gazetede, Personel Temininde Eþitlik Ýlkesine Uygun Hareket Edilmesi konulu 2004/7 sayýlý Baþbakanlýk Genelgesi yayýmlanmýþtýr. Buna göre; Ülkemizin de taraf olduðu, Birleþmiþ Milletler Kadýnlara Karþý Her Türlü Ayrýmcýlýðýn Ortadan Kaldýrýlmasý Sözleþmesinin (CEDAW), taraf devletlere, kadýnlara karþý ayrýmcýlýðýn önlenmesini teminen mevzuat deðiþiklikleri dahil her türlü önlemi alma yükümlülüðünü getiren 2 ve 11. maddelerine atýf yapýlarak, birey ve toplumun geliþimi ile saðlýklý nesillerin yetiþtirilmesinde özel bir konuma sahip olan kadýnlarýmýzýn sorunlarýyla ilgilenilmesinin Hükümetin öncelik verdiði bir konu olduðu vurgulanarak, bu bakýþ açýsý çerçevesinde, tüm kamu kurum ve kuruluþlarý tarafýndan personel temini amacýyla yapýlacak çalýþmalarda, baþvuru kabul þartlarýnýn hizmet gerekleri doðrultusunda belirleneceði ve ayrýmcýlýða meydan verilmeyecek þekilde hareket edileceði hükme baðlanmýþtýr. - Anayasanýn Kanunla yasaklanmýþ olan herhangi bir dilde yayým yapýlamaz þeklindeki 28. maddesinin ikinci fýkrasý hükmü, 03.10.2001 tarihli ve 4709 sayýlý Kanunla yürürlükten kaldýrýlmýþtýr. Bu doðrultuda, 03.08.2002 tarih 4771 sayýlý Kanunun (3. Uyum Paketi) 8. maddesi uyarýnca, 3984 sayýlý Radyo ve 29 II. Bölüm - Türkiyede Ýnsan Haklarý Televizyonlarýn Kuruluþ ve Yayýnlarý Hakkýnda Kanunun 4. maddesinin 1. fýkrasýnda yapýlan deðiþiklikle, bireysel hak ve özgürlükler çerçevesinde kültürel yaþamda kullanýlan farklý dil ve lehçelerde yayýn yapýlmasý imkaný getirilmiþtir. Anýlan Kanun hükmünün uygulanmasýný teminen bu konuda çýkarýlan Yönetmelik ise 25.01.2004 tarihli Resmi Gazetede yayýmlanarak yürürlüðe girmiþtir. - 3 Aðustos 2002 tarihli ve 4771 sayýlý Kanunla (3. Uyum Paketi ) Radyo ve Televizyon Yayýnlarýna Ýliþkin Kanunda yapýlan deðiþiklikle yayýnlarýn þiddet kullanýmýný özendirici veya ýrkçý nefret duygularýný kýþkýrtýcý nitelikte olmamasý hükmü getirilmiþtir. 15 Temmuz 2003 tarihli ve 4928 sayýlý Kanunla (6. Uyum Paketi) ise Mahalli yayýnlarý izlemek için gerekli görülen yerlerde halen mevcut kadrolardan bölge teþkilatý oluþturulabilir denilmek suretiyle, söz konusu hükmün ülke genelinde uygulanmasý ve denetim görevinin yerine getirilebilmesini saðlamaya yönelik önlemler düzenlenmiþtir. - Çaðdaþ toplumlar açýsýndan sosyal bir gerçeklik olmasý itibarýyla kültürel ve dilsel çoðulculuk, demokrasi teorisi ve uygulamasý içinde siyasal bir ilkedir. Farklýlýklarýn tanýnmasý ve kamusal yaþamda ifade edilmesine imkan saðlanmasý demokratik bir toplum olmanýn olmazsa olmaz koþullarýndandýr. Bu çerçevede, 03.08.2002 tarihli ve 4771 sayýlý Kanunla (3. Uyum Paketi) Yabancý Dil Eðitimi ve Öðretimi Kanununda yapýlan deðiþiklikle, Türk vatandaþlarýnýn günlük yaþamda geleneksel olarak kullandýklarý farklý dil ve lehçelerin öðrenilmesi hususundaki engel kaldýrýlmýþtýr. Söz konusu Kanun doðrultusunda uygulamaya iliþkin Yönetmelik ise 05.12.2003 tarihli Resmi Gazetede yayýmlanarak yürürlüðe girmiþtir. 30 Ýnsan Haklarý Nedir? - Ýfade hürriyetine iliþkin olarak; Türk Ceza Kanununun 159. maddesinde 06.02.2002 tarihli ve 4744 sayýlý Kanunla (I. Uyum Paketi) yapýlan deðiþiklikle cezalar hafifletilmiþ, ayrýca 09.08.2002 tarihinde yayýmlanarak yürürlüðe giren 4771 sayýlý Kanunun (3. Uyum Paketi) 2. maddesiyle TCKnýn 159. maddesine bir fýkra eklenerek, birinci fýkrada sayýlan organlarý veya kurumlarý aþaðýlama ve alay etme kastý olmaksýzýn, sadece eleþtiri amacýyla yapýlan yazýlý, sözlü veya görüntülü düþünce açýklamalarýnýn cezayý gerektirmeyeceði hükmü getirilmiþtir. - Yine, TCKnýn 312. maddesinin 1. fýkrasýnda düzenlenen kanunun suç saydýðý bir fiilî açýkça öven veya iyi gördüðünü söyleyen veya halký kanuna uymamaya tahrik eden kimseye verilecek ceza hafifletilmiþ, TCKnýn 2. maddesinin 2. fýkrasýnda düzenlenen halký sýnýf, ýrk, din, mezhep veya bölge farklýlýðý gözeterek kin ve düþmanlýðý açýkça tahrik etmeye dair suç ise halký birbirine karþý kamu düzeni için tehlikeli olabilecek bir þekilde düþmanlýða veya kin beslemeye açýkça tahrik etme koþuluna baðlanmýþtýr. - Keza, 4744 sayýlý Kanunla getirilen yeni bir fýkrayla, halkýn bir kýsmýný aþaðýlayýcý ve insan onurunu zedeleyecek bir þekilde aþaðýlayan kimseye de birinci fýkradaki cezanýn verileceði hükmü eklenmiþtir. - Ceza Muhakemeleri Usulü Kanununun 107. maddesinde yapýlan deðiþiklikle, tutuklamadan veya tutuklamanýn uzatýlmasýna iliþkin her karardan tutuklunun bir yakýnýna veya belirlediði bir kiþiye hakim kararýyla ve gecikmeksizin haber verilmesi zorunluluðu getirilmiþtir. - Ceza Muhakemeleri Usulü Kanununun 128. maddesinde yapýlan deðiþiklikle, toplu olarak iþlenen suçlarda gözaltý süresi kýsaltýlmýþ, yakalamadan ve yakalama süresinin uzatýlmasýndan yakalananýn yakýnlarýna zaman geçirilmeden haber verilmesi zorunluluðu getirilmiþtir. - 26.03.2002 tarihli ve 4748 sayýlý Kanunda (2. Uyum Paketi) 2820 sayýlý Siyasi Partiler Kanununa iliþkin getirilen deðiþikle Siyasi Partiler Kanununun 101 ve 102. maddelerinde deðiþiklik yapýlarak, siyasi partilerin kapatýlmasý zorlaþtýrýlmýþ, 02.01.2003 tarih 4778 sayýlý (4. Uyum paketi) Kanunu ile de 102. maddede belirtilen kapatma cezasý tamamen kaldýrýlmýþ, ceza sadece maddi yaptýrýma dönüþtürülmüþtür. - Toplantý ve Gösteri Yürüyüþleri Kanununun 9. maddesinde 2. Uyum Kanunuyla yapýlan deðiþiklikle, daha önce 21 olan toplantý ve gösteri yürüyüþü düzenleyebilmek için yaþ sýnýrý 18e düþürülmüþtür. - TCKnýn iþ ve çalýþma hürriyetini engellemeye iliþkin suçlara dair 201. maddesine eklenen 201/a ve 201/b maddelerinde yapýlan düzenlemelerle, uluslararasý 31 II. Bölüm - Türkiyede Ýnsan Haklarý mevzuata paralel olarak göçmen kaçakçýlýðý, zorla çalýþtýrýlma ve organ ticareti suç sayýlarak cezai hükümler getirilmiþtir. - 02.01.2003 tarihli ve 4778 sayýlý Kanunla (4. Uyum Paketi) yapýlan deðiþiklikle, TCKnýn 245. maddesine eklenen bir fýkra ile, yargý ve kolluk mensuplarý ile diðer kamu görevlileri tarafýndan memuriyetlerinin yerine getirilmesi sýrasýnda iþlenen kötü muamele ve iþkence suçlarýnda verilen hürriyeti baðlayýcý ve memuriyetten uzaklaþtýrma cezasýnýn para cezasýna veya tedbirlerden birine çevrilemeyeceði ve ertelenemeyeceði hükme baðlanmýþtýr. - Güvenlik kuvvetlerinin hukuka aykýrý eylemlerine yönelik þikayetlerle ilgili olarak; 02.01 2003 tarihli ve 4778 sayýlý Kanunla (4. Uyum Paketi) 4483 sayýlý Memurlar ve Diðer kamu Görevlilerinin Yargýlanmasý Hakkýnda Kanunda yapýlan deðiþiklikle, CMUKun 154/4 fýkrasý TCKnýn 243. (iþkence) ve 245. (kötü muamele) maddelerinde düzenlenen, kamu görevlilerinin kiþilere karþý kötü niyet ve muameleleri, ihmal vb. konularda açýlacak soruþturma ve kovuþturmalarda idari mercilerden izin alýnmasý gereði ortadan kaldýrýlmýþtýr. Dolayýsýyla, kolluk kuvvetlerinin belirtilen kanun düzenlemelerine aykýrý tutum ve davranýþlarýna yönelik soruþturmalar, memurlar tarafýndan iþlenen diðer suçlarda aranan idari izin prosedüründen geçmeksizin, doðrudan adli yargý kapsamýnda yürütülecektir. - 4778 sayýlý Kanunla 2762 sayýlý Vakýflar Kanununun 1. maddesinin sonuna eklenen fýkrayla, Avrupa Ýnsan Haklarý Sözleþmesinde düzenlenen ayrýmcýlýk yasaðý ve Ek 1 nolu Protokolle güvence altýna alýnan mülkiyet hakkýnýn korunmasý ilkesiyle uyum saðlamak üzere, cemaat vakýflarýnýn taþýnmaz mal edinebilmeleri ve taþýnmazlarý üzerinde her türlü tasarrufta bulunabilmelerine imkan saðlanmýþtýr. Sözkonusu Kanunun uygulanmasýna iliþkin Cemaat Vakýflarýnýn Taþýnmaz Mal Edinmeleri, Tasarruflarý Altýnda Bulunan Taþýnmaz Mallarýn Bu Vakýflar Adýna Tescil Edilmesi hakkýndaki Yönetmelik ise, 24.01.2004 tarihli Resmi Gazetede yayýmlanarak yürürlüðe girmiþtir 32 Ýnsan Haklarý Nedir? - 23.01.2003 tarihli ve 4793 sayýlý Kanunla (5. Uyum Paketi), Hukuk Usulü Muhakemeleri Kanununun 445 ve Ceza Muhakemeleri Usulü Kanununun 327. maddelerinde yapýlan düzenlemeyle, kesin olarak verilen veya hukuki prosedürü tamamlayarak kesinleþen bir mahkeme kararýnýn, Avrupa Ýnsan Haklarý Mahkemesince, Ýnsan Haklarý ve Ana Hürriyetlerini Korumaya Dair Sözleþmenin veya eki protokollerin ihlali suretiyle verildiðinin saptanmasý hali yargýlamanýn iadesi sebebi olarak kabul edilmiþtir. - Polis Vazife ve Salahiyet Kanununun 9. maddesinde yapýlan deðiþiklikle, Anayasanýn kiþi hürriyeti ve güvenliðine iliþkin 19. maddesi ile özel hayatýn gizliliði ve konut dokunulmazlýðýna iliþkin 20 ve 21. maddesinde yapýlan deðiþikliklere uyum saðlanmýþtýr. Buna göre; bu maddede belirtilen hallerde polis tarafýndan yapýlacak aramalarda usulüne uygun verilmiþ hakim kararý veya gecikmesinden sakýnca bulunan hallerde, diðer yetkili kýlýnmýþ merciin yazýlý emri koþulu getirilmiþtir. - Basýn Kanununun Bakanlar Kurulu kararýyla sakýncalý bulunan, Devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüðüne, milli egemenliðe, Cumhuriyetin varlýðýna, milli güvenliðe, kamu düzenine, genel asayiþe, kamu yararýna, genel ahlaka ve genel saðlýða aykýrý olan yabancý ülkelerde basýlmýþ eserlerin Türkiyeye sokulmasý ve daðýtýmýnýn yasaklanabileceðine dair 31. maddesi ile basýlmýþ eserlere el konulmasýna dair Ek 3. maddesinde yapýlan düzenleme yürürlükten kaldýrýlmýþtýr. - Farklý kültürlere veya örf ve adetlere sahip vatandaþlarýn, özel yaþamlarýna ve aile hayatlarýna iliþkin hürriyetlerinin korunmasý amacýyla, Nüfus Kanununda deðiþiklik yapýlarak, çocuklarýn adlarýnýn konulmasýnda, sadece ahlak kurallarýna uygun düþmeyen ve kamuoyunu incitici nitelikte olan adlarýn konulmamasý hükme baðlanmýþ, sözkonusu hükümle bu konuda meydana gelen sýnýrlayýcý yorum ve uygulamalarýn önlenmesi öngörülmüþtür. - 3.5.1985 tarihli ve 3194 sayýlý Ýmar Kanununda yapýlan deðiþiklikle, farklý din ve inançlara sahip vatandaþlarýn, ibadet hürriyetlerini din ve vicdan hürriyeti çerçevesinde kullanmalarýnýn saðlanmasý amaçlanarak, Kanunda yer alan cami ibareleri ibadet yeri olarak deðiþtirilmiþ ve ibadet yerleri ile ilgili bazý düzenlemeler yapýlmýþtýr. 33 II. Bölüm - Türkiyede Ýnsan Haklarý - Demokratik ve þeffaf yönetimin gereði olan eþitlik, tarafsýzlýk ve açýklýk ilkelerine uygun olarak kiþilerin bilgi edinme hakkýný kullanmalarýna iliþkin esas ve usullerin düzenlendiði Bilgi Edinme Hakký Kanunu 24.04.2004 tarihinde yürürlüðe girmiþtir. - 21.05.2004 tarihinde yürürlüðe giren 5166 sayýlý Kanunla Anayasamýzýn çeþitli maddelerinde deðiþiklikler yapýlarak önemli hükümler getirilmiþtir. Buna göre; Anayasanýn 10. maddesine Kadýnlar ve erkekler eþit haklara sahiptir. Devlet bu eþitliðin yaþama geçirilmesini saðlamakla yükümlüdür. hükmü eklenmiþ; Devlet Güvenlik Mahkemeleri kaldýrýlmýþ; Ölüm cezasý kaldýrýlmýþ; Anayasanýn 90. maddesine eklenen bir fýkra ile, usulüne göre yürürlüðe konulmuþ temel hak ve özgürlüklere iliþkin milletlerarasý anlaþmalarla kanunlarýn ayný konuda farklý h ü k ü m l e r i çe r m e s i ko n u s u n d a ç ý ka b i l e ce k anlaþmazlýklarda milletlerarasý anlaþma hükümlerinin esas alýnacaðý hükme baðlanmýþtýr. 