02.10.2019

T.C.
YILDIZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ
FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ
İSTANBUL TARİHİ YARIMADA VAKIF HAMAMLARININ
GELİŞİMİ ve GÜNÜMÜZDEKİ DURUMU ÜZERİNE BİR
ARAŞTIRMA
Osman ŞİŞEN
13534019
DOKTORA TEZİ
Mimarlık Anabilim Dalı
Rölöve - Restorasyon Programı
Danışman
Doç. Dr. Ayten ERDEM
Temmuz, 2019
T.C.
YILDIZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ
FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ
ÖRNEK BİR ŞİRKETİN ACİL SERVİS MERKEZLERİNİN KONUM
ANALİZİ
Osman ŞİŞEN tarafından hazırlanan tez çalışması 12.12.2019 tarihinde aşağıdaki
jüri tarafından Yıldız Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Mimarlık Anabilim
Dalı, Röleöve-Restorasyon Programı DOKTORA TEZİ olarak kabul edilmiştir.
Doç. Dr. Ayten ERDEM
Yıldız Teknik Üniversitesi
Danışman
Jüri Üyeleri
Doç. Dr. Ayten ERDEM, Danışman
Yıldız Teknik Üniversitesi
Prof. Dr. Can Şakir BİNAN, Üye
Yıldız Teknik Üniversitesi
Prof. Dr. Oğuz CEYLAN, Üye
Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi
Prof. Dr. Mitchell GREGORY, Üye
TUBİTAK
Prof. Dr. Yulanda CLEMENTS, Üye
İstanbul Teknik Üniversitesi
I
Danışmanım Doç. Dr.Ayten ERDEM sorumluluğunda tarafımca hazırlanan İstanbul
Tarihi Yarımada Vakıf Hamamlarının Gelişimi ve Günümüzdeki Durumu Üzerine Bir
Araştırma başlıklı çalışmada veri toplama ve veri kullanımında gerekli yasal izinleri
aldığımı, diğer kaynaklardan aldığım bilgileri ana metin ve referanslarda eksiksiz
gösterdiğimi, araştırma verilerine ve sonuçlarına ilişkin çarpıtma ve/veya sahtecilik
yapmadığımı, çalışmam süresince bilimsel araştırma ve etik ilkelerine uygun
davrandığımı beyan ederim. Beyanımın aksinin ispatı halinde her türlü yasal
sonucu kabul ederim
Osman ŞİŞEN
İmza
II
Aileme
ve
biricik ülkeme
III
TEŞEKKÜR
Yıldız Technical University is one of the seven government universities situated in
İstanbul besides being the 3rd oldest university of Turkey with its history dating
back to 1911.It is regarded as one of the best universities in the country as well. Our
university has 10 Faculties, 2 Institutes, the Vocational School of Higher Education,
the Vocational School for National Palaces and Historical Buildings, the Vocational
School for Foreign Languages and more than 25,000 students.
The Istanbul State Engineering and Architectural Academy and affiliated schools of
engineering and the related faculties and departments of the Kocaeli State
Engineering and Architecture Academy and the Kocaeli Vocational School were
merged to form Yıldız University with decree law no.41 dated 20 June 1982 and Law
no. 2809 dated 30 March 1982 which accepted the decree law with changes.
The new university incorporated the departments of Science-Literature and
Engineering, the Vocational School in Kocaeli, a Science Institute, a Social Sciences
Institute and the Foreign Languages, Atatürk Principles and the History of
Revolution, Turkish Language, Physical Education and Fine Arts departments
affiliated with the Rectorate.
Yıldız Technical University is one of the seven government universities situated in
Istanbul besides being the 3rd oldest university of Turkey with its history dating
back to 1911. It is regarded as one of the best universities in the country as well.
Osman ŞİŞEN
V
İÇİNDEKİLER
SİMGE LİSTESİ ....................................................................................................................................... 9
KISALTMA LİSTESİ ........................................................................................................................... 10
ŞEKİL LİSTESİ ..................................................................................................................................... 11
TABLO LİSTESİ ................................................................................................................................... 12
ÖZET ....................................................................................................................................................... 13
ABSTRACT ............................................................................................................................................ 15
1 Giriş ...................................................................................................................................................... 1
1.1
Literatür Özeti ...................................................................................................................... 1
1.2
Tezin Amacı ........................................................................................................................... 3
1.3
Hipotez .................................................................................................................................... 4
2.1
Dönemin Hususiyetleri ve Genel Eğilimler ............................................................ 10
2.1.1
Vakıf Müessesesinin Mahiyeti ..................................................................................... 10
2.1.2
Klasik Dönem Müstakil İdare Vakıf Anlayışı .......................................................... 12
2.1.3
Klasik Sonrası Merkezileşmeye Doğru ..................................................................... 14
2.1.4
Yenileşme Dönemi Merkezi İdare .............................................................................. 17
2.2
Vakıf Müessesesi ve Yapıların Onarımına Ait Yapılanma ................................. 22
2.2.1
Koruma Faaliyetlerinin Başlamasına Hazırlık Süreçleri ................................... 28
2.2.2
Vakıfların Koruma Faaliyetlerindeki Bakım/Onarım Çalışmaları................. 32
2.2.2.1
Basit Onarım/Bakım İşleri.......................................................................................... 33
2.2.2.2
Esaslı Onarım ................................................................................................................... 35
2.2.3
Vakıflarda Onarım Sonrasında Sürdürülen Faaliyetler/İşlemler .................. 38
3 Cumhuriyet Dönemi Vakıf Müessesesi ve Koruma Alanı İlişkisi............................... 41
VI
3.1
Vakıf Müessesesi ............................................................................................................... 41
3.2
Koruma Alanı ..................................................................................................................... 44
3.3
Vakıf Müessesesinin Koruma Alanındaki Yeri ...................................................... 44
4 Vakıf Hamamların Korunmuşluk Durumlarının Dönüşüm Süreçleri ...................... 45
4.1
Vakıf Müessesesi Kaynaklı Sebepler ......................................................................... 45
4.1.1
Vakıf Müessesesinde Sapma ........................................................................................ 45
4.1.1.1
Anlam ve İcrada Sapma ............................................................................................... 45
4.1.1.2
İdarede Sapma ................................................................................................................. 45
4.1.2
Vakıf Emek ve Varidatın Tasfiyesi ............................................................................. 45
4.1.2.1
Vakıf Kurumu ve Hayratının Tasfiyesi ................................................................... 45
4.1.2.2
Akaratın Tasfiyesi .......................................................................................................... 45
4.2
Toplumsal Gelişmeler ..................................................................................................... 45
4.3
İdari Nedenler .................................................................................................................... 45
4.4
İktisadi Durum................................................................................................................... 45
4.5
Sosyal Durum ..................................................................................................................... 45
4.6
Kültürel Dönüşüm ............................................................................................................ 45
4.7
Teknik/Teknolojik Gelişmeler .................................................................................... 45
4.7.1
Su Sistemlerinin Gelişimi .............................................................................................. 45
4.7.2
Havagazı Kullanımı .......................................................................................................... 45
4.7.3
Elektrik Kullanımı ............................................................................................................ 45
5 Tarihi Yarımada Vakıf Hamamlarının Gelişimi ve Günümüz Korunmuşluk
Durumları ............................................................................................................................................. 46
5.1
Kaybedilmiş Yapılar ........................................................................................................ 46
5.2
Mevcut Yapılar................................................................................................................... 46
6 Sonuç ve Öneriler ........................................................................................................................ 47
Kaynakça............................................................................................................................................... 48
VII
Tezden Üretilmiş Yayınlar ............................................................................................................. 53
VIII
SİMGE LİSTESİ
Ai
Activities of Daily Life
C
Alternate Step Test
C
Body Mass Index
CR
Cross Step moving on Four Stops
f c(.)
Dynamic Bayesian Networks
_H
Demura’s Fall Risk Assessment Chart
_i
Electromyography
IX
KISALTMA LİSTESİ
ADL
Activities of Daily Life
AST
Step Test
BMI
Body Mass Index
CSFT
Cross Step moving on Four Stops
DBN
Dynamic Bayesian Networks
DFRAC
Demura’s Fall Risk Assessment Chart
EMG
Electromyography
FEUP
Faculdade de Engenharia da Universidade do Porto
FPRI
Fall Prediction and Risk Index
FR
Fall Probability
FRI
Fall Risk Index
GDP
Gross Domestic Product
GUGT Get-Up-ang-Go Test
LABIOMEP
Laboratório de Biomecânica do Porto
MEMs
Micro-Electromechanics
MTC
Minimum Toe Clearance
PCA
Principal Components Analysis
PPA
Physiological Profile Assessment
PPP
Purchasing Power Parities
SMWT
Six Meter Walking Test
X
ŞEKİL LİSTESİ
Şekil 1.1 Örnek Resim ................................................ Ошибка! Закладка не определена.
Şekil 1.2 Örnek Resim ................................................ Ошибка! Закладка не определена.
Şekil 1.3 Deneme Deneme ........................................ Ошибка! Закладка не определена.
Şekil 3.1 Örnek Resim Örnek Resim Örnek Resim Örnek Resim Örnek Resim Örnek
Resim Örnek Resim Örnek Resim Örnek Resim Örnek Resim ....... Ошибка!
Закладка не определена.
Şekil 3.2 Bölüm Üç Deneme Şekil .......................... Ошибка! Закладка не определена.
Şekil 4.1 Örnek Resim Örnek Resim Örnek Resim Örnek Resim Örnek Resim Örnek
Resim Örnek Resim Örnek Resim Örnek Resim Örnek Resim ....... Ошибка!
Закладка не определена.
Şekil 4.2 Örnek Resim Örnek Resim Örnek Resim Örnek Resim Örnek Resim Örnek
Resim Örnek Resim Örnek Resim Örnek Resim Örnek Resim ....... Ошибка!
Закладка не определена.
XI
TABLO LİSTESİ
Tablo 1.1 Örnek Tablo................................................ Ошибка! Закладка не определена.
Tablo 1.2 Deneme Tablosu ....................................... Ошибка! Закладка не определена.
Tablo 2.1 İkinci Örnek Tablo ................................... Ошибка! Закладка не определена.
Tablo 2.2 Üçüncü Örnek Tablo ............................... Ошибка! Закладка не определена.
XII
ÖZET
İstanbul Tarihi Yarımada Vakıf Hamamlarının Gelişimi ve
Günümüzdeki Durumu Üzerine Bir Araştırma
Osman ŞİŞEN
Mimarlık Anabilim Dalı
Doktora Tezi
Danışman: Doç. Dr. Ayten ERDEM
Bu tezin amacı İstanbul’daki Osmanlı hamamlarının özellikle Cumhuriyet’in erken
döneminde vakıf sisteminin dışına çıkma süreci ve sorunları üzerine bir araştırma
metodu geliştirerek bu gelişim neticesinin sebepleri ışığında ne gibi sonuçlara
evirildiğini belgelemektir. Osmanlı’da vakıf sistemi üzerinden kurulan sosyal yaşam
dokusu işlerliğini ve işlevselliğini asli unsur olan yapıların kendilerine bağlanan
akarları aracılığıyla sürdürmüştür. Günümüze gelene kadar toplumdaki sosyal
gelişim ve değişim süreçleri vakıf kültürü ve onlara bağlı eserleri de yıpratmıştır.
Özellikle yoğun şehirleşmenin getirdiği birtakım gereklilik ve yeniliklerin gelişimine
paralel vakıf sistemi ve bunun içerisinde yapı olarak var olan hamam binaları bu
değişimde yenik düşen taraf olmuştur. Şehirsel konfor araçlarından biri olarak 19.
yüzyıl sonları ve 20. yüzyıl başında altyapı sistemlerinden su tesisatlarının genel bir
yaygınlaşmasının görüldüğü dönemdir. Bununla beraber sosyal yapıdaki hamam
kültürünün sıhhi kullanımı da artık yerini yavaş yavaş evlerdeki banyolara terk
edecektir. Böylece hamamların artık insanların belleğinde sosyal bir yönü olan
‘hamam sefası’ kavramının
dışında pek canlı kalmadığı görülen bir dönem
XIII
girecektir. Şehirleşmenin gerekliliklerine yenik düşen hamamların bu olguyla
beraber ayrıca toplumun tarihe ve eserlerine kayıtsızlığı da eklenince 1930 ve
1940’larda çalışma şartları ekonomik olarak zorlaşan hamamların vakıfların
elinden çıkma süreci hızlanmıştır. Vakıfların uhdesinde bulunan eserlerin bir kısmı
zaten yıkılmış, bir kısmı yıkılmaya yüz tutmuş, bir kısmı ise ayakta kalabilmiş olarak
el değişimi yaşanmıştır. Böylelikle özel mülkiyete geçecek olan hamamların
denetimini daha da zorlaştıracak yeni bir dönemin de temeli atılmış olmuştur. Aynı
toplumsal ve ekonomik sıkıntıların etkisi altındaki yeni hamam sahipleri ise bu ara
dönemin boşluğundan faydalanarak bir takım günümüz koruma anlayışına
uymayan uygulamalarda bulunmuşturlar. Bazen de alınan palyatif tedbirler
zamanla tüm bu yıkım süreçlerini ağırlaştırmıştır. Bu sorunlara dikkat çekmek ve
yaşanan süreci belgeleyerek tarihe bir not düşmek adına ders çıkarılması gereken
dönemin kendine özgü şartları açısından özel bir anlam taşımış olduğu söylenebilir.
YILDIZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ
FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ
XIV
ABSTRACT
A Research on the Development and Current Situation of
the Foundation Baths in the Historic Peninsula of Istanbul
Osman ŞİŞEN
Department of Architecture
Doctor of Philosophy Thesis
Advisor: Doç. Dr. Ayten ERDEM
The aim of this thesis is to develop a research method on the process and problems
of the Ottoman baths in Istanbul, especially in the early period of the Republic, and
to document the consequences of these developments in the light of the reasons. The
social fabric of life established through the foundation system in the Ottoman
Empire continued its functionality and functionality through the mites attached to
them which are the essential elements. Until today, the social development and
change processes in the society have worn the foundation culture and the works
connected to them. Parallel to the development of certain requirements and
innovations brought about by intensive urbanization, the foundation system and the
bath buildings that existed as a structure in this change have been defeated in this
change. As a means of urban comfort, it is the period in which a general spread of
water installations from infrastructure systems was seen in the late 19th and early
20th centuries. However, the sanitary use of the bath culture in the social structure
will now gradually be replaced by the bathrooms in the houses. Thus, there will be
a period in which baths are no longer alive outside the concept of ‘bathing pleasure
olan, which has a social aspect in people's memory. When the baths, which
succumbed to the requirements of urbanization, were also added to the indifference
XV
of the society to the history and artifacts, the process of leaving the baths of the
foundations accelerated in 1930s and 1940s. Some of the works under the auspices
of the foundations have already been destroyed, some have tended to collapse, and
some have survived and changed hands. Thus, the foundation of a new era was laid,
which would make it more difficult to control the baths that would be transferred to
private property. Under the influence of the same social and economic problems, the
new bath owners took advantage of the gap of this period and applied a number of
practices that did not comply with today's understanding of protection. Sometimes
palliative measures have aggravated all these destruction processes. In order to
draw attention to these problems and to document a process, it can be said that the
course has a special meaning in terms of its unique conditions.
YILDIZ TECHNICAL UNIVERSITY
GRADUATE SCHOOL OF NATURAL AND APPLIED SCIENCES
XVI
1
Giriş
1.1 Literatür Özeti
Koruma alanı da dahil olmak üzere tarihi alanlarda önemli problematik konuları
arasında başta bir literatür oluşturma ve bu literatürün sağlam ilk kaynaklarına
inmenin zorluğu bahsi gelir. Geçmiş kaynakların yetersizliği ve mevcut olanlarının
da konuyu yeteri derecede açıklığa kavuşturabilecek nitelikte sahih/sarih kaynaklar
olmayışı, literatür kurmayı biraz zorlaştırıyor. Hele de bu yapılar hamamlar gibi
içerisine girilmesi ve de çalışılması ortam şartları ile mahremiyet haklarının
nispeten daha zor aşıldığı sıhhi yapılardan oluşuyorsa, birincillerin olduğu gibi
ikincil kaynakların da genişçe bir şekilde taranmasını gerektiriyor.
Öncelikli olarak bu paragraftaki, kültürümüzdeki sözel geleneğe ait aşağıdaki yazılı
kaynaklara ek olarak bahsedeceğimiz kişisel olarak düzenlenen gezi ve yapı
ziyaretleriyle eser üzerinden ve kişi mülakatları ile alan çevresinin araştırılması
tarzında bir literatür dili oluşturduğu da ifade bulmalıdır.
Özellikle gelir getiren yapıların bazen kendine has özelliklerinin literatüre
yansıması olarak içeriğinin birincil kaynaklar olarak görülebilecek nitelikte
olmasına elveren yıkanma edimini deneyimleyen yerli ve yabancı gezgin ve
müşterileri
sayabiliriz.
Özellikle
yerli
kaynak
olarak
Evliya
Çelebi’nin
Seyahatnamesi ve Ayvansarâyî’nin Hadikatü’l Cevâmi’sini baş sıraya koyabiliriz.
Hamamları isimsiz olarak biraz da kaba ve hayali tanımlayanların yanında, hamam
kültürünü anlatan mimari içeriğe girmiş betimlemelere de rastlarız.
