LYS TAR‹H

01
LYS
TAR‹H
‹çindekiler
‹lk Türk Devletleri
2
Türk - ‹slam Devletleri
30
Türkiye Tarihi
58
01
02
03
04
05
06
07
08
09
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
YGS Türkçe 01
YGS Türkçe 02
YGS Türkçe 03
YGS Türkçe 04
YGS Tarih 01
YGS Tarih 02
YGS Tarih 03
YGS Co¤rafya 01
YGS Co¤rafya 02
YGS Co¤rafya 03
YGS Co¤rafya 04
YGS Felsefe 01
YGS Temel Matematik 01
YGS Temel Matematik 02
YGS Temel Matematik 03
YGS Temel Matematik 04
YGS Temel Matematik 05
YGS Kolay Geometri 01
YGS Kolay Geometri 02
YGS Kolay Geometri 03
YGS Fizik 01
YGS Fizik 02
YGS Fizik 03
YGS Fizik 04
YGS Fizik 05
YGS Kimya 01
YGS Kimya 02
YGS Meslek Biyoloji 01
YGS Meslek Biyoloji 02
YGS Meslek Biyoloji 03
LYS Dil ve Anlat›m 01
LYS Dil ve Anlat›m 02
LYS Edebiyat 01
LYS Edebiyat 02
LYS Edebiyat 03
LYS Tarih 01
LYS Tarih 02
LYS Tarih 03
LYS Ça¤dafl T. ve D. Trh. 01
LYS Ça¤dafl T. ve D. Trh. 02
LYS Co¤rafya 1-2 01
LYS Co¤rafya 1-2 02
LYS Psikoloji
LYS Sosyoloji
LYS Mant›k
LYS Matematik 01
LYS Matematik 02
LYS Matematik 03
LYS Matematik 04
LYS Fizik 01
LYS Fizik 02
LYS Fizik 03
LYS Fizik 04
LYS Fizik 05
LYS Kimya 01
LYS Kimya 02
LYS Kimya 03
LYS Kimya 04
LYS Kimya 05
YGS-LYS Geometri 01
YGS-LYS Geometri 02
YGS-LYS Geometri 03
YGS-LYS Geometri 04
YGS-LYS Geometri 05
YGS-LYS Biyoloji 01
YGS-LYS Biyoloji 02
YGS-LYS Biyoloji 03
YGS-LYS Biyoloji 04
YGS-LYS Biyoloji 05
YGS-LYS Biyoloji 06
MF
TM
TS
+
+
+
+
–
–
–
–
–
–
–
–
+
+
+
+
+
–
–
–
+
+
+
+
+
+
+
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
+
+
+
+
+
–
–
–
–
–
+
+
–
–
–
+
+
+
+
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
+
+
+
+
+
–
–
–
–
–
–
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
MLMF MLTD
+
+
+
+
–
–
–
–
–
–
–
–
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
KD00-SS.01MD36
( GRUPLARA GÖRE DA⁄ILIM )
S›ra
No Dergi Ad›
L Y S TAR‹H | 01
MODÜLER
ÜN‹VERS‹TE HAZIRLIK DERG‹LERi
01
‹LK TÜRK DEVLETLER‹
Türk ne demek ve Türklerin ilk ana yurdu neresidir
Türklerin bir k›sm› Orta Asya'dan göç ediyor
Büyük (Asya) Hun Devleti
S›n›rlar geniflliyor, Büyük Hun Devleti daha da büyüyor
Kavimler Göçü; Hunlar bat›ya yöneliyor
Orta Ça¤ Avrupas›'nda siyasi yap› nas›ld›?
Hunlar Avrupa'da devlet kuruyor
Kök Türk Devleti; Orta Asya’da yeni bir güç
Uygurlar
Yeni bir din, yeni bir hayat
... ve di¤er Türk topluluklar›
Türkler devletlerini nas›l kurar ve nas›l yönetirdi?
Peki Türklerde toplum yap›s› nas›ld›?