34 Ýnsan Haklarý Nedir? - 5237 sayýlý yeni Türk Ceza Kanunu, Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafýndan 26.09.2004 tarihinde kabul edilmiþ ve 12.10.2004 tarihli ve 25611 sayýlý Resmi Gazetede yayýmlanmýþtýr. Kanunun Ýmar kirliliðine neden olma baþlýklý 184. maddesi yayýmý tarihinde yürürlüðe girmiþtir. Çevrenin kasten kirletilmesi baþlýklý 181. maddesinin 1. fýkrasý ile Çevrenin taksirle kirletilmesi baþlýklý 182. maddesinin 1. fýkrasý yayýmý tarihinden iki yýl sonra yürürlüðe girmiþtir. Diðer hükümleri ise 1 Haziran 2005 tarihinde yürürlüðe girmiþtir. Yeni Türk Ceza Kanunu, dil ve düzenleniþ þekli itibarýyla eskisinden oldukça farklý olmasý yanýnda, içeriði itibarýyla pek çok konuda uluslararasý normlara uygun ve çaðdaþ yeni düzenlemeler getirmektedir. Toplam 348 maddeden oluþan yeni Kanunun 1. maddesinde, Ceza Kanununun amacý, kiþi hak ve özgürlüklerini, kamu düzen ve güvenliðini, hukuk devletini, kamu saðlýðýný ve çevreyi, toplum barýþýný korumak, suçun iþlenmesini önlemek olarak ifade edilmiþtir. 5237 sayýlý Kanunla getirilen önemli deðiþiklikler arasýnda insan haklarýna iliþkin olarak, ayrýmcýlýðý önlemek üzere çeþitli maddelerde yer alan hükümlerin yaný sýra ayrýmcýlýðýn ayrý bir maddede suç olarak düzenlenmesi, ifade hürriyetinin, örgütlenme özgürlüðünün, diðer insan hak ve özgürlüklerinin sýnýrlarýný geniþleten düzenlemelere yer verilmesi, haksýz tahrikin ancak bir haksýz fiile maruz kalmakla gerçekleþebileceði deðerlendirilerek konunun somutlaþtýrýlmasý, orman ticareti, soykýrým, iþkence ve eziyet suçlarýnýn aðýr yaptýrýmlara baðlanmasý, cinsel suçlarýn detaylý düzenlenmesi, çocuklarýn cinsel istismarý, þiddetten ve uyuþturucudan korunmasýný teminen yasal anlamda ciddi adýmlar atýlmasý, hýrsýzlýk ve kapkaç suçlarýnýn cezalarýnýn artýrýlmasý, imar mevzuatýna aykýrýlýklardan kaynaklanan çevre suçlarýyla ilgili önemli düzenlemeler yapýlmasý, terör örgütleriyle mücadele kapsamýnda etkin piþmanlýk hükmünün düzenlenmesi sayýlabilir. Yeni Kanunda ayrýca, kadýnlara karþý þiddetin önlenmesini teminen düzenlemeler yapýlmýþtýr. Bu anlamda olmak üzere, namus cinayetlerinin önlenmesi için, kasten öldürme suçunun üstsoy veya altsoydan birine ya da eþ veya kardeþe karþý , keza töre saikiyle iþlenmesi halleri aðýrlaþtýrýcý sebep kabul edilerek cezasý artýrýlmýþ, ayrýca bu suçlarýn faillerinin haksýz tahrik indiriminden yararlanmasýnýn önlenmesi için haksýz tahrikin oluþmasý haksýz bir fiilin varlýðý koþuluna baðlanmýþtýr. - Yine, 1 Haziran 2005 tarihinde yürürlüðe giren 5271 sayýlý yeni Ceza Muhakemesi Kanununda, gözaltý süreleri kýsaltýlmýþ ve gözaltýna alma, bu tedbirin soruþturma yönünden zorunlu olmasýna ve kiþinin bir suçu iþlediðini düþündürecek emarelerin varlýðýna baðlanmýþtýr. Ceza Muhakemesi Kanununun 91. maddesinde, gözaltý süresi, kural olarak, en yakýn hakim veya mahkemeye gönderilme süresi hariç 24 saat olarak düzenlenmiþtir. Ayrýca yeni düzenleme ile, yakalama yerine en yakýn hakim veya mahkemeye gönderilme için zorunlu süre en çok oniki saat olarak kabul edilmiþtir. Toplu olarak iþlenen suçlarda, delillerin toplanmasýndaki güçlük veya suçlu sayýsýnýn çokluðu nedeniyle, Cumhuriyet savcýsý gözaltý süresinin, her defasýnda bir günü geçmemek üzere, üç gün süreyle Buna mukabil, Ceza Muhakemesi Kanununun 250. maddesinin 1. fýkrasýnýn (a) ve (c) bentlerinde belirtilen örgütlü suçlar ile (c) bendi kapsamýndaki suçlarda gözaltý süresi en yakýn hakim veya mahkemeye gönderilme süresi hariç 48 saat olarak belirlenmiþtir. Ayrýca, Anayasanýn 120. maddesi uyarýnca, olaðanüstü 35 II. Bölüm - Türkiyede Ýnsan Haklarý hal ilan edilen bölgelerde yakalanan kiþiler hakkýnda, 91. maddenin üçüncü fýkrasýnda dört gün olarak belirlenen süre, Cumhuriyet savcýsýnýn talebi ve hakim kararýyla yedi güne kadar uzatýlabilir. Hakim, karar vermeden önce yakalanan kiþiyi dinler. - 5253 sayýlý yeni Dernekler Kanunu 23.11.2004 tarihinde yürürlüðe girmiþtir. Sözkonusu Kanunla dernek kuruculuðu ile ilgili kýsýtlamalar ve özellikle eski hükümlülerle ilgili sýnýrlamalar kaldýrýlmýþ, 15 yaþýný bitirmiþ ayýrt etme gücüne sahip küçükler için dernek kuruculuðu imkâný getirilmiþ, dernek üyeliði ile ilgili eski kanunda yer alan kýsýtlamalar, keza öðrenci dernekleriyle ilgili özel kýsýtlamalar kaldýrýlmýþ, derneklerin uluslararasý faaliyetleri konusunda olumlu deðiþiklikler getirilmiþ, derneklerin denetiminde özellikle kolluk kuvvetlerinin yetkileri sýnýrlandýrýlmýþ, taþýnmaz mal edinme ile ilgili kýsýtlamalar kaldýrýlmýþtýr. - Adli Yargýda Ýlk Derece Mahkemeleri ile Bölge Mahkemelerinin Kuruluþ, Görev ve Yetkilerine Dair Kanun ile Hukuk Usulü Muhakemeleri Kanununda Deðiþiklik Yapýlmasýna Dair Kanun, 07.10.2004 tarih 25606 sayýlý Resmi Gazetede yayýmlanmýþ olup, 01.06.2005 tarihinde yürürlüðe girmiþtir. Adli Yargýda Ýlk Derece Mahkemeleri ile Bölge Mahkemelerinin Kuruluþ, Görev ve Yetkilerine Dair Kanunla adli yargýda istinaf mahkemelerinin kurulmasý hususu düzenlenmektedir. 36 Ýnsan Haklarý Nedir? - Ýnsan haklarý alanýnda yapýlan yapýlan reformlar sadece bu alandaki hukuksal normlarla sýnýrlý kalmamýþ, insan haklarýn daha iyi korunup geliþtirilmesi, uygulamaya daha iyi yansýtýlmasý, mevcut eksikliklerin tespit edilip giderilebilmesi kýsacasý bu alandaki kazanýmlarýn topluma daha iyi yansýtýlmasý için kurumsallaþma düzeyinde de önemli adýmlar atýlmýþtýr. Bu çerçevede; Ýnsan haklarýnýn korunmasýný saðlamak, ihlâl iddialarý hakkýnda gerekli inceleme ve araþtýrmalarý yapmak ve bunlarýn sonuçlarýný yetkili mercilere bildirmek, insan haklarý ile ilgili olarak toplumu bilgilendirmek, idarenin uygulamalarýnda vatandaþlara hoþgörü ve nezaketle yaklaþýlmasýný temin etmek ve uygulayýcýlarý ve kamu görevlilerini eðitmek amacýyla 2 Kasým 2000 tarihli ve 24218 sayýlý Resmî Gazetede yayýmlanan Yönetmelikle Ýnsan Haklarý Ýl ve Ýlçe Kurullarý oluþturulmuþtur. Ýl ve Ýlçe Ýnsan Haklarý Kurullarý 23 Kasým 2003 tarihli ve 25298 sayýlý Resmi Gazetede yayýmlanan Yönetmelikle yeniden yapýlandýrýlmýþtýr. Bu Yönetmelik hükümleri uyarýnca 81 il ve 850 ilçede 931 adet insan haklarý kurulu görev yapmaktadýr. Kurullarýn kamu görevlisi aðýrlýklý yapýsý ortadan kaldýrýlmýþ, sivil toplum aðýrlýklý yeni bir yapý oluþturulmuþtur. En az 16 üyeden oluþan Ýl ve Ýlçe Ýnsan Haklarý Kurullarýnýn sadece iki üyesi kamu görevlilerinden oluþmakta, diðer üyeler ise sivil toplum kuruluþlarý, meslek odalarý ve siyasi par ti temsilcilerinden oluþmaktadýr. Türkiye genelinde il ve ilçe merkezlerinde bulunan her bir kurulun bünyesinde Ýnsan Haklarý Danýþma ve Baþvuru Masasý oluþturulmuþtur. Baþbakanlýk teþkilatý hakkýndaki 3056 sayýlý Kanunda deðiþiklik yapan 12.04.2001 tarihli ve 4643 sayýlý Kanunla devlet teþkilatý içerisinde insan haklarý alanýnda kurumsallaþma konusundaki en kapsamlý düzenleme gerçekleþtirilmiþtir. Anýlan Kanunla Baþbakanlýk merkez teþkilatý içerisinde ana hizmet birimi olarak Ýnsan Haklarý Baþkanlýðý kurulmuþtur. Ayný kanunun ek maddeleriyle Ýnsan Haklarý Üst Kurulu ve Ýnsan Haklarý Danýþma Kurulunun oluþumu düzenlenmiþ, ihlal iddialarýný incelemek üzere de Ýnsan Haklarý Ýhlal Ýddialarýný Ýnceleme Heyetleri oluþturulabilmesine olanak tanýnmýþtýr. 4643 sayýlý Kanunun yürürlüðe girmesinden sonra yayýmlanan yönetmeliklerle Ýnsan Haklarý Üst Kurulu, Ýnsan Haklarý Danýþma Kurulu ve Ýnsan Haklarý Ýhlal Ýddialarýný Ýnceleme Heyetlerinin kuruluþlarý, görev ve iþleyiþleri ile ilgili usul ve esaslar belirlenmiþ, Ýnsan Haklarý Ýl ve Ýlçe Kurullarý son mevzuat deðiþiklikleri doðrultusunda yeniden yapýlandýrýlarak sivil toplum aðýrlýklý ve eksenli bir yapýya kavuþturulmuþtur. Ýnsan Haklarý Eðitimi On Yýlý Ulusal Komitesi de, Ýnsan Haklarý Eðitimi Ulusal Komitesi adý altýnda daimi bir statüye kavuþturulmuþtur. Ceza Ýnfaz Kurumlarý ve Tutukevleri Ýzleme Kurullarý, 14.06.2001 tarihli ve 4681 sayýlý Kanunla, yürürlükteki mevzuat ve ülkemizin taraf olduðu uluslararasý sözleþmelerle belirlenen ilkeler çerçevesinde ceza infaz kurumlarý ve tutukevlerinin yönetim, iþleyiþ ve uygulamalarýný yerinde görmek, incelemek, bilgi almak ve tespitlerini rapor haline getirerek yetkili ve ilgili 37 II. Bölüm - Türkiyede Ýnsan Haklarý mercilere sunmak üzere kurulmuþtur. Ýnsan haklarý alanýnda kurumsallaþma çalýþmalarý kapsamýnda ülkemizde son zamanlarda yaþanan en önemli geliþmelerden biri de, 13.10.2006 tarihli ve 26318 sayýlý Resmi Gazetede yayýmlanan 28.09.2006 tarihli ve 5548 sayýlý Kamu Denetçiliði Kurumu Kanunu ile gerçek ve tüzel kiþilerin idarenin iþleyiþi ile ilgili þikâyetlerini, Türkiye Cumhuriyetinin Anayasada belirtilen nitelikleri çerçevesinde, idarenin her türlü eylem ve iþlemleri ile tutum ve davranýþlarýný; adalet anlayýþý içinde, insan haklarýna saygý, hukuka ve hakkaniyete uygunluk yönlerinden incelemek, araþtýrmak ve idareye önerilerde bulunmak üzere bir Kamu Denetçiliði Kurumunun (Ombudsmanlýk) kurulmasý olmuþtur. Ancak, Anayasa Mahkemesinin 01.11.2006 tarihli ve 26333 sayýlý Resmi Gazetede yayýmlanan 27.10.2006 tarihli ve E. 2006/140, K. 2006/33 sayýlý Kararýyla söz konusu Kanunun Kamu Denetçiliði Kurumunun kuruluþunu düzenleyen geçici 1. maddesinin yürürlüðü durdurulmuþ ve bunun sonucu olarak Kamu Denetçiliði Kurumunun kurulmasý þimdilik mümkün olamamýþtýr. Yeni Anayasa çalýþmalarýyla bu alandaki hukuki sorunlarda aþýlmaya çalýþýlmaktadýr. 