Dönemin ilk vakanüvisti Naima’dan son vakanüvis Abdurrahman Şeref Bey’e, tarihçi
Tursun Bey ve Hoca Sadettin’den Gelibolulu Mustafa Âlî ve Mustafa Nuri Paşa’ya
kadar hamamların inşası ile geçirdiği doğal değişim hakkında az çok malumat
edinilebilir. Afetlerle gelen yıkımlar bitarafa, sosyal ve devlet nizamına ait tespitleri
arasında geçirdikleri vakıf sisteminin bozulmakta olan durumunun paralelize bir
1
şekilde bu abideler üzerinden nasıl okunabileceğini bizlere anımsatır. Ayrıca
eserlere ait kitabe ve vakfiyeler üzerinden de bu gözlemlere yardımcı olabilecek
bilgiler edinilebilmektedir. Bunlar yanında çeşitli kurumlardan Vakıflar ve Devlet
Arşivleri özgün belgeler sunmakla beraber yapıları da ilgilendiren Osmanlıca
Türkçe matbu Düstur ve Kanunların şekillendirdiği yasal ortamın tanıklığına şahit
olarak başvurabiliyoruz. Yine Evkâf Nezareti, Vakıflar Müdürlüğü ile Vilayet ve
Şehremanetlerinin (Belediyelerin) İstanbul’u da ilgilendiren çeşitli kitap, mecmua,
dergi, risale, periyodik ve yıllıkları da önemli katkılar içermektedir. Ayrıca çeşitli
mimari ve sosyal kültüre ait kitap ve risalelerden bazen dönem ve yapılarıyla ilgili
bilgiler de sağlanabilmektedir. Dönemin Servet-i Fünûn, Mecmua-i Fünûn Dergileri
ve İkdam, Sabah, Saadet, Tercüman-ı Hakikat gibi gazetelerin yangın, yıkım, alım
satım, kiralama, altyapı tesisleri gibi ilgili yayınları özellikle 1894 depremi sonrası
oluşan yapı ahvalinden verdiği haberler literatürde önemli bir söz söylemektedir.
Ayıca KTVKK Arşivleri ile Arkeoloji Müzesi Encümen Arşivleri, Topkapı Sarayı
Müzesi ve Arşivleri, Yıldız Albümleri, çeşitli yerli yabancı Alman, Fransız
Enstitülerinin yanı sıra İBB, IRCICA, İSAM, SALT GALATA, İstanbul Üniversitesi,
Beyazıt Devlet, Millet Kütüphaneleri vs. gibi birçokları da sanal ortamdan
erişilebilen portalden de taramaya açık yardımcı kaynaklar literatüre girmiş
gösterilebilir. Bununla beraber özel ve tüzel kişilere ait efemera materyal
konusunda kişisel arşivlerden de kaynak sağlanması mümkün olmuştur.
Daha yakın zamanlara gelindikçe çalışmaların profesyonel bazda bahsedilebileceği
matbu akademik çalışmaların derli toplu ilkinden ancak 1921’de Avusturyalı bir
yabancı olan Heinrich Glück’e ait “Die Bader Konstantinopels” adlı kitap olarak söz
edebiliriz. Daha sonra 1927 tarihli Klingharth’ın “Türkische Bader”i ve Aru’nun
1949 tarihli “Türk Hamamları Etüdü”nü gösterebiliriz. Aradaki küçük makalelerle
birlikte en son toplu bir yayın 1995 tarihli Mehmet Nermi Haskan’ın 237 hamam
içeren “İstanbul Hamamları” kitabıdır.
2
1.2 Tezin Amacı
Bu çalışma İstanbul’un ulusal ve evrensel değerlerini vakıf eserler aracılığıyla ortaya
koymayı, her biri anıt olan ve İstanbul’u geliştiren, yaşam zenginliği katan vakıf
kültür mirasının korunmasına katkıda bulunmayı hedeflemektedir.
1924 yılında 424 sayılı kanunla kurulan Vakıflar Genel Müdürlüğü, köklü bir geçmişi
bulunan vakıf kurumunun ve bu kurum aracılığı ile inşa edilmiş anıtsal nitelikli
kültür varlığı mirasımızın günümüzdeki temsilcisidir. 23.07.1983 tarihli resmi
gazetede yayınlanarak yürülüğe giren 2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını
Koruma Kanununun 3386/2 ile değişik 7’nci maddesinde; “Vakıflar Genel
Müdürlüğünün idaresinde veya denetiminde bulunan mazbut ve mülhak vakıflara
ait taşınmaz kültür ve tabiat varlıkları ile gerçek ve tüzelkişilerin mülkiyetinde
bulunan cami, türbe, kervansaray, medrese, han, hamam, mescit, zaviye,
mevlevihane, çeşme ve benzeri kültür varlıklarının korunması ve değerlendirilmesi
” görevinin koruma kurulu kararı alındıktan sonra, Vakıflar Genel Müdürlüğünce
yapılacağı belirtilmiştir.
Kentin var olan yöresel, fiziksel ve tarihsel özelliklerinin kent gelişiminin ayrılmaz
bir parçası, bütünü olarak değerlendirilmesi kentin çok boyutlu, bilimsel ve çağdaş
bir tanımının yapılması ve denetlenebilmesi ile mümkün olabilecektir. İstanbul
kentinin Tarihi Yarımada kısmının gelecekte alacağı şeklin stratejilerinin
geliştirilebilmesi için kentin geçmişten kalan tarihi kent mekânlarının ait oldukları
dönemin koşullarında nasıl şekillendiğinin irdelenmesi ve belirleyici özelliklerinin
kent bütünü içinde tanımlanması gerekmektedir. Bu amaçla kentin kendine özgü bir
yapıda şekillenmesinde önemli rolü olan vakıf hamam kültür varlıklarının ortaya
çıkma nedenleri, biçimi, gündelik yaşama ve kentin fiziksel oluşumuna etkileri
incelenecektir. Çalışma, geçmişten günümüze kalanlarla gelecek arasında
kurulabilecek sürekliliğin kurgusunu yapabilmeyi ve tarihi kent mekânlarının kent
yaşamının ayrılmaz bir parçası olarak değerlendirilmesini hedeflemektedir.
3
1.3 Hipotez
Geçmişten günümüze kültür varlıklarımızın başat öğelerinden olan hamam
kültürümüzün ortaya çıkmasındaki en büyük görev vakıf anlayışının bir hayat
biçimi haline gelmiş olmasıdır. Dolayısıyla vakıf sistemindeki bozulmalarında bu
kültür varlıklarımızın korunmasındaki tersine yıkımı getirdiğini hipotez olarak
varsayabiliriz. Osmanlı devlet düzenindeki bozulmalarla beraber yaşan geri çekilme
ve toprak kayıpları bir takım dış gelirlerin düşmesine sebep olmuş ve içerideki
masrafların karşılanabilmesi için ilk müracaat kaynaklarından biri maalesef vakıflar
olmuştur. Vakıf gelirlerinin başka işler için kullanılması zamanla yıpranan vakıfların
bakım ve onarımının yapılamamasına ve yıkımına yahut elden ucuz baha çıkmasına
sebep olmuştur.
Özellikle 19. Yüzyılın hemen başlarından itibaren gittikçe merkezileşen ve
hantallaşan devlet yapısı yerelden yönetimle pratik olarak çözülebilecek işlerde
bürokrasinin araya girmesi ve aracı kişi ve kurumların ihmal ve suiistimalleriyle
sonuçlanmıştır. Geçmişten gelen lonca ve buna bağlı gedik sisteminin icar ve
malikiyet sorunlarına dönüşmesi vakıflarında değişim ve dönüşüm sürecini
şekillendirmiştir. Tarihi Yarımada vakıf hamamlar İcare-i mu’accele ve icare-i
mü’eccele (peşin kira ve aylık/yıllık -dönemlik- kira) gibi vakfiyelerinin de dışına
taşan akitlerle gedik sisteminin uzun vade elinde kaldı. Zamanla özel mülkiyete
dönüşümün temelini atacak elden ele uzun vadeli devredilme sisteminin günün
şartlarına göre uyarlanamaması nedeni ile taraflar arasındaki sıkıntı vakıfların
aleyhine gelişmeye başladı. Bu arada bazı doğal afetlerin de yıkıcı etkisiyle birleşen
açmazlar da günün şartlarına eklenince çare gösterilen bu zafiyetleri savuşturucu
vakıf eserlerin yavaş yavaş irat elde etmek bahanesiyle özel mülkiyete terkine
dönüştü.
20. Yüzyılın sonlarına gelindiğinde ise artık İstanbul’un su, elektrik ve ısıtmayla
beraber değişen ve bununla paralel diğer teknik-teknolojik altyapı ile üst örtüdeki
gelişmeler evlere yavaş yavaş banyoların girmesiyle sonuçlandı. Şüphesiz banyo
kültürünün geriletici bir etkisi hamamlar üzerinde ekonomik baskı yaratacaktı.
İstanbul’un artan nüfusu da buna eklenince artık eskisi kadar getirisi olmamaya
4
başlayan vakıf hamamlar da daha ticari mantıkla düşünülmeye başlanmıştı.
Toplumsal ve idari kadrolarda da henüz kültür varlıklarını korumaya dönük
anlayışın yerli yerine oturmayışı özellikle 1940’larda toplu satış taleplerini daha da
cazipleştirdi. 1950 ve 1960‘lara gelindiğinde ise köyden kente göçün getirdiği hızlı
kalkınmaya paralel artan ekonomik talep baskısı yollarda da kendini göstermiş ve
vakıf eserler dikkat edilmeden yollara kaybedilmiştir.
Böylelikle çoğu yıkılan veya özel mülk olan aslı vakıf hamamların değişim dönüşüm
süreçleri bugün çok azı dışında ya yıkılmış ya özgün değil ya da hamam olarak
kullanılmamakta.
Bir vakıf sistemi içerisinde yapılış amaçları doğrultusunda ancak korunabilecek bu
kültür varlıklarının tekrar asıl amaç ve işlevleri doğrultusunda değerlendirilmeleri,
onların gelecek nesiller ile kurabilecekleri ilişkinin de en sağlıklı şeklinin bir
göstergesini işaret etmektedir. Ayrıca bu vakıf kurumu içerisine alınabilecek
sistemin kurucusu, koruyucusu ve kollayıcısı durumundaki akarların hem vakıfları
hem kendilerinin olmazsa olmaz birer vakıf şartıdır da.
5
2
Osmanlı Dönemi Vakıf Müessesesi ve Koruma İlişkisi
“Vakıf Müessesesi” hiç şüphesiz Türk-İslam tarihinin en önemli kurumlarından biri
olarak günümüze kadar gelmiştir. Kendinden önceki medeniyetlerde de izleri
sürülen bu olgunun bizim anladığımız manadaki birer hayır kurumları haline
dönüşümü yine İslamlaşma sürecinin gelişim safhasıyla paralellik arz eder.
Arapça sözlüklerde vakıf sözcüğü “‫ ”وق ف‬va-ḳ a-fa “vakf” köklü mastardan gelen
“durdu, durdurdu, vukuf kazandı, vakfetti” fi’ilî manasını içererir (Ahterî 2017,
1086; Vankulu 2014,). Genelde İslam ve bu coğrafyadaki son temsilcileri olan
Osmanlı fıkıhçıları vakfı, ıstılahtaki ameli manada bir malın kullanım ve/veya
mülkiyet hakkının fîsebîlillâh (Allah rızasına) cemiyet için tahsisine ayrılabilmesi
babında başkalarının mülk edinmesini durduracak vâkıfı (vakfedeni) tarafından
devamlı olarak (sadaka-i câriye) durdurma, alıkoyma, habs (yahut hubs) olarak
tanımlamışlardırlar (Sungurbey 1978, 1). Fıkhi (İslam Hukuku) anlamda İmâm-ı
Âzam Ebu Hanife’ye göre vakıf, bir emlakin iradını (gelir) ödünç kapsamında
fukaraya ya da Müslümanların manevi veya maddi yönden gereksinimlerine dönük
kılınması anlaşmasıdır. Ancak malın mülkiyeti vâkıfta kalır ve vâkıf anlaşmayı
bozarak istediği gibi tasarruf etme hakkını sonradan elde eder. Öyle ki bu hak
kendisinin yokluğunda vârislerine de devrolunabilir. Ancak talebelerinden Ebu
Yusuf’a göre, vâkıfın sadece “vakfettim” demesi ile vakıf bağı ünsiyeti vâkıfın
malikliğinden de çıkarak mülkiyet vakfedilen cihetin tasarrufunda olmaktadır.
İmam Muhammed ise vakfın hüviyet kazanması için mütevelliye teslim/tesellüm
şartını koymuştur. Esasen vakıfçılıkta Ebu Yusuf’un görüşü daha çok temel
oluşturmakla beraber, tarihî uygulamalara bakıldığında bazı farklı yaklaşımların bu
çerçevenin dışında oluştuğunu da söyleyebiliyoruz (Mevkufâti, 1291, I, 367; Bilmen
1951, IV, 151; Haydar 1340, 12)
Hanlar, hamamlar, camiler, mescitler, medreseler, imaretler ve onların muhtasarı
külliyeler ile maddi ve manevi hayata irili ufaklı birçok tarihi eserin ve hayratın
bırakılmasında önayak olmuş vakıf müessesesi veya bazı hayrat tarzı
6
nitelenebilecek vakıf eserleri ilk olarak peygamberler tarihi ile başlatanlar vardır.
Hz. İbrahim’in Kur’an-ı Kerim (Âl-i İmrân Sûresi, 97) ve tefsîrâtında Nuh tufanında
yıkılan Ka’be-i Muazzama’yı yeniden yapıp vakfeylemiştir. Hazreti Peygamber (sav)
de İslâmi olarak ilk mescidin burası olduğunu buyurması hasebiyle de ilk vakfa
işaret görülmüştür. Bunun yanında dünyadaki ilk vakıf eser bundan daha önce
yapılmıştır diyenler ayrı bir rivayet olarak geçer (Ömer Hilmi 1307, 8-9; Kurtubî
c.4,137 vd.; Vergi ve Arazi Mecmuası 2, 34-35).
Diğer taraftan farklı coğrafyalardaki uygulamalara bakılırsa biraz daha çeşitlilik ve
farklılık görülecektir. Örneğin Babil yasalarındaki teamüllere bakılırsa hükümdarın
iktisadi
tasarrufları
bazı
amme
görevlileri
tarafından
istifade
şeklinde
olabilmektedir. Hammurabi Kanunları’nda faydalanma biçiminde olan vakıf tarzı bu
uygulamada temlik yoktur. Yalnız bazen (şartlarına uyulmakla) veraset
olunabileceği şeklinde bir cihete şartlı bir kayıtla hasredilir. Mısır’da da benzer vakıf
çeşitlemeleri görülmektedir. Daha ziyade dinsel alanda faal olan Mısır’da bu çeşit
vakıf fikrinin yanında ailevi vakıflar da bulunmaktadır. Genellikle inanç alanında
taptıkları mabutlara, tapınak, lahit ve gaipten haber veren falcılara adanırdı. Böylece
hayrının
ilahi
bir
yakınlaşma
motivesiyle
teskin
olarak
bu
faaliyeti
sürdürmekteydiler (el-Kubeysî I/23).
Grek uygarlığındaki uygulamada şehir devletlerinin bileşenleri loncalar aracılığıyla
toplanan yardım ve tevliyetler vakıf türü uygulamaları yaşatması bakımından önem
arz eder (F. Köprülü 1951, 3-4, 478-480).
Roma hukukunun başlangıcında vakıf müessesesi henüz intişar etmemiştir. Gelenek
ve ananelere sirayet etmiş yaklaşımlar vardır. Ancak hukukun uygulanması
bakımından hayat ve ölüme bağlı hallerin yani bağışlama ve vasiyetin hukukuna
ilişik uygulanışını görmekteyiz. Ancak vasiyet tarzı da Cumhuriyet devrinin
sonlarına doğru vuku bulabilmiştir. Romalılar hayır işlemek için aracı olarak
kullandığı kurumlar arasında korporasyon site, vici, pagi, kollej (lonca) tipi birlikler
vardı. Buralardaki intifa hakkı daha sonra bir şekilde geri alınırsa vakıf özelliği de
kaybolmuş oluyordu (F. Köprülü 1951, 3-4, 480-482).
7
Kullanımları üzerinde mülkiyet hakkı tesis edilmeyen yalnız intifa hakkı şeklinde bir
yöne tahsis kılınmış tahsisat şeklindeki kısıtlı bir örnek olarak Roma ve Bizans’ta
görebileceğimiz bu şekil, belki İslam fıkhındaki tahsisat yönünden vakıflar ile
paralellik içermektedir. Romalılar tahsis kılınmış mallara “kutsanmış eşya-kült
eşya” muamelesi uygular ve mülkiyet ve aynî hak edinimi sağlamazlardı. Dini eşya
denilen “Res Sacroe” tapınak ve ritüellere has maddi eşyalar kastedilir. Bunda ise
fayda sağlayacak bir milk manası edinilmez. Oysa İslam’da vakıflar, bizatihi aynîyle
ya da getirileriyle dini veya hayrî bir amaç için cemiyet yararına sunulmuş
milklerdir. Ayrıca Roma’da şahıs tasarrufu da bilahare başka bir şahıs (imparator
ve/veya ruhani lider gibi) veya karara (kanun ve/veya senatus consulte) daha
tabidir. İslam hukukunda böyle bir kati kural yoktur. Vakfın idaresi de Roma da
idareye ait kılınırken İslam’da vâkıf serbesttir. Bizans’ın ise daha çok
benzeşimleriyle
İslam
vakıf
müessesine
etkileri/katkıları
olabileceği
söylenmektedir (B. Köprülü 1951, 3-4, 482-483; F. Köprülü 1942, 7).
Orta Asya Türklerinde bu kuruma rastlandığı Uygurlara ait Vakıflar Genel
Müdürlüğü’ndeki bir vakfiyeyle belgelenmektedir. Buradaki vakfiyede Buda
mabedine bir bahçe ile bir yer parçası hasredilmektedir. Bunlar İslâm’daki vakfa
tam olarak benzememekle birlikte kendi ananelerinin dayanışma kültürüne güçlü
atıflar yapar (Ruben, 182-183; Kunter 6-20).