Türklerde hukuk kavram› önemlidir.
Türkler tarihi süreçte farkl› dinlere inanm›flt›r.
Türklerin sosyal ve ekonomik yaflam› üzerinde önemli durulmal›
2
‹LK TÜRK DEVLETLER‹
TÜRKLER‹N TAR‹H SAHNES‹NE ÇIKIfiI
1.1
Türk ne demek ve Türklerin ilk ana yurdu neresidir?
Türk kelimesine, tarihi kaynak ve araflt›rmalarda
“türemek, kanun ve nizam sahibi, mi¤fer, olgunluk
ça¤›, kuvvetli” gibi anlamlar verilmifltir.
Bu durum nedeniyle Türk topluluklar›n›n tarih sahnesine ç›kt›klar› yeri kesin flekilde belirlemek güçtür.
Türk kelimesi, ilk defa Kök Türkler zaman›nda siyasi bir anlam yüklenerek kullan›lm›flt›r. Bu çerçevede Türk ad›n›n, Türk milletinin ad› olarak geçti¤i ilk
Türkçe kaynak Kök Türk (Orhun) Kitabeleri’dir.
Co¤rafi anlamda Türkiye ifadesi VI. yüzy›lda Orta Asya için
kullan›lmaktayd›. IX. ve X. yüzy›llarda Volga’dan Orta Avrupa’ya
kadar uzanan sahaya bu ad verilmekteydi. XIII. yüzy›lda M›s›r ve
Suriye’ye Türkiye deniliyordu. Anadolu ise XII. yüzy›ldan itibaren
Türkiye (Turcia) olarak tan›nm›flt›r.
Türklerin ana yurdu Orta Asya’d›r. Orta Asya, kuzeyde Sibirya etekleri, güneyde Tanr› Da¤lar›, bat›da Hazar Denizi, do¤uda ise Kingan Da¤lar›’na
kadar uzanan co¤rafyad›r.
Türk topluluklar›, s›n›rlar›n› çizdi¤imiz bu genifl
bölgede da¤›n›k ve göçebe bir flekilde yaflam›fllard›r.
1.2
Türklerin ilk yaflad›¤› bölgelerden birisinin
Altay Da¤lar› civar› oldu¤u düflünülmektedir.
Son dönemlerde yap›lan araflt›rmalar, Türklerin ilk yaflad›klar› bölgelerin Aral gölünün çevresi, Sayan-Altay da¤lar›n›n kuzeyi ve bat›s› oldu¤unu ortaya koymaktad›r.
Türklerin bir k›sm› Orta Asya'dan göç ediyor...
Türk topluluklar›, ana yurtlar› olan Orta Asya'dan,
çeflitli sebeplere ba¤l› olarak göç etmifl ve farkl›
bölgelere yerleflmifllerdir.
Türkleri ana yurttan ayr›lmaya götüren temel seunlard›r:
bepler flflu
Türk topluluklar›n›n birbirinden uzak bölgelerde göçebe olarak yaflamalar› ve farkl› özellikler kazanmalar› nedeniyle, Türk
tarihini belirli bir zaman diliminde, bir bütünlük içinde incelemek
zordur.
– Kurakl›klar›n yaflanmas›,
Kurakl›klar Türklerin temel geçim kayna¤› olan hayvanc›l›¤›
olumsuz etkilemifltir.
– Otlaklar›n ve tar›m alanlar›n›n daralmas›,
– Hayvan hastal›klar›n›n yaflanmas›,
– Nüfusun h›zla artmas›na karfl›l›k ekonomik kaynaklar›n daralmas›,
– Türk boylar› aras›nda siyasi çekiflmeler yaflanmas›,
– D›fl bask›larla karfl›lafl›lmas›,
– Yeni yurtlar edinme düflüncesine sahip olunmas›
Türkler dünyan›n farkl› bölgelerine göç etmifltir.
3
‹LK TÜRK DEVLETLER‹
Türk Göçlerinin Sonuçlar› Nelerdir?