38 Ýnsan Haklarý Nedir? C. Ýnsan Haklarý Alanýnda 60. Hükümetin öncelikleri ve AB Müktesebatýna Uyum Programý Bilindiði üzere, 60. Hükümet Avrupa Birliði üyeliði hazýrlýklarýna büyük önem ve öncelik vermektedir. Bakanlar Kurulu, Avrupa Birliði kriterlerine uyum açýsýndan gerekli tüm çalýþmalarýn hýzlandýrýlmasýný kararlaþtýrmýþ ve önceliklerini belirlemiþtir. Hükümet insan haklarýnýn toplumda yerleþmesini saðlamaya ve insan haklarý ile doðrudan ilgili olan yargý sisteminin daha etkin ve hýzlý iþlemesine yönelik bir dizi uygulamaya 60. Hükümet Programýnda ve Türkiyenin AB Müktesebatýna Uyum Programýnda (2007- 2013) yer vermektedir. a) 60. Hükümet Programýnda Yargý ve Temel Haklar konusunda hükümetin yapýlan reformlarýn derinleþtirilmesi hususundaki kararlýlýðý ve insan haklarýna verdiði önem açýkça görülmektedir. Hükümet Programýnda; Aile içi þiddet, töre ve namus cinayetleri ile mücadelede sýfýr tolerans yaklaþýmýyla hareket edileceði, bu soruna karþý kalýcý ve gerçekçi bir çözüme ulaþýlmasý için bir seferberlik baþlatýlacaðý, Hükümetin yeni anayasanýn devlet-toplum-birey arasýndaki iliþkileri hak, özgürlük ve sorumluluk temelinde düzenleyen bir toplumsal sözleþme niteliðinde olmasýndan yana olduðu; yeni anayasanýn, Cumhuriyetimizin deðiþtirilemez temel nitelikleri olan demokratik, laik ve sosyal hukuk devleti ilkelerini tam olarak hayata geçirmesi, bireylerin haklarýný en etkili þekilde korumasý, temel hak ve özgürlükleri Ýnsan Haklarý Evrensel Beyannamesinin ve Avrupa Ýnsan Haklarý Sözleþmesinin getirdiði ilke ve standartlarda güvence altýna almasý gerektiði, temel hak ve özgürlükler konusunda ülkemizin taraf olduðu uluslararasý sözleþmelerde belirtilen esaslarýn uygulanacaðý, özellikle Kopenhag Siyasi Kriterlerine tam uyum saðlanacaðý, anayasal ve yasal güvenceye alýnan temel hak ve özgürlüklerin fiilen uygulanmasýnýn ve siyasal kültürümüzün yerleþik bir unsuru olarak güçlenmesinin saðlanacaðý, 39 II. Bölüm - Türkiyede Ýnsan Haklarý Sýfýr Tolerans anlayýþý ile iþkence, kayýp, gözaltýnda ölüm, faili meçhul cinayet gibi demokratik hukuk devletinde kabul edilemez insan haklarý ihlallerinin üzerine, þimdiye kadar olduðu gibi, bundan sonra da büyük bir kararlýlýkla gidileceði, Yýllarca sorunlarla, yetersizliklerle ve cezaevi isyanlarýyla kamuoyunun gündemine gelen yargý teþkilatýnýn, ABye uyumu saðlanan temel kanunlarla, bilgi ve iletiþim tek nolojilerinin etk in kullanýmýyla, tek nik donanýmlarýyla birlikte yükselen modern adliye binalarýyla, evrensel standartlara uygun hale getirilen ceza ve infaz kurumlarýyla önemli mesafeler katettiði, önümüzdeki dönemde de adalet ve yargý reformu ile ilgili çalýþmalarýn kararlýlýkla sürdürüleceði, Ýhtilaflarý çýkmadan önlemek amacýyla Koruyucu Hukuk uygulamalarýnýn daha da geliþtirileceði, uyuþmazlýklarýn hýzlý, basit, az giderle ve etkin bir þekilde çözülmesini saðlamak ve böylece yargý organlarýnýn iþ yükünü azaltmak amacýyla, özellikle hukuki uyuþmazlýklarda alternatif çözüm yollarýný öngören yasal düzenlemeler yapýlacaðý, AB standartlarýna ulaþmak için gerekli mevzuat çalýþmalarýyla adli ve idari kapasitenin güçlendirilmesi yolunda çalýþmalara devam edileceði, mahkemelerin elektronik arþiv imkânlarýndan daha verimli bir þekilde yararlanmasý saðlanarak gerekli bilgi ve belgeler ile emsal kararlara zamanýnda eriþimin daha etkili hale getirileceði, yargý organlarý arasýnda kurulan bilgi aðýnýn geliþtirileceði açýk bir dille ifade edilmektedir. b) Türkiyenin AB Müktesebatýna Uyum Programý (2007- 2013) kapsamýnda Yargý ve Temel Haklara iliþkin bir dizi mevzuatýn 2007- 2008 yasama döneminde çýkarýlmasý öngörülmektedir. 9. Reform Paketi kapsamýnda da yer alan bu mevzuatýn baþlýcalarý þunlardýr: 40 Ýnsan Haklarý Nedir? Ceza infaz kurumlarý ve tutukevlerinin yönetim, isleyiþ ve uygulamalarýnýn raporlanmasýný daha saðlýklý bir zemine oturtmak amacýna yönelik Ceza ve Ýnfaz Kurumlarý ve Tutukevleri Düzleme Kurullarý Kanununda Deðiþiklik Yapýlmasýna Ýliþkin Kanun. Çocuklarýn velayet hakkýna sahip olmayan kiþilerce bir ülkeden diðerine haksýz olarak götürülmesi olaylarý ile uluslararasý platformda etkin þekilde mücadele edilebilmesi, bu olaylarla ilgili olarak uluslararasý hukuki iþbirliðinin geliþtirilmesi amacýna yönelik Uluslararasý Çocuk Kaçýrmanýn Hukuki Yön ve Kapsamýna Dair Kanun. 5237 sayýlý Türk Ceza Kanunu ve 5326 sayýlý Kabahatler Kanununun yürürlüðe girmesinden sonra idari yaptýrým kararý gerektiren fiiller ve suçlar açýsýndan uygulama birliði saðlanmasý, ceza hükmü içeren kanunlarýn uygulanmasýndan kaynaklanan tereddütlerin giderilmesi, Türk Ceza Kanunu, Ceza Muhakemesi Kanunu ve Kabahatler Kanunu gibi temel ceza kanunu hükümlerine ve bazý suçlarýn unsurlarýnýn da 01.06.2005 tarihinde yürürlüðe giren 5237 sayýlý Türk Ceza Kanununa uyum saðlanmasýna yönelik Temel Ceza Kanunlarýna Uyum Amacýyla Çeþitli Kanunlarda Deðiþiklik Yapýlmasýna Dair Kanun. Uyuþmazlýk mahkemesinin karma nitelikli kurullarýna, ilgili yüksek mahkemelerin (Yargýtay, Danýþtay, Askeri Yargýtay ve Askeri Yüksek Ýdare Mahkemesi) görüsünün yansýtýlmasý ve uyuþmazlýklarýn çözümüne katký yapýlmasýnýn saðlanmasý amacýyla Uyuþmazlýk Mahkemesinin Kuruluþ ve Ýsleyiþi Hakkýnda Kanun ile Hakimler ve Savcýlar Kanununda Deðiþiklik Yapýlmasý Hakkýnda Kanun. Doðum nedeniyle verilen ücretsiz iznin anne ve baba arasýnda paylaþýlmasýyla ebeveyn izni oluþturulmasýna yönelik Devlet Memurlarý Kanunu ve Ýþ Kanununda Deðiþiklik Yapýlmasýna Dair Kanun. Þiddete maruz kalan aile fertleri ve hane tanýmlarýnýn geniþletilerek ailenin daha iyi korunmasý Uygulamadan kaynaklanan eksikliklerin giderilmesi ve kanun kapsamýnýn geniþletilmesine yönelik 4320 sayýlý Ailenin Korunmasýna Dair Kanunda Deðiþiklik Yapýlmasýna Dair Kanun. Vakýflarýn daha etkin, þeffaf ve demokratik bir ortamda faaliyet göstermeleri, mülkiyet hakkýna iliþkin eþitlikçi düzenleme yapýlmasý amacýna yönelik Vakýflar Kanunu. 5253 Sayýlý Dernekler Kanunundaki yoruma açýk düzenlemelerin giderilerek ortaya çýkabilecek hukuki sorunlarýn, özellikle dernek ve üyeleri arasýnda ortaya çýkabilecek uyuþmazlýklarýn önlenmesi, derneklere verilecek hizmetin etkin ve verimli olarak yürütülmesi, istismarlarýn önlenerek sivil toplum örgütlerine yönelik güvenin artýrýlmasý ve AÝHM kararlarýnda da belirtildiði 41 II. Bölüm - Türkiyede Ýnsan Haklarý gibi devletin örgütlenme özgürlüðü ile ilgili pasif yükümlüðünün yanýnda aktif yükümlülüðünün bir gereði olarak, sivil toplum örgütlerinin etkili bir þekilde çalýþabilmeleri ile devlet ve diðer kiþilerin keyfi müdahalelerinin önlenebilmesi için yasal zeminin oluþturulmasýný saðlamaya yönelik Dernekler Kanunu, Türk Medeni Kanunu ve Ýçiþleri Bakanlýðý Teþkilat ve Görevleri Hakkýnda Kanunda Deðiþiklik Yapýlmasýna Dair Kanun. 5018 sayýlý Kanun çerçevesinde Sayýþtayýn denetim görevlerini yerine getirmesini saðlamaya yönelik Sayýþtay Kanunu. Ýstinaf mahkemelerinin oluþturulmasý suretiyle Yargýtayýn iþ yükünün hafifletilmesi amacýna yönelik Yargýtay Kanununda Deðiþiklik Yapýlmasýna Dair Kanun. Hâkimlik ve savcýlýk mesleðine mensup olanlarýn müþterek ihtiyaçlarýný karþýlamak, meslekî faaliyetlerini kolaylaþtýrmak, bu mesleðin genel menfaatlere uygun olarak geliþmesini saðlamaya yönelik Türkiye Hakimler ve Savcýlar Birliði Kanunu. D. Türkiyede Ýnsan Haklarý Ýle Ýlgili Kurumsal Yapý 42 Ýnsan Haklarý Nedir? Türkiyede insan haklarýnýn geliþtirilmesi yönündeki yoðun çalýþmalar her kademede yürütülmektedir. Her þeyden önce TBMM Ýnsan Haklarýný Ýnceleme Komisyonu, insan haklarý alanýndaki geliþmeleri izleyen ve insan haklarý ihlalleri üzerine giden bir parlamento komisyonudur. Cumhuriyet hükümetlerinin insan haklarý konusuna verdiði önemin bir göstergesi olarak, 1991 yýlýndan bu yana insan haklarýnýn takip ve koordinasyonu ile bir Devlet Bakaný görevlendirilmiþtir. Konunun önemine binaen 1994 yýlýnda Ýnsan Haklarý Danýþma Kurulu, 1997 yýlýnda da Ýnsan Haklarý Koordinatör Üst Kurulu kurulmuþtur. Baþbakanlýkta oluþturulmuþ bulunan Ýnsan Haklarý Koordinatör Üst Kurulu, Türkiyede insan haklarýna saygýnýn tam olarak gerçekleþmesi, insan haklarý ihlallerine meydan verilmemesi için gereken hukuki ve idari altyapýyý hazýrlama yolunda yoðun çaba göstermiþtir. Üst Kurul tarafýndan hazýrlanan ve Hükümetlerce benimsenen çeþitli kanun tasarýlarý, Meclise sunulmuþtur. Ýnsan haklarýna saygýnýn tam olarak yerleþmesi için gerekli hukuki ve idari altyapýyý oluþturmak, Üst Kurul çalýþmalarýnýn ana hedefi olmuþtur. Ýnsan haklarýnýn korunmasý ve geliþtirilmesi konusunda sürekliliði saðlamak üzere gerekli tedbirler alýnmak üzere 5 Ekim 2000de çýkartýlan bir Kanun Hükmünde Kararname ile Baþbakanlýk bünyesinde Ýnsan Haklarý Baþkanlýðý kurulmuþ, daha sonra bu kararnamenin iptal edilmesi üzerine 21 Nisan 2001 tarih ve 24380 sayý Resmi Gazetede yayýnlanan 4643 salýlý yasa ile Baþbakanlýk Ýnsan Haklarý Baþkanlýðý yasal statüye kavuþturulmuþtur. Bundan böyle insan haklarý konularýnýn yürütülmesi ve koordinasyonu, gerekli mekanizmalarýn da desteðiyle Baþbakanlýk bünyesindeki kalýcý bir Baþkanlýk tarafýndan yürütülmesi saðlanmýþtýr. Ýnsan Haklarý Baþkanlýðý; hem insan haklarý gibi boyutlarý çok geniþ bir konunun etkin koordinasyonunu saðlamakla birlikte, özellikle yurt dýþý kaynaklý imaj sorununa da katkýlarda bulunmaktadýr. Baþbakanlýk bünyesinde 4643 sayýlý kanunla oluþturulan Ýnsan Haklarý Baþkanlýðý; Ýnsan haklarý ile ilgili konularda görevli kuruluþlarla sürekli temas halinde bulunarak, koordinasyonu saðlamak, Ýnsan haklarý konusundaki mevzuat hükümlerinin uygulanmasýný izleyecek, izleme sonuçlarýný deðerlendirecek, uygulamada ve mevzuatta görülen aksaklýklarýn giderilmesini temin etmek, Ulusal mevzuatý, uluslararasý mevzuatla ve belgelerle uyumlu hale getirecek çalýþmalarý yapmak, Ýnsan haklarý eðitim programlarýnýn uygulanmasýný izleyip deðerlendirerek koordine etmek, Ýnsan haklarý ihlali iddialarý ile ilgili baþvurularý incelemek, araþtýrmak ve deðerlendirmek gibi görevleri üstlenmiþtir. Ayrýca, Ýnsan Haklarý Üst Kurulu (ÝHÜK), yeni düzenlemede de yerini almýþtýr. Nitekim, insan Haklarýnýn korunmasý ve geliþtirilmesine yönelik idari ve kanuni düzenlemelere iliþkin çalýþmalarý yapmak Üst Kurulun görevlerindendir. Baþbakanlýk ve bakanlýklar ile diðer kamu kurum ve kuruluþlarý için insan haklarý konusunda tavsiye kararlarý vermek görevi de Üst Kurula verilmiþtir. ÝHÜK, Ýnsan Haklarýndan Sorumlu Devlet Bakanýnýn baþkanlýðýnda, Baþbakanlýk, Adalet, Ýçiþleri, Dýþiþleri, Milli Eðitim ve Saðlýk Bakanlýklarý müsteþarlarýnýn veya yetkili 43 II. Bölüm - Türkiyede Ýnsan Haklarý 44 Ýnsan Haklarý Nedir? temsilcilerinin katýlýmýndan oluþmaktadýr. Dolayýsýyla insan haklarýna iliþkin politikalarýn belirlenmesi ve stratejik kararlarýn alýnmasý bu Kurul tarafýndan yapýlacaðýndan, Kurulun sistem içerisinde çok önemli bir yeri bulunmaktadýr. Ýnsan hak larýnýn korunmasý ve geliþtirilmesi toplumumuzun her kesimini ilgilendirdiðinden, yapýlan yeni düzenleme ile Ýnsan Haklarý Danýþma Kurulu da oluþturulmuþ bulunmaktadýr. Danýþma Kurulu; insan haklarýna iliþkin olarak ilgili devlet kuruluþlarý ile sivil toplum kuruluþlarý arasýnda iletiþimi saðlamak ve insan haklarýný kapsayan ulusal ve uluslararasý konularda danýþma organý olarak görev yapmakla mükelleftir. Bu kurul, insan haklarý ile ilgili bakanlýk, kamu kurum ve kuruluþlarý ile meslek kuruluþlarý, sivil toplum kuruluþlarý temsiclileri yanýnda, bu alanda yayýnlarý ve çalýþmalarý olan kiþilerden oluþmaktadýr. Ýnsan haklarýnýn korunmasý ile ilgili önemli konulardan biri de, insan haklarý ihlali iddialarýnýn gereði gibi incelenerek, sonuca ulaþtýrýlmasýdýr. Yapýlan düzenleme ile insan haklarý ihlali iddialarýný yerinde incelemek ve araþtýrmak üzere, Baþbakanýn görevlendireceði