SAĞLIK İLETİŞİMİ Ö Ğ R .G Ö R . ÖZG Ü R İ N C E O K A N Ü N I V E RS I T ES I S A Ğ L I K H I Z M E T L E R I M YO İÇERİK İletişim Yaklaşımları 1. Süreç Yaklaşımı 2. Semantik Yaklaşım İletişim Sürecisinin Çeşitleri 1. Dolaysız(doğrudan-direkt)iletişi 2. Dolaylı (indirekt) iletişim 3. Kitle İletişimi Sağlık İletişimi Sağlık İletişiminin Tarihçesi İletişim yaklaşımları Süreç yaklaşımı Semantik Yaklaşım Süreç Yaklaşımı İletişimi temel amacı ‘ileti aktarımı’ olan Bir süreç olarak görür. Bu yaklaşıma göre iletişim, bir bireyin başka bir bireyin davranışlarını yada zihinsel durumunu etkileme sürecidir. Bu sürecin sonunda ortaya çıkan etki beklenenden farklı ya da az olursa iletişimde başarısızlık söz konusudur. İletişim Süreci Modeli GERİ BİLDİRİM DUYGU YADA DÜŞÜNCE DUYGU YADA DÜŞÜNCE İÇ TAHLİL İÇ TAHLİL KODLAMA ÇÖZÜLMESİ KODLAMA İFADE GÜRÜLTÜ DUYUM ALICILARI Kodlama ve Çözümleme Kaynağın iletmek istediği şeyi / meramını / duygu ve düşüncelerini anlamlı sembollere, işaretlere (mesaja) dönüştürmesi. Kodlama alıcının bu sembolleri, işaretlerin kodunu çözerek anlamlandırması Çözümleme Kaynağın kodlaması ve alıcının çözümlemesi kendi kişisel ve kültürel çerçeveleri ile biçimlenir. Kaynak ve alıcı birbirine uygun kodlama sistemleri kullandığında anlam aslına uygun olarak iletilir Semantik Yaklaşım Anlam bilimci yaklaşım olarak da adlandırılan bu yaklaşım, anlamların üretimi ve paylaşımı olarak ele alır. İletişimde öğelerin niteliği önemlidir. İletişimde başarısızlığa neden olan süreç değil, başta kaynak ile alıcı arasındaki kültürel farklar olmak üzere niteliksel yetersizliklerdir. Semantik Yaklaşım İletinin içeriği biçiminden önemlidir. Mesaj (Metin) Anlamlar Alıcı Kaynak Semantik süreç Semantik süreçte; kaynak ve mesaj iletişimin başlangıç noktasıdır. Alıcı kaynaktan gelen mesajları inceler. Etkileşimde bulunur ve anlamlar üretir. Mesajı oluşturan kodları çözmek için kültürel deneyimler gerekir. Alıcının kaynakla ve mesajla ilgili kültürel deneyimi iletişimin başarısıyla gerçekleşir. Bu sosyo kültürel örüntü ‘ortak yaşantı alanı’diye adlandırılır Ortak Yaşantı Alanı OYA Semantik süreç a) Bu sözcüğün anlamı nedir? b) Bu davranışının anlamı nedir? c) Hayatın anlamı nedir? d) Metnin anlamı nedir? e) Bunu söylemenin ne anlamı var? f) Bu söylediklerin anlamsız değil mi? g) Dünya’nın Güneş etrafında dönmesinin anlamı nedir? Semantik süreç (a) Sözlük anlam”dan, (b) “niyet”ten, (c) “felsefî-psikolojik bir anlam”dan, (d) “metinsel anlam”dan, (e) “söylenen sözün gerekli olup olmadığından, (f)“belirgin olmayan bir ileti”den ve (g) “ gözleme dayalı bir bilgi”den söz edilmektedir. Dolaysız(Doğrudan-Direkt ) İletişim 2 yada daha çok kişinin, grupların zaman ve yer farkı olmadan araçsız olarak oluşturdukları, sözlü sözsüz iletişim sürecidir. Kaynak ve alıcı fiziksel varlıklarıyla iletişim süreci içindedirler. Kaynak bilgileri, düşünceleri, bilgileri, söz, müzik, jest ve mimiklere dönüştürmesiyle oluşur. Doğrudan İletişim Özellikleri Sınıf içi ders Yüz yüze arkadaşlarla konuşma Kodlama tek aşamalıdır. Geri bildirim kolaydır Alıcıların mesajı yorumlamaları kısmen