örnek soru
– Türkler Orta Asya’dan göç ederek Anadolu, Suriye, Avrupa ve Sibirya'ya yerlefltiler.
Tarihi süreçte Çin, Roma, Bizans, Rus ve Mo¤ol devletleri Türk ordular›n› örnek alm›flt›r.
– Türkler göç ettikleri bölgelerdeki kültürleri, özellikle devlet yönetimi ve askerî teflkilatlanma alan›nda etkilediler.
fla¤›dakilerden hangisini göstermekte Bu durum afla
dir?
– Türkler göç ettikleri bölgelerdeki kültürlerden
ayn› zamanda etkilendiler. Bu etkilenmeler Türkler aras›nda dinî, kültürel, ekonomik, sosyal ve
siyasi farkl›l›klar meydana getirdi.
– Türkler göç ettikleri bölgelerde devletler kurdular.
Türk topluluklar›n›n göçleri yaklafl›k olarak MÖ XX.
yüzy›lda bafllad›. Göç eden boylar›n artmas›na
ba¤l› olarak yo¤unluk kazand›.
Milattan sonraki dönemlerde meydana gelen Türk
göçleriyle ilgili bilgiler daha net ve kesindir.
Türkler göç ederek yerlefltikleri bölgelerin halklar›na at› evcillefltirmeyi ve demiri ifllemeyi ö¤retmifllerdir. Bu durum Türklerin ileri bir uygarl›k düzeyine sahip oldu¤unu göstermektedir.
A) Türklerde ba¤›ms›zl›¤a düflkünlü¤ün güçlü oldu¤unu
B) Türklerde temel ekonomik u¤rafl›n hayvanc›l›k oldu¤unu
C) Türklerin göçebe bir hayat yaflad›klar›n›
D) Türk topluluklar›n›n üstün bir savafl gücüne sahip
oldu¤unu
E) Türklerin ‹pek Yolu’na egemen olmaya çal›flt›klar›n›
çözüm
Tarihi süreçte Çin, Roma, Bizans, Rus ve Mo¤ol devletlerinin Türk ordular›n› örnek almalar›, Türklerin
üstün bir savafl gücüne sahip oldu¤unu göstermektedir.
Cevap D
ORTA ASYA'DA KURULAN ‹LK TÜRK DEVLETLER‹
1.3
Büyük (Asya) Hun Devleti
Türk topluluklar›nca Orta Asya'da kurulmufl teflkilatl› ilk Türk devletidir. Hun Türkleri taraf›ndan
Ötüken merkezli olarak Orhun ve Selenga bölgesinde kurulmufltur.
Hunlarla ilgili en eski bilgi kayna¤›, Çinlilerle yapt›klar› MÖ
318 tarihli Çince bir antlaflma metnidir.
Devletin kurucusu Teoman, birbirinden ba¤›ms›z
flekilde yaflayan Türk boylar›n› bir siyasi çat› alt›nda toplamak için çaba harcad›.
Baz› Türk boylar›n› bir araya getiren Hunlar, Çinliler ve Mo¤ollarla mücadele etti. Özellikle Çin'e yönelik ak›nlar, Hun siyasi tarihinin önemli bir bölümünü oluflturmufltur.
Bitmek bilmeyen Türk ak›nlar›ndan zarar gören
Çinliler, bu sald›r›lardan korunmak amac›yla Çin
Seddi'ni infla etmeye bafllad›lar.
Teoman Dönemi’nde Çin topraklar›na yap›lan ak›nlar; ‹pek Yolu üzerindeki egemenlik alan›n› genifl-
4
letmek, Çin flehirlerine zarar vermek, kalabal›k Çin
sürüleriyle bölgedeki otlaklar› ele geçirmek amaçlar›n› tafl›r.
Hayvanc›l›¤a dayal› Hun ekonomisi bu flekilde gelifltirilmeye çal›fl›lm›flt›r.