bir Devlet Bakanýna baðlý olarak heyetler oluþturulmasýna imkan saðlanmýþtýr. Beþ kiþiden az olmamak üzere oluþturulacak bu heyette hem kamu, hem de ilgili meslek kuruluþlarýnýn temsilcileri yer alacaðýndan, süratle sonuç alma imkaný olacaktýr. Dolayýsýyla, bu oluþum ihlallerin önlenmesi bakýmýndan çok önemli bir yeniliktir. Ayrýca Adalet, Ýçiþleri, Dýþiþleri, Çalýþma ve Sosyal Güvenlik ve Saðlýk Bakanlýklarýnda da insan haklarý ile ilgili birimler bulunmaktadýr. Ýnsan haklarý konularýný mahallinde deðerlendirmek ve varsa sorunlarýn çözümünü çabuklaþtýrmak üzere 81 il ve 850 ilçede toplam 931 noktada, 2 kamu görevlisi üyesi hariç tüm üyeleri sivil toplum kuruluþlarýnýn oluþturduðu Ýl ve Ýlçe Ýnsan haklarý Kurullarý oluþturulmuþtur. Böylece insan haklarý konusunun her düzeyde etkinlikle ele alýnmasý ve toplumun mahallinde yapýlacak çalýþmalarla insan haklarý bilincinin artýrýlmasý mümkün olacaktýr. E. Ýnsan Haklarý Baþkanlýðýnýn Faaliyetleri Ülkemizin insan haklarý alanýnda gerçekleþtirdiði reform sürecinin kurumsal altyapýsýnda önemli sorumluluklar üstlenen Ýnsan Haklarý Baþkanlýðý, Baþbakanlýk bünyesinde bir birim olmasýnýn kurumsal kapasite ve yetki bakýmýndan saðladýðý avantajlar yanýnda insan haklarý gibi ayrý bir ilgi ve önem atfedilen bir alanda faaliyet göstermesi nedeniyle, çeþitli ulusal ve uluslar arasý kuruluþlar ile oluþan iþbirliði imkânlarýný da etkin biçimde deðerlendirerek görevlerini layýkýyla yerine getirmeye gayret göstermektedir. Temel amacý, insan haklarý bilincinin tüm toplum kesimleri ve idari birimlerde kökleþmesi olan Baþkanlýk, bu anlamda eðitim çalýþmalarýna ayrý bir önem vermektedir. 931 il ve ilçe merkezinde oluþturulmuþ bulunan Ýnsan Haklarý Kurullarý ile sürekli ve etkin bir iþbirliði içerisinde çalýþan Baþkanlýk, özellikle bu Kurullara yönelik gerçekleþtirilen eðitim program ve projeleri ile insan haklarý bilgi ve bilincini tüm ülke sathýnda yaygýnlaþtýrmaya çalýþmaktadýr. Kamu iþleyiþinin koordinasyon makamý olan Baþbakanlýðýn bünyesinde yer almasý dolayýsýyla Baþkanlýðýn bir diðer temel görevi de, kamu kesiminde insan haklarýnýn geliþtirilmesi amacýyla yürütülen çalýþmalarýn yeknesak bir yapýya kavuþturularak daha verimli hale getirilmesi ve kamu kuruluþlarýnýn birbirlerinin imkân ve çalýþmalarýndan yararlanabileceði bir iþbirliði zemininin oluþturulmasýdýr. Bu kapsamda Baþkanlýk tarafýndan düzenlenen çeþitli koordinasyon toplantýlarý, ortak eðitim ve bilinçlendirme faaliyetleri ile önemli mesafe kaydedilmiþ, özellikle sýkýntýsý duyulan insan haklarýyla ilgili materyal temini hususunda kamu kuruluþlarýnýn dayanýþmasýnýn saðlanmasýna yönelik somut sonuçlar elde edilmiþtir. Ayrýca insan haklarýyla ilgili çalýþmalara iliþkin bilgilerin tüm kurum ve kuruluþlar ile paylaþýlmasý, hem bu çalýþmalarýn daha da zenginleþmesini saðlamýþ, hem de özellikle uluslar arasý kamuoyuna yönelik tanýtým faaliyetlerinin içeriðinin oluþturulmasýnda ciddi yararlar getirmiþtir. Baþkanlýk, insan haklarý alanýnda eksikliði duyulan kamu kesimiyle sivil toplum diyalogunun tesis edilmesi yolunda da önemli çalýþmalar yapmýþtýr. Özellikle gerçekleþtirilen eðitim faaliyetlerinde sivil toplum kuruluþlarýyla iþbirliði yapýlmýþ, karþýlýklý ziyaretlerde bulunulmuþ, bilgi ve materyal desteði saðlanmýþtýr. Ýnsan Haklarý Baþkanlýðý, sivil toplum kuruluþlarýnýn insan haklarýyla ilgili konularda 45 II. Bölüm - Türkiyede Ýnsan Haklarý doðrudan iletiþim kurabilecekleri bir birim olarak bu diyalog zemininin daha da iþlevsel hale getirilmesine yaptýðý katkýyý arttýrarak sürdürecektir. Baþkanlýk, insan haklarý ihlâli iddialarýnýn incelenmesi, sonuca baðlanmasý, baþvurularla ilgili istatistiklerin oluþturulmasý ve bu sayede insan haklarý sorunlarýnýn boyutlarýnýn ve yapýlan çalýþmalarýn etkisinin görülebilmesi için de önemli çalýþmalar yapmaktadýr. Yurt çapýnda bulunan 931 Ýl ve Ýlçe Kurulu ile Baþkanlýða gelen baþvurular, formlar aracýlýðýyla istatistikî verilere dönüþtürülmektedir. Baþkanlýk gerek ihlâl baþvurularýyla ilgili verileri, gerekse Ýl ve Ýlçe Kurullarý ile ilgili hazýrladýðý faaliyet raporlarý basýnda ve uluslararasý kamuoyunda da ilgiyle karþýlanmakta ve izlenmektedir. 58 ve 59. Hükümetler tarafýndan kararlýlýkla benimsenen ve uygulanan Ýþkenceye Sýfýr Tolerans politikasýnýn uygulanma biçimi ve sonuçlarý da Baþkanlýk tarafýndan dikkat ve özenle izlenmekte ve kaydedilmektedir. Baþkanlýðýn çaðrýsý ile tüm Ýl ve Ýlçe Ýnsan Haklarý Kurullarý bünyesinde nezarethanelerle ilgili sürekli incelemeler yapmak ve raporlamakla görevli komisyonlar oluþturulmuþ ve çalýþmaya baþlamýþtýr. Baþkanlýðýn faaliyetleri ile ilgili olarak baþta AB olmak üzere uluslar arasý kuruluþlar ile etkin bir diyalog kurmuþ ve ülkemizin insan haklarý ile ilgili politika ve uygulamalarýnýn bu kuruluþlar nezdinde doðru biçimde tanýtýlmasý için özel çaba göstermiþtir. Bunun yanýnda AB fonlarýndan yararlanarak kurumsal kapasite ve etkinliðin geliþtirilmesi de Baþkanlýðýn özellikle üzerinde durduðu ve somut sonuçlar aldýðý bir konu olmuþtur. a) Eðitim, Bilinçlendirme Faaliyetleri ve Geçekleþtirilen/Yürütülen Projeler 46 Ýnsan Haklarý Nedir? 1. Ýnsan Haklarý Alanýndaki Reformlarýn Uygulanmasýnýn Desteklenmesi Projesi Avrupa Birliðinin mali iþbirliði ile yürütülen ve 4 milyon Avro tutarýnda bir bütçeye sahip olan Proje, 1 Aralýk 200630 Kasým 2007 tarihleri arasýnda gerçekleþtirilmiþtir. Ýnsan Haklarý Baþkanlýðýnýn koordinatörlüðünde yürütülen Ýçiþleri ve Adalet Bakanlýklarýnýn da Baþkanlýkla birlikte faydalanýcý kurum olarak yer aldýðý Proje ile insan haklarý alanýnda gerçekleþtirilen reformlarýn uygulamaya daha etkin ve kalýcý biçimde yansýtýlmasýna katký yapýlmasý amaçlanmýþtýr. Projenin Ýnsan Haklarý Baþkanlýðý ile ilgili faaliyetleri kapsamýnda; 450 Ýl ve Ýlçe Ýnsan Haklarý Kurulu üyesine yönelik eðiticilerin eðitimi programý düzenlenmiþ, Kurul üyeleri ve Baþkanlýk personelinin katýlýmýyla insan haklarýyla ilgili çeþitli uluslar arasý kuruluþlara çalýþma ziyaretleri yapýlmýþ, uluslararasý bir enstitüde uzman personele insan haklarý eðitimi verilmiþ, insan haklarýyla ilgili uluslararasý bir sempozyum düzenlenmiþ, sivil toplum temsilcileri ile yuvarlak masa toplantýlarý düzenlenmiþ, Ýnsan Haklarý Baþkanlýðý ve Kurullar için web siteleri dizayn edilmiþ, Baþkanlýk ve Kurullarýn yapý ve görevleri ile genel anlamda bir halkla iliþkiler stratejisinin geliþtirilmiþ ve uygulanmasýna halen devam edilmektedir. Projenin Adalet Bakanlýðý ile ilgili bölümünde; toplam 720 hakim, savcý ve adalet müfettiþine yönelik eðitim programlarý ve çalýþma ziyaretleri yapýlmýþ. Bu çerçevede; 250 hakim ve savcýya yönelik olarak yeni ceza mevzuatýnýn AÝHS ile uyumlu biçimde uygulanmasý konusunda kapsamlý eðitim verilmesi, 200 hakim ve savcýya AÝHS ile ilgili prosedürel uygulamalar hakkýnda kapsamlý eðitim verilmesi, 180 adalet müfettiþine yönelik adil yargýlanma hakký ve yargýsal etik eðitimi verilmesi, AÝHSnin adil yargýlanma hakký, barýþçýl toplanma ve dernek kurma hakký ve din ve vicdan özgürlüðü ile ilgili ilke ve kurallarýný açýklayan materyallerin hazýrlanmasý, basým ve daðýtýmý, Toplam 90 hakim, savcý ve adalet müfettiþinin katýlacaðý çeþitli yurtdýþý çalýþma ziyaretleri yapýlmasý saðlanmýþtýr. Projenin Ýçiþleri Bakanlýðý ile ilgili bölümünde; vali, vali yardýmcýsý, kaymakam, emniyet ve jandarma yetkililerinden oluþan toplam 2471 Ýçiþleri Bakanlýðý personeline yönelik olarak eðitim seminerleri ve çalýþma ziyaretleri düzenlenmiþtir. Bu çerçevede; Vali, vali yardýmcýsý, kaymakam, emniyet ve jandarma yetkililerinden oluþan yaklaþýk 2000 personele yönelik olarak kolluk güçlerinin denetimi, terörle mücadelenin insan haklarýyla uyumlu biçimde yürütülmesi, toplanma ve dernek kurma özgürlüðünün korunmasý konularýnýn iþlendiði 30 adet eðitim semineri düzenlenmesi, 47 II. Bölüm - Türkiyede Ýnsan Haklarý Tam 250 vali yardýmcýsý ve kaymakama yönelik olarak nezarethanelerin ABnin benimsediði insan haklarý standartlarýna uygun denetimi konusunda eðiticilerin eðitimi seminerleri verilmesi, Toplam 141 vali yardýmcýsý, kaymakam ve üst düzey emniyet ve jandarma personelinin katýlacaðý, barýþçýl toplanma özgürlüðü ve iþkence ya da kötü muameleye karþý gözaltý birimlerinin standartlarý ve denetlenme usulleri konularýnda özellikle Ýngiliz polisinin deneyim ve uygulamalarýnýn yerinde gözlemlenmesi amaçlý 5 adet çalýþma ziyareti düzenlenmesi, Toplam 80 vali, vali yardýmcýsý, üst düzey emniyet ve jandarma yetkilisinin katýlacaðý, terörle mücadelenin insan haklarý standartlarýna uygun biçimde yürütülmesine iliþkin olarak yasal sorgulama teknikleri, gözaltý süreleri ve koþullarý ve adli yardým konularýnda Fransýz kolluk güçlerinin deneyim ve uygulamalarýnýn yerinde gözlemlenmesi amaçlý 4 adet çalýþma ziyareti düzenlenmesi saðlanmýþtýr. 2. Ýl ve Ýlçe Ýnsan Haklarý Kurullarýnýn Kapasitelerinin Güçlendirilmesi: Baþvuru ve Danýþma Masasý Görevlilerinin Eðitimi Projesi Avrupa Komisyonunun mali desteði ile gerçekleþtirilen proje kapsamýnda 2005- 2006 yýllarý içinde 17 ilde düzenlenen bölgesel toplantýlar ile; Ýl ve Ýlçe Ýnsan Haklarý Kurullarýnda görev yapan toplam 632 görevli, insan haklarýyla ilgili temel konular ve baþvuran ihlâl maðdurlarýyla iletiþim hususlarýnda uzmanlar ve akademisyenler tarafýndan eðitilmiþtir. 3. Ýl ve Ýlçe Ýnsan Haklarý Kurullarýna Yönelik Ýnsan Haklarý Kitabý Geliþtirilmesi, Basýlmasý ve Daðýtýlmasý Projesi Kurullarýn etkinliðinin arttýrýlmasý amacýna yönelik olarak, Kurul üyelerinin yararlanabilecekleri rehber niteliðinde bir insan haklarý kitabý hazýrlanmasýný amaçlayan proje, British Councilin iþbirliðiyle gerçekleþtirilmiþ ve söz konusu kitap toplam 18.500 adet basýlarak ilgili kiþi ve kurumlara daðýtýlmýþtýr. 48 Ýnsan Haklarý Nedir? 4. Sanýk Haklarý Projesi Baþta Ýl ve Ýlçe Ýnsan Haklarý Kurullarýnýn üyeleri olmak üzere, kamu görevlileri, sivil toplum temsilcileri ve kamuoyunun þüpheli ve sanýk haklarý konusundaki bilincini yeni CMK ve evrensel standartlar ýþýðýnda arttýrmayý amaçlayan proje kapsamýnda; Ankarada geniþ katýlýmlý bir seminer düzenlenmiþ, Ýl ve Ýlçe Kurullarý aracýlýðýyla halka sunulmak üzere 280.000 adet broþür bastýrýlmýþ, Ceza Muhakemesi Hukuku ve Polis adlý kitaptan 1862 adet tüm Ýl ve Ýlçe Ýnsan Haklarý Kurullarýna daðýtýlmýþ, Baþkanlýk tarafýndan hazýrlanan ve yeni CMK ile getirilen düzenlemeleri konu alan Þüpheli ve Sanýk Haklarý adlý kitapçýktan 2500 adet bastýrýlarak Kurullar ve diðer ilgili kuruluþlara daðýtýlmýþtýr. 5. Çalýþma Ziyaretleri Projesi AB fonlarýndan idari iþbirliði çerçevesinde finanse edilen Proje, Avrupadaki çeþitli insan haklarý kurumlarýyla temasa geçip, bilgi alýþveriþinde bulunulmasýný öngörmektedir. Bu kapsamda Avusturya, Fransa ve Ýspanyada bulunan insan haklarý kuruluþlarýna yönelik çalýþma ziyaretleri gerçekleþtirilmiþtir. 