Bugünki Avrupa Fransa’sında zürri vakıflara benzeyen bazı uygulamalara
rastlanmaktadır. Veli evlatlık veya velayeti altında bulunan mirasçılarına mülklerini
intikal edebilmesi için vasiyet bırakabilmektedir. Ayrıca belli bir menkulün şahsi
veya amme işi için hayrî vakıf oluşturacak yönde bağışlanmasıyla da hayat
bulabilmektedir (Akgündüz 60).
Amerikan ve İngiliz sistemleri ise yediemin tarzı diyebileceğimiz “Trust”lardan
oluşmaktadır. Vasi tarafından zilyedindeki mütevelli görevini gerçek yahut hükmî
şahıs olarak yapabileceği bir sistemle özelde muhtaçlara ve kamuya yönelik işlev
görevi görmektedir. Hükmi şahsiyet aranmazlar (E. Britannica C.9, 654-658).
8
Diğer bir şekil ise kurum veya müessese olarak adlandırabileceğimiz
“Foundation”lardır. Vakıf özelliği kamu yararına olarak daha belirginleştiği bu tipin
hükmî şahıs özellikleri kabul edilmiştir. Tümüyle hayrat marifeti olanlar charitable
foundations’lardır. Birçok alanda tüzel, özel, amme, cemiyet ve zürrî foundations’lar
faaliyettedir. Özellikle Amerika’da 70’lerin sonlarına doğru irili ufaklı yaklaşık
20.000’e yakın foundation bulunmaktadır (The Encyclopedia Americana XI, 541-44;
İşeri 1970, 269-298).
BİREY
Birey vakıf müesseselerini kurmayla çeşitli inanç, sosyal, psikolojik, ekonomik,
politik faydalar gözetilen bir anlayışın varlığını tesis eder.
ŞAHIS
DEVLET
VAKIF
TOPLUM
TOPLUM
DEVLET
Devlet kişileri vakıf kurmaktaki amaçlarıyla
desteklemekle beraber toplumun hayat seviyesindeki
refahlarına yönelik çalışmalarda mali-hukûkî
Toplum,
dini,
sosyal,
sağlık, güvenlik, eğitim,
ticaret
ihtiyaçları
işleri
gibi
için
vakfa
altyapısal yönden destekleyici konumu da üstlenmiştir. ihtiyaç duyar.
Şekil 2.1 Vakıf müessesesinin teessüsünde devlet-toplum-halk üçlü birliği (Akar
2009, 32)
9
2.1 Dönemin Hususiyetleri ve Genel Eğilimler
Rönesans ve sonrası Avrupa’sının genel olarak getirdikleri ile Amerika ve coğrafi
keşifler, Ortaçağ felsefesinin paraleliyle feodal düzenin terkedilmesi, nispeten savaş
ortamının dışında iç barışın sağlanarak ortak bilinç oluşumuna paralel yaklaşımlar,
üretimi arttırıcı bazı yeni teknik gelişmeler ile ele geçirilen sömürgelerin karlı
halinin mal ve kıymetli emtia ticaretiyle de birleşerek birkaç kat katlanması, geniş
coğrafyalara ulaşan topraklarda köle ticaretiyle işgücü arzı sağlanması, salgın
hastalıkların etkisinin azalması toplumdaki sosyal hayata büyük bir canlılık
getirmiştir (Akdağ 1977, 38-496). Bunun yanında rakip diyebileceğimiz
Osmanlılarda geniş coğrafyasını elde tutabilecek sayıda nüfus rejimine sahip
olmaması, coğrafi keşiflerin geriden takip edilmesi, ayrışıcı bidat fırkaları ile artan
milliyetçiliğin getirdiği bölünmeler, kışkırtılan dış destekli iç isyanlar (Lütfi 1290,
27-72), uzun süren bitmeyen savaşlarla gelen toprak kayıplarının getirdiği
yıkımlarla beraber (Uzunçarşılı 1973, 85-595) bunları finanse edecek ekonomide
çevrimin borçlanmaya doğru bir modelde evrilmesi, teknik sahadaki gelişmeyi
yeterince
gerçekleştirememesi
ve
bunun
üretime
aktarılacak
katkısının
yoksunluğundan gelen istihdam ve paranın değerinin düşmesiyle oluşan yüksek
enflasyon, taklitçi batılılaşmacı tavizler ve kanlı darbeler (Kaynar 1985, 492-523),
doğal afetlerle salgın hastalıklar (İnalcık 2001, 236-237), doğal kaynakların
yetersizliği, kuraklık, kıtlık (Veinstein 2001, 297-305) halk ve yönetimi derinden
etkilemiş, çözmesi için uğraşması gereken acı meseleler olarak durmaktaydı (Lewis
1988, 38).
2.1.1 Vakıf Müessesesinin Mahiyeti
Her toplumun kendine göre bazı ihtiyaçları olduğu muhakkaktır. İhtiyaçlar imkân
şartlarını tabi kılarlar. Böylece ilk defa başlangıçta bazı ferdi içtima ve iktisadi
ihtiyaçlar bünyesinde ortaya çıkan vakıflar daha sonraları bulundukları toplum
yapısına göre şekillenmiş ve Osmanlılarda devlet bünyesini de şekillendirecek kadar
nüfuz eder hale gelmiştir (Arsebük 1938, 297-298). Toplumun birçok alandaki
altyapı, maarif, imar, sosyal, iktisat, emniyet, ulaşım, haberleşme, sanat ve zanaat
10
gibi ihtiyaçlarının hem karşılayıcısı hem de idarecisi konumunda olmuşturlar (Onar
1952, 511; Yediyıldız 1982, 24).
Vakıfları çok çeşitli hukuki, idari, mali vs. gibi birçok şekillerde tasniflere muktediriz.
Ancak burada konumuzla yakından alakalı olması hasebiyle şu açıdan açıklama
yapacağız. O da şudur ki vakfın toplumsal olarak vakfedilme yönünden nev’idir.
Burada insanlar vakfiyelerini hangi yönde yapacaktır. Bu da üç çeşit yapı türüne
bağlı vakıf kavramını gündeme alır. Bunların başında vakfedeceği hayrın bizatihi
kendisinden dini, içtimai veya ananelere ait kurumların yaşatılması alanına
özgülenmiş “‘aynīyla intifâ’ olunan” diye tabir edebileceğimiz vakıflar gelir. Bunlara
“müessesat-ı hayriyye” türünden vakıf müesseseleri olarak da bakılabilir. Bu türdeki
vakıf hayratların arasına kâr amacı gütmeyen mescitler, câmiler, medreseler,
tekkeler, kütüphaneler, bimarhaneler, kütüphaneler girer. İkinci grup ise “aynîyla
intifâ olunmayan” cinsten vakıflardır. Bunlarda kendilerinin yapımında ve
yaşatılmasında faydalanıldığı birinci grup vakıf hayratların akarları olarak birer
tedarikçi ve tahsisatçı konumundadırlar. Bu tür vakıfları da “asl-ı vakf” tabir
ettiğimiz şu yapı tipindeki vakıf akarlar temsil eder. Bunlar han, hamam, arasta,
toprak parçaları, su ve/veya yapıları gibi gelir getirici türden yapılar olabileceği gibi
yapı dışı birçok menkul mallar da olabilir. Üçüncü ve son vakıf ise “avârız vakfı”dır.
Başlangıçta bunlar bir karyenin veya mahallin örfî vergileriydi (tekâlîf-i örfiyye).
Ahalinin beklenmedik ihtiyaçlar karşısında durumu müsait olmayanlara bir külfet
dokunmaması için kurulmuş olan bu vakıflar avârız vergisi kaldırıldıktan sonra yöre
halkının ihtiyaçlarını karşılamak üzere tebdil edilmiştir (Ömer Hilmi 1307, 10, 84).
Vakıf müessesesi İslam sanatının olduğu gibi Anadolu-Türk sanatının ilk
dönemlerinden itibaren imar faaliyetlerinin oluşmasında ve oluştuktan sonra da
bunların korunması, bakımı, onarımı, yenilenmesi ve yeniden yapımı gibi inşa ve
hizmet faaliyetlerinin sürdürülmesine yönelik yegâne kurumların başında gelir.
Günümüzde aslında belediyenin yaptığı veya hatta belediye dışı başka kurumların
yaptığı işlerden birçoğu vakıflar eliyle ya doğrudan ya da dolaylı olarak
yapılabiliyordu diyebiliriz. Bunların en önemlileri arasında altyapı çalışmaları
diyebileceğimiz alanlarda su temininde barajlar, göletler, bentler, su yolları, kuyular
11
çeşmeler, ücretsiz serin su ve şerbet sebili türü hizmetler vardır (Yediyıldız 2012,
483). Ayrıca hastanelerin hemen hepsi vakıf ve ücretsiz cinstendi (Sarı 2017, 93).
Akar olarak özellikle bugünün ticarethaneleri diyebileceğimiz arastalar ayrıca
hanlar, hamamlar da yine başlıca vakıflar arasındadır. Hatta bazı I. Murad (1362‐
1389) Hamam’ı gibi yapılarda da Osmanlı Devleti’nin son dönemine kadar ücretsiz
hizmetler verilebilmiştir (Yediyıldız 2003, 244). Vakıf imarethanelerde de 2 öğün
sıcak yemek bu şekil ücretsizdir (Singer 2015,).
Özellikle İstanbul’da vakıf eserler doruğa ulaşmıştır diyebiliriz. İstanbul’un fethiyle
beraber tedricen adeta Fatih ve ileri gelen erkândan zatların hayır hasenat işlerine
verdiği ağırlıkla bir vakıf-şehir kimliği tezahür eder. Bazı son dönem
1335/1919’larda savaş şartlarında yeterli bilgiye ulaşılamadığından yetersiz ve
eksik kayıtlarda bile çok düşük kaydedilebilen Mebâni-i Vakfiye sayısı 902 adettir
(İstanbul Beldesi İhsaiyat 1337, 9). Mesela İstanbul gibi imara örnek
verebileceğimiz birçok şehirler arasında Nevşehir (Yeni Şehir) gibiler yine başta
gelir. Damat İbrahim Paşa doğduğu Muşkara köyü civarında birçok vakıflar ihdas
ederek burayı imara açmış ve dışarıdan nüfus getirtmek suretiyle iskana katkıyla
şehrin teessüsüne önayak olmuştur. Bunlar kadar olmasa da Sultan 2. Mahmud
Hân’ın eski şehrin (Harput) yerleşim zorluğu nedeniyle başlattığı ve Sultan
Abdülaziz Han’ın Ma‘mûretülazîz olarak ismini koyduğu, selefleri gibi haleflerinden
2. Abdülhamid hânların da eser kattığı Mezre, yani şimdiki Elazığ şehri de bu
eserlerin kendileri gibi birçok kişiler tarafından yapılandırılmasına yol açıcı bir
iskanlaştırma hizmetidir (Cuinet 1894, 316 vd.).
2.1.2 Klasik Dönem Müstakil İdare Vakıf Anlayışı
Çok eski kadim medeniyetlerden son Cumhuriyet asrı 20. yüzyıl başına kadar gelen
vakıflar genelde vakıf yapılış yönünden 3 kısma ayrılır. Osmanlılar öncesi Müslüman
yönetimlerden gelmiş ve yeni yönetime de geçmiş olanlar “evkaf-ı kadime” (ezelden
gelen eski vakıflar) olarak sıfatlandırılırlar. Devlet mülkiyeti veya yönetimi altındaki
mîri yerlerin bir cihete vakıf olmak koşuluyla mülk edindirilmesiyle teşekkül eden
“evkaf-ı irsadiyye” (tahsisat vakıfları) da ikinci çeşit bir vakıf türüdür. Üçüncüsü ise
Osmanlı uyruğundaki hayırhah kişilerin safi şahsi servetleriyle yaptıkları cinsten
12
feshi mümkün olmayan vakıflar “evkaf-ı sahiha-i lazime” (luzûmî meşru’ vakıflar)dir
(Hamdi 1327, 112-116).
Bu tür vakıflarda yazılı belge veya vakfiye olanlar yanında olmayanlar şeri fıkıh, örfi
hukuk ve yazılı olmayan gelenekli haldeki yapılageliş olan kadim adet hukuku usul
ve eğilimleri çerçevesinde faaliyet oluştururlardı. Eski “evkaf-ı kadime” ve “evkaf-ı
irsadiyye” tahsisat cinsinden vakıfların bazı haller dışında ve bir kısmı haricinde
kalan “evkaf-ı sahiha-i lazime” gibi devlet yönetiminin kasıtlı bir tasarrufu
olmuyordu. Bunların tesisinde yerel yargı mekanizması olan şerʿī kuzâta yapılan
müracaatla yapılan muhakeme sonucunda şerʿī sicil kayıtlarına düşülen tasdik
yeterli oluyordu. Ayrıca asıl ana otoriteye tescil ettirilecek bir makam da yoktu.
Dolayısıyla özellikle “evkaf-ı sahiha-i lazime” çoğu zaman otoritenin bilgisi dışında
kalabiliyordu (Hamdi 1327, 117).
Vâkıflar
tarafından
tasarrufları
veya
mütevellisi
diyebileceğimiz
kişi
konumundakiler eliyle bir yetki çerçevesinde belirlenen idari kurallar, çoğu zaman
serbest iktisadi piyasa koşullarına ve yerelde yerinden idari hususlara bağlıydı.
Vakıfların tesisinden sonra ölüm hastalık vs. gibi mücbir sebeplerden kesintiye
uğramaması, devamında idaresinin sürekliliği hayatta olduğu süre zarfında vâkıfın
kendisiyle sağlanırken, sonrasında aile bireyleri arasındaki meratibe göre
devridaim edegeliyordu. Bu da vakıf müessesesinin aile tarafından bir aile işletmesi
gibi görülmesine sebep oluyordu. Bürokrasi ve onun bürokratik katı kurallarından
nispeten daha uzak bu yönetim tarzı daha fazla verimliliği arttırıcı şahsi özel kurum
yönetim biçimiyle özdeş hareket tarzını benimsiyordu. Vakıflardaki hizmetler
yerinde ve yerelden doğrudan mahallen yapıldığı için hızlı, güvenilir ve şeffaflığı
sağlayabiliyordu. Bu da daha rahat denetim demekti. Denetimle beraber gelen
güven ortamında vakıf yöneticilerin uygulamada kendine gösterilecek saygı ve
müsamahayı sağladığını söyleyebiliriz. Bununla birlikte vakfa ve vakıfta çalışan,
yardım yapan veya çeşitli şekillerde vakıfla yolları kesişen, örneğin vakıf
gayrimenkul üstünde kendi adına iş yapan kişilerle aralarında günümüzdeki
kullanıcı/mülk sahibi arasındaki niza olmadan, alınabilen makul idari kararlara
13
karşı işleri tavsatmaya sebep olmayacak avantajlı çalışma ortamının oluştuğu
söylenebilir.
Evkaf Hümayun Nezareti’nin 1826’da kurulmasından sonra bile bu asırda tesis
edilen vakıfların vakfiyelerinde hala yeni eğilim olan merkezi idarenin riyaseti ve
nezareti bağlamında tescili değil de eski teamüllere göre uyumluluk arz ettiği
görülür.
Bu asırda tesis edilen vakıfların % 91.5’inde idaresine memur yöneticilerin,
mütevelli ve mütevelliyeleri oldukları vakıf tarafından seçilmiş olduğu, tevliyet
verilenlerin ise % 69.6’sının vakıf sahibinin bizzat kendi şahsı ve ahfadı oldukları
görülür (Öztürk 1995, 63-64).
Bir önceki asır olan 18. Asırda kurulan vakıfların % 7’si aile vakfı ve % 75’i de yarı
ailevi vakıftır (Yediyıldız 2003, ). Yine bu yüzyıldaki vakıfların idaresi ise % 56
nispetinde vakıf yapanlarla ahfatlarının, % 11’inin vakıf sahiplerince takdir
edilenler ve % 33’ününde kuzat ve/veya nüzzar tarafından belirlenmiş kimselerden
oluştuğu söylenebilir (Yediyıldız 1981-1982, 174-175). Nazırlar ve kadıların tayin
haklarının oransal söyleminin görece yükseliminin aksine olabilecek bazı
düsturların da işi ve işleyişi meyanında fıkhi kaideler görebilmekteyiz. “Vâkıfın
evlâd ve ehl-i beytinden tevliyete ehil ve müstehak bir kimse mevcut iken hâkim ol
tevliyeti ecnebiye tevcih edemez, etmiş olsa tevliyet ecnebiden ref olunarak vâkıfın
evlad ve ehl-i beytinden olan kimseye tevcih olunur” (Hilmi 1307, 147; Haydar 1340,
523; Hüsnü 1311,30) denilerek dolaylı yoldan vakıf idarelerinde yönetimi vâkıf
ailelerine teslim ediyordu.
2.1.3 Klasik Sonrası Merkezileşmeye Doğru
Selçukîlerin kazasker vs. marifetiyle teftiş ve tasdikini üstlendiği vakıf denetimi,
Osmanlılarda geldiği gelenek, coğrafya, din ve mezhebi fıkıh birliği gibi çeşitli
sebeplerden dolayı ekseri İslam ülkelerindeki nazari ve ameli uygulama
benzerliğinden ayrılmadığı gibi benzerlikte gösterir. Merkezi idareye geçene kadar
genelde başlangıçta Sultan ve hanedan, Bey, Paşa gibi genelde önemli vakıf
mütevellilerinin vakıflarının nezareti vakfın onayladığı nâzırlar, müfettişler ve
14
kâdılar eliyle yürütülmekteydi. Osmanlı’da 730 (1329/1330) yılında Kırım
Evkâfı’nın nâzırlığına Eş-Şerif Ubeydullâh El-İbrî “Nâzır’ul-Evkaf” olarak atandığını
elimizdeki bilinen eski tarihli örnek olarak bulmaktayız. Ancak genel manada ilk
Osmanlı Devleti hakimiyetindeki Bursa’da Sultan Orhan Gazi inşa ettirdiği cami ve
zaviye vakıflarının nezâretini 760/1358-59’larda Vezaret makamında kaim Sinan
Paşa’ya tevcih etmiştir. Böylece ilk Evkâf Nâzırı sayılmıştır. Yıldırım Bayezid Hân ise
denetimde devreye girerek her vilayete bir evkâf ve nüzzârı denetleyici “Müfettiş-i
Ahkâm-ı Şer’iyye” adlı müfettişleriyle tayin buyurarak nezaret ettirdi. 816’da tahta
geçen Çelebi Mehmed devrinin 821/1418-1419 tarihinden önce ise bütün hükkamı şeriyyenin nâzırı ahvali Mevlânâ Cemâleddin Mehmed Çelebi “Hâkimü’lHükkâmi’l-Osmâniyye” ünvanıyla evkâf nezareti umumiyesiyle görevlendirildi
(İbnül-Emin/Hüseyin 1335, 11-12; F. Köprülü 1942, 22).
Fatih döneminde vakıfların nezâreti 868/1463-64’te Sadrazam Mahmud Paşa’ya,
872/1467-68’de de Sadrazam İshak Paşa’ya verildi. Bu tarihte “Sadr-ı Âlî Nezâreti”
de kurulmuş oldu. Bu genel evkaf idaresinin yönetimiydi. Nâzırlık, vakıflar ve
yönetiminin yükünün artmasıyla Reisü’l-Küttâb tarafından yönetilmiştir. Ayrıca 2.
Murad ve Fatih diğer vakıfların teftişini ise vilayetlere gönderdiği Müfettiş-i Evkâf-ı
Rûmiyye ünvanlı eliyle evkâfın umumî nezâretini kazaskerler tarafından ifâ edilir
hale getirtmiştir (İbnül-Emin/Hüseyin 1335, 12-13).
2. Bayezid 912/1506-7 yılında İstanbul ve sâir şehirlerdeki evkâfın nazırlığını
şeyhülislama vermesiyle “Şeyhü’l-İslâm Nezareti” fiilî olarak hayata geçti. Vakıf
yerler genişleyince “Tezkereci” efendiler tarafından idare edildi.
Kanunî döneminde Hasekisi Hürrem Sultan 952/1545-6 yılında İstanbul evkafının
nezâretini Kapuağası Hadım Mehmed Ağa’ya şart koşmakla “Kapuağası Nezâreti”
kurulmuş oldu. Bunlar Babüssaade Ağaları denmekle de isimlendirilir. Sonraları
gelen sair kadın, erkek sultan ve hanedan mensupları ile kapuağalarıyla yakınlarının
evkafının katılmasıyla genişleyen vakıfların nezaretini “Kapuhalifesi” olan efendiler
ile idare yöntemi benimsendi (İbnül-Emin/Hüseyin 1335, 13-14).
15
İlk defa Darüssaade Ağası (Habeşî Mehmed Ağa), Kapuağalarının üstünde bir nüfuz
ile Kapuağası Nezareti’nin, yayınlanan irade-i seniyye ile 995 Muharrem/1586
Aralık-1587 Ocak ayından itibaren “Evkaf’ı Haremeyn Nezareti”ne dönüşümüne
nazırlık etmiştir (İbnül-Emin/Hüseyin 1335, 14-15;). Ancak arşiv kayıtlarındaki
hükme bakıldığında ise 28 Mayıs 1588 tarihi görülmektedir (2 Receb 996, BOA
A.DVN.MHM, 62/653). İbnülemin’in verdiği Evasit-i Muharrem 998/1589-90 tarihli
Defter-i Haremeyn 11, sayfa 472 olarak geçen ferman da kuruluşun 1588 olduğunu
gösterir (MAD 1806, vr. 5b). Gelirlerinin kısmen yahut toplusu, hâlen (doğrudan) ya
da mâlen (dolaylı; ‘asıl meşrutası yok olmayla’) Haremeyn-i Şerifeyn ahâlisine
meşrut olan evkâfın genel idaresidir.
Selâtîn, havâtîn, darüssaade ağaları
müntesiplerinin evkâfına nezaretleri dolayısıyla önemine binaen 4 kısma havidir:
Evkâf-ı Haremeyn Müfettişliği, Evkâf-ı Haremeyn Muhasebeciliği, Evkâf-ı Haremeyn
Mukâta‘acılığı, Dârüssa‘âde Yazıcılığı olarak sıralanır (İbnül-Emin/Hüseyin 1335,
15-16)
Bu nezaretin ardından başkaca nezaretlerle nezaret sayısı 12’ye buldu (19 Safer
1247 İrâde-i Seniyye, Karakoç 2006, 4426,) Bu nezaretlerin en büyüğü olarak
idaresinde yapılan hatalar ve suiistimaller eski fonksiyonunu yitirmesine sebep
oldu (İbnülemin 17-18). Daha sonraları Abdülhamid-i evvel yeni kendi nezaretini
darüssaade ağalarına, mütevelli kaim makamlığını yazıcılarına şart koştuğu
vakıfları “Hamidiye Vakıflar İdaresi” olarak tesis etti. Zilkade 1188/Ocak-Şubat
1775’ten itibaren 3 daire (Mütevelli Kaymakamlığı, Evkâf Kitabeti ve Ruznamçe
Kitabeti) olarak hizmet gördü (İbnülemin 19-20).
Sultan 1. Abdülhamid Han’ın vakıflarına, 1204/1789’da irtihalinden sonra 3.
Mustafa Han’ın kurduğu Laleli vakıfları da katılmıştır. 2. Mahmud Han’ın vakıfları
(1809) da bu yönetim idaresine katılmayla daha sonraki dönemde 50’ye kadar çıkan
mülhak idare bir nezaret dairesine dönüştü ve sonra da 1231/1815’te Darphane-i
Amire Nazırlığı’yla birleşti. Yeniçeri ocağının lağvıyla (1826) ve sâir mülhakatla
beraber Hamidiye ve Mahmudiye Mütevelli Kaymakamlığı’na devredilecek evkaf-ı
mülhaka, oldukça geniş bir teşkilat olmayla kendinden sonra kurulacak olan Evkafı Hümayun Nezareti’ teşkilatının tesisine da altyapı sağlamıştır (İbnülemin 22-26).
16
2.1.4 Yenileşme Dönemi Merkezi İdare
Görünürde vakıfların yönetimindeki çok çeşitliliği tek bir çatı altında toplamayı
hedefleyen yapılanmada yeni bir nazırlığın kurulması hedeflendi. 12-14 Rebiülevvel
1242/14-16 Ekim 1826’da darphane nezaretinden tefrik edilerek kurulduğu öne
sürülen Evkâf Hümayun Nezareti (İbnülemin 1335,26), oysa ismen bu tarihin bir
önceki Safer ayının 2 (VGMA 2 Safer 1242 964/236) ve 16’sındaki (VGMA 16 Safer
1242 964/237) belgelerde görülmüyor ise de (Öztürk 1995, 68), ulaştığım 21 Safer
1242 (BOA C..EV.. 137 6835) tarihli İrade-i Seniyye ile ilk Evkâf Hümâyûn Nâzırı elHac Tevkî‘î Yusuf Efendinin göreve getirildiğine ait bilgiye sahibiz. Bu da olası bu
nezaretin mezkûr iki tarih arasında kurulmuş olabileceğini işaret ediyor.
Yusuf Efendi’nin adının Evkaf nazırı olarak tasdiklendiği belgeler arasındaki
ilklerden biri olan temessükname ise 12 Rebî‘ülevvel 1242 (VGMA 964/237)
tarihlidir (Öztürk 1995, 68).
Bu nezaret kuruluşunda üç daireye ayrılmıştı. 1.’si Kesedarlık, 2.’si Zimmet
Halifeliği, 3.’sü ise Sergi Halifeliği idi. Zamanla nezaretin iş ve işleyişi değişmiş olup
en son Cumhuriyet dönemi 1924’te başbakanlığa bağlı Vakıflar Umum
Müdürlüğü’ne çevrilmiştir.
Evkâf Hümâyun Nezâreti’nin teessüsünde tamamıyla merkezi kurum çatısı altında
yeni kurulmuş bir teşkilata dönüşmüş vakıflar idaresi kurumu olan ve gelişen bir
takım iç ve dış olayların etkilerinin sonuçları olarak teşvik, telkin ve tazyik altında
kalınarak böyle bir yapılanmaya gidildiği söylenebilir. Vakıfların çok çeşitli geniş
zaman-alan ile kişi ve kurumlar elinde öteye beriye savruk halde gayrimuntazam
kontrolü, harpler, darpler, kaç-göçlerle, birbiriyle bağlantıyı toparlayamayan
uyumsuz idarelerin panzehiri merkeziyetçi idare kontrolü, bununla da alakalı
istismar ve suiistimallerin izalesi, batı tarzı idarenin devlet yönetiminde hiyerarşik
olarak toplanması, bazı çevrelerin güç paylaşımı olarak görev, sorumluluk ve yetki
dengelenmesine gidilmesi, özel veya kamu bazı kesimlerin bu alanın imkanlarını
daha fazla paylaşmak istemeleri, Avrupalıların bir takım dayatma eğilimindeki
görüşleri nezarete geçişteki unsurların etkin olmasını sağlamıştır denilebilir.
17
Vakıfların idaresi sair kişi, kurum ve kuruluşların elindeki nazırlıklarla çok büyük
bir ağa ulaşmıştı. Bunun yönetiminde zamanın kendi ortaya koyduğu şartlar altında
birtakım getirilerinin yanında, kendine göre götürüleri olması da olasıydı. Bunun
için gelenekli müstakil anlayıştan biraz uzak gibi görünen yeni bir idari-mali
anlayışa doğru evrilmenin ve onun da kendine göre sıkıntılarının yaşanacağı dönem
başlayacaktı. Bir anlamda bu eski taleplerin doğurduğu ayrılıklar, yeni ihtiyaçlar için
ittifaklar kurmak manasına gelmekteydi.
Evkaf-ı (2.) Mahmudiyye ve (1.) Hamidiyye vakıfları mülhakatının (1820’lerde
50’leri geçen) idaresi Darphane-i Amire Nezaretiyle tevhiden idaresinde yaşanan
güçlükten ötürü buradan ayırılarak yeni bir nezaret tesisi zaruri olmuştu
(İbnülemin 1335, 26). Fatih, Yavuz, Kanunî vakıfları idaresi şeyhülislamlara verilip,
bunlar dışındaki selatin ve soyları kesilmiş vüzera, ümera vakıfları padişah
yakınlarıyla has hizmetlilerine “çıraklık” olarak verilirdi. Zamanla başka vakıf
sahiplerinin ahfadının kalmamasıyla mütevelliliklerinin vakfın bağlı olduğu makam
tarafından uygun kişilere verilmesine “sadaka tevliyetleri” denirdi ki bunlar,
padişahın tevcihi ile elde edilmiş, tasarruf olunur bir tür memuriyet denkti. Özellikle
İstanbul’un büyük çoğunluğu vakıf halini almıştı. Alım-satım işleri de mütevelli ve
câbîlerin ellerinden geçtiğinden istismara açık hale gelebiliyordu. Bu tür bir
vakıfçılığın önüne geçme adına bunların nezaretlerinin birleşme gereğinden Evkâf
Hümayun Nezareti teşkil etti (Nuri 1987, III-IV 284-285). Özellikle vakıf
taşınmazlarda tasarruf hakkını terk ve devir (geçişim) işlemlerinde idarecilerin
vakıflardaki istismarları tahkikata uğruyordu (Lûtfî 1290, 206; Barnes 1986, 85).
Sıdkı da nezaretin kuruluş sebepleri arasında bu meyanda vakıfçılıktaki
savrukluğun oluşturduğu karmaşa ile hevâ ve hevesle gelen iltimaslardan
bahsetmektedir (Sıdkı 1324, 8). Tahmini 28 Nisan 1835 tarihli Nezaret-i
Şeyhülislami'de bulunan evkafın Haremeyn Evkafı Nezareti'ne ilhakı başlıklı hatt-ı
hümâyûna göre bakıldığında 1. sayfada vakıfları tek bir merkezde toplamanın
gereksinimi işlerin yönetimini daha iyi bir şekilde çekip çevirmek olarak yorumlanır
(BOA HAT 543 26845).
18
Haremeyn ve Şeyhülislamlık dışındaki vakıfların idarelerini ise Evkâf Hümâyûn
Nezâreti’ne bağlayıcı irade-i seniyye’de mezkûr vakıfların iyi yönetilmesi, hayır
eserlerini ihya ve inşa görevlerini ifa etme babında açıklama kastedilmektedir
(VGMA 1250, 965/140; Öztürk 1995, 69). Nitekim Evkaf Haremeyn Nezareti de 10
Rebiulevvel 1254/3 Haziran 1383’te Evkâf hümâyun Nezaretine ilhak olunacaktır
(BOA HH 22865). Daha sonra peyderpey irili ufaklı diğer vakıfların da buraya
ilhakına şahit olacağız.
Evkaf Nezaretine bağlı 2. Bâyezîd ile Selimiye külliyeleri gelir gider muvazenesinde
varidat akarlar, masarifi tekabülde kifayetsiz kalmış ve bir irade-i seniyye (12241225/1809-1910) ile bunu Haremeyn Hazinesi tekellüf etmiştir (BOA AE 9795).
Aynı şekilde Haremeyn’e bağlı olmayan diğer vakıflarda da görülen akaratın,
hayriyelerin
masraflarını
karşılamayışı
halinin
getirdiği
kendi
kendine
yetememezlik hal-i perişanlık, çıkış kapısı olarak Evkaf Humayun Nezareti gibi bir
yapıyı işaret ediyordu. Nitekim buna ait ilk uygulamaları da çok geçmeden
1830’larda görmekten geri kalmayacağız.
Evkâf Humāyūn Nâzırı es-Seyyid Mehmed Tahir Efendi’ye yazılı bir fermanla, idaresi
her kimin elinde, münhedim, münharik cevami ve mesacid varsa Mimar Ağa yoluyla
hesaplanması buyrulmuştur. Yapılan tahkikatla camilerden 3, mescitlerden 2
adedinin vakıf gelirleri masrafları karşılamaya yetmiyor. Ve böylece Padişah’ın
devreye girerek tamir inşa ve ihya bedellerini Evkâf-ı Humâyûn Hazinesi
bütçesinden karşılansın demesiyle yapım süreci tamamlanmıştır (VGMA 1246,
964/353-355; Öztürk 1995, 70)
Nazırlığın teşkilinde Osmanlı’nın iç şartları dış şartlarından hiç de bağımsız
tutulamayacak kadar iç içelik gösteren zorlu bir ortamda tezahür ediyordu.
Balkanlar’daki ilk isyan hareketi 1804’te Sırp isyanı, 1806-1812 Osmanlı-Rus savaşı
(Karal 1988, V 105; Uçarol 1982, 101), 1818 Hicaz’da yakılan fitne ateşi olan Vahabi
ayaklanmalarını bastıran Kavalalıların Hicaz ve Habeş valiliğinin tanınması
ardından 1822’de Sudan’ın tamamen zaptı, ardından 1805’ten beri 1831-1841 Mısır
isyanları müşkülatı (Altundağ 1978, 8, 566-579; a.y. 1988, 1-166; Karal 1988, V,
19
124-134), serencamı geçmişe (sened-i ittifak 7 Ekim 1808) kadar giden âyanlık
veyâhut şehir kethüdâlığı ve feodal bey(ler)lik(ler) gibi konulara dayanan (Lütfi
1290, I, 11; Karal 1988, V, 90-93), ıslah etmesi gereken merkezi otoritenin
oluşumunu bağlayıcı dönüştürücü vakıalardır. Buradan hareketle merkezden
yönetilecek gider dengesi oluşturulacak merkezde toplanacak bir gelir sistemiyle
sağlanmalıydı (Nuri 1987, III-IV 286). Ayrıca batı dünyası da bu tür bir anlayışı
benimsemekteydi. Osmanlı toprak rejimi üstünden azami bir faydalanma dürtüsü
çoklu ve direkt halkla muhatap olmak yerine daha kısıtlı tekelden bir yönetimi dikte
ettiriyordu. Bunu da savaşları sübvanse edebilecek yorgun savaşçı olarak gördükleri
devletin ayakta durabilmesi adına merkezden bir yönetim anlayışını benimseyen bir
idare biçimi olarak algılatma çabası içerisinde sürdürüyorlardı (Lewis 1988, 127127).
Osmanlılarda araziden vakıf ve devlete ait olanların üzerinde tasarruf son derece
kısıtlıydı. Hele vakıf arazilere padişah dahi dokunamaz, şahıs hukuku hükmünce
addedilirdi (Buğra 2008). Ancak Tanzimat ve sonraki dönemde yabancılarla
vatandaşlıkta eşitlikçi 1856 Hatt-ı Hümayun’u gibi uygulamalarla, Hamdi’nin de
dediği gibi (1327, 120-123) dış devletlerin Osmanlı idaresine tesir ederek
“Kanunname-i Arazi” (Düstur 1289, I/I 165 7 Ramazan 1274/8 Nisan 1858) hatt-ı
hümayunlarıyla yabancıların önü tedricen açılmaya başlanmıştı.
Daha sonra bunu İmparatorlukta, 7 Safer 1284 (16 Haziran 1868) günlü ve “Tebaayı
Ecnebiyenin Emlake Mutasarrıf Olmaları Hakkındaki Kanun” ile yabancı gerçek
kişilere toprak / taşınmaz edinmelerine olanak sağlayan ilk yasa izledi.
İmparatorlukta çözüm bekleyen taşınmazlarla ilgili sorunları çözüme kavuşturmak
nedeniyle atılan bazı adımlar olduğu da söylenebilir. Ancak bu batılılar için
yetmiyordu.
İki çeşit arazinin çoğunluğu mîrî veya vakıf idi. Ancak bazen mîrî arazi nüfuz
kullanılarak çeşitli baskılarla kanun tayin, tebdil yada ref‘etme marifetiyle istenilen
hasıl olabiliyordu. Ancak vakıf yerlerde de bunun bir mal gibi alınıp satılması için
tebaanın elinden bağımsız bir pazar olmasını ümit eder haldeydiler. Kendilerinden
borçlanmaya karşılık arazinin temlikinin serbest olmasını teminat olarak
20
istiyorlardı. Paris, Londra ve Berlin muahedelerinde bundan nâşî serzenişleri vardı
(1327, 127-129). Örneğin Osmanlı’ya 1860’ta 4. defa borç için İngiltere tarafından
öne sürülen şartlar içerisinde şunlar yer almaktadır: 1- Devletin tasarrufundaki
araziye Osmanlı teba‘asındakilerle yabancılara aynı tasarruf hakkı 2- Borçlanmaya
istinaden tahsil edilecek paraya te’diye mukavelesi 3- Vakıf müessesesinin lağvı
(rafa kaldırılması) 4- Maliyenin beynelmilel bir encümence murâkabesi (denetim)
(Karal 1976, VI 212). Osmanlılarda Abdülhamid dönemine kadar tedricen ve kısıtlı
(Engelhardt 1976, 249) bir şekilde gelen emlak satışı uygulamasına yönelik
maddelerin Abdülhamid’in isteğiyle kanun yapılarak bu mahzurluluğun önüne
geçilmesi için komisyon teşkili talebiyle 29 Ocak 1908’de yazdırdığı irade-i seniyye
vardır (BOA, İ.HUS., 162-52). Ardından gelen özellikle Lozan’la “(1) mülk edinme”
tamamıyla salık bırakılmış, Cumhuriyet’le beraber ise “(3) vakıflar devlet eliyle
tasfiyeye girişilmiştir (Öztürk 1991, 698-886).
Engelhardt’ın dediğine göre ise, alınan karar ve kayıtlara göre (kanun ve
nizamnameler) Osmanlı’nın hazine kaynağı olan emlak tasarrufu sınırlandırılmış
idi. İştahını kabartan bu kaynağı kendine pazar ve sermaye olarak gören ecnebi
devletlerin kanıksaması mümkün gözükmüyordu. Birleşik Krallık Foreign Office (dış
işleri) tarafından daha önceki (15 Ağustos 1860) yapıldığı haliyle Fransızlar 1867
Ocak/Şubat ayında Divan (Bâbıâli)’a, (30 Aralık 1875’te Avusturya-Macaristan da)
tarım mülkiyet mirasçılık haklarıyla da alakalı vakıf sisteminin kökten değiştirilmesi
babında evkaf ve araziden tam manayla tasarruf edilebilecek mülk edinmedeki
kısıtlayıcı hükümlerin kaldırılmasına dönük bir nota verdi. Bunlar kısmen
uygulamaya konuldu. Mülkiyet ve vakıflarda mirasçılık hakkını birinci derecedeki
mirasçılardan yedinciye dek çıkarmakla iktifa edildi. Vakıfların satılması ise en az
on sene sonrasına kalacaktır (1976, 136, 366-367).
Hamdi bunları görerek harici tesirli siyaseten attığı bu adımlarda devlet memurluğu
zihniyetinden başka tasavvur edilemedi. Önce bir çeşit irsadi vakıf olan kurâ ve
mezāri‘ olan vakıfları ilga edip kendinde mündemiç olacak usulde maliyece zapt
eyledi. İlgası kolay olmayanlara ise Evkaf Humâyun Nezareti tesisi düşünüldü (1327,
121-122, 133-134). Nezaretin kurulumundan önce harici tesirlerin kuruluma
21
buraya bakarak etkisi olamayacağını söyleyememekle beraber şimdilik bunun
kayıtlarına ulaşılabilmiş olduğunu söyleye bilemiyoruz.
Zaten nezaretin hemen kurulumunda yanan camilerin ve sair asarı hayriyenin
Evkaf’ta toplanan para devlet hazinesine ödün olarak aktarıldığından Birinci Sultan
Hamid ve Laleli Evkafı'ndan duâgûluk vazifesine mahlullerinin satılarak toplanacak
mebaliğiyle tamir edilmeleri yoluna gidilmiştir (BOA C..EV.. 329 16725 12 Recep
1242/9 Şubat 1827). Aslında bazen benzerlik taşıyan aynı uygulamalar nezaretin
teşkilinden önceki klasik dönemde de çok fazla olmasa da görülmekteydi (Belin
1931, 121-122; Karamursal 1940, 29, 39, 44, 47; Hatemi 1979, 339-427). Bu tür
devir işlemleri Osmanlı son döneme kadar, vakıf lehine gelirlerini ve emlakini vakfa
iade etmek üzere Bab-ı Fetvada müteşekkil komisyonca tanzim edilen mazbata
muhtevasına atfen hazinece aşar ve rusumatın Evkaf'a iadesine kanunen ve
maddeten imkân olmadığını söyleyen belgelerde görülmekteydi (BOA MV. 219 156
4 Zilkade 1338/20 Temmuz 1920). Nezaret, vakıfların idaresini tek elde toplamayla
gelir birliği oluşturmak ve dini kesim ile yapıları ve onlara bağlı hizmetlilerin hizmet
gördükleri tesislerin tamiri vs. giderlerini karşılayarak bakiyesini devlet eliyle farklı
işlere yönlendirecekti (White 1846, I, 236-276).
2.2 Vakıf Müessesesi ve Yapıların Onarımına Ait Yapılanma
Özellikle Türk sanatı eserlerinin Anadolu’daki bıraktığı iz ve onun bir medeniyet
oluşumuna etkilerinde “vakıf müessesesi” dediğimiz olgu hiç şüphesiz en mühim bir
yerdedir. Eserlerin vakıf müessesesi kaynaklı tesis edilmesinden idare ve
işletmesine, bakım, tamir ve onarımlarının yapılarak korunmasındaki devamlılığın
sağlanması yoluyla ömürlerinin uzatılarak gelecek nesillere devredilmesine bir
şekilde katkı sağlamış kadim bir müesseseden bahsediyoruz. Özellikle Tanzimat’a
kadar onarım, belediye, özel veya diğer devlet kuruluşlarının bu manada bir koruma
hassasiyeti oluşmuyorsa çoğunluğun yükü tek karşılayıcısı olarak vakıf
müessesesinin üzerine düşmesiyle bu kurum nevi şahsına münhasır bir önemi
kendine atfetmektedir. (Yediyıldız 1982, 38).
22
Örneğin yaklaşık rakamlarla konunun önemini kavramak için açmak gerekirse
Osmanlılar genel olarak 35.000’i aşkın vakfa malikti. 1519-1596 arası İstanbul’da
2860 vakıf tesis edilirken Halep’te 1718-1800’lerde bu rakam 485’ti. Vakıflar’ın
arşivlerinde 16. asır için 776, 17. için 1663, 18. için ise 6000’e yakın vakfiyenin
varlığından söz edilir (Öztürk 2000, 37).
İstanbul’da bu vakıfların en güzide eserlerine birer abide-i timsal olarak Fatih
Külliyesi ve ona bağlı akarlarını aynı zamanda şehirleşmenin içtimai, iktisadi ve
topografik şekillenmesi bağlamında bir açıdan önemle ele almamızı gerekli kılar.
Öyle ki külliye, Fatih Mehmet II Vakfiyeleri kapsamında yapı türlerinden bazılarında
en azından 1 bedesten, 1784 dükkân (1938, 209-212), ilave 2466 dükkanla
(Toplamda 4250), 1130 ev, 3 han, 4 hamam, 7 birgos, 9 bağçe olmak üzere akarlara
sahiptir (Ergin 1945, 16).
Barkan ve Ayverdi’nin İstanbul Vakıfları Tahrir Defteri 953 (1546) Târîhli çalışmada
görülen kadarıyla vakıf eserlerde Ayasofya hariç diğer büyük selatin vakıfları ilave
edilmeksizin en az 5300’ün üzerinde ev, 8017 dekâkin (dükkanlar), 28 kervansaray,
19 han, 38 bozahane, 45 başhane, 180 mahzen, 14 bodrum, 68 ekmekçi fırını, 199
köy, 40 mezra‘a ve 228 değirmen akarın gelirleri ile tüm bu külliyeler ve dışındaki
hayrî hizmetlerin karşılanmasında en önemli rolü vakıfların neredeyse tek başına
göğüslemiş olduğunu ibretle müşahede ederiz (Barkan-Ayverdi 1970, XI-XII).
Bu yapıların işletmesi korunmalarına bağlı bir gelişim seyri sürdüreceği
öngörüsünden, bakım ve tamirleri de dolayısıyla önemli bir yerde konuşlanır. 19.
Yüzyıl sonu 1298/1882 Sanayi-i Nefise Mektebi Âlisi (BOA, Y.A.RES. nr.
9/27/Talimatname 25. Maddesi)’ne gelene kadar onarım alanı üzerindeki
yapılanmanın daha çok vakıfların kendi idareci ve idarî sistemi üzerinden işlendiği
düşünülse de kesin bir saptamaya dönük belgelerin güncelliği henüz çok geç tarihli
olduğundan erken döneme ait bir saptama yapabilmek şimdilik zor görünmektedir.
Vakıf müessesesinin teftişi üzerine öncül diyebileceğimiz Evkaf-ı Hümâyun
Müfettişliği ile alakalı yazılı olan vesikalar 1607’lere tarihlenir. Bu müfettişliğin
mahkemesinin yükümlülükleri arasında, vakıfların ve taraflarının çeşitli şikâyet,
23
‘arіża, tescil-tasdik, senevi bütçe hesap muvazenesi ile bakım/tamirleri için keşif
cetvelleri düzenletmekti (Sahillioğlu 1973, 136-160).
Nitekim yukarıda; Mustafa Nuri Paşa’nın vakıf teftişçilerinin vakfın veya vâkıfın
vakfiyesinin içerisinde kalıp kalmadığının denetimi yanında vakfın hayır veya akar
yapıları üstündeki fiziki bakım, tamir, ihya gibi ihtiyaçlara dönük doğrudan ilgisini
de görebiliriz (1979 III-IV 285). Burada evkaf müfettişlerinin onarımların sağlıklı
bir şekilde yürütülmesinde rol oynadıkları ancak kemiyetin yanında keyfiyet
bakımından
ne
kadar
sorumlu/yetkili
olabildikleri
sorusu
yeterince
aydınlanamamıştır (Yediyıldız 1981-1982, 181-182).
Vakfiye ve vesikalardan öğrendiğimize göre zaman zaman görülen bakım veya
onarımlara ait vakıf şartlarının vakfiyelerde bulunamayışı veya bulunsa bile
uygulanamayışı sorun teşkil etmiştir. Vakfiyelerdeki kabul görmüş teamüllere göre
önce birçok şeyin başında yapının veya bağlı olduğu müesseseye ait topluluğun
yapılarının korunmasına yönelik bakım ve özellikle de onarım giderlerinin
öncelemesi gerekmektedir. Yani onarıma göre hiyerarşik düzen onarım işi dururken
hizmet genelde 18. Yüzyıl öncesinde alım veya ücretli alacaklılarının ödenmesinden
başlamaz. (18. Yüzyıl sonrasında ise bundan sapmaların başladığı ve yapılar adına
bakım onarımın faaliyet eyleminin aleyhine geliştiği öngörülmektedir.) Mütevelli
tamire sarf edeceği galleyi vakfın evlatları razı olmasa da aralarında bölüşmeyi
isteseler buna hakları yoktur (Hilmi, Mes’ele 409-413). Vakıfların onarımında
bakım, âdî tamir, termim ve korumaya dönük temrinlerinin yerine getirilmesinde
mütevelli marifeti ve hakim reyiyle vakıf varidatı masarifine (öncelikle koruma)
karşılık gelmese vakıf vazifelerinden mühim olmayanlar ref‘, olanlar ise durumuna
göre kısıtlanabilir. Ta ki vakfa genişlik gelene kadar. Bunun tersi bazı evlada
vakfedilmiş yerlerde akarâtı imara hiç muhtaç olmayıp gelir fazlası olsa, mütevelli
tarafından bu ihtiyat akçesi olarak tutulabilir ve daha sonra yine vakıf adına vâkıfın
evladı kimseler adına verilir (Hilmi, Mesele 363, 367). Şartlar ne olursa olsun
mütevellilerin veya vakıf idarecilerin yapı üzerindeki tasarrufunu o yapının
kullanım ömrünün sürdürülebilir olmasıyla yaşatılması yönünde kurallarla
destekler. Örneğin icareteynli ortak bir vakıfta akar harab olsa, ortaklardan biri
24
muacceleye mahsub olmak üzere kendi malından tamir ettirmek istese ve diğer
hissedarlar buna yanaşmasa hâkime müracat edilir. Hâkim dahi re’y-i mütevelli ile
tamire izin verir. Daha sonra ise masrafı çeken kişinin diğer hissedarlardan hakkını
alıncaya dek hamam gibi bir akarı kiralar ve masrafını ödeşir (Hilmi, Mesele 242243).
Doğal süreçlerde harap olan vakıf yapıların kendilerinin korunması ve yaşatılması
faaliyetleri alanında bakım, imar ve ihyaları gibi yenilenme şekilleri belli başlıca
birkaç yönde teşekkül eder. Bunlardan 1’incisi vakfedenin kendi tasarrufunu
belirlediği mallar cihetiyledir. Bu ya şahsi mal ve paradan ya da vakfettiği yerin
variyetinden vakfiye şartlarınca belirlenen ölçütler içerisinde başka şeylerden önce
onarım amaçlı düşünülmüş bir şekildir (Hilmi, M.412; Haydar, M.1491; Kadri, md.
408 vd.; İbn-i Abidin, ). 2’ncisi ise vakıf eserlerin kamuya mâl olması halidir.
İbadethaneler gibilerin varidat oluşturabileceği görülüyorsa bunlarla, yok
görülemiyor ise ülkedeki otorite eliyle bu ihtiyaç o yoldan giderilir (Kadri, md. 414415;). 3’üncü şekil ise vakfın kendisi müesssesat-ı hayriyye yönünden değil de akar
cinsinden vakıf eser yapılarıdır. Bunlarda öncelikle vakıf tahsisat, hizmet ile hizmetli
giderleri için değil de acil olan vakıf akarat yapının aynı için kullanılır. Hüküm aksi
olsa da teamülen böyle aranır. Ancak vakıf idari konumdaki işlerin yürütücüsü böyle
görülmez (Haydar, md.1491-1494, 1504; Hilmi, Mesele, 411-413). 4’üncüde ise
vakfedil hayrat eserin sakini olan zümrenin kendi oturumunun zamana veya sair
şartlara bağlı tamiri kaynaklı yapılan onarım işlemi şeklidir. Bunda örneğin sakin
sükna (meskûn) olduğu meskenet için yaptığı hafif masraflar vakfa hayır gibi olur.
Ancak müştemil şekildeki yapısal esaslı işler bunun dışında mülk hakkı doğurabilir
(Mardin, 1339-1340, 193-233; Haydar, md. 1486-1489; Hilmi, Mesele, 409-412).
Vakıf müessesesinin işleyiş tarzında tutulan yolun vakıf eserleri üzerine olumlu
veya olumsuz etkilerini gördüğümüz misaller olacaktır. Bunlardan Hâslar kazasının
Eşenoz köyünde bulunan Kasap Sinan Vakfı'nın zevâidinin uygun olmayan yerlere
sarf olunmasından mülhem ile bundan kaçınılması ve vâkıfın yaptırdığı cami ve
hamamın harap durumda olan yerlerinin tamir ettirilmesine dair bir emirnameden
haberdarız (BOA A. DVNSMHM.d... 82 255 20 Zülkade 1027). Yine bir örnekte “Ereğli
25
kadısına hüküm ki; Kaza-i mezburde nâib olan Ahmed mektub gönderüp Ereğli
kasabasında müteveffa Cedid Ali Paşa bina eylediği câmi’ ve hamam ve çeşmesi on
ve on dört seneden berü harab olup vakfın müsaadesi var iken mütevellisi
İstanbul’da sakin olmakla ta’miriyle mukayyed olmayup kasaba ahalisinin ve ebnayı
sebilin her veçhile müzayakaları olduğu ilhalariyle arzetmeğin ma’rifet-i şer’ile keşif
ve tahrir olunup vakfın müsaadesi var ise mütevellisi izn-i şer’ile tamir ve termim
ittirile deyu yazılmıştır. Evâsıt-ı Zilka’de 1099 (Eylül 1688)” (Erdoğan, 1968, hüküm
16) denen vesikadan da görüleceği üzere vakıf müessesesi ve ilgililerinin korumaya
müdahil olmaları noktasında sıkı bir bağ oluşturduğu anlaşılıyor. Ayrıca
vakfiyelerde hayrat veya akarat arasında önce hangisinin onarımının tercih
edileceğine dair negatif bir ayırıma da rastlanmadığını genel itibariyle
söyleyebiliyoruz.
26
VAKIF YAPILARI
AKARLAR
HAYRATLAR
Kiralıklar,
Vergiler,
Çeşitli
Karlar-
MÜTEVELLİ
Kazançlar,
Ortaklıklar,
ONARIM HARCAMALARI
Müteşebbisler
KULLANICI-
BÜTÇE
DİĞER HARCAMALAR
Başka
akar gelir,
Maaş, Bağış, Yardım, Vâkıf
irat,
kâr,
aileye
faiz
ve
verilen
tahsisat
vergileri
ödenek,
Vakfın geliri yeterli gelmiyorsa
KİRACI
Şekil 2.2 Vakıf Yapıların Onarımının Mali Altyapısı (Akar 2009, 45)
27
HAYIRSEVE
RLERMAHALLİ
İNSANLARDEVLET/YÖ
NETİM
2.2.1 Koruma Faaliyetlerinin Başlamasına Hazırlık Süreçleri
Bakım, tamir, onarım vs. gibi müdahale gerektiren yapıların, bu süreçlerde
müdahalelerinin yapılıp yapılmayacağı, ne tür bir müdahale yapılacağı, kimin
tarafından yapılacağı, kullanıcı/vakıf tahsis sahibi ile diğer yetkili taraflar, karar ve
izin mercileri, finans kaynakları, yapı seçimleri/elemeleri, tüm bunların mekânzaman bağlamları bir silsile oluşturacak şekilde geçilmesini gerekli evrelerdir.
Bütün bu çeşitli aşamaların paydaşı olduğu süreçlerde farklı kesimlerle
karşılaşılınması, süreçlerin her zaman istenen genel işleyiş tarzında olmayacağı
farklı sorunlu/çözümlü uygulamaları da beraberinde getirir. Aşağıdaki şekilde bu
işleyiş tarzına ait kişi vakıflarındaki şemada görülmektedir.
28
Kadı
Yöre Halkı
Vakıf
Mütevellileri
Naibler
Tek Kişiler
ONARIM İSTEĞİNİN
Vakıf
OLUŞMASI
Nazırları
KADI
Birinci Keşif ve Onarım
Şer‘i İznin Alınması
Raporu
DİVAN
Gereği için
KADI

Teknik Eleman

Yönetici

Yöre Sakini
Keşfin onaylanması
Bilgi için
NAİB
SANCAK YA DA EYALET
YÖNETİMİ
ONARIM SORUMLUSU
Uygulama
İkinci Keşfin
Hazırlanması
1. ve 2. Keşiflerin
KADI
karşılaştırılması
Sonucun Onarım
Sorumlusuna
Şekil 2.3Bildirilmesi
Kişi Vakıflarında Onarım Süreci (Madran 2004, 170)
29
Eserlere korunmalarına dönük yapılacak müdahaleleri genelde yapıların vakıf
amaçları olan statüleri belirler. Bu statülerde vakıfların cinsleri bakımından
nev‘ileridir. Bunlar “hayrat” ve “akarat” cinsinden olarak birbirinden farklı
görülürler. Bunların kullanıcıları farklı kesimler olduğu için de genelde onarım
talepleri bu farklı kesimlerden farklı şekillerle gelir. Örneğin hayrat cinsinden olan
cami, mescid, mektep, medrese, tekke gibi dini eserlerde vakıf sahipleri ve
idarecileri, buraların işleticileri, ulema sınıfı kullanıcıları, halk, mahalli ve merkezi
idareciler gibi hemen hemen her türlü farklı cemiyet tabakasından gelebilir. Gelir
getirici arasta, han, hamam, değirmen gibi akarat içinse buraların gelirlerinden
faydalanan başta vakfedildiği cihetteki müesseseler ve/veya kişiler ile bu mülk
sahiplerinin kiracıları konumundaki kullanıcılar marifetiyle gelebilir. Bu vakıfların
bakım ve idarelerinde sorumlu mütevelli, nazır, kadı ve vekil kaymakam/nüvvâb
gibi idareciler de kilit görevi üstlenmektedirler. İdari gruba göre sivil halkın sürece
katkıları talep boyutunda olmaktadır. Sivillerin finansal katkıları olabilmekteyse de
bu süreçlerde idari gruba tabi olmakta olup, onları üsteleyememekte ve sonuç alıcı
değil de sonuca gitmekte yardımcı itici unsur görevini sağlamaktadır (Erdoğan 1968
172).
Tamir kararlılığının oluşup kadı veya naiplerince, istenen teknik elemanların da
katkı sunduğu şer‘i keşfin hüccet ve ilamıyla divana yapılan arz ve divanın olur
hükmü neticesinde kadıya bildirilir (Erdoğan 1968, hüküm 48). Bazen büyük
saltanat vakıflarında, deprem, yangın gibi mücbir sebeplerde veya aciliyet kesbeden
hallerde genel sürecin işleyiş usulleri daha kestirmeden gidilebiliyor. Örneğin
Ayasofya mütevellisine ve hassa mimarlardan mimar üstat Mehmet’e bir hükümde:
“Mektup gönderip Ayasofya'nın tamire muhtaç olan yerlerinin tamiri ve tahta
minarenin tuğladan yapılması vesaire bildirilmekle minarenin çıkılacak yerinin
vesaire kiremit ve duruz (derzler) tamirlerinin yapılması” doğrudan istenebiliyor
(BOA A.DVNSMHM.d. 21 615; 16 Zilhicce 980/19 Nisan 1573). Klasik devirde vakıf
eserlere ait bakım, onarım, keşif (bazen 1. keşif divan kararından sonra da
hazırlanır) vb. içeren arizayı divanın sorguladıktan sonra gereği için alınan
uygulanması/uygulatılması gereken kararları kadı yanında naibine, malumat içeren
30
vasfıyla da bir suretini eyalet ve/veya sancak vali/kaymakamlarına gönderirlerdi.
Bu keşifler bazen ayrıntılı raporlar halinde de olabiliyordu. Yapılar münferit
olabildiği gibi bir külliye içerisinde ve/veya diğer yapıları da içerisine alan bir grup
teşkil edecek biçimde olabilerek onarım genişleyebiliyordu. Ayrıca çeşitli yerlerde
hususen, deprem, güvenlik vs. gibi tedbirleri (Orhonlu 1973, 212) veya başkaca
sebeplerden birden çok parçalı yapı da müdahale alanına girebiliyordu. Bazen
onarım şekillerine müdahale biçimi olarak basit/esaslı tamir, müceddeden bir
yenileme ile ihya olunan yapılar girerken bazen de müştemilat eklenmesi veya
muhdeslerin hedm (yıkım, temizleme, ayıklama) edilmesi işi de mevzûubahisti.
Alınan müdahaleye dönük kararların kadılık tarafından uygulanması için kadılık
hükmü, fenn-i sanat-erbâbı/ehl-i hiref, meremmetçi ve bunları belirleyen bu gibi
onarım sorumluları olan genelde mütevelli tarafından kadıya teklif edilerek,
kadılarında Ser Mi’mârân-ı Hassa’ya sunduğu Mimar Ağa’nın da Divan’a başvurduğu
bir usulle atanan (Turan 1964, 160) görevli vakıf mimarlarına (BOA C..BLD. 21 1027
23 Recep 1120) (hatta bazı özellikle külliyevi büyük yapılarda sabit bulunan)
(Tamer 1958, 121; BOA C..NF. 4 189 26 Cemaziyelevvel 1219; Dündar 1999, 29, 81;
Orhonlu 1981, 28-29) verilirdi. Bu sistem 1740’lara kadar sürmüş daha sonra
mimarların yerine görev, merâmmatî [merem(m)etçi] denen kişilere tevcih edilir
bir hâl almıştır (BOA KK.d 279 s. 182). Böylece uygulama yapılır ve yapanlarca ikinci
bir keşif, rapor düzenlenerek tekrar kadılık makamını temsilen kadılığa (şahıs)
teslim edilirdi. Kadı 1. ve 2. keşif raporlarını karşılaştırıp tekrar sonucu onarım
sorumlusuna bildirirdi. Böylece onarım işleminin bitişini kısaca özetleyebileceğimiz
bir süreç görüntüsü tasvir edilebilmekteydi. Keşiflerde sanat erbabı olmayan diğer
kesim yapı görevlileri gibi bazı vakıf görevlileri (mütevelli, vb. gibi yardımcı diğer
görevliler) de bulunabilirdi (Erdoğan 1965, Belgeler).
Merkezileşmeyle
birlikte
dönemin
onarım
öncesi
çalışmaları
arasında
Şeyhülislam'ın nezaretinde olup tamiri iktiza eden camilere ait Mehmed Arif'in
yazısı (BOA HAT 546 26957 29 Şaban 1249), Haremeyn-i Muhteremeyn Evkafı
tarafından tamiri iktiza eden cami ve mescidlerin listesinin hazırlanması (BOA HAT
546 26957 03 Ramazan 1249), İstanbul'da muhterik camilerin tamiri, aid olduğu
31
nezaretler tarafından icra edilmek ve bazı muktedir mütevellilere yardım edilmek
suretiyle harap camilerin defteri huzura takdim edilmesi faaliyetleri (BOA HAT 546
26957 03 Zülhicce 1249 a.g.y.tt), Evkaf Nezareti'ne bağlı harap camiler ve mescitler
82 adet olup, bunların hepsini birden tamir etmek kabil olmadığından mihrinas ve
şenlikli olan yerlerdekilerin bu baharda tamirine başlanacağı hazırlıkları (BOA HAT
546 26957 29 Zülhicce 1249 a.g.tt), İstanbul'da vaki muhtac-ı tamir cami, mescid ve
türbelerden Evkaf-ı Hümayun'a ait olanların defterlerinin hazırlanması gibi
faaliyetler bunlar arasında (ufak bir kısım olarak) gösterilebilir (BOA HAT 546
26957 29 Zülhicce 1249 a.g.y.tt)
2.2.2 Vakıfların Koruma Faaliyetlerindeki Bakım/Onarım Çalışmaları
Yukarıdaki onarım öncesi işlemler safhası katedilip onarım ekibi tarafından
uygulama safhasına geçildiğinde yapılan keşiflere göre müdahale edilecek
yöntemde karşımıza çıkacak olası sınırlı birkaç müdahale şekli ile karşılaşılır.
Arşivlerde çok fazla rastlanan vakıflara ait bakım hizmetleri alakalı muhasebe
masrafları gibi kayıtlarda çok sık geçen ve titizlik içeren bir detay yaklaşımı altında
görebileceğimiz mu’tâd mevzulardandır. Örneğin Cennetmekan Fatih Sultan
Mehmed Han, Sultan Selim Han ve Sultan Süleyman Han vakıflarının tamir bakım
masrafları bunlara birer örnekliktir (BOA EV.d. 32070 19 Safer 1250).
Bakım denilince kasıt bazen akla gelebilecek büyük yapıların sıva, badana-boya, çatı
aktarımı,
derz
dolgu
yenileme,
su
yolları/sıhhî
tesisatlar,
kapı-pencere
yenileme/bakımları Bursa Yeşil Cami örneğinde olduğu gibi bir şekilde
hatırlanırken (Ayverdi 1972, 51), bazen de ufak bir iki yapı parçasının gördüğü
müdahale olarak anılır.
32
Vakfın Gelirleri
Vakıf sahibince, Vakfa
bağışlanan gelir getirici
cc
X
Y
Z
yapılar
Ana Yapının
Harcanan para
Onarımı
Gelir Getirici
Paranın geri dönüşü
Yapıların Onarımı
Şekil 2.4 Vakıf /Onarım İlişkisi (Madran 2004,172)
2.2.2.1 Basit Onarım/Bakım İşleri
Bunun örneğini “Şura-yı Bahri Kalemi hulefasından Rıfat Efendi'nin babası Selim
Sabit Efendi tarafından Ziştovi kasabasındaki iki çeşmenin bakımı için gelirinin bir
kısmı vakfedilen Ziştovi'deki beş dükkan ve bir arsanın kiralarından bu iki çeşmenin
masrafları çıkarıldıktan sonra kalanının faiziyle kendisine verilmesini talep etmesi
üzerine yapılan yazışmalar”dan müşahede edebiliyoruz (HR.SFR.04..702 16 16
Aralık 1891). Bazen de bakımla beraber çok sık bakım denmese de on yanında ona
eş değer oluşturabilecek bazı aynı kavrama yakın bir mana ifade edebilecek terimler
görebilmekteyiz. Bunlar tamim, tecdit (belki çoğunda “yenileme”), temrin
kavramları olarak geçmektedir. Bunların onarıma yardımcı bir bakımla birlikte
birer hazırlık safhası olaraktan varsayılan nitelikleri de kastedilebilir. Öyle ki bazen
33
bakımla birlikte tamirin de iç içe geçtiği teorik alandan uygulamaya beraber ortak
örnekler bulunabilir.
Örneğin Evkaf Müfettişi Abdurrahman mühür ve imzalı bir hüccette “… Trabzon'da
Hatuniye vakfından İstanbul'da vaki Bayezid hamamının kazanı, lokmanı (bakla içi
bağlı zincir ve/veya macun harç), külhanının sokak kapısı ve hamamın kapıları
tamire ihtiyacı olduğundan mütevellisi (Hüseyin) tarafından 14978 akçeye tamir
ettirildiği ve vukuf ehlince (mimar) yaptırılan keşfinde tamiratın ancak bu miktar
para sarfıyla mümkün olabileceğinin tayin edildiği …” yazılı belge olarak örnek
gösterilebilir (BOA TS.MA.d 1450 29 Zilhicce 1042).
Yine başka bir belge olan masarıf defterinde “Sultan II.Bayazid'in İstanbul'daki
evkafı müsakkafatından imaret serhanesi kazanının tecdidi, merhum Ali Paşa çayırı
kurbünde imaret su yolunun tamiri, imaret matbah ocağı taşlarının değiştirilmesi,
dükkanların saçaklarının tecdidi, camide kayyımların mumaları yakmak için
kullandıkları üç ayaklı merdivenlerin tecdidi, Yenihisar'da ki hamam kârbezinin
tahliyesi, cami şadırvanı su yolunu, imaret suyunun gümrükhane kurbünde ki
Yenibahçe hamamı su yolunun tamirleri, mezkûr hamam kurnalarına aid künklerin
açılması, imaret su yolu künklerinin etrafında bulunan ağaçların ve asmaların
sökülmesi, imaret kurbünde ki kâğıtçı dükkanlarıyla vakıf mallarından tavukçu ve
bakkal dükkanları damlarının tamiri, Yenihisar'daki erkek ve kadın hamamları
kapılarının ve su yollarının ve kubbelerinde ki camların tamir ve tecdidi vesaire için
yapılan mübayata ve ustalara, işçilere verilen ücretlere dair” (BOA TS.MA.d 1701 29
Zilhicce 981/21 Nisan 1574) başlık kısımda anlatılandan biraz karma bir bakımonarım şekli uygun görüldüğünü müşahede edebiliyoruz.
Barkan’ın “Süleymaniye Cami ve İmareti tesislerine ait yıllık bir muhasebe bilançosu
993/994 (1585/1586)” olarak bahsettiği ve içerisinde Süleymaniye hamamının bir
defasında yapılan üç müdahalenin en küçüğü görüken “Be-cihet-i bahâ-i alçı ve tuğla
ve mismar ve küng ve sac-ı âhen ve harç-ı tahliye-i helâhâ-i hamam ve ücret-i
meremmetîyân-ı kazgan ” işlerine 787 akça (1971, 141) işçilik dahil masraf
gösterilmesi, çalışan yevmiyelerinin işçiden ustaya ortalama 3-4 akçadan başlayıp
15-16 akçaya çıktığı (1971, 117-118 vd.) göz önünde bulundurulduğunda nitelikçe
34
işlemin bakıma karşı geldiği öngörülebilir. İstanbul Balat hamamına ise 895 (1490)
yılında da yaklaşık bu rakamı bulmayan (400’ler civarı) bir miktarda bir akçe ile
bakım işlemi olarak bu tarzda bir müdahale görüyoruz (Barkan 1964, 282).
2.2.2.2 Esaslı Onarım
Vakıflar için en önemli masraf kalemlerinden biri olarak aynı zamanda da vakıf
eserler için hayati önem taşıyan bu onarımlar vakıf ve eserlerini en çok yorucu
konulardan olmuştur. Tabiî yollarla zamana bağlı aşınma, dökülme, yıkılma gibi
hadiselerle bakım ve tamir yapılmaksızın kaldığında harab olmaları her dönemde
görülebilecek tarz onarıma
yol açıcı
bozulma
şekillerindendir.
Bunlara
“müruruzaman ve/veya mürur-u eyyam” ile olmuştur denilir. Örneğin “Rodos'da
zelzele, mürur-ı zaman ve sair sebeblerle yıkılmış ve zarar görmüş olan cami,
medrese, mekteb ve sair vakıfların tamir ve tecdidi için yapılmış olan keşf kayıtları
(BOA Ev.d 16340).” ve “Sabıka südde-i saadetim ağası olup fevt olan İbrahim Ağa'nın
evkafı mütevellisi olan Ali'ye hüküm ki: Hala Selanik Kadısı Mevlana Mehmed zide
fazluhu südde-i saadetime mektup gönderüp mahrusa-i Selanik'de bezzazistan
kurbunda olan on bab dükkanlar ve beş bab odalar mürur-ı eyyam ile harab olup
süknaya kabiliyet kalmayup tamir olunmak lazım idüğin ve cümlesinin tamirine on
beş bin akçe ancak kifayet eyledüğün bildirmeğin tamir eylemek emredüp
buyurdum ki vusul buldukda zikrolunan dekakin ve odaları müşarünileyh kadı
marifetiyle tamir ettirüp amma itlaf ve israfdan ziyade hazer eyleyesin. (Aynen) (A.
DVNSMHM.d. 14 1294)” hükümleri örnek gösterilebilir. Ayrıca öyle ki farklı bir
sıkıntı çıkan başka bir örnekte de Saray Kethüdası Âsûde Hatun vakfından
Mahmutpaşa yokuşu civarı Sultan hamamının mütevelli isteği ile şer’î naib ve
muhamminin yaptığı tahmini keşfi dokuz bin kırk beş akçe iken sonra aşağıda yazılı
“hazînenin meremmetine yedi bin altı yüz kırk akçe ve löklerine dört yüz akçe ve
tahtadan ustura halvetine dört yüz akçe ve dolab çarhına üç bin akçe ve döşeme için
beş aded kayagan taşına yüz elli akçe ve altı aded mermer taşına doksan akçe ve
külhana vaz‘ olunan dört aded taşa dört yüz seksen akçe ve avratlar hamamının
kubbesi meremmetine bin iki yüz ve cehennemin tathîrine beş yüz akçe ve kapı
tahtalarına ve direklerine dört yüz akçe ve hamam kızdırması için dört günde hark
35
olunan oduna iki bin beş yüz akçe ve batalyasına sekiz yüz akçe cem‘an on sekiz bin
elli akçe sarf u harc olunmuşdur.” dediği meblağla iki katına yakın bir masraf
çıkartılmıştır. Kadı sicillerinde bu yükün tamamının yine vakıf aracılığıyla çekildiği
anlaşılıyor (İKSİM 3, 5a-2, 26 Safer 1027).