örnek soru
flanan en büyük
Asya Hunlar› ile Çinliler aras›nda yafla
fla¤›dakilerin hangisinden kaynaklanm›flt
flt›r?
sorun afla
A) Çinlilerin Hunlara ba¤l› kavimler aras›nda yapt›klar› propagandalar
B) Çin s›n›r boylar›nda Hun ticaretinin denetlenmesi
C) Hun ileri gelenlerinin Çin ipe¤ine düflkün olmas›
D) Baz› Hun hükümdarlar›n›n Çin prensesleriyle evlenmeleri
E) Hunlarla Çinliler aras›nda ‹pek Yolu’na egemen olma mücadelesi
(1998-ÖYS)
‹LK TÜRK DEVLETLER‹
çözüm
Asya Hunlar› ile Çinliler aras›nda yaflanan en büyük
sorun, Hunlarla Çinliler aras›nda ‹pek Yoluna egemen
1.4
olma mücadelesi yaflanmas› idi. Çünkü bu yol denetim
alt›na bulunduran devlete ciddi ekonomik kazançlar
sa¤lamaktayd›.
Cevap E
S›n›rlar geniflliyor, Büyük Hun Devleti daha da büyüyor...
Mete Dönemi: Teoman’dan sonra Büyük Hun Devleti’nin bafl›na o¤lu Mete geçti (MÖ 209). Hun Devleti’nin as›l geliflmesi bu dönemde sa¤lanm›flt›r.
sa¤land›. MÖ 200’de Çinlilerle bir anlaflma imzalanarak Çin’in kuzey bölgesi egemenlik alt›na al›nd›
ve Çin vergiye ba¤land›.
Orta Asya'da yaflayan bütün Türk topluklar› Mete
taraf›ndan bir araya getirildi ve Türk birli¤i sa¤land›.
MÖ 174 y›l›nda ölen Mete Han, arkas›nda büyük bir
devlet, sa¤lam bir devlet teflkilat› ve güçlü bir ekonomik yap› b›rakt›.
Devletin iflleyifli yeniden düzenlenerek disiplinli bir
ordu kuruldu. Mo¤ol kökenli bir topluluk olan Tunguzlara karfl› üstünlük sa¤land›. Yüeçiler ma¤lup
edilerek topraklar› ele geçirildi.
Büyük Hun Devleti, daha sonra kurulan Türk devletleri taraf›ndan örnek al›nm›flt›r.
Mete, Çin’e karfl› üstünlük sa¤lad›¤› bu seferlerinin ard›ndan
Türklerin Çin topraklar›na yerleflmesini istememifltir. Mete’nin bu
tutumunda Çin topraklar›na yerleflen Türk topluluklar›n›n benliklerini kaybederek Çinlileflmesinden endifle edilmesi etkili olmufltur.
Ki-ok Dönemi: Mete’nin ölümünün ard›ndan devletin bafl›na Ki-ok geçti. Çin ile olan ticari iliflkilere ve
‹pek Yolu denetimine önem verildi.
Ki-ok, Çinli bir prensesle evlenmifl, bu evlilik Hun
Devleti için olumsuz geliflmelerin bafllang›c› olmufltur.
Mete Han’›n temsili resmi
Hunlar›n Çinliler ile mücadeleleri Mete Dönemi’nde
de devam etti. Bu dönemde Çin’e karfl› üstünlük
1.5
Çin prensesleri ile birlikte Hun saray›na gelen ve
Hun topraklar›nda serbestçe dolaflan Çinli görevliler, Türk boylar› aras›nda propagandalar yaparak,
Hun Devleti’ni içten y›kmaya çal›flm›flt›r.
Büyük Hun Devleti'nde merkezi otorite korunam›yor...
Ki-ok'un ard›ndan Hun taht›na geçen hükümdarlar,
Çinlilerin propagandalar›n› engelleyemedi¤inden
devletin merkezi otoritesi zamanla zay›flamaya
bafllad›.
k›sm› ise Kuzey ve Güney Hunlar› olarak tekrar ikiye parçaland› (48).