6. Ýl ve Ýlçe Ýnsan Haklarý Kurullarýna Yönelik Standart Eðitim Programý Geliþtirilmesi Projesi Kurul üyelerinin eðitiminde kullanýlacak standart bir eðitim modeli oluþturulmasýný amaçlayan Proje, Friedrich Naumann Vakfý ile birlikte gerçekleþtirilmiþtir. 7. GAP TVde yayýnlanan Terazinin Kefesi Programý Ýnsan Haklarý Baþkanlýðý ile TRT Genel Müdürlüðü arasýnda imzalanan bir protokol ile ortaklaþa hazýrlanan, çeþitli insan haklarý konularýnýn ele alýndýðý ve alanýnda uzman isimlerin konuþmacý olarak katýldýðý Terazinin Kefesi adlý program, 2006nýn Þubat-Haziran döneminde 13 bölüm halinde GAP TVde yayýnlanmýþtýr. 8. GAP TVde yayýnlanacak Dýþarýdakiler adlý program Baþkanlýk ve TRTnin iþbirliði ile gerçekleþtirilecek olan ve hazýrlýk çalýþmalarý sürdürülen belgesel programda özellikle ayrýmcýlýk konusunun çeþitli boyutlarýyla ele alýnmasý öngörülmektedir. Programýn GAP TVde yayýnlanmasý planlanmaktadýr. 49 II. Bölüm - Türkiyede Ýnsan Haklarý 9. Ýnsan Haklarý ve Demokratik Ýlkeler Konusunda Bilinç Oluþturma Projesi Avrupa Komisyonu, Avrupa Konseyi ile Baþbakanlýk Ýnsan Haklarý Baþkanlýðýnýn ortaklaþa düzenlediði Ýnsan Haklarý ve Demokratik Ýlkeler Konusunda Bilinç Oluþturma isimli proje çerçevesinde; 400 kiþiden oluþan medya ve sivil toplum örgütleri mensuplarýnýn eðitimi ile ilgili 10 bölge semineri düzenlenmiþtir. Kamu görevlilerinin eðitimi için 7 bölge semineri düzenlenmiþ ve 300 vali yardýmcýsý ve kaymakam katýlmýþtýr. Ýnsan Haklarý Kurullarý mensuplarý ve STK temsilcilerinin katýlýmýyla Strasbourg ve Kopenhaga 15 kiþiden oluþan iki ayrý grupla inceleme gezisi düzenlenmiþtir. 200.000 adet broþür ve 500.000 adet poster bastýrýlarak tüm il ve ilçe insan haklarý kurullarý ve STKlara daðýtýmý yapýlmýþtýr. b) Sivil Toplum Kuruluþlarý Ýle Ýliþkiler 50 Ýnsan Haklarý Nedir? Ýnsan Haklarý Baþkanlýðý, görev alanýyla ilgili konularda sivil toplum ile diyalog ve iþbirliðinin taþýdýðý özel önemin bilincindedir. Gerçekleþtirdiði tüm faaliyet ve projelerde sivil toplumun katkýsý ve desteðini almaya aðýrlýk veren Baþkanlýk, mevcut durumda insan haklarý alanýndaki sivil toplum giriþimlerinin kamudaki öncelikli muhatabý konumundadýr. Bu konuya verilen önemin bir örneði de, Ýnsan Haklarý Alanýndaki Reformlarýn Uygulanmasýnýn Desteklenmesi Projesi kapsamýnda sivil toplum kuruluþlarý ile diyalog ve iþbirliðine verilen önem olmuþtur. Kamusivil toplum diyalogunun geliþtirilmesine dönük ciddi faaliyet ve kampanyalarýn öngörüldüðü Projenin yönetiminde de sivil toplum temsilcileri ve akademisyenler görev almaktadýr. Baþkanlýk, ayrýca, insan haklarý alanýnda faaliyet gösteren sivil toplum kuruluþlarýnýn çoðulcu ve katýlýmcý demokrasinin ilkeleri doðrultusunda yapýlan reformlardan tam anlamýyla yararlanmalarý ve Ýnsan Haklarý Kurullarý ile sivil toplum kuruluþlarýnýn iliþkilerinin geliþtirilmesi hususlarýný da içeren yeni bir Baþbakanlýk Genelgesinin çalýþmalarýný yürütmektedir. c) Karakol ve Nezarethanelerin Denetimi Baþkanlýðýn koordinasyonunu üstlendiði Ýl ve Ýlçe Ýnsan Haklarý Kurullarýnýn bünyesinde, hassas gruplarýn bulunduðu yerlerin insan haklarý standartlarýna uygunluðunu izlemek ve denetlemek amacýyla oluþturulmuþ daimi komisyonlar bulunmaktadýr. Bu komisyonlarda, Baro ve Tabip Odalarýndan temsilcileri gibi sivil ve konunun uzmaný Kurul üyeleri görev yapmaktadýr. Komisyonlar, ziyaret ettikleri yerlerin fiziksel koþullarýný, personelin ve yöneticilerin uygulamalarýný ve insan haklarýyla ilgili bilgi ve bilinç düzeylerini, haklarýn korunabilmesi için gerekli standartlar açýsýndan deðerlendirmekte ve raporlar hazýrlamaktadýr. Düzenli olarak hazýrlanan bu raporlar ilgili kurumlar ve Baþkanlýða gönderilmekte ve basýn aracýlýðýyla kamuoyuna duyurulmaktadýr. Ýncelemeler sonucunda tespit edilen eksiklik ve ihlâller hakkýnda ilgili kurumlar nezdinde giriþimde bulunularak önlem alýnmasý saðlanmaya çalýþýlmaktadýr. Baþta nezarethaneler olmak üzere ziyaret edilen yerlerin özellikle fiziksel þartlarýnda görülen eksiklik ve standart dýþý koþullarýn düzeltilmesi açýsýndan Kurullarýn bu çalýþmalarý ciddi yararlar saðlamýþtýr. Baþkanlýk, iþkenceye sýfýr tolerans prensibinin tavizsiz uygulanmasý ve iþkence ve kötü muameleye iliþkin iddialarýn geciktirilmeksizin soruþturularak, kusuru veya suçu görülenler hakkýnda gerekli iþlemlerin derhal yerine getirilmesi hususlarýný da içeren bir Baþbakanlýk Genelgesinin çalýþmalarýný sürdürmektedir. d) Ýnsan Haklarý Alanýndaki Yapýlanma Baþbakanlýk Ýnsan Haklarý Baþkanlýðýnýn Paris Prensipleri doðrultusunda yeniden yapýlandýrýlmasýný öngören çalýþmalar, Baþbakanlýk teþkilatýna iliþkin reformun kapsamýna alýnmýþtýr. Kamu Denetçiliði Kurumu kurulmasýný öngören yasa ise, TBMM tarafýndan kabul edildikten sonra Cumhurbaþkaný tarafýndan iptal istemiyle Anayasa Mahkemesine götürülmüþtür. Yüksek Mahkeme tarafýndan yasanýn yürürlüðü durdurulmuþ bulunmaktadýr. 51 II. Bölüm - Türkiyede Ýnsan Haklarý e) Ýnsan Haklarý Ýhlal Ýddialarýnýn Ýncelenmesi ve Elde Edilen Ýstatistiki Veriler 52 Ýnsan Haklarý Nedir? Ýnsan Haklarý Baþkanlýðýnýn en önemli faaliyetlerinden birisi de 2004 yýlýndan itibaren aylýk olarak insan haklarý istatistiklerini hazýrlamasý ve kamuoyuna duyurmasýdýr. Kamu hizmetlerinin yürütülmesinde saydamlýk ilkesi gereði, Ýnsan Haklarý Baþkanlýðýna, 81 Ýl Ýnsan Haklarý Kuruluna ve 850 Ýlçe Ýnsan Haklarý Kuruluna yapýlan insan haklarý ihlâl iddialarýna iliþkin sayýsal veriler, 2004 yýlý baþýndan itibaren kamuoyuna açýklamaya baþlanmýþtýr. Bu veriler sadece iddialarla ilgili rakamlardýr. Açýklanan rakamlar, sayýsal veri elde etmek için geliþtirilen Ýnsan Haklarý Ýhlâl Ýddiasý Bireysel Baþvuru Formu marifetiyle elde edilmektedir. Ülke çapýnda oluþturulan 931 Ýnsan Haklarý Danýþma ve Baþvuru Masasýndan edinilebilecek olan baþvuru formunun baþta Baþbakanlýk olmak üzere, valilik ve kaymakamlýklarýn internet sayfalarýnda bulunmaktadýr. Ayrýca insan haklarý formu Baþbakanlýk Ýletiþim Merkezi sistemine de konulmuþtur. Tüm vatandaþlarýmýza Alo 150 yi arayarak insan haklarý ile ilgili þikâyetlerini ülkemizin her yanýndan iletebilme imkâný sunulmuþtur. Diðer yandan insan haklarý ihlâl iddiasýnda bulunan kiþiler tarafýndan doldurulan bu formlar, her ayýn sonunda Ýnsan Haklarý Baþkanlýðýna gönderilmekte, (TÜÝK) Türkiye Ýstatistik Kurumunun teknik desteðiyle analiz edilen formlarda yer alan bilgiler, sayýsal veri halinde kamuoyunun bilgisine sunulmaktadýr. Sayýsal verilerin temel fonksiyonu, insan haklarý alanýnda yapýlan reformlarýn uygulamaya ne ölçüde yansýdýðýný, uygulamada aksayan konularýn neler olduðunu, hangi alanlarda ne gibi geliþmeler kaydedildiðini ortaya koymaktýr. Ýl ve Ýlçe Ýnsan Haklarý Kurullarýnýn vatandaþlarýmýzca tanýnýrlýðý ve güvenirliði arttýkça, Kurullara yapýlan baþvurularýn da arttýðý görülmektedir. Baþvuru yapýlmayan iller hiçbir ihlalin olmadýðý yerler anlamýna gelmemektedir. Ýller bazýnda alýnan baþvurulara iliþkin sayýlar, o illerin baþvuru alabilme kapasitesini bir baþka deyiþle baþvuru kanallarý konusunda vatandaþlarýn ne oranda bilgilendirildiðini göstermektedir. 2004 yýlýndan bu yana alýna sayýsal veriler incelendiðinde birtakým sonuçlara ulaþmak ve bu yönde önlem alýnmasý mümkün gözükmektedir. 1) Yýllar Ýtibariyle Ýhlâl Ýddiasý Baþvurularýna Genel Bir Bakýþ Türkiye genelinde; 2004 yýlý içerisinde yapýlan baþvurularda ihlal iddialarýnda ilk üç sýrada; 1. Ýþkence ve kötü muamele yasaðý (158), 2. Adil yargýlanma hakký (131), 3. Kiþi hürriyeti ve güvenliði (121) alýrken, 2005 yýlý içerisinde yapýlan baþvurularda ihlal iddialarýnda ilk üç sýrada; 1. Saðlýk ve hasta hakký (211) 2. Mülkiyet hakký (208) 3. Çalýþma ve sözleþme hürriyeti (203) yer almýþ, 2006 yýlý içerisinde yapýlan baþvurularda ihlal iddialarýnda ilk üç sýrada; 1. Saðlýk ve Hasta Hakký (261) 2. Mülkiyet Hakký (203), 3. Adil yargýlanma hakký (146) yer almýþtýr. 2007 yýlý içerisinde (ilk altý ayýnda) yapýlan baþvurularda ihlal iddialarýnda ilk üç sýrada; 1. Saðlýk ve Hasta Hakký (115) 2. Mülkiyet Hakký (84), 3. Kötü Muamele Yasaðý Ýhlali (79) yer almýþtýr. YILLAR BAÞVURU SAYISI HAK KONUSU 2004 847 1639 2005 1377 2179 2006 1590 2056 2007 702 836 Toplam 4516 6787 53 II. Bölüm - Türkiyede Ýnsan Haklarý 2005 yýlýndan itibaren iþkence iddialarý ile kötü muamele iddialarý ayrý deðerlendirilerek sayýsal veriler elde edilmeye baþlanmýþtýr. Buna göre iþkence ve kötü muamele iddialarýna iliþkin rakamlar ayrý ayrý sýnýflandýðýnda 2007 yýlýnda, kötü muamele iddialarýnýn 79 adetle 3. sýrada, iþkence iddialarýnýn ise 17 adetle 13. sýrada yer aldýðý görülmektedir. 2004 Ocak ayýndan 2007 Haziran ayýna kadar geçen 42 aylýk dönemde Baþkanlýk ve Kurullara 6787 hak ihlali iddiasýyla 4516 adet baþvuru olmuþtur. 2) Ýþkence ve kötü muamele iddialarýnda ciddi oranda azalma vardýr: 54 Ýnsan Haklarý Nedir? 2004 yýlýnda 158 baþvuru ile ilk sýrada yer alan iþkence ve kötü muamele iddialarý 2005 yýlýnda düþüþ göstermiþtir. Ýþkence ve kötü muamele iddialarýnýn ayrý ayrý gösterildiði 2005 yýlý verilerine göre kötü muamele iddialarý 9.sýrada, iþkence iddialarý ise 17. sýrada yer almýþtý. 2005 yýlý içerisinde elde edilen verilere göre, Ýþkence ve kötü muamele iddialarýnýn ayrý ayrý ele alýndýðýnda kötü muamele iddialarý 9. sýrada iþkence iddialarý ise 17. sýrada yer almýþtýr. 2006 yýlýnda elde edilen verilerin 2005 verilerine göre karþýlaþtýrýldýðýnda, iþkence yasaðý ihlal iddialarý 2006da 25 baþvuruya düþerek 17. sýrada, kötü muamele ihlal iddialarý ise 112 baþvuruyla düþerek 9. sýrada yer almýþtýr. 2006 yýlý verilerine göre, saðlýk ve hasta hakký ihlal iddialarý 261 baþvuruyla ilk sýrada yer almýþtýr. Ýkinci sýrada 203 baþvuruyla Mülkiyet hakký ihlal iddiasý, üçüncü sýrada 146 baþvuruyla Adil yargýlanma hakký ihlal iddialarý yer almýþtýr. 2007 yýlýnda elde edilen verilerin 2006 verilerine göre karþýlaþtýrýldýðýnda, iþkence yasaðý ihlal iddialarý 2007de 17 baþvuruya düþerek 13. sýrada, kötü muamele ihlal iddialarý ise 79 baþvuruyla 3. sýrada yer almýþtýr. 2007 yýlý verilere göre, saðlýk ve hasta hakký ihlal iddialarý 115 baþvuruyla ilk sýrada yer almýþtýr. Ýkinci sýrada 2006 yýlýnda olduðu gibi 84 baþvuruyla Mülkiyet hakký ihlal iddiasý, üçüncü sýrada ise 79 baþvuruyla Kötü Muamele Yasaðý ihlal iddialarý yer almýþtýr. 