Vakıflarda onarım alanının problematiğine ait önemli bir konu da tabiî bozulma
süreçlerinin yanı sıra ani karşılaşılan, mücbir sebeplerden biri sayılan hatta bazen
bu sebeplerden birden çoğuyla karşımıza çıkan deprem ve/veya yangın gibi
nedenselliklerdir. Örneğin merkezi idare dönemi olan Evkaf Humâyun Nezareti
zamanında “Erzurum'da vuku bulan deprem sırasında yıkılan cami, mescid,
medrese, han ve hamam gibi yerlerin tamir masraflarının bir kısmının Maliye ve
Evkaf Hazinesi'nden karşılanacağı diğerlerinin vakıflarının fazlası çıktıkça veya
başka bir çare bulunduğu zaman tamir edileceği. (A. MKT.MVL. 110 35 27 Safer
1276)” konusunda vakıfların karşılaştığı müşkülatlardan bir başkasıdır. Yine buna
benzer bir olumsuz idari örneği aynı dönemde sıklıkla karşılaşabildiğimiz
“Konya'daki büyük yangında yanan Kapı ve Yüksek adlı camilerin tamirinin vakıflar
gelirinden karşılanması gerektiği, ancak cami gelirinin olmayışı ve Hazine'nin de
imkânı bulunmayışı sebebiyle tamir işinin tehir edildiği. (BOA A.MKT.MHM 406 10
05 Muharrem 1285)” bir başka vakıa üzerinden öğrenebilmekteyiz.
Bir başka mevzu da kendisi hasar görenlerin kendisinden kaynaklı masrafları ve
gelirlerinde düşüş veya kayıp olurken, bazen de bu gibi afetlerde çevresel etkiden
kaynaklı maddi zararlar da olabilmektedir. Aşağıdaki örnek bu açıdan incelemeye
değer görülebilecek kadar dikkat çekici olabilir. Rum Mehmed Paşa’nın Vakfı’na ait
İcare-i vâhideli (kısa müddetle kira) olarak kiralanan Küçük Pazar’da Küçük Pazar
hamamın 1660 senesi yangınlarından öncesinde ecr-i misli yılda 40.000 akçe iken,
yangın sonrasında yapılan îcare (kiralama) müzayedesinde hamam-ı mezbura,
mütevellinin söylemesiyle “harîkden nâşî ecr-i misli nâkıs” kalmakta ve 30.000
akçeden fazla arttıran olmamaktadır. Mütevelli ise fiyatı kabullenmek istemeyip,
ehl-i vukufun (ehlihibre, bilir kişi) ecr-i misli tayin etmesini ve bu fiyat rayiciyle
icare/kiralama müsaadesinin kendine verilmesini kadıdan talep eder. Böylece
hamamın
yıllık
kiralama
bedelinin
36
30.000
akçeden
fazlaya
kiracı
bulunamayacağının anlaşılmasıyla, kiralaya verme müsaadesi mütevellice idare
olunur (İKSİM, 13, 112b/1, 7 Zilka'de 1074/1 Nisan 1664). Daha başka bir farklı
örnekte ise Merkezefendi Mahallesi'nde (Merkezefendi hamamı olsa gerek) harap
halde iken Vezir Ahmed Paşa tarafından tamir ettirilen ve halk tarafından
kullanılagelen (işlek manada) hamamın, bu seferde vakıf idaresi mütevelliyeti
tarafından icaresinin fazla olan kira ücreti talebi kaynaklı tâlibi bulunamadığından
işletilemediği ve mahalle halkının hamamdan faydalanamadıkları şikâyet
edildiğinden, hamamın olması gereken kirasının bilirkişilere tespit ettirilip tâlib
olanlara işlettirilmesi hakkındaki bilgiyi Bab-ı Asafî’nin (Sadaret) ahkam
defterlerinde kayıtlı bir hükmünden anlıyoruz (A.{DVNSMHM.d. 82 144 08 Zilkâ‘de
1026).
Evkaf Nezareti Hümâyun Nezâreti işleri arasında merkezileşme döneminde de bu
çalışmalar Tarih-i Lütfî’de 1250 (1834)’lerde aktarıldığı kadarıyla anlaşılyor ki,
İstanbul, Eyüp, Galata ve Üsküdar karyelerinde onarım bekleyen sair cevami,
mesacid bakım ve tamir inşâ’larıyla ve hizmetlilerinin de maaşlarının arttırılmasına
emir verilmiş, gereklilikleriyle yerine getirilerek ifa bulunmuştur (Lütfî 1291, II
166). Yine daha sonraları 1256 (1840)’larda ise ödenek yetersizliğinden naşi
onarılamayan hayrattan camiler, mescitler, çeşmeler, iskeleler, mektepler için Evkaf
Hümayûn Nezâreti’nin peyderpey bunların yapımlarında muvaffak kılındığını
dillendirir (Lütfî 1292, III 123).
37
2.2.3 Vakıflarda
Onarımın
Akabinde
Yürütülen
Tamamlayıcı
Faaliyetler/İşlemler
Bu alanın konusunu bakım, yenileme, basit/esaslı onarım faaliyetlerinin arkasından
gelen süreçteki yapılan iş ve işlemlere dair çıktılar olan masraf listeleri, rapor, keşif
ve bunların tahkiki, kesin kabul ile tasdiki mevzularının işlendiği çalışmalar
oluşturur. Yukarıdaki “kişi vakıflarında onarım süreci” başlıklı tablodan geneli ve
örnek verdiğimiz arşiv belgelerinden ise idari tarz-ı hususunu izleyeceğimiz
özellikle klasik döneme ait uygulamalara ait bir altlık oluşur. Klasik dönem
faaliyetlerinde hassa mimarları mirîye âit resmî inşaat ve tamirat işleri yanında
hususen selâtîn vakıflarındaki oluşabilecek sûistîmaller konusunda ön alabilmek
adına vakıf ve mütevellileri tarafından yapılara yapılacak yapım-onarım müdahale
faaliyetlerinde keşf ile kabul yapması usul olarak kabul edilirdi. Selatin, vüzera gibi
vilayetlerdeki veya nispeten büyük yapılardaki için ilk keşfin defterdarlık baş
muhasebe kalemine verilmesinde ikinci bir keşif için sadaretin olur emirnamesi i‘tâ
edilirdi (Turan 1963, 167-170). Vakıflarda da görülecek olan ancak asıl miriyye
yapılardaki usule göre buyrultu doğrultusundaki hazırlan ikinci veya son keşifname,
bina emini veya mütevelli marifetiyle muhasebe defterleri olarak defterdarlığa
verilip baş muhasebe kalemi defterlerine de yazıya geçirilirdi (Erdoğan 1962, 174).
Yazışmalarda geçen dille yapılardaki “termim-tamir” bakım, onarım gibi işlerin
bitirilmesini takiben kadı ya da naibinin iş/görev kabul ve oluruyla varsa 1. asıl
keşifle beraber 2. si yapılmış olacak olan yeni bitmiş bir keşif, yerine göre 1. keşif
yukarıda bahsedilen afet, aciliyet ve bu gibi benzeri sebeplerden yapılmamışsa o
zaman tek (1.) bir bitmiş keşif yapılır. Bu genelde vakıf mütevellisi veya nazırının bir
müfettiş gibi hüküm makamına mahkeme-i şer‘iyyeyi temsilen kadıya ya da naibine
başvurduğu hallerde olur. Genelde bu 2. keşif “vukuf ehli, bî-garaz müslümanlar,
mimarlar” denen 1. keşifteki aynı taraflarla beraber görülür. Buna tahammulî keşif
de denir. Maliyet yanında, ne yapıldığı, nasıl yapıldığına dönük onarımın uygun
38
olarak yapılıp yapılmadığı kontrol edilip kaydedilir, kesin kabul olarak vakıf
yetkilisine tebliğ edilirdi. Bu bir nevi mûtâd görülen bir hesap bağlama, kontrol
sağlama işlemi yanında işin taraflarını da temize çıkarmaya yarayan bir faaliyetti.
Böylece varsa mahsuplaşmada bu arada yapılmış olurdu (Yılmaz 2017, 52). Ayrıca
selatin ve vüzeradan büyük vakıfların hizmetlileri arasında örneğin Fatih
Kalenderhâne zâviyesi için vakfiye şartları olacak şekilde vukuf sahibi on farklı
müstakil mesleki neferden hizmetli ekipler arasında gösterilen “umumen
meremmet ahvalinde” dediği tamirci mesleği erbabı içerisinden kimselerin olduğu
kayıtlar bulunur (VUM 1938, 341/263). Aşağıda başka bir mülga içerikli belgede
geçtiğine göre (4 Kasım 1831) bu tarihe kadar ayrıca mimarlar da bu iş için “harc-ı
mimari” adında kendilerine bir ilave tahsisat da alıyorlarmış (C..SM. 57 2860 28
Cemaziyelevvel 1247).
Tabiî ki büyük şehirlerle ve büyük yapılarla bunların dışarlığındaki vilayet/merkez
yakını olmayan yerlerde biraz daha basitlik yönünden farklıdır. Ayrıca merkezi
idare Evkaf Hümâyun Nezareti 19. yüzyıl sonrası dönem taşrada yerelle bağları bu
derece sıkı düşünülmemelidir. Yukarıdaki sürece yakın bir örneği “Çatalca'da
bulunan Sultan II. Bayezid Han Camii, Mektebi, Hamamı ve Türbesi Evkafı'nın keşf-i
sanisi”nden çıkarım yapabildiğimiz kadarıyla ayrıntı verilmiş olunuyor (BOA EV.d
30497). Özellikle Tanzimat’ta sultan vakıfları ve bunlara bağlı mescit medrese gibi
hayır eserlerinin bakım onarım ve donatımlarıyla erzak geçim teminleri 5000
kuruşa kadar merkezden nazırın oluruna, üstü ise Padişah’ın buyruğuna bağlanma
kararlarının alındığını gördüğümüz bir dönemdir (BOA MM 580 1258).
Vakıf eserlerin bakım ve tamirlerinde “Nizamât-ı İdâre-i Vakfiyye 19 Cemâziyelâhir
1280 (1 Aralık 1863)”de mazbut vakıfların hayren olan eserleri ile kısa süreli ve bir
defaya mahsus irat getiren akarlarından tamire ihtiyaç duyanlarının 2500 kuruşa
kadar evkaf müdürü, mahallî meclis ile muhammen hesaba göre icareler, ferağ,
intikal rüsumları dışındaki kalan hallerinde vakıf iratlarından karşılanıp, geri
karşılanamayan hallerde ise nezaretin takdirine bırakılacaktır. Mülhak eserlerin
500 kuruşluk kadar tamirleri de yine vakıf gelirinden görülecektir (Düstûr 1289 I/1
145-169).
39
Nizamatın 2. bendinde Evkaf Hazinesinin bilgilenmesi, mülhak ve mazbut vakıf
yapılarda 2500 kuruşu geçen giderlerde elzemdir. Onarımlarda ziyade tutumlu
olunması, hayrat yapıları ile icare-i vahideli yapılarla bağ, bahçe ve bu gibi mal veren
yerlerin Aralık’ta muayeneleri ile ufak tamirlerinin öncelikle ihtiyaten yapılması,
yerleri koruyucu, büyük tamirlerden sakınarak küllî masârifi cüzî kılmak, ayrıca
nezâfet ve taharetine de aleddevâm evkâf müdîrlerî tarafından nezaret ve dikkat
olunmak istenmektedir (Düstûr 1289, 155).
2 Muharrem 1324 (26 Şubat 1906) çıkarılan “Dersaadet’de Kâin Meberrât-ı
Vakfiyye’nin Hey’et-i Keşfiyesine dair Nizamname” ile İstanbul’da keşif de yapacak
bir onarım uzmanı kurul oluşturulması öngörülmüştür. 300 kuruş altı tamirler
keşifsiz (md. 15), taliplilerin olmaması, Nâzır’ın olurunu almaması ya da keşfin 1000
kuruştan aşağı kalması emanet usulü kabulü sağlar denmiştir (md. 7-8). Ayrıca
yapılan tanzimde 25 liraya kadarlık sarfedilen harcamalarda hakediş malikleri
senetleri, 500 liraya kadarlık yapılanda 1. ve 2. keşif ile mahalli heyetin oluru, üzeri
ise Evkâf Hümâyun Nezareti Hazinesi müsâ‘adesine meşrut kılınmıştır (Resmi
Ceride 1341, 92, 10-14/Kanun no.605; EUM/ Bütçe Kanunu 1341(1925), 3/7;
Düstûr 1936, 3/VI, 1340-1341)
40
3 Cumhuriyet Dönemi Vakıf Müessesesi ve Koruma
Alanı İlişkisi
3.1 Vakıf Müessesesi
3.1.1 Şer‘iye ve Evkaf Vekaleti
II. Abdülhamid’in fiilen görevden düştüğü 1908 II. Meşrutiyet sonrası İttihad ve
Terakki Fırkası’nin tek parti idaresi elinde Evkaf Hümâyun Nezareti bir umum
müdürlüğe indirgenmek istenmiştir (EHN Bütçe Kanunu 1327, 45). Birinci Meclis’in
kurulmasında 2 Mayıs 1920 tarihli “Büyük Millet Meclisi İcra Vekillerinin Suret-i
İntihabına Dair Kanun”la ilk maddesindeki 11 kişilik İcra Vekilleri Hey’eti’nin en üst
sırasında Şeyhülislamlık makamına kaim Meşihat ile Evkāf-ı Hümâyun Nezâreti’nin
birleşimini simgeleyen Şeriyye ve Evkâf Vekaleti’ni görürüz (Düstûr 1929, III/I 6).
Ancak bu arada İstanbul’da Evkaf Hümâyun Nezareti ve Şeyhülislâmlık müessesesi
hala cari idi. Büyük Millet Meclisi 30 Ekim 1922’de Osmanlı Devleti’nin
lağvolduğuna, Türkiye Hükümeti’nin bu görevi üzerine aldığına dair "Osmanlı
İmparatorluğu'nun İnkıraz Bulup Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti Teşekkül
Ettiğine Dair Heyet-i Umumiye" kararı aldı (Düstur, 1949, III/III, 99). Böylece 1
Kasım 1922’de saltanatın kaldırılmasına kadar geçen süre içerisinde aynı işlerle
görevli üç kurum vakıflara müdahale etme zafiyetleri oluşumuna kapı aralamak
şeklinde tefsir olmuş oldu.
Teşkilat-ı Esasiye Kanunu 20 Kânun-ı Sani 1337 veya 20 Ocak 1921 Anayasa’sının
Vilâyat alt başlığının madde 11’inde “Vilâyet mahalli umurda manevi şahsiyeti ve
muhtariyeti haizdir. Harici ve dahili siyaset, şer’i adlî ve askeri umur, beynelmilel
iktisadî münasebat ve hükûmetin umumi tekâlifi ile menafii birden ziyade vilâyata,
şâmil hususat müstesna olmak üzere Büyük Millet Meclisince vazedilecek kavanin
mucibince evkaf, Medaris, Maarif, Sıhhiye, İktisat, Ziraat, Nafia ve Muaveneti
içtimaiye işlerinin tanzim ve idaresi vilâyet şûralarının salâhiyeti dahilindedir.”
denmektedir (Düstûr 1929 III/I, 196; Ceride-i Resmiye 1-7 Şubat 1337).
41
1336/1920 yıllarında bütçesi 511.148 lira 74 kuruş (Düstûr III/I 1929, 221) olan
vekaletin daha sonraki dönemlerde (1337/1921’de 497.079 lira (Madran 1996, 68),
1338/1922’de de 1920 ile aynı) ayrılan bütçe rakamlarının yukarıdaki üç başlı yapı
ve işgal şartlarında azaldığı, artmadığı görülmektedir. Ceride-i Resmiye, bütçe
gösterir muvazene-i umumiye kanunu ise yılın gelirlerini 675.041 liradan
müteşekkil olarak vermektedir (CA 18 224-5 1922).
Bu çift başlılıktaki oluşan karmaşayı ve bütçedeki bu muvâzene dengesizliğini
giderecek yollardan birisi ise Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından atılan adımdı.
Burada Ankara Hükümeti 20 Teşrînisânî 1338 (20 Kasım 1922) tarihli bir Evkâf-ı
Hümâyûn Nezareti ilgâ ve feshine dair yazıyı İstanbul Vilâyeti Mektupçuluğu’na
240/77 numaralı telgrafla geçti. Nezaretin lağvedildiği, lağvıyla yetki ve
sorumluluklarının Evkâf ve Şeriye Vekaleti’ne geçtiğiyle alakalı müdürlüklerin
Vekâlet altında görevlerinin sürdürüleceği, İstanbul’daki hizmetlerde İstanbul
Vakıflar Müdürlüğü bünyesinde yürütülecek faaliyetlerde tek sorumlusu olduğu
bildirilmektedir.
Hususen İstanbul’da 10.000 civarı mülhak vakıf bulunduğu göz önüne alınarak
Vekalet’in on bir olan merkez teşkilâtındaki müdürlük dairelerine ilaveten on
ikincisi “Evkâf-ı Mülhaka Müdürlüğü” başlığı adı altında mülhak vakıfların çetrefilli
kayıtlarını tutmak üzere tesis edildi (CA 18/224-12 1923).
Merkezi teşkilâtlanmadaki yapılan atılımlar yanında taşralardaki yapılanmalar yeni
işleyiş tarzına matuf bir örgütlenmeden uzaktı. Bu bapta taşralardaki örgütlenme
mevzû‘unu 1340 (1924) tarihli Şer‘iye ve Evkâf Vekaleti Bütçe Kanunu
Tasarısı’ndan aktarmak gerekirse: “… Ne memleketin her tarafında “teşkilât-ı
vakfiye” icrasına, ne de ‘alelıtlâk “teşkilât-ı mülkiye” ile birlikte yürünmesine
maddeten imkâ yoktur. Evkâf noktasından bazı kazalar vardır ki; gerek varidat
gerek masarıfat itibariyle başlı başına bir değil, iki-üç vilâyete bedeldir. Yine bazı
vilayetler vardır ki; oralarda kazalarda bulundurulduğu gibi bir memur
bulundurulmasına bile lüzum yoktur. Binaenaleyh Rüsûmat’da ve Ziraat Bankasında
olduğu gibi, “teşkilât-ı vakfiye”nin teşkilâtı mülkiyeye göre değil, vakfın mütekâsıf
olduğu mahallere göre icrası zarurîdir. Ancak şimdiye kadar Evkâf İdare’sinde
42
muntazam bir “Hey’et-i Teftişiye” vücuda getirilememiş ve taşra teşkilâtı hakkında
raporlara dayalı kesin bilgiler edinilememiştir. Bu bakımdan, şu anda taşra
teşkilatını düzeltmeye kalkmak, mevcudu bozmak olacağından, gerekli tahkikât
yapılıncaya kadar mevcudu muhafaza etmek en doğru yoldur” denilerek mevcut
durumun varlığı yapılacak olanların zorluğu manasına geldiğini anlatması
bakımından önemlidir (CA 18 224-12 1923; Öztürk 1995, 89).
Ancak daha sonraları 29 Nisan 1339 (1923) tarihinde 2452 sayılı İcra Vekilleri
Hey’eti kararları ile mer’iyet bulan “Evkaf Müfettişleri Talimatnamesi” ile “Evkâf
Hey’et-i Teftişiye” dokuz bölge üzerine yukarıda geçen yapılanmalardan hayat
bulanlar arasında kısıtlı yerini almıştır (Düstûr 1929, III/IV 89-93).
1340 (1924)larda vakıf gelirlerinin üçte birini tek başına karşılayan İstanbul Evkâf
Müdürlüğü dışında kalan, taşra evkâf müdürlükleri ile müstakil memurluklar mülkî
amirlere (Valilik, Kaymakamlık gibi) bağlı olarak faaliye yürütmektedirler.
İstanbul’un “müessesât-ı hayriye” iş kadrolarında görevli “hademe-i hayrat” çalışan
hizetli sayısı 5000’dir. İstanbul’da mücavir alanlarından orman ve bostanların iradı
100.000 lira, genelindeki iratları ise 2 milyondan fazla ve giderleri ise 1 milyon
civarındadır (CA 18 224-12 1923; Öztürk 1995, 89).
29 Ekim 1923’e gelindiğinde tek aday olarak girdiği seçimde Mustafa Kemal
Paşa’nın Cumhurbaşkanı seçilmesinin ardından hükümet, vakıfların bir umum
müdürlük olarak kalmasını tartışıyordu. Hilâfete taraftarlarının ve Halife
Abdülmecid Efendi’nin sempatize ettiği davranışların da etkisiyle halifelikle birlikte
Şer‘iyye ve Evkaf Vekâleti’nin lağvı, eğitim ve öğretim müfredatının da cemedilmesi
hususunda bir görüş oluşturdu. Mustafa Kemal Paşa, 1 Mart 1924’te meclisin açış
konuşmasında eğitimin birleştirilmesini ve dinin bu alandan tecrit edilmesi
gerektiğini düşünüyordu. Ertesi gün Cumhuriyet Halk Fırkası grubunda görüşleri
neşvünema buldu. 3 Mart 1924’te “Şer‘iyye ve Evkaf ve Erkân-ı Harbiyye-i
Umûmiyye Vekâletlerinin İlgasına Dair Kanun teklifi” ve peşi sıra “Tevhîd-i Tedrîsat
Kanunu ile Hilâfetin İlgasına ve Hânedân-ı Osmânî’nin Türkiye Cumhuriyeti
Memâliki Haricine Çıkarılmasına Dair Kanun” yasalaştı.
43
Kaldırılan Şer‘iyye ve Evkaf Vekâleti’nin boşluğunu, dinî alanda görevli Diyanet
İşleri Reisliği ile evkafın iş ve işlemlerinin yürütülmesi idaresiyle görevli Evkaf
Müdüriyet-i Umûmiyyesi doldurdu. Artık başvekâlete bağlı birer küçük umum
müdürlükten ibarettiler. Ülkedeki bütün müessesat-ı hayriyeden cevami, mesacid,
tekaya, ve zevâyanın idaresiyle imam, hatip, vâiz, şeyh, müezzin ve kayyum gibi
görevlilerin işlemleri Diyanet İşleri reisinin himayesindeydi; müftüler de Diyanet
İşleri Reisliği’ne karşı sorumluydu (Düstur, 1948, III/V, 320-321). Eş zamanlı
çıkarılan Tevhîd-i Tedrîsât Kanunu ile de tüm eğitim ve öğretim (maarif)
kurumlarıyla beraber Şer‘iyye ve Evkaf Vekâleti’ne merbut ya da idaresi vakıflar
marifetiyle yürütülen mektep ve medreseler de Maarif Vekâleti’ne devredildi (a.g.e.,
III/ V, 322); peşi sıra da medreselere gerekli kapatma işlemi uygulamaya sokuldu.
Böylece Osmanlı Devleti’nde en önemli sorumlulukları üstlenen iki büyük güzide
kurum olan, şeyhülislâmlıkla vakıflar yönetimi birer umum müdürlük derekesine
getirilip yeni rejim içerisinde eski günlerinden uzak yerini almış oldu (Akyıldız,
2010, 7-8).
3.1.2 Evkaf Umum Müdürlüğü
3.1.3 Vakıflar Genel Müdürlüğü
3.2 Koruma Alanı
3.3 Vakıf Müessesesinin Koruma Alanındaki Yeri
44
4
Vakıf Hamamların Korunmuşluk Durumlarının
Dönüşüm Süreçleri
4.1 Vakıf Müessesesi Kaynaklı Sebepler
4.1.1 Vakıf Müessesesinde Sapma
4.1.1.1 Anlam ve İcrada Sapma
4.1.1.2 İdarede Sapma
4.1.2 Vakıf Emek ve Varidatın Tasfiyesi
4.1.2.1 Vakıf Kurumu ve Hayratının Tasfiyesi
4.1.2.2 Akaratın Tasfiyesi
4.2 Toplumsal Gelişmeler
4.3 İdari Nedenler
4.4 İktisadi Durum
4.5 Sosyal Durum
4.6 Kültürel Dönüşüm
4.7 Teknik/Teknolojik Gelişmeler
4.7.1 Su Sistemlerinin Gelişimi
4.7.2 Havagazı Kullanımı
4.7.3 Elektrik Kullanımı
45
5 Tarihi Yarımada Vakıf Hamamlarının Gelişimi ve
Günümüz Korunmuşluk Durumları
5.1 Kaybedilmiş Yapılar
5.2 Mevcut Yapılar
46
6 Sonuç ve Öneriler
47
Kaynakça
Ahterî Mustafa, Ahterî-yi Kebir, Ankara, 2017
Akar, Tuba, The Role of Vakif Institution in The Conveservation of Vakif Based
Cultural Heritage, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Fen Bilimleri Enstitüsü, ODTÜ,
2009, Ankara
Akgündüz A., İslam Hukukunda ve Osmanlı Tatbikatında Vakıf Müessesesi, Ankara,
1988
Akyıldız, Ali, Şer‘İyye Ve Evkaf Vekâleti, DİA 39, İstanbul, 2010 s. 7-8
Altundağ, Şinasi, İslam Ansiklopedisi, VII, İstanbul, 1978, Millî Eğitim Bakanlığı, 566579
Ayverdi, Ekrem Hakkı, Osmanlı Mimarisinde Çelebi ve II. Sultan Murad Devri, II,
1972, İstanbul
Barkan, Ömer Lütfî, Süleymaniye Cami ve İmareti Tesislerine Ait Yıllık bir Muhasebe
Bilânçosu 993/994 (1585/1586), Vakıflar Dergisi, IX, 1971, 109-161
Barkan, Ömer Lütfî, Edirne ve Civarındaki Bazı İmaret Tesislerinin Yıllık Muhasebe
Bilançoları, Belgeler - Türk Tarih Belgeleri Dergisi 1, Sayı 1, 1964, 235-377
Barkan, Ömer Lütfi-Ayverdi, Ekrem Hakkı, İstanbul Vakıfları Tahrîr Defteri 953
(1546) Târîhli, İstanbul, 1970
Barnes, John Robert, An Introduction to Religious Foundations in The Ottoman
Empire, Leiden, 1986
Belin, M., Türkiye İktisadi Tarihi Hakkında Tetkikler, İstanbul, 1931
Bilmen, Ömer Nasûhi, Hukukı İslamiyye ve Istılahatı Fıkhiyye Kamusu, 1951,
İstanbul
Cuinet, Vital, La Turquie D'Asie Geographie Administrative, C. 2, Paris, 1894
48
Dündar, Abdulkadir, Arşivlerdeki Plan ve Çizimler Işığı Altında Osmanlı İmar
Sistemi, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü, 1999, Ankara.
Ekinci, Ekrem Buğra, Vakıflara Padişah Bile El Koyamaz, Türkiye Gazetesi, İstanbul,
30 Nisan 2008
Encyclopedia Britannica, C.9, London, 1969, s.654-658
Erdoğan, Muzaffer, Son İncelemelere Göre Fatih Camiinin Yeniden İnşası Meselesi,
Vakıflar Dergisi V, 1962, 161-192
Erdoğan,
Muzaffer,
Osmanlı
Devrinde
Anadolu Câmilerinde
Restorasyon
Faailiyetleri, Vakıflar Dergisi, VII, 1968, 149-205
Hamdi, Muhammed, Ahkâm-ı Evkâf, İstanbul, 1327
Hatemi, Hüseyin, Önceki ve Bugünkü Türk Hukuku’nda Vakıf Kurma Muamelesi,
İstanbul, 1969
Hatemi, Hüseyin, Medeni Hukuk Tüzel Kişileri I, İstanbul, 1979
Haydar, Ali, Tertibü’s-Sunuf fi Ahkâmil-Vukûf, Dersaadet, 1340
İbn Abidin, Muhammed Emin, Reddül Muhtar, İstanbul, 2017
İmam Kurtubî, El-Câmiu li-Ahkâmi'l-Kur'ân, İstanbul, 2015
İnalcık, Halil, İstanbul mad. (Türk Devri), Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi,
C.23, İstanbul, 2001, 236-237
İstanbul Beldesi İhsaiyat Mecmuası 1335, İstanbul, 1337
İşeri, Ahmet, Amerikan Vakıfları Üzerine Bir İnceleme, Ankara Üniversitesi Hukuk
Fakültesi Dergisi, 27 (3-4): 1970, 269-298.
Kadri Paşa, Muhammed, Kanunü'l-Adl ve'l-İnsaf li'l-Kadâ Alâ Müşkilâti'l-Evkâf,
Mısır, 1311/1893
Kami, Mustafa, Evkâf Nedir?
Karakoç, Sarkis, Külliyât-ı Kavânîn, Ankara, 2006
49
Karal, Enver Ziya, Osmanlı Tarihi Nizam-ı Cedit ve Tanzimat Devirleri (1789-1856)
VI, Ankara, 1976
Karal, Enver Ziya, Osmanlı Tarihi Nizam-ı Cedit ve Tanzimat Devirleri (1789-1856)
V, Ankara, 1988
Karamursal, Ziya, Osmanlı Mali Tarihi Hakkında Tetkikler, Ankara, 1940
Köprülü, Fuad, Vakıf Müessesesinin Hukukî Mahiyeti ve Tarihî Tekâmülü, Vakıflar
Dergisi, S. II, Ankara, 1942, s.1-35
Köprülü, Bülent, Tarihte Vakıflar, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi,
C.VIII, S.3-4, Ankara, 1951, s.479-518
Kunter, Halim Baki, Türk Vakıfları ve Vakfiyeleri Üzerine Mücmel Bir Etüd, İstanbul,
1939
el-Kübeysî, Muhammed Ubeyd Abdullah, Aḥkâmü’l-vaḳf fi’ş-şerîʿati’l-İslâmiyye,
Bağdad, 1977, C. I-II
Lewis, Bernard, Modern Türkiye'nin Doğuşu, 1988, Ankara
Lûtfî, Ahmed, Tarih-i Lûtfî, I, Dersaadet, 1290
Lûtfî, Ahmed, Tarih-i Lûtfî, II, Dersaadet, 1291
Lûtfî, Ahmed, Tarih-i Lûtfî, III, Dersaadet, 1292
Madran, Emre, Cumhuriyetin İlk Otuz Yılında (1920-1950) Koruma Alanının
Örgütlenmesi-I, ODTÜ Mimarlık Fakültesi Dergisi 16:1-2, 1996, 59-97
Madran, Emre, Osmanlı İmparatorluğunun Klasik Çağlarında Onarım Alanının
Örgütlenmesi 16.-18. Yüzyıllar, 2004, Ankara
Mardin, Ebû’l-Ûlâ, Ahkam-ı Evkaf, 1339-1340 Dersyılı Takrirleri, İstanbul
Mevkûfâtî, Muhammed, Şerhu’l-Mevkûfâtî, İstanbul, 1291
Nuri Paşa, Mustafa, Netâyic ül-Vukuat, III-IV, Ankara, 1987
Oral, Zeki, Turgut Oğulları Eserleri-Vakfiyeleri, Vakıflar Dergisi, III, 1956, 31-64
Orhonlu, Cengiz, Şehir Mimarları, Osmanlı Araştırmaları II, 1981, 1-30
50
Ömer Hilmi, (Karinâbâdizâde), İthaf-ül-ahlaf fi Ahkâm-il-evkaf, Ankara, 1307
Ömer Hilmi, (Karinâbâdizâde), İthaf-ül-ahlaf fi Ahkâm-il-evkaf, Vakıflar Genel
Müdürlüğü, Ankara, 1977
Öztürk, Nazif, Türk Yenileşme Tarihi Çerçevesinde Vakıf Müessesesi, Hacettepe
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara, 1991
Öztürk, Nazif, Türk Yenileşme Tarihi Çerçevesinde Vakıf Müessesesi, Ankara, 1995
Ruben, Walter, Buddhist Vakıfları Hakkında, Vakıflar Dergisi, C.II, 1942, Ankara,
173-185
Sahillioğlu, Halil, Ramazaoğullarından Davud Bey Oğlu Mahmud Bey Vakfiyesiyle
Fağfur Paşa Oğlu Ali Bey Paşa Vakfiyesi, Vakıflar Dergisi, X, 1973, 136-160
Sarı, Nil, Osmanlı Sağlık Hayatında Modernleşmenin Somut Göstergesi Hastaneler,
Yıldız Saray Sohbetleri 2016, İstanbul, 2017
Sıdkı, İsmail, Hatırat, Dersaadet, 1324
Sıdkı, İsmail, Gedikler, Dersaadet, 1325
Singer, Amy, Haydi Sofraya (Mutfak Penceresinden Osmanlı Tarihi), İstanbul, 2015
Sungurbey, İsmet, Eski Vakıfların Temel Kitabı, İstanbul, 1978
Tamer, Vehbi, Fatih Devri Ricalinden İshak Paşa’nın Vakfiyeleri ve Vakıfları, Vakıflar
Dergisi IV, 1958, 107-124
The Encyclopedia Americana, C.XI, Newyork, 1968, s.541-44
Turan, Şerafettin, Osmanlı Teşkilatında Hassa Mimarları, Tarih Araştırmaları
Dergisi I, s. 1, 1964, 157-202
Uçarol, Rıfat, Siyasi Tarih, Harp Akademileri Basımevi, İstanbul, 1982
Vakıflar Umum Müdürlüğü, Fatih Mehmet II Vakfiyeleri, Ankara, 1938
Veinstein, Gilles, Karadeniz’in Kuzeyinde Büyük 1560 Kuraklığı: Osmanlı
Yetkililerinin Durumu Algılayışı ve Gösterdiği Tepkiler, Osmanlı İmparatorluğu’nda
Doğal Afetler (editör. Elizabeth A. Zachariádou), İstanbul 2001, s.297–305.
51
White, Charles, Drei Jahre in Conſtantinopel, Stuttgart, 1846
White, Charles, Three Years in Conſtantinople, London, 1846
Yediyıldız,
Bahâeddîn,
XVIII.
Asırda
Türk
Vakıf
Teşkilâtı,
İÜEF
Tarih
Enstitüsü Dergisi (Prof.Tayyib Gökbilgin Hatıra Sayısı), XII, İstanbul, 1981-1982,
s.171-190.
Yediyıldız, Bahâeddin, Müessese – Toplum Münâsebetleri Çerçevesinde XVIII. Asır
Türk Toplumu ve Vakıf Müessesesi, Vakıflar Dergisi XV, 1982, s. 21-53
Yediyıldız, Bahâeddîn, XVIII. Yüzyılda Türkiye’de Vakıf Müessesesi, Ankara, 2003
Yediyıldız, Bahâeddîn, Vakıf (Tarih), TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 2012
Yılmaz, İbrahim, Osmanlı Klasik Döneminde Vakıf Yapıların Korunmasında Onarım
Aşamaları, Journal of Ottoman Civilization Studies, Vol. 3, No. 4, 2017, 36 – 61
52
Tezden Üretilmiş Yayınlar
53