Hun Devleti'nin yaflad›¤› önemli sorunlara ba¤l› olarak, ‹pek Yolu üzerindeki Çin egemenli¤i MÖ 60 y›l›ndan itibaren artmaya
bafllam›flt›r.
MÖ I. yüzy›ldan itibaren Hun topraklar› Çinlilerin
eline geçmeye bafllad›. Ki-ok sonras› dönemde yaflanan iç kar›fl›kl›klar ve Çin entrikalar› sonucunda
devlet bat› ve güney fleklinde ikiye ayr›ld› (MÖ 58).
Çin yanl›s› bir hükümdara sahip olan Bat› Hunlar›,
Çin’in egemenli¤i alt›na girmeyi kabullendi. Güney
Hunlar savaflç› bir topluluk idi.
5
‹LK TÜRK DEVLETLER‹
Çin karfl›s›nda ba¤›ms›zl›¤›n› koruyamayan Hunlar›n bir bölümü kuzeye çekilerek ba¤›ms›z topluluklar halinde yaflam›fl, bir k›sm› da Karadeniz’in kuzeyinden Avrupa’ya göç etmifltir.
Büyük Hun Devleti'nin y›k›lmas› sonras›nda Çin,
Asya'n›n en güçlü devleti olmufltur.
çözüm
Türk tarihinde, Hunlar Dönemi’nde düzenli ordu kurulmufl, devlet teflkilatlanmas› gerçeklefltirilmifltir.
Matbaan›n kullan›lmaya bafllanmas›, Uygurlar Dönemi’nde Çin etkisiyle gerçekleflmifltir.
Cevap D
Büyük Hun Devleti’nin ard›ndan Hunlar›n bir kolu
taraf›ndan Çin'in kuzeyinde Tabgaç, Orhun ve Selenga ›rmaklar› aras›nda Avar, Maveraünnehir bölgesinde ise Akhun devletleri kurulmufltur.
örnek soru
Tü r k t a r i h i n d e
I. düzenli ordunun kurulmas›,
II. devlet teflkilat›n›n›n kurulmas›,
III. hareketli harf sistemine dayanan matbaan›n bulunmas›
flmelerinden hangileri Hunlar Dönemi ’ne aittir?
geliflm
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
D) I ve II
C) Yaln›z III
E) II ve III
Orta Ça¤’da derebeyleri korunakl› flatolarda yafl›yordu.
(ÖSS 2008 / Sos-2)
1.6
Kavimler Göçü; Hunlar bat›ya yöneliyor, Avrupa’da ortal›k kar›fl›yor... (375)
Hun Devleti'nin ikiye bölünmesinin ard›ndan Asya'n›n bat› bölümüne yerleflen Hunlar, Çin bask›s›n›n sürmesi üzerine Aral gölü civar›na yerleflti.
Bu dönemde Do¤u Avrupa'da, Vandallar, Ostrogotlar, Vizigotlar, Süevler gibi pek çok Germen
toplulu¤u yafl›yordu. Göçebe olan bu kavimler, Romal›lar taraf›ndan barbar olarak adland›r›l›rd›.
Hunlar›n Karadeniz'in kuzeyinden geçerek Do¤u
Avrupa yönünde ilerlemeye devam etmeleri, barbar kavimlerin yaflad›klar› bölgeleri terk etmelerine yol açt›.
Barbar topluluklar düzenli Hun birlikleri karfl›s›nda
tutunamayarak Avrupa içlerine do¤ru kaçmak zorunda kald›.
Germen kavimlerinin 375’ten itibaren Avrupa'n›n
içlerine yönelen bu göçleri “Kavimler Göçü” olarak
bilinir.
Kavimler Göçü sonucunda barbar kavimlerin büyük bölümü Roma topraklar›na girdi.
Kavimler Göçü Nelere Yol Açm›flt›r?