2005 yýlýnda toplam baþvurularýn 2004e göre % 62 artmasýna raðmen, Ýþkence ve Kötü Muamele Yasaðý ile ilgili þikâyetlerin ayný seviyelerde kalmasý; genel daðýlýmdaki payýnýn 2004 yýlýnda %9.64 iken 2005 yýlýnda %7.43e inmesi ve 2006 yýlýnda kötü muamele yasaðý ihlal iddialarýnýn 2005e göre 67den 36ya düþerek %47 oranda azalmayla 11. sýraya ve iþkence yasaðý ihlal iddialarýnýn 27 baþvurudan 10a düþerek %63 oranda azalmayla 18. sýraya kadar gerilemesinde, siyasi iradenin kararlýlýkla uyguladýðý iþkenceye sýfýr tolerans politikasýnýn en önemli rolü oynadýðý mülahaza edilmektedir. 2007 yýlýnda bu oranda baþvurulardaki artýþa oranla ciddi bir deðiþiklik görülmemiþtir. Burada dikkat edilmesi gereken bir baþka nokta ise, genelde Kötü Muamele ile birlikte zikredilen Ýþkence Yasaðý baþvurularýnýn gerçekte çok daha düþük olmasýdýr. Kötü Muamele Yasaðýna iliþkin verilerin içinde, vatandaþlarýn doktor, hemþire, güvenlik kuvvetleri gibi kamu görevlileriyle yaþadýklarý hakaret, azarlama, ilgisizlik, oyalama niteliðindeki olaylarýn olduðu görülmektedir. 3) Ýhlal Ýddiasýyla Þikâyet Edilen Kurumlar Burada belirtilen ihlal iddiasý baþvurularýnda konu edilen þikâyetler iddia niteliðinde olup, doðruluðu ilgili kurumlar tarafýndan araþtýrýlmaktadýr. Bununla birlikte bu rakamlar þikâyetlerin hangi kurumlar hakkýnda yoðunlaþtýðý konusunda genel bir fikir vermektedir. Belediyeler: 2004 yýlýnda 68 baþvuruyla %8 oranla 4. sýrada yer alan Belediyeler, 2005 yýlý verilerine göre 167 baþvuruyla % 12,13 oranla ilk sýraya yükselmiþtir. Ýlk 9 ay itibariyle 2006 yýlýnda Belediyelerle ilgili þikâyetler 107 baþvuruyla 3. sýrada yer almaktadýr. Belediyelerle ilgili þikâyetlerin büyük çoðunluðunun, belediyelerin kamulaþtýrma iþlemlerinden kaynaklanan mülkiyet hakký, imar ve iþyeri ruhsatý iþlemleri, çevre kirliliði ve altyapý eksiklikleri, belediye personellerinin özlük haklarý, personel politikalarýndan kaynaklanan çalýþma ve sözleþme hürriyeti ihlalleriyle ilgilidir. Belediyelerin sayýsýnýn fazlalýðý ve halkla en fazla temas eden kurumlar olmasý da þüphesiz bu verilere kaynaklýk eden bir diðer faktördür. Emniyet: Þikâyet edilen kurumlar sýralamasýnda Emniyet 2004 yýlýnda 132 baþvuruyla ilk sýrada iken hemen hemen hiç artýþ olamadan 2005 yýlýnda 134 baþvuruyla oranla 2. sýraya, 2006 yýlýnda 63 baþvuruyla 6. sýraya, 2007 yýlýnda ise 2. sýrada yer almýþtýr. Emniyetle (polis )ilgili þikâyetlerin daha çok iþkence ve kötü muamele yasaðý, kiþi hürriyeti ve güvenliði hakký, adil yargýlanma hakký, dilekçe hakký, 55 II. Bölüm - Türkiyede Ýnsan Haklarý özel hayatýn gizliliði ve konut dokunulmazlýðý hakkýnýn ihlali iddialarýndan kaynaklanan baþvurulardan oluþtuðu görülmektedir. Söz konusu þikâyetlerle ilgi karakolda yapýlan kötü muamele iddialarýnda azalma görülmekle birlikte kötü muamele ve iþkence iddialarýnýn karakol dýþýnda, bilinmeyen mekânlarda yapýldýðý iddialarý aðýrlýk kazanmaktadýr. Diðer yandan çok sayýda emniyet görevlisinden mesailerinin uzun olmasý ve çalýþma koþullarýnýn uygun olmadýðý, mali ve özlük haklarý konularýnda iyileþtirme yönünde taleplerin alýndýðý tespit edilmiþtir. Ayrýca, 2007 Ekim ayýnda Ýzmir Emniyet Müdürlüðünde görevli bir grup polis memurunun amirlerinin kendilerine karþý kötü muamelede bulunduðu iddiasýyla Ýzmir Ýl Ýnsan Haklarý Kuruluna baþvurularý iseen ilginç baþvurular arasýnda kaydedilmiþtir. Yargý (Adliye): 2004 yýlýnda 85 baþvuruyla 2. sýrada yer alan Adliye 2005 yýlýnda 119 baþvuru 6. sýraya gerilediði görülmektedir. 2006 yýlýnda Adliye ile ilgili þikâyetler 78 baþvuru ile 5. sýraya gerilemiþtir. 56 Ýnsan Haklarý Nedir? Saðlýk Kurumlarý: 2004 yýlýnda 5. sýrada yer alan Saðlýk Kurumu ise 2005 yýlýnda 3. sýraya yükselmiþ, 2006 yýlýnda ise 110 baþvuruyla 2. sýrada yer almýþtýr. 2005, 2006 ve 2007 yýlý verilerine göre ilk sýrada yer alan Saðlýk ve Hasta Hakký ile ilgili þikâyetler, hastanelerde yaþanan ilgisizlik, kötü tedavi koþullarý, yoðun kuyruklar, hijyen sorunlarý, yanlýþ tedavi ve teknik imkansýzlýklar gibi hususlardan kaynaklanmaktadýr. SSK ve Devlet Hastanelerinin tüm vatandaþlarýn hizmetine eþit biçimde sunulmasý bu tür þikâyetlerin çoðalmasýnda etkili olduðu düþünülmektedir. Baþlatýlan uygulama ile Hasta haklarý kurullarýna ve insan haklarý kurullarýnýn alacaðý kararlar ilgili saðlýk kurumlarý tarafýnda ciddi biçimde uygulandýðý takdirde bu konudaki þikâyetlerin azalacaðý tahmin edilmektedir. Ýnsan haklarý kurullarý ile hasta haklarý kurullarýnýn denetim ve ziyaretler hususunda ortak çalýþmalarý önerilmektedir. Ýnsan haklarý kurullarýnýn oluþturduðu komisyonlarýn yapacaðý habersiz ziyaretlerin sonucunda yazýlan raporlar Saðlýk Bakanlýðý ve Hasta haklarý Kurullarý tarafýndan ciddi biçimde dikkate alýnmasý elzemdir. Valilikler: 2006 yýlý verilerine göre þikâyet edilen kurumlar sýralamasýnda valilikler 111 baþvuruyla ilk sýrada yer almaktadýr. 2007 yýlý verilerine göre ilk sýrada daha önceki yýllarda olduðu gibi 99 baþvuruyla Saðlýk Kurumu, 80 baþvuru ile Emniyet ve Valilikler 2. ve 3. sýrayý paylaþtýlar. Yýllar itibariyle þikâyete konu Kurumlarla ilgili tablolar þu þekildedir. 2004 yýlýndan buyana Kurumlara iliþkin baþvurulara bakýldýðýnda Belediyeler 496 baþvuruyla 1. sýrada, yargý 464 baþvuruyla 2. sýrada ve Bakanlýklar merkez birimleri ile ilgili þikâyetler de 410 baþvuruyla 3. sýrada yer aldýðý görülmektedir. Saðlýk Kurumlarýyla ilgili þikâyetlerin de 403 adetlik baþvuruyla 4. sýrada yer almasý dikkat çekmektedir. 2004-2007 yýllarý itibariyle þikâyet edilen Kurumlar bazýnda sýralama: TABLO - Þikâyet Edilen Kuruma Göre Daðýlým: 2004-2005-2006-2007 Toplamý 4) Ýhlale konu iller 2005 yýlýna ait verilere göre, en çok ihlâl iddiasý baþvurusu alan Ýl Kurullarý sýrasýyla Konya, Ankara, Ýstanbul, Denizli, Kýrýkkale, Amasya, Samsun, Kilis, Sivas, Karaman, Giresun, Adana olmuþtur. 2006 yýlýnda bu sýralama Konya, Ýzmir, Malatya, Ankara, Kýrýkkale, Bolu, Erzurum, Mersin, Þanlýurfa, Trabzon, Çorum, Hatay, Ýstanbul, olarak gerçekleþmiþtir. 2007 yýlý ilk altý ayýnda ise, Denizli, Bartýn, Ýzmir, Ýstanbul, Muðla, Ankara, Malatya, Þanlýurfa, Bolu, Kýrþehir, Rize, Bingöl, Samsun, Erzincan, Muþ, Trabzon, Erzurum, Hatay, Adana, Mersin, Artvin, Sakarya olarak gerçekleþmiþtir. 2004 yýlýndan bu yana toplamda baþvuru alabilen iller sýralamasý ise, Ýstanbul, Ýzmir, Konya, Ankara, Kýrýkkale, Malatya, Denizli, Samsun, Adana, Bartýn, Þanlýurfa, Mersin, Bolu, Antalya, Erzurum, Trabzon, Giresun, Diyarbakýr, Sivas, Hatay olarak gerçekleþmiþtir. Bu veriler, illerin nüfus yapýsý dikkate alýnarak deðerlendirildiðinde ihlâl iddiasý baþvurusu alma konusunda en baþarýlý ilin Kýrýkkalede bulunan Ýl ve Ýlçe Ýnsan Haklarý Kurullarý olduðu görülmektedir. Burada önemle vurgulamak gereken husus, baþvuru adedinin çokluðunun o ilde insan haklarý ihlâllerinin yoðun biçimde yaþandýðý anlamýna gelmediðidir. Baþvuru adedinin çokluðu, o ilde Kurullarýn baþarýlý çalýþmalarýyla halkýn gözünde sorunlarýn çözümü için bir umut kapýsý haline geldiðinin göstergesi olarak deðerlendirilmelidir. Diðer yandan, bu durumun o bölgede halk ile kamu görevlileri arasýndaki iliþkilerin belli bir güven ve þeffaflýk temeline oturduðunun ve halkýn da haklarýna sahip çýkma bilincinin yüksek olduðunun göstergesi olarak yorumlanmalýdýr. Hiç baþvuru alýnmamasýnýn ise o ilde ihlal olmadýðý deðil, Kurullarýn vatandaþ nezdinde tanýnma ve güvenilme açýsýndan eksiklikler yaþandýðýný gösterdiði söylenebilir. 5) Denetim amaçlý sivil ziyaret komisyonlarý: 58 Ýnsan Haklarý Nedir? Ýnsan Haklarý Baþkanlýðýnýn talimatý ile Ýl ve Ýlçe Kurullarý bünyesinde bir komisyon kurulup illerinde bulunan emniyet ve jandarma nezarethanelerinde incelemeler yapýlarak, gerek nezarethanelerin fiziki þartlarýnýn gerekse görevli personelin uygulamalarýnýn insan haklarý standartlarýna uygun olup olmadýðý ile ilgili raporlar hazýrlamaktadýrlar. Kurullar sadece nezarethanelere yönelik olarak deðil, insan haklarý uygulamalarý açýsýndan hassasiyet taþýyan çocuk yuvalarý, öðrenci yurtlarý, huzurevleri gibi yerlerle ilgili olarak da bu tür çalýþmalar yapmaktadýrlar. Nitekim Malatya çocuk yuvasýnda yaþanan olaylardan sonra, Ýnsan Haklarý Baþkanlýðý tarafýndan Kurullar bünyesinde bir komisyon kurularak illerinde bulunan bu tür hassas yerleri haberli ya da habersiz ziyaret etmeleri ve hazýrlayacaklarý raporlarý Ýnsan Haklarý Baþkanlýðýna göndermeleri istenmiþtir. Toplumun hassasiyet gösterdiði buna benzer olaylarda yapacaklarý faaliyetler yoluyla tanýnma düzeylerini yükselttikleri ölçüde, Kurullara yapýlan baþvuru sayýsýnýn da artacaðý düþünülmektedir. 6) Genel deðerlendirme: Ýnsan Haklarý Baþkanlýðý ile 81 Ýl ve 850 Ýlçe Ýnsan Haklarý Kuruluna yapýlan insan haklarý ihlâl iddiasý baþvurularýna iliþkin sayýsal veriler, kamu hizmetlerinde þeffaflýk ilkesi gereði 2004 yýlý baþýndan itibaren kamuoyuna açýklanmaya baþlamýþtýr. Bu baþvurular, ihlâl iddiasý niteliðinde olup, bu iddialarýn doðru olup olmadýðý ilgili kurumlar nezdinde araþtýrýlmaktadýr. Bu veriler, ülkemizdeki insan haklarý sorunlarýnýn nitelik ve boyutu hakkýnda genel anlamda bir fikir vermektedir. AB tarafýndan hazýrlanan 2005 Türkiye Ýlerleme Raporunda az sayýda baþvuru almalarý nedeniyle tanýnýrlýk ve güvenilirlik açýsýndan yetersiz olarak deðerlendirilen Kurullar, son dönemde daha fazla sayý ve çeþitlilikte etkinlikler gerçekleþtirmeleri ve halkla iliþkilerinde gözlenen olumlu geliþme sonucu gittikçe artan sayýda baþvuru almaktadýrlar. Nitekim 2004 yýlýnda Kurullara toplam 847 baþvuru yapýlýrken, bu sayý 2005 yýlý için %62 civarýnda bir artýþla 1377yi bulmuþtur. 2006 yýlýnda alýnan baþvuru sayýsý ise 1590 iken 2007 ilk altý ayýnda ise bu sayý 702 olmuþtur. Ýnsan Haklarý Baþkanlýðý tarafýndan Kurullarýn iþlevselliðini güçlendirmek için Kurul görevlileri ve sivil toplum kuruluþlarýna yönelik olarak 2003-2006 yýllarý arasýnda 32 ilde düzenlenen Bölgesel Eðitim Seminerinin zaman içinde bu sayýyý daha da artýracaðý tahmin edilmektedir. Toplam baþvurularda görülen büyük artýþ, hiç kuþkusuz Türkiyedeki insan hakký ihlâllerinin artýþýna deðil, Ýnsan Haklarý Baþkanlýðý ve Kurullar tarafýndan yapýlan tanýtým ve bilinçlendirme çalýþmalarý sonucu, bu yapýlarýn kamuoyu nezdindeki tanýnma ve güvenilme oranlarýnýn yükselmesine 59 II. Bölüm - Türkiyede Ýnsan Haklarý 60 Ýnsan Haklarý Nedir? dayanmaktadýr. Kurullar, insan haklarý kurumsallaþmasý içinde yerleþip kökleþinceye kadar söz konusu artýþýn devam edeceði deðerlendirilmektedir. Baþvuruda bulunanlarýn %63 ü erkek ve %99,3ü Türk vatandaþlarýndan oluþmaktadýr. Hak ihlali iddiasý ile yapýlan baþvurularda, ihlalin %96sýnýn kentsel alanda (il ve ilçe merkezi), % 4ünün ise kýrsal alanda -belde ve köylerdenolduðu görülmektedir. Ýhlalin yapýldýðý yerleþim yerine göre baþvurularýn daðýlýmýna bakýldýðýnda; kentsel alanda yapýlan ihlal iddialarýnda, ilk sýrada saðlýk ve hasta hakký yer almakta, bunu çalýþma ve sözleþme hürriyeti izlemektedir. Kýrsal alanda yapýlan ihlal iddialarýnda ise ilk sýrayý %32,4 ile mülkiyet hakký almakta, bunu %10,2 ile kiþi hürriyeti ve güvenliði izlemektedir. ABnin 2005 Türkiye Ýlerleme Raporunda ayrýca, Baþkanlýk ile Ýl ve Ýlçe Ýnsan Haklarý Kurullarýnýn Ekim 2004- Mart 2005 tarihleri arasýnda aldýðý toplam hak ihlâli baþvurularýnýn ciddi bir kýsmýný iþkence ve kötü muamele iddialarýnýn oluþturduðu ifade edilmektedir. 