zordur. İletişim engeli çevreden de kaynaklanabilir semantikte olabilir. Dolaylı İndirekt İletişim İki yada daha çok kişinin yada grupların zaman veya yer farkı olup olmadığını dikkate almadan, genellikle teknoloji ürünü ve cihaz ağırlıklı çeşitli kanallar yoluyla kurdukları sözlü-sözsüz iletişimdir. Kaynak ve alıcı aynı ortamı paylaşmayabilir. Cihazlar yüklenen mesajları iletir. Dolaylı iletişim süreci ögeleri Dolaylı iletişimde de gürültü çevresel yada semantik olabilir. Bu süreçlerde iletişimci kaynak, öğretmen, eğitmen,sunucu olarak adlandırılır Alıcı/Katılımcı, öğrenci, öğrenen, hedef kişi şeklinde adlandırılır. KİTLE İLETİŞİMİ Kitle iletişimi ‘geniş heterojen, dağınık özellikteki hedef gruba mesajın teknoloji ürünü kanal ve araçlarla iletilmesidir. Kitle iletişiminde kaynak genellikle bir örgütsel yapıda yer alan insan grubu yada gruplarıdır. Kitle iletişimi birden çok insanın ürünüdür. Çok sayıda cihaz ve insan devreye girer. Kitle İletişimi Kitle iletişiminin amacı, davranış değişikliği oluşturmak değil, bu değişikliği sağlayacak, bilgi ve normları ileterek bireyleri davranış değişikliği için hazır duruma getirmektir. Kitle İletişimi Teknik iletişim araçları yoluyla, mesajın dolaylı ve tek yönlü olarak, sınırları ve özellikleri net bir biçimde belirlenmemiş kitlelere açıkça iletilmesidir. Kitle İletişiminin Özellikleri İletişim teknoloji yolu ile geniş kitleler ulaşır Hedef grup sınırı belirsizdir. Kaynak ve alıcı arasında zaman farkı bulunabilir Dolaylı ve tek yönlü Herkese açık bir mesaj Kitle İletişiminin Etkileme Alanları Gündem Oluşturur: bir sağlık sorununu ya da konusunu tanıtarak bu konuya dikkat çeker, Toplumun bu konuda bilinç ve duyarlılık geliştirme işlevini gerçekleştirir. Yön Çizme: yeterli duyarlılığa sahip insanlara yol gösterme ve yön verme etkisine sahiptir. Kitle İletişiminin Etkileme Alanları İpucu yaratma: Kitle iletişimiyle bir sorunun tüm ayrıntıları iletmek mümkün değildir. Fakat insanlara ilk aşamada duymaları görmeleri gereken bilgiyi verir. Pazarlama:ticari reklam ve stratejiler Sağlık İletişimi Kavramı Sağlık iletişimi Kuzey Amerika iletişim bilimlerinde 1970’li yıllardan itibaren gelişmeye ve yaygınlaşmaya başlamıştır. Avrupa’da son on yıldan beri tartışılan konu Türkiye’de oldukça yenidir. • Sağlık iletişimi konusunu sınırlandırma çabası oldukça güç bir iştir; çünkü konu kendi içinde değişik disiplinleri barındırmaktadır. • Sağlık iletişimi, sağlık konusuyla ilgili kişi veya grupların, ilgili hedef gruplara yönelik gerçekleştirdiği iletişim şeklidir. Sağlıkla ilgili bakım sürecine dahil olan veya vatandaş olarak sağlık ve hastalık ve resmi/kamusal sağlık politikasıyla ilgili olan; profesyonel hizmet sağlayıcıları veya hasta olan insanlar arasında bilgi, görüş ve duyguların iletilmesini ve değiş tokuşunu içermektedir. • Bu iletişim bireysel düzeyde hasta hekim, sağlık ile ilgili diğer personel ile hasta arasında ve ya da sağlık personelleri arasında gerçekleşebilmektedir. • İletişim araçları devreye girdiğinde ise konu, televizyonda yayınlanan sağlıkla ilgili dizilerden, internet ortamında bulunan sağlık konusunda