6
– Roma ‹mparatorlu¤u’nun siyasi ve sosyal düzeni
bozuldu. ‹mparatorluk Do¤u ve Bat› Roma fleklinde ikiye ayr›ld› (395).
– Roma topraklar› üzerinde birçok Germen devleti kuruldu.
– Avrupa'n›n bugünkü etnik yerleflim haritas›n›n
temelleri at›ld›.
Kavimler Göçü ile Ren boylar›na yerleflen Germenler Alman
kültürünün, ‹spanya’ya yerleflen topluluklar ‹spanyol kültürünün,
Britanya adalar›na yerleflen kavimler ise ‹ngiliz kültürünün temellerini att›lar.
– Germen kavimleri H›ristiyanl›¤› kabul etmeye
bafllad›.
– Avrupa toplumlar› ve devletleri siyasi ve sosyal
aç›dan yaklafl›k yüzy›l süren bir kar›fl›kl›k içinde
kald›.
– Merkezi krall›klar›n zay›flamas›na ba¤l› olarak
feodalite (derebeylik) ortaya ç›kt›.
Araflt›rmac›lar Kavimler Göçü’nü, ‹lk Ça¤'› sona erdiren, Orta
Ça¤'› bafllatan geliflme olarak kabul etmifltir.
‹LK TÜRK DEVLETLER‹
örnek soru
çözüm
fllar›nda Avrupa'n›n etnik co¤rafyas›n›n
Orta Ça¤ bafll
flmesinde afla
fla¤›dakilerden hangisi
büyük ölçüde de¤iflm
fltur?
etkili olmuflt
Orta Ça¤ bafllar›nda Avrupa'n›n etnik co¤rafyas›n›n
büyük ölçüde de¤iflmesinde, IV. yüzy›l sonlar›nda Kavimler Göçü’nün ortaya ç›kmas› etkili olmufltur.
Bu geliflme ile Roma topraklar› üzerinde birçok Germen devleti kuruldu. Avrupa'n›n bugünkü etnik yerleflim haritas›n›n temelleri at›ld›.
A) H›ristiyanl›¤›n yay›lmas›
B) Haçl› savafllar›n›n sona ermesi
Cevap D
C) Kolonizasyon hareketlerinin bafllamas›
D) Kavimler Göçü’nün ortaya ç›kmas›
E) islâmiyet'in do¤mas›
(1997-ÖYS)
1.7
Orta Ça¤ Avrupas›'nda siyasi yap› nas›ld›?
Kavimler Göçü ve barbar sald›r›lar›na ba¤l› olarak
Bat› Roma’n›n y›k›lmas›, Avrupa’da siyasi otorite
bofllu¤u do¤urdu.
geliflme, Avrupa’da mutlak krall›klar›n yeniden
güçlenmesine ortam haz›rlam›flt›r.
Yaflanan otorite bofllu¤u ve kar›fl›kl›k nedeniyle
Avrupa halklar› güvenliklerini koruyacak bir siyasi
otorite aray›fl›na girdi.
Orta Ça¤’da Avrupa’da sosyal eflitsizli¤e ve s›n›flara dayal› toplum yap›s› hüküm sürmüfltür.
Toprak sahibi baz› soylular, korumas›z kalan halk›n
kendi topraklar›nda tar›m yapmalar›na izin verdi.
Buna karfl›l›k korumalar› alt›na ald›klar› bu insanlardan vergi toplamaya bafllad›.
Orta Ça¤ Avrupas›’nda Sosyal Yap›
Bu dönemde Avrupa toplumlar› flu s›n›flara ayr›lm›flt›:
Soylular: En fazla ayr›cal›¤a sahip olan sosyal s›n›ft›. Askerlik ve yönetim iflleri ile u¤raflan bu s›n›f
vergi vermezdi.
Bu yap› içinde halk› himaye eden kiflilere süzeren,
himaye edilen halka ise vassal denilirdi.