2005, 2006 ve 2007 verilerinde Ýkinci sýrada yer alan Mülkiyet Hakkýyla ilgili þikâyetlerin ise, tapu ve kadastro sorunlarý, kamulaþtýrma bedelleri ve ödenmesinde yaþanan ihtilaflar gibi konularda yoðunlaþtýðý gözlenmektedir. Bunlara örnek olarak, özellikle Güneydoðuda bazý köylerin aðalarýn mülkiyetinde olmasýndan kaynaklanan sorunlarla ilgili iddialar, trafikte uygulanan para cezalarýnýn yüksekliði ya da haksýzlýðýyla ilgili þikâyetler, bazý kamu kurumlarýnda görülen sözleþmeli personel veya sendikalý iþçilerin yüksek ücret almalarý nedeniyle eþit iþe eþit ücret ilkesinin ihlâl edildiði yolundaki þikâyetler gösterilebilir. 2005 ve 2006 verilerinde üçüncü sýrada yer alan Çalýþma ve Sözleþme Hürriyetine iliþkin þikâyetlerin, özellikle belediyeler ve özel þirketlerin iþten çýkarmalarý, atama iþlemleri, çalýþma þartlarýnýn aðýrlýðý gibi konularla ilgili olduðu görülmektedir. Bunlara örnek olarak polis, gardiyanlarýn mesai saatleriyle ilgili sýkýntýlarýný, KPSS sýnavýný kazandýðý halde askerliðini yapmadýðý gerekçesiyle göreve baþlatýlmayan kiþilerin baþvurularýný göstermek mümkündür. 2004 yýlýnda 6. sýrada, 2005 yýlýnda 5. sýrada, 2006 yýlýnda 4. sýrada, 2007 yýlýnda 10. sýrada yer alan Ayrýmcýlýk Yasaðý ihlaliyle ilgili þikâyetler literatürde (Ýnsan Haklarý Evrensel Beyannamesi, Avrupa Temel Haklar Sözleþmelerinde ve 1982 Anayasasýnda) yer aldýðý biçimde ýrk, renk, dil, din veya siyasal düþünce farklýlýðýndan dolayý insanlara ayrýmcýlýk yapýldýðý iddialarý ile ilgili deðildir. Bu þikâyetler daha çok kamu hizmetlerinin iþleyiþinde yaþanan torpil, kayýrmacýlýk ya da ücret adaletsizlikleriyle ilgili iddialardan oluþmaktadýr. 2004 yýlý verilerinde ilk üç sýrada yaralan Ýþkence ve Kötü Muamele Yasaðýna uyulmamasý, Adil Yargýlanma Hakký, Kiþi Hürriyeti ve Güvenliði ile ilgili þikâyetlerin yerini Mülkiyet Hakký, Çalýþma Hakký gibi hususlara býrakmasý ve Ýfade Hürriyeti, Örgütlenme Hürriyeti, Toplantý ve Gösteri Yürüyüþleri Hakký gibi konulardaki þikâyetlerin sýnýrlý sayýda kalmasýnýn, Türkiyenin giderek daha saydam, demokratik ve özgürlüklerin önünü açan bir idare tarzý kazanmasýnýn tezahürlerinden olduðu mülahaza edilmektedir. Bu veriler, siyasi ve hukuki düzeni oturmuþ, saðlam geleneklere dayalý çaðdaþ demokrasilerde görüldüðü gibi, Türkiyede de bireylerin þikâyetlerinin siyasal özgürlüklerden çok yaþam kalitelerinin arttýrýlmasýna yönelik beklentileriyle ilgili nitelik kazandýðýný göstermektedir. 2005 yýlý verilerine göre en fazla þikâyete konu olan kurumlar ise sýrasýyla Belediye, Emniyet ve Saðlýk Kurumu olmuþtur. 2006 yýlýnda bu sýralama Valilik, Saðlýk Kurumu ve Belediye olarak deðiþmiþtir. 2007 yýlýnda ise bu sýralama Saðlýk Kurumu, Emniyet ve Valilik olarak gerçekleþmiþtir. 2004 yýlýnda 132 adetle ilk sýrada, 2005 yýlýnda 134 adetle 2. sýrada yer alan ve 2006 yýlýnda 119 baþvuruyla 6. sýraya gerileyen ve 2007 yýlýnda 80 baþvuruyla 2/3. sýrada yer alan Emniyetle ilgili þikâyetlerin daha çok iþkence ve kötü muamele yasaðý, kiþi hürriyeti ve güvenliði hakký, adil yargýlanma hakký, dilekçe hakký, özel hayatýn gizliliði ve konut dokunulmazlýðý hakkýnýn ihlali iddialarýndan kaynaklanan baþvurulardan oluþtuðu görülmektedir. Burada dikkat edilmesi gereken husus ise, baþvuru formlarýnda yer alan valilik ve bakanlýk kategorilerinin tüm kamu birimlerini formda ifade etmenin güçlüðü nedeniyle pek çok kurum ve uygulama birimini de içerdiðidir. Mesela Ýl Milli Eðitim Müdürlüðünün bir iþlemiyle ilgili þikâyet de valilik olarak kaydedilmektedir. Yine herhangi bir bakanlýða baðlý kuruluþla ilgili þikâyetler de bakanlýk kategorisinde yer almaktadýr. Ülkemizde insan haklarý alanýnda faaliyet gösteren sivil toplum kuruluþlarýnýn sayý ve etkinliðinin henüz istenilen düzeyde olmadýðý göz önüne alýndýðýnda, Ýl ve Ýlçe Ýnsan Haklarý Kurullarýnýn hedeflenen etkinlik düzeyine ulaþmalarý için Kurul baþkanlarý olan Kaymakam ve Valilere 61 II. Bölüm - Türkiyede Ýnsan Haklarý düþen görevin büyüklüðü daha iyi anlaþýlmaktadýr. Halkýn bu yeni kurumlara olan ilgisi ve sivil toplum kuruluþlarýnýn katkýlarý, üstlerine düþen bu görevin bilincinde olan Kurul Baþkanlarýnýn gayretleriyle artmaktadýr. Bununla birlikte, Kurul baþkanlarýnýn devlet kurumlarý ile vatandaþ arasýndaki diyalog açýsýndan bu yeni ve umut verici platformdan azami derecede istifade etmeye çalýþmalarý gerekmektedir. Belirtilmesi gereken bir diðer nokta da, Kurullarýn çalýþma usullerini düzenleyen Yönetmelik gereðince, Kurul baþkaný olarak görev yapan Mülki Ýdare Amiri Vali, Vali yardýmcýsý ve kaymakamlarýn kurul kararlarýnýn alýnmasýnda diðer üyelerin oylarýyla eþit olmasý, veto hakkýnýn bulunmamasýnýn, Kurullarýn sivil niteliði ve kararlarýnýn güvenirliði açýsýndan yeterli bir güvencedir. Çünkü ortalama 15 kiþiden oluþan bu kurullarda Baþkan dahil en fazla iki kamu görevlisi bulunmaktadýr. Bütün bunlarýn yanýnda yaþanan kimi olumsuzluk ve yetersizliklerin de Kurullarýn henüz oluþum aþamasýnda olan yeni yapýlar olmasýndan kaynaklandýðý ve çalýþmalarýnýn kazanacaðý yoðunluk ve niteliðe baðlý olarak bu sorunlarýn da zamanla ortadan kalkacaðýna inanýlmaktadýr. Ýl ve Ýlçe Ýnsan Haklarý Kurullarýnýn baþarýsý için gereken en önemli þartlardan birisi de kuþkusuz ki Kurulun ev sahipliðini yapan valiliðin veya kaymakamlýðýn Kurul baþkanlýðýný yaparken, Kurul üyeleri üzerinde baský kurarak kurul üyelerinin alacaðý kararlar üzerinde hakim rolü yerine hakem (arabulucu) rolünü benimsemesidir. Bu yaklaþým saðlanabildiði ölçüde Kurullar bireyle Devlet arasýnda yaþanan ve yaþanabilecek sorunlarýn tespiti ve çözümünde aracý yani halkýn denetçisi olacaktýr. 62 Ýnsan Haklarý Nedir? EKLER A. Ýnsan Haklarý Evrensel Beyannamesi Ýnsanlýk ailesinin bütün üyelerinde bulunan haysiyetin ve bunlarýn eþit ve devir kabul etmez haklarýnýn tanýnmasý hususunun, hürriyetin, adaletin ve dünya barýþýnýn temeli olmasýna, Ýnsan haklarýnýn tanýnmamasý ve hor görülmesinin insanlýk vicdanýný isyana sevk eden vahþiliklere sebep olmuþ bulunmasýna, dehþetten ve yoksulluktan kurtulmuþ insanlarýn, içinde söz ve inanma hürriyetlerine sahip olacaklarý bir dünyanýn kurulmasý en yüksek amaçlarý olarak ilan edilmiþ bulunmasýna, Ýnsanin zulüm ve baskýya karþý son çare olarak ayaklanmaya mecbur kalmamasý için insan haklarýnýn bir hukuk rejimi ile korunmasýnýn esaslý bir zaruret olmasýna, Uluslararasýnda dostça iliþkiler geliþtirilmesini teþvik etmenin esaslý bir zaruret olmasýna, Birleþmiþ Milletler halklarýnýn, Antlaþmada, insanýn ana haklarýna, insan þahsýnýn haysiyet ve deðerine, erkek ve kadýnlarýn eþitliðine olan imanlarýný bir kere daha ilan etmiþ olmalarýna ve sosyal ilerlemeyi kolaylaþtýrmaya, daha geniþ bir hürriyet içerisinde daha iyi hayat þartlarý kurmaya karar verdiklerini beyan etmiþ bulunmalarýna, Üye devletlerin, Birleþmiþ Milletler Teþkilatý ile iþbirliði ederek insan haklarýna ve ana hürriyetlerine bütün dünyada gerçekten saygý gösterilmesinin teminini taahhüt etmiþ olmalarýna, Bu haklar ve hürriyetlerin herkesçe ayný þekilde anlaþýlmasýnýn yukarýdaki taahhüdün yerine getirilmesi için son derece önemli bulunmasýna göre, Birleþmiþ Milletler Genel Kurulu, Ýnsanlýk topluluðunun bütün fertleriyle uzuvlarýnýn bu beyannameyi daima göz önünde tutarak öðretim ve eðitim yoluyla bu haklar ve hürriyetlere saygýyý geliþtirmeye, gittikçe artan milli ve milletlerarasý tedbirlerle gerek bizzat üye devletler ahalisi gerekse bu devletlerin idaresi altýndaki ülkeler ahalisi arasýnda bu haklarýn dünyaca fiilen tanýnmasýný ve tatbik edilmesini saðlamaya gayret etmeleri amacýyla bütün halklar ve milletler için ulaþýlacak ortak ideal olarak iþbu Ýnsan Haklarý Evrensel Beyannamesini ilan eder. 64 Ekler Madde 1 Bütün insanlar hür, haysiyet ve haklar bakýmýndan eþit doðarlar. Akýl ve vicdana sahiptirler ve birbirlerine karþý kardeþlik zihniyeti ile hareket etmelidirler. Madde 2 Herkes, ýrk, renk, cinsiyet, dil, din, siyasi veya diðer herhangi bir akide, milli veya içtimai menþe, servet, doðuþ veya herhangi diðer bir fark gözetilmeksizin iþbu Beyannamede ilan olunan tekmil haklardan ve bütün hürriyetlerden istifade edebilir. Bundan baþka, baðýmsýz memleket uyruðu olsun, vesayet altýnda bulunan, gayri muhtar veya sair bir egemenlik kayýtlamasýna tabi ülke uyruðu olsun, bir þahýs hakkýnda, uyruðu bulunduðu memleket veya ülkenin siyasi, hukuki veya milletlerarasý statüsü bakýmýndan hiçbir ayrýlýk gözetilmeyecektir. Madde 3 Yaþamak, hürriyet ve kiþi emniyeti her ferdin hakkýdýr. Madde 4 Hiç kimse kölelik veya kulluk altýnda bulundurulamaz; kölelik ve köle ticareti her türlü þekliyle yasaktýr. Madde 5 Hiç kimse iþkenceye, zalimane, gayriinsanî, haysiyet kýrýcý cezalara veya muamelelere tabi tutulamaz. Madde 6 Herkes her nerede olursa olsun hukuk kiþiliðinin tanýnmasý hakkýný haizdir. Madde 7 Kanun önünde herkes eþittir ve farksýz olarak kanunun eþit korumasýndan istifade hakkýný haizdir. Herkesin iþbu Beyannameye aykýrý her türlü ayýrt edici muameleye karþý ve böyle bir ayýrt edici muamele için yapýlacak her türlü kýþkýrtmaya karþý eþit korunma hakký vardýr. Madde 8 Her þahsýn kendine anayasa veya kanun ile tanýnan ana haklara aykýrý muamelelere karþý fiilli netice verecek þekilde milli mahkemelere müracaat hakký vardýr. Madde 9 Hiç kimse keyfi olarak tutuklanamaz, alýkonulanamaz veya sürülemez. Madde 10 Herkes, haklarýnýn, vecibelerinin veya kendisine karþý cezai mahiyette herhangi bir isnadýn tespitinde, tam bir eþitlikle, davasýnýn baðýmsýz ve tarafsýz bir mahkeme tarafýndan adil bir þekilde ve açýk olarak görülmesi hakkýna sahiptir. Madde 11 Bir suç iþlemekten sanýk herkes, savunmasý için kendisine gerekli bütün tertibatýn saðlanmýþ bulunduðu açýk bir yargýlama ile kanunen suçlu olduðu tespit edilmedikçe masum sayýlýr. Hiç kimse iþlendikleri sýrada milli veya milletlerarasý hukuka göre suç teþkil etmeyen fiillerden veya ihmallerden ötürü mahkûm edilemez. Bunun gibi, suçun iþlendiði sýrada uygulanabilecek olan cezadan daha þiddetli bir ceza verilemez. Madde 12 Hiç kimse özel hayatý, ailesi, meskeni veya yazýþmasý hususlarýnda keyfi karýþmalara, þeref ve þöhretine karþý tecavüzlere maruz býrakýlamaz. Herkesin bu karýþma ve tecavüzlere karþý kanun ile korunmaya hakký vardýr. Madde 13 Herkes herhangi bir devletin sýnýrlarý dâhilinde serbestçe dolaþma ve yerleþme hakkýna haizdir. Herkes, kendi memleketi de dâhil, herhangi bir memleketi terketmek ve memleketine dönmek hakkýna haizdir. Madde 14 Herkes zulüm karþýsýnda baþka memleketlerden mülteci olarak kabulü talep etmek ve memleketler tarafýndan mülteci muamelesi görmek hakkýný haizdir. Bu hak, gerçekten adi bir cürüme veya Birleþmiþ Milletler prensip ve amaçlarýna aykýrý faaliyetlere müstenit kovuþturmalar halinde ileri sürülemez. Madde 15 Her ferdin bir uyrukluk hakký vardýr. Hiç kimse keyfi olarak uyrukluðundan ve uyrukluðunu deðiþtirmek hakkýndan mahrum edilemez. Madde 16 Evlilik çaðýna varan her erkek ve kadýn, ýrk, uyrukluk veya din bakýmýndan hiçbir kýsýtlamaya tabi olmaksýzýn evlenmek ve aile kurmak hakkýna haizdir. Her erkek ve kadýn evlenme konusunda, evlilik süresince ve evliliðin sona ermesinde eþit haklarý haizdir. Evlenme akdi ancak müstakbel eþlerin serbest ve tam rýzasýyla yapýlýr. Aile, cemiyetin tabii ve temel unsurudur, cemiyet ve devlet tarafýndan korunmak hakkýný haizdir. Madde 17 Her þahýs tek baþýna veya baþkalarýyla birlikte mal ve mülk sahibi olmak hakkýný haizdir. Hiç kimse keyfi olarak mal ve mülkünden mahrum edilemez. 65 Ekler 66 Ekler Madde 18 Her þahsýn, fikir, vicdan ve din hürriyetine hakký vardýr; bu hak, din veya kanaat deðiþtirmek hürriyeti, dinini veya kanaatini tek baþýna veya topluca, açýk olarak veya özel surette, öðretim, tatbikat, ibadet ve ayinlerle izhar etmek hürriyetini içerir. Madde 19 Her ferdin fikir ve fikirlerini açýklamak hürriyetine hakký vardýr. Bu hak fikirlerinden ötürü rahatsýz edilmemek, memleket sýnýrlarý mevzubahis olmaksýzýn malumat ve fikirleri her vasýta ile aramak, elde etmek veya yaymak hakkýný içerir. Madde 20 Her þahýs saldýrýsýz toplanma ve dernek kurma ve derneðe katýlma serbestîsine maliktir. Hiç kimse bir derneðe mensup olmaya zorlanamaz. Madde 21 Her þahýs, doðrudan doðruya veya serbestçe seçilmiþ temsilciler vasýtasýyla, memleketin kamu iþleri yönetimine katýlmak hakkýný haizdir. Her þahýs memleketin kamu hizmetlerine eþitlikle girme hakkýný haizdir. Halkýn iradesi kamu otoritesinin esasýdýr; bu irade, gizli þekilde veya serbestliði saðlayacak muadil bir usul ile cereyan edecek, genel ve eþit oy verme yoluyla yapýlacak olan devri ve dürüst seçimlerle ifade edilir. Madde 22 Her þahsýn, cemiyetin bir üyesi olmak itibariyle, sosyal güvenliðe hakký vardýr; haysiyeti için ve þahsiyetinin serbestçe geliþmesi için zaruri olan ekonomik, sosyal ve kültürel haklarýn milli gayret ve milletlerarasý iþbirliði yoluyla ve her devletin teþkilatý ve kaynaklarýyla mütenasip olarak gerçekleþtirilmesine hakký vardýr. Madde 23 Her þahsýn çalýþmaya, iþini serbestçe seçmeye, adil ve elveriþli çalýþma þartlarýna ve iþsizlikten korunmaya hakký vardýr. Herkesin, hiçbir fark gözetilmeksizin, eþit iþ karþýlýðýnda eþit ücrete hakký vardýr. Çalýþan her kimsenin kendisine ve ailesine insanlýk haysiyetine uygun bir yaþayýþ saðlayan ve gerekirse her türlü sosyal koruma vasýtalarýyla da tamamlanan adil ve elveriþli bir ücrete hakký vardýr. Herkesin menfaatlerinin korunmasý için sendikalar kurmaya ve bunlara katýlmaya hakký vardýr. Madde 24 Her þahsýn dinlenmeye, eðlenmeye, bilhassa çalýþma müddetinin makul surette sýnýrlandýrýlmasýna ve muayyen devrelerde ücretli tatillere hakký vardýr. Madde 25 Her þahsýn, gerek kendisi gerekse ailesi için, yiyecek, giyim, mesken, týbbi bakým, gerekli sosyal hizmetler dâhil olmak üzere saðlýðý ve refahýný temin edecek uygun bir hayat seviyesine ve iþsizlik, hastalýk, sakatlýk, dulluk, ihtiyarlýk veya geçim imkânlarýndan iradesi dýþýnda mahrum býrakacak diðer hallerde güvenliðe hakký vardýr. Ana ve çocuk özel ihtimam ve yardým görmek hakkýný haizdir. Bütün çocuklar, evlilik içinde veya dýþýnda doðsunlar, ayný sosyal korunmadan faydalanýrlar. Madde 26 Her þahsýn öðrenim hakký vardýr. Öðrenim hiç olmazsa ilk ve temel safhalarýnda parasýzdýr. Ýlköðretim mecburidir. Teknik ve mesleki öðretimden herkes istifade edebilmelidir. Yüksek öðretim, liyakatlerine göre herkese tam eþitlikle açýk olmalýdýr. Öðretim insan þahsiyetinin tam geliþmesini ve insan haklarýyla ana hürriyetlerine saygýnýn kuvvetlenmesini hedef almalýdýr. Öðretim bütün milletler, ýrk ve din gruplarý arasýnda anlayýþ, hoþgörü ve dostluðu teþvik etmeli ve Birleþmiþ Milletlerin barýþýn idamesi yolundaki çalýþmalarýný geliþtirmelidir. Ana baba, çocuklarýna verilecek eðitim türünü seçmek hakkýný öncelikle haizdirler. Madde 27 Herkes, topluluðun kültürel faaliyetine serbestçe katýlmak, güzel sanatlarý tatmak, ilim sahasýndaki ilerleyiþe iþtirak etmek ve bundan faydalanmak hakkýný haizdir. Herkesin yarattýðý, her türlü bilim, edebiyat veya sanat eserlerinden mütevellit manevi ve maddi menfaatlerin korunmasýna hakký vardýr. Madde 28 Herkesin, iþbu Beyannamede derpiþ edilen hak ve hürriyetlerin tam tatbikini saðlayacak bir sosyal ve milletlerarasý nizama hakký vardýr. Madde 29 Her þahsýn, þahsiyetinin serbest ve tam geliþmesi ancak bir topluluk içinde mümkündür ve þahsýn bu topluluða karþý görevleri vardýr. Herkes, haklarýnýn ve hürriyetlerinin kullanýlmasýnda, sadece, baþkalarýnýn haklarýnýn ve hürriyetlerinin gereðince tanýnmasý ve bunlara saygý gösterilmesi amacýyla ve ancak demokratik bir cemiyette ahlâkýn, kamu düzeninin ve genel refahýn haklý icaplarýný yerine getirmek maksadýyla kanunla belirlenmiþ sýnýrlamalara tabi tutulabilir. Bu hak ve hürriyetler hiçbir veçhile Birleþmiþ Milletlerin amaç ve prensiplerine aykýrý olarak kullanýlamaz. Madde 30 Ýþbu Beyannamenin hiçbir hükmü, herhangi bir devlete, zümreye ya da ferde, bu Beyannamede ilan olunan hak ve hürriyetleri yok etmeye yönelik bir faaliyete giriþme ya da eylemde bulunma hakkýný verir þekilde yorumlanamaz. B. Ýnsan Haklarý Ýle Ýlgili Önemli Günler 7- 14 Ocak - Körler Haftasý (Engelli Haklarý) Mart Ayýnýn Ýlk Haftasý - Yeþilay Haftasý (Çevre ve saðlýk hakký çerçevesinde) 8 Mart - Dünya Kadýnlar Günü 21 Mart - Uluslararasý Irk Ayrýmýyla Mücadele Günü 23 Nisan - Ulusal Egemenlik ve Çocuk Bayramý 3 Mayýs - Dünya Basýn Özgürlüðü Günü 19 - 25 Mayýs - Gençlik Haftasý 5 Haziran - Dünya Çevre Günü 24 Temmuz - Basýn Bayramý (Basýn Özgürlüðü) 1 Eylül - Dünya Barýþ Günü Ekim Ayýnýn Ýlk Pazar Günü - Dünya Çocuk Günü 24 Ekim Birleþmiþ Milletler Günü 28 Ekim - 4 Kasým - Kýzýlay Haftasý 20 Kasým - Dünya Çocuk Haklarý Günü 2 Aralýk - Köleliðin Yasaklanmasý Günü 3 Aralýk - Dünya Özürlüler Günü 10 Aralýk-Dünya Ýnsan Haklarý Günü ve Haftasý 67 Ekler C. Ýnsan Haklarýyla Ýlgili Baþlýca Kurum ve Kuruluþlar Uluslararasý Kuruluþlar Avrupa Konseyi Adres : 67075 Strasbourg Cedex Tel: +33 (0) 3 88 41 20 00 Fax: +33 (0) 3 88 41 27 45 Web : www.avrupakonseyi.org.tr , www.coe.int Avrupa Ýnsan Haklarý Mahkemesi Adres : F-67075 Strasbourg-Cedex Tel: +33 (0) 3 88 41 20 18 www.echr.coe.int Avrupa Ýþkenceyi Önleme Komitesi Adres : Human Rights Building Council of Europe F-67075 Strasbourg-Cedex France Tel.: +33 3 88 41 39 39 Fax: +33 3 88 41 27 72 E-mail: cptdoc@coe.int www.cpt.coe.int/turkish.htm Birleþmiþ Milletler Türkiye Temsilciliði Adres : BM Binasý Birlik Mah. 2. Cad. No.11 Çankaya-ANKARA Tel: (312) 454 10 87 Faks : (312) 496 14 63 www.un.org.tr Ulusal Kuruluþlar TBMM Ýnsan Haklarýný Ýnceleme Komisyonu Adres: Bakanlýklar-Ankara Tel: (312) 420 56 96 www.tbmm.gov.tr/komisyon/insanhak/insanhaklari.htm Baþbakanlýk Ýnsan Haklarý Baþkanlýðý Tel: (312) 430 72 84 Faks: 0312 430 43 97 E mail: ihb@basbakanlik.gov.tr www.insanhaklari.gov.tr www.ihb.gov.tr www.humanrights.gov.tr 68 Ekler Adalet Bakanlýðý Uluslar arasý Hukuk ve Dýþ Ýliþkiler Genel Müdürlüðü Adres: Milli Müdafaa Cad. No. 22 Bakanlýklar-ANKARA Tel: (312) 418 90 12 Faks: (312) 425 02 90 www.uhdigm.adalet.gov.tr Adalet Bakanlýðý Ýnsan Haklarý Bilgi Bankasý www.inhak-bb.adalet.gov.tr/uluslarmetin.htm Dýþiþleri Bakanlýðý Avrupa Konseyi ve Ýnsan Haklarýndan Sorumlu Genel Müdür Yardýmcýlýðý Adres : 06100 Balgat-ANKARA Tel: (312) 292 10 00 www.mfa.gov.tr Ýnsan Ticareti Maðdurlarý Acil Yardým ve Ýhbar Hattý : 157 Ýçiþleri Bakanlýðý Mülkiye Teftiþ Kurulu Baþkanlýðý Ýnsan Haklarý Ýhlâlleri Ýnceleme Bürosu Adres: 06100 Bakanlýklar-ANKARA Tel : (312) 425 72 14/3472-(312) 418 14 83-69 Faks: (312) 418 12 60 Ýçiþleri Bakanlýðý APK Baþkanlýðý www.icisleri.gov.tr/apk/Daireler/AnaSayfa/ÝnsanHaklariDairesi.htm Jandarma Genel Komutanlýðý- JÝHÝDEM Adres : Korg. Hulusi Sayýn Kýþlasý Zemin Kat 06500 Beþtepe-ANKARA Tel : (312) 456 1 156 (pbx) Faks: (312) 212 84 63/0- 215 14 17 www.jandarma.gov.tr/jihidem/ana_sayfa.htm Emniyet Genel Müdürlüðü Ýnsan Haklarý Þube Müdürlüðü www.egm.gov.tr/temuh/insanhaklari4.htm Saðlýk Bakanlýðý Ýnsan Haklarý Þube Müdürlüðü Adres : Mithatpaþa Cad. No : 3 06434 Sýhhýye / ANKARA Tel : +90 (312) 435 6440 www.saglik.gov.tr/sb/default.asp?sayfa=birimler&cid=13 Türkiye Barolar Birliði Adres : Çetin Emeç Bulvarý No:46 Balgat - ANKARA Tel : 312 287 87 90 ( Pbx ) Faks : 312 286 31 00 - 286 55 65 www.barobirlik.org.tr/insanhaklari/mevzuat/ub/ Türkiye Barolar Birliði Ýnsan Haklarý Araþtýrma ve Uygulama Merkezi Adres: Karanfil Sk. No: 5/62 Kýzýlay-Ankara Tel: (312) 425 30 11/138 www.barobirlik.org.tr Ankara Üniversitesi SBF Ýnsan Haklarý Merkezi Adres : Ankara Üniversitesi SBF Kampüsü Cebeci-Ankara Tel : (312) 319 77 20/225 www.ankara.edu.tr 69 Ekler Ýstanbul Bilgi Üniversitesi Ýnsan Haklarý Hukuku Uygulama ve Araþtýrma Merkezi Adres : Kurtuluþ Deresi Cd. No:47 Dolapdere-Ýstanbul Tel : (212) 253 87 42 www.insanhaklarimerkezi.bilgi.edu.tr Hacettepe Üniversitesi Ýnsan Haklarý ve Felsefesi Uygulama ve Araþtýrma Merkezi Tel : (312) 299 21 60 www.huihm.hacettepe.edu.tr Ýstanbul Üniversitesi Ýnsan Haklarý Hukuku Araþtýrma ve Uygulama Merkezi Adres: Ýstanbul Üniversitesi Beyazýd-Ýstanbul Tel : (212) 522 18 81 www.istanbul.edu.tr/merkezler /ihhaum/ Marmara Üniversitesi Ýnsan Haklarý Merkezi Adres : Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Týbbýye Cd. Haydarpaþa-Ýstanbul Tel : (216) 349 84 00 www.ihm.8m.com Türkiye ve Ortadoðu Amme Ýdaresi Enstitüsü-Ýnsan Haklarý Merkezi Adres : TODAÝE 1 numaralý Cadde No:8 Yücetepe-Ankara Tel : (312) 231 73 60 www.todaie.gov.tr 70 Ekler D. Baþbakanlýk Ýnsan Haklarý Baþkanlýðý ile Ýletiþim T.C. Baþbakanlýk Ýnsan Haklarý Baþkanlýðý Adres Yüksel Caddesi No. 23, Kat 3, Yeniþehir 06650 Ankara -TÜRKÝYE Telefonlar +90312 430 2378 +90312 430 6193 +90312 430 7284 Faks +090312 430 4397 e-posta ihb@basbakanlik.gov.tr Ýnternet adresleri www.ihb.gov.tr www.ihk.gov.tr www.insanhaklari.gov.tr www.insanhaklarý.gov.tr www.humanrights.gov.tr Doðrudan Ýletiþim Telefonu ALO 150 (BÝMER) 71 Ekler