bilgilendirici materyallere kadar uzanabilmektedir. Sağlık İletişiminin Tarihçesi • Kavram 1970’lerde yaygınlık kazanmış olmasına karşın, sağlığın öneminin anlatılması, sağlığa dair bilgilerin paylaşılması çok daha eskilere dayanmaktadır. • Hipokrat “Bazı hastaların durumlarının tehlikeli olduğu bilinmesine rağmen, hekimin iyi niyetli davranışının neticesinde sağlıklarını geri kazanmaktadırlar” der. • 20. Yüzyılda sağlıklı yaşama yönelik spor, beslenme ve önleyici tıp konuları giderek tüm dünyaya yayılmaya başlamıştır. • Gelişmiş ülkelerde insanlar için sağlık artık bir yaşam biçimi bir parçası haline gelmiştir. SAĞLIK İLETİŞİMİNİN GELİŞİMİNİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER • 1 - Yeni Tıbbi Model: Bilimsel tıbbın gelişip yaygınlaşmasıyla, hastalıkların teşhisinde ve tedavisinde çok sayıda yöntem geliştirilmiştir. • Bilimsel yöntemlerin derinleşmesiyle, hasta geri plana itilmeye başlanmıştır. • Ancak, hasta ve hasta yakınlarıyla iletişim kurmaktan kaçınmanın mümkün olmadığının anlaşılmasıyla hekimlerin konuşmaları, tıbbi jargonla dolmaya başlamıştır. • 2 - Tüketimin Artması: Tüketicilik hareketi; özellikle hastaların ve sağlık tüketicilerinin, sağlığın doğası ve hastalık hakkında bilgi sahibi olmadığı ve kendi sağlık durumları hakkında mantıklı katkılar yapamayacak durumda olduklarını ortaya koymuştur. • İletişimin gerçekleşmemesinin temel sorumlusu olarak sağlık hizmeti sistemi ve hekimler gösterilmiştir. • 3 - Sağlık Hizmetinde Ayrım Yapılması: ABD’de pratisyen hekimlerin daha ziyade iyi eğitimli, zengin ve “kendi dillerinden az ya da çok anlayan” hastalarla ilgilenirken, diğer sosyo ekonomik gruptaki insanlara aynı ilgiyi göstermemeye başlamışlardır. • Günümüzde de bu sorun sürmektedir. • 4 - Önleyici tedavinin ortaya çıkması: Önleyici tedbirlerin, “bedeni tamir etmekten” daha etkili olduğu saptanmıştır. • Bu durumun anlaşılması sağlık kuruluşlarının da iletişime geçme konusunda daha aktif olmalarını beraberinde getirmiştir. 5 - Sağlık Hizmetlerinde Pazarlamanın Kabul Edilmesi: Sağlık iletişiminin yaygınlaşmasına önemli katkılar yapan bir husus da, pazarlamanın sağlık hizmeti sistemiyle birleştirilmesi olmuştur. • Hasta ile saglık personeli arasındaki etkili iletisim sonucunda, hekimler hastaları hakkında daha doğru bilgi toplayıp, daha dogru tanı koymuşlardır. • Etkili iletişim sonucu hastalar hekimlerine daha çok güvenmişlerdir. Türkiye’de Sağlık İletişimi • Türkiye’de sosyo-ekonomik konumuna göre hasta ile iletişim kurma- kuramama sorunları yaşanmaktadır. Hekimlerden kaynaklanan sorunların yanısıra sistemden kaynaklanan sorunlar da vardır. • Türkiye’de son yıllarda artan tüketim olgusu sağlık hizmetlerinde de kendini göstermiştir. 1920 yılında Amiral Mark Bristol tarafından kurulan, bugünkü Amerikan Hastanesi, Türkiye’de kar amacı gütmeden kurulan ilk özel hastanedir. • 1937 yılında kurulan Esnaf Hastanesi de ilk özel sağlık kuruluşları arasında yer alır. Türkiye’de Sağlık İletişimi Bugünkü anlamda ilk özel hastane ise 1990 yılında kurulan International Hospital olmuştur. Son yıllarda özel hastanelerin sayısı hızla artmaktadır. Özel hastanelerin artmasıyla birlikte sağlık iletişimine verilen önem de artmıştır. Tv kanallarında her gün kanser v.b hastalıkları önleyen gıdalardan yöntemlerden söz edilmektedir. Özel hastanelerin programlara sponsor olmaları da son yıllarda artmaktadır… SAĞLIK İLETİŞİMİ DÜZEYLERİ KİŞİSEL İLETİŞİM KİŞİLERARASI İLETİŞİM KÜÇÜK GRUP İLETİŞİMİ TOPLUM İLETİŞİMİ ÖRGÜTSEL İLETİŞİM KİTLE İLETİŞİMİ Sağlık İletişimi Düzeyleri Kitle İletişimi Düzeyinde Toplum İletişimi Düzeyinde Örgütsel Düzeyde Kişiler Arası İletişim Düzeyinde Küçük Grup İletişimi Düzeyinde Kişisel İletişim Düzeyinde Kitle İletişimi Düzeyinde Sağlık İletişimi Ulusal ve evrensel sağlık programları Sağlık geliştirme kampanyaları Halk sağlığı planlarında yer alır Bu düzeydeki sağlık iletişimi; sağlıkla ilgili mesajların yayılması ve yorumlanması olarak değerlendirilir. Türkiye’den Örnekler Dünyadan Örnekler Toplumsal Düzeyde Sağlık İletişimi Bireylerin sağlıkla ilgili konularda yaptıkları sunumlar, konuşmalar ve benzeri etkinlikleri kapsar. Örgütsel Düzeyde Sağlık İletişimi Sağlık kurum ve kuruluşlarının yönetiminde, personel arasında, kurumsal kültür ve örgüt iklimi içinde gelişen iletişimi kapsar. Küçük Grup Düzeyinde Sağlık İletişimi Sağlık personelinin ekip iletişimi, Planlama toplantıları Çalışma raporları tartışması Kalite grupları toplantı vb. Kişilerarası İletişim Düzeyinde Sağlık İletişimi Personelin personelle ve hizmet alanlar ile iletişimidir. Kişisel İletişim Düzeyinde Sağlık İletişimi Kişisel yada kişinin kendisiyle iletişimi düzeyinde sağlık iletişimi; bireylerin sağlık davranışını etkileyen; düşüncelerini inançlarını; duygularını ve bu konularda kişinin kendisiyle konuşmasını kapsar. SAĞLIK İLETİŞİMİNDE HEDEF KİTLE VE SAĞLIK İLETİŞİMİ AÇISINDAN İLETİŞİMİN DEĞERLENDİRİLMESİ Sağlık İletişiminde Hedef Kitle • Sağlık iletişimi, çeşitli düzeyler açısından farklı hedef kitlelere yönelik gerçekleştirmeye çalışılan iletişim biçimidir. • Kurumlar faaliyetlerini sürdürürken, bu faaliyetleri çeşitli gruplara yönelik ayırmak ve onlara özel biçimlendirmek zorundadırlar. SAĞLIK İLETİŞİMİNDE HEDEF KİTLE Hedef kitle, kurumların seslenmek istedikleri, kimi zaman da etkileşim içinde oldukları kendi içinde farklılıklar taşıyan gruplardır. İletişim faaliyetlerini etkili bir biçimde gerçekleştirmek isteyen kurum ve kuruluşlar hedef kitlelerini net bir biçimde belirlemek zorundadır. Hedef kitle çok geniş tutulduğunda başarı şansı çok düşüktür. HEDEF KİTLE SINIFLANDIRMASI • • Dahili ve harici Hedef Kitleler: Dahili hedef kitleler kuruluş içesinde bulunan ofis elemanları, denetçiler, yöneticiler, hissedarlar ve yönetim kurulu üyelerini kapsamaktadır. • Harici hedef kitleleri ise doğrudan kuruluşla bağlantılı olmayan basın, hükümet, eğitimciler, müşteriler, sosyal çevre ve tedarikçileri içermektedir. • Buna gore bir hastanede çalışan hekim, hemşire, hasta bakıcı gibi çalışanları dahili, bu hastanenein hizmetinden yararlananlar ve yararlanma olasılığı bulunanlar harici hedef kitle olarak görülebilirler. • Birincil, İkincil ve Marjinal Hedef Kitleler: • Örneğin göğüs hastalıkları üzerine uzmanlaşmış bir hastanenin birincil hedefi astımı olan kişiler, • ikincil hedef kitlesi alerjisi olup, astıma dönüşebilecek olanlar, marjinal hedef kitlesi de hava ve çevre kirliliği nedeniyle bu hastanenin ilgi konusu olabilecek sağlık sorunları yaşayabilecek kişilerdir. • Geleneksel ve Gelecekteki Hedef Kitleler: • Bir kuruluşun çalışanları ve şu andaki müşterileri geleneksel hedef kitlelerini oluşturur. • İleride bu kuruluşun hizmetinden yararlanma durumu bulunan kişiler de gelecekteki hedef kitle olarak görülebilir. Savunanalar, Karşıtlar ve Fikrini Söylememiş Hedef Kitleler: Bir kuruluş kendini destekleyen ve kendisine karşı olan hedef kitlelerle farklı biçimlerde ilişki kurmalıdır. Kuruluşu destekleyenler için inananları destekleyen iletişim yapılırken değişen şüpheci görüşler güçlü, ikna edici iletişimi gerektirir. Bu ayrımı özellikle sağlık açısından dikkatle yapmakta yarar vardır. Örneğin yasal kürtaj hakkını savunan bir kampanyanın hem “savunucuları” hem “karşıtları” hem de fikrini belirtmemiş tarafları oalbilir. Bu bireyleri ayırt edebilmek ve tanımlamak, kampanyanınn mesaj akışı açısından önem taşıyacaktır. • Hedef Kitleyi Belirlemek • Bu unsurları da daha sonra kendi içlerinde ve birbirleriyle değiştirerek kullanmak olasıdır, yaş grubu 30-35 arasında olan, geniş bir ailede yaşayan ve bilgisayarı olan kadınlar gibi… Sağlık İletişiminde Hedef Kitle • Sağlık hizmeti sunan farklı yapıda kurum ve kuruluşlar olduğu için bunların da hedef kitleleri kendi içlerinde farklılık gösterecektir. • Sağlık hizmetlerinden yararlanan çok farklı tipte insan mevcuttur. • Bu kişiler, hayati önem taşıyan bir hastalığı olanlardan sağlık hizmetinden estetik amaçlı olarak yararlanmayı amaçlayanlara kadar geniş bir yelpaze içerisinde yer alabilmektedir. Sağlık İletişiminde Hedef Kitle Sağlık hizmeti sunan kurumların bu kişileri dikkate alma dereceleri ise farklılık göstermektedir. Kamu hastanesinin iletişim çabalarında hedef kitle çok büyük bir önem taşımazken, kar amacı güden hastanelerde durum değişmektedir. Bu tür kurumlar, hastaya müşteri gözüyle bakmakta ve onları kendi kurumlarına çekmek için farklı iletişim çabaları içerisine girebilmektedir. •Sağlık kurumları açısından en basit hedef kitle ayrımı iç ve dış hedef kitle şeklinde gerçekleşebilir. •Kurum İçi Hedef Kitle: Doktorlar, Yatarak Tedavi gören hastalar, Hemşireler, Hizmetliler, Diğer Personel •Kurum Dışı Hedef Kitle: Hastalar, Eczacılar, Tıbbi Malzeme Sağlayan Kurumlar, Finansal Çevre, Hastanenenin Faaliyetini sürdürdüğü çevre, Potansiyel işgücü (doktorlar, hemşireler…) •Hedef Kitleyi Belirlemede Bir Başka Ayrım •1-Demografik ayrım: 2-Coğrafik Ayrım: 3-Psikografik Ayrım: Yaşam tarzı 4-Kullanım Ayrımı: Nüfusun acil servisi kullanım oranı 5-Ödeme Durumuna Göre Ayrım Sağlık İletişiminde Yaklaşım Modeller Yansımalı İletişim Modeli Tabu İletişim Yaklaşımı Empatik İletişim Yaklaşımı Yansımalı Etkileşimli İletişim Modeli Leary tarafından 1955 yılında geliştirilmiştir.İnsan iletişiminin hem etkileyen hem de etkilenen bireyler arasında geliştiğini belirtir. Tüm iletişimlerde mesajın iki temel boyutta incelenir. Baskınlık-Uysallık, nefret ve sevgi vb. Baskın yada uysal davranışların karşı tarafta zıt davranışlar oluşturduğunu, buna karşılık nefret ya da sevgi yaklaşımlarının ise benzer tepkilerle karşılandığını belirlenmiştir. Bunun anlamı nazik olmak karşı tarafında nazik olmasını teşvik ederken; düşmanlığın da çoğunlukla düşmanlığa saldırganlığa neden olduğudur. Yansımalı Etkileşimli İletişim Modeli Leary bu durumların bir yansıma oluştuğunu ve tepkilerimizin isteğimizin dışında; hemen oluştuğunu belirtmektedir. Bu model; sağlık hizmetlerinde sağlık hizmetleri çalışmalarına doğrudan uygulanabilir. Sağlık hizmetlerinden yararlananlara uysallık rolü verilir; günümüzde hizmeti sunan ve yararlananlar arasında iletişimde dengenin ortaya çıkması sağlanır. Hizmet sunanlar otoritelerinden belli ölçülerde vazgeçmek durumundadırlar. Yansımalı Etkileşimli İletişim Modeli Baskınlık Sevgi Sağlık profesyonelleri Nefret Katılımcı Uysallık Tabu İletişim Yaklaşımı İletişim etkinlikleriyle; hedef gruba iletilmesi amaçlanan mesajların büyük bir bölümü hayli özel kişisel niteliktedir. Bazı toplum kesimlerinde ‘gizli ya da yasak’ mesaj olarak değerlendirilir. Yalnızca birbirine çok yakın ve karşılıklı güven taşıyan insanların paylaşabileceği mesaj özelliği taşır. Bu tür mesajların; paylaşıldığı kişiler arası iletişime tabu iletişimi denir. Tabu İletişim Yaklaşımı 100 evli kadın, 100 evli erkek kadın arasında yapılan bir araştırmada kişilerin çevrelerinde bulunan eş, akraba, arkadaş, komşu gibi yakın ilişkilerde bulundukları kişilerle paylaşabilecekleri konular değerlendirilmiş sağlıkla ilgili konuların kişiler arasından en az paylaşılan konular olduğu belirlenmiştir. Aynı araştırmada; sağlıkla ilgili paylaşımın eşlerden sonra yakın arkadaşlarla daha çok paylaşıldığı anne, baba vb çok yakın akrabalarla paylaşımının daha az tercih edildiğidir. Cinsellikle ilgili sağlık sorunları, aile planlaması vb. konular. Tabu İletişim Yaklaşımı Sağlık hizmetleri; hizmet verenle-alanın aynı ortamı paylaştığı; doğrudan iletişimin kurulduğu ortamlarda yürütülür. Kişiler arası iletişimin yoğun bir şekilde kullanıldığı bu ortamların gizlilik ve güvenilirlik yönü çok yüksektir. Sağlık çalışanları bu ortamlarda bulunur; güven ve inandırıcılık sağlayarak tabu iletişimini çok sık kullanır. Karşımızdakini cesaretlendirmek, buz kırıcı rolünü üstlenmek durumundayız. Empatik İletişim Yaklaşımı Carl Rogers tarafından 1951 yılında tanımlanan empatik yaklaşım; sağlık profesyonelleriyle bireylerin arasındaki ilişkilerin 3 aşamada geliştiğini belirtir. Empati Uyum Saygı Empatik İletişim Yaklaşımı Empati; karşıdaki kişiye duygularını anladığını iletmek; onun bakış açısına göre değerlendirme yapmaktır. Uyum sağlık profesyonelinin karşısındaki bireye duygu ve düşüncelerinde dürüst olduğunu hissettirmesidir. Saygı ise pozitif dinleme ve önyargısız bir tutumla karşıdaki bireyin iletişime katılmasını destekleme işlemidir. Empatik iletişimle sağlık profesyoneli ve müşteri iletişiminde her şeyden önce bireyle anlaşıldıklarını hissederler ve sorunlarıyla daha etkili biçimde ilgilenme yönünde motive eder