Orta Ça¤’da ortaya ç›kan bu yönetim biçimi Feodalite (Derebeylik) olarak adland›r›l›r.
Bu yap› içinde merkezi krallar da birer derebeyi
gibi hareket etmifl ve di¤er feodal beyler üzerinde
yapt›r›m gücüne sahip olamam›flt›r.
Feodal rejimlerde,
– Siyasi aç›dan parçalanm›fll›k esast›.
– Derebeyleri kendi silahl› güçlerine sahipti.
– Ekonominin temeli topra¤a ve tar›ma dayal›yd›.
– Derebeyleri halk üzerinde önemli yetkilere sahipti.
– Derebeyleri birbirlerinin egemenlik alan›na kar›flamazd›.
Feodal beyler korunakl› flato veya kalelerde yafl›yordu.
Feodalite, XV. yüzy›lda barutun ateflli silahlarda
kullan›lmas›yla birlikte y›k›lma sürecine girdi. Bu
Soylular Orta Ça¤ Avrupas›'nda ayr›cal›kl› s›n›ft›
Din adamlar›: Soylularla birlikte önemli ayr›cal›klara sahip bir di¤er s›n›ft›r. Din adamlar› askerlik
yapmaz, vergi vermez, kiliseye ait olan topraklarda yaflarlard›.
Burjuvalar: fiehirlerde yaflayan ve geçimlerini ticaret yaparak sa¤layan s›n›ft›r. Ticari faaliyetler ve
özgürlükleri d›fl›nda herhangi bir haklar› bulunmuyordu.
Köylüler: Bu s›n›f özgür köylüler ve kölelerden
7
‹LK TÜRK DEVLETLER‹
oluflmaktayd›. Özgür köylü mülk edinebilir, istedi¤i
toprakta çal›flabilirdi. Köle ise herhangi bir hakka
sahip de¤ildi ve topraklarla birlikte al›n›p sat›labilmekteydi.
örnek soru
fla¤›dakilerden hangisi Avrupa'da feodalitenin ku Afla
r u l m a s › n a o r t a m h a z › r la y a n e t ke n l er d e n b ir i d i r ?
A) Haçl› Savafllar›
B) Co¤rafi Keflifler
çözüm
Avrupa’da feodal yönetim anlay›fl›n›n kurulmas›n›
sa¤layan en temel etken IV. yüzy›l sonlar›nda k›tada
Kavimler Göçü’nün yaflanmas›d›r.
Kavimler Göçü Avrupa’da siyasi otorite bofllu¤u do¤urdu.
Yaflanan otorite bofllu¤u nedeniyle Avrupa halklar›
güvenliklerini koruyacak bir siyasi otorite aray›fl›na
girdi.
Toprak sahibi baz› soylular korumas›z kalan halk›n
kendi topraklar›nda tar›m yapmalar›na izin verdi. Buna karfl›l›k korumalar› alt›na ald›klar› bu insanlardan
vergi almaya bafllad›.
C) Rönesans Hareketleri
D) Kavimler Göçü
E) Reform Hareketleri
Cevap D
(1988-ÖYS)
1.8
Hunlar Avrupa'da devlet kuruyor... (375-469)
Hunlar›n Avrupa’ya yönelik ilerleyifli Balamir idaresinde gerçekleflti. Tuna Nehri etraf›na ulaflan
Hunlar, bu bölgede Ostogot ve Vizigot topraklar›n›
ele geçirdi (375).
Toplulu¤un bafl›na Balamir'in ard›ndan Uld›z geçti
(378). Bu dönemde Hunlar›n bir kolu Macar topraklar›na yerleflirken, di¤er bir kolu Kafkaslardan
Anadolu'ya girdi. Bu olay Türklerin Anadolu'ya ilk
1.9
Avrupa Hun Devleti’ni kuran Hunlar, Uld›z Dönemi’nde önemli bir siyasi güç haline geldi. Bat› Roma ile iyi iliflkiler kurulurken, Bizans y›ll›k vergi
ödemek zorunda b›rak›ld›.
Ancak Avrupa Hun Devleti’nin en güçlü dönemi hiç
kuflkusuz Atilla zaman›nda yafland›.
Attilla Dönemi; Avrupa Hun Devleti’nin alt›n ça¤› (434-453)
Uld›z'›n 410’da ölümünün ard›ndan tahta geçen Attila, Avrupa Hun Devleti'nin en tan›nm›fl hükümdar›d›r. Bu dönemde genifl bir bölge egemenlik alt›na
al›nd›.
– Ticaret yapmak için eflit flartlar alt›nda bir araya
gelinecekti.
Attila ilk planda, Bizans (Do¤u Roma) ile bozuk
olan iliflkileri yeniden düzenlemek için giriflimlerde
bulundu.
– Bizans taraf›ndan Avrupa Hun Devleti'ne ödenen y›ll›k vergi 700 alt›n libre olacakt›.
Bu çerçevede Bizans ile 434 y›l›nda Margos Antlaflmas›’n› imzalad›.
Bu antlaflmaya göre;
– Hunlarca esir edilmifl Romal›lar ile ülkelerini terk
eden Hunlar, Bizans Devleti'ne kabul edilmeyecekti.
– Romal› mülteciler ve esirler için Hunlara fidye
ödenecekti.
– Bizans, Hun egemenli¤i alt›ndaki kavimlerle iflbirli¤i yapmayacakt›.
8
ak›nlar›ndan say›l›r.
– Ticari faaliyetler belli s›n›r kasabalar›nda yap›lacakt›.
Attila, Bat› Roma üzerine daha rahat gidebilmek
için Balkanlar› bask› alt›nda tutmaya çal›flm›flt›r.
Bu bölgeye düzenlenen seferler sonucunda Bizans
Devleti ile bu kez Anatolios Antlaflmas› imzaland›
(447).
Bu antlaflmaya göre;
– Bizans Devleti Tuna Nehri'nin güneyinde asker
bulundurmayacakt›.
– Bizans, Avrupa Hun Devleti'ne ödemesi gereken
vergi miktar›n› üç kat art›racakt›.
‹LK TÜRK DEVLETLER‹
örnek soru
Av r u p a H u n D e v l e t i i l e B i z a n s a r a s › n d a y a p › l a n A n a flmas›’nda yer alan,
tolios Antlaflm
Nehri‘nin güneyinde asker bulundurmayacakt›r.” ve
“Bizans, Avrupa Hun Devleti'ne ödemesi gereken vergi miktar›n› üç kat art›racakt›r.” maddeleri Hunlar›n
Bizans'a üstünlük sa¤lad›¤›n›n göstergesidir.
Cevap D
I. Bizans Devleti, Tuna Nehri‘nin güneyinde asker
bulundurmayacakt›r.
II. ‹ki devletin tüccarlar› için ortak ticaret flehirleri
kurulacakt›r.
III. Bizans, Avrupa Hun Devleti'ne ödemesi gereken
vergi miktar›n› üç kat art›racakt›r.
m a d d el e r in d en h a n g il e r i, H u n l a r › n B i z a n s ' a ü s t ü n l ü k
sa ¤l a d › ¤› n › n g ö s te r g e s i d i r?
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
D) I ve III
C) Yaln›z III
E) II ve III
çözüm
Avrupa Hun Devleti ile Bizans aras›nda yap›lan Anatolios Antlaflmas›’nda yer alan, “Bizans Devleti, Tuna
1.10
Avrupa Hun Devleti hükümdar› Attila
Atilla bat›ya yöneliyor...
Do¤u s›n›rlar›n› güvenceye alan Attila, Bat› Roma
üzerine yöneldi ve Galya Seferi’ni düzenledi. Bu
sefer s›ras›nda her iki taraf da çok kay›p vermifl,
kesin bir sonuç al›namam›flt›r (451).
Bir y›l sonra ‹talya'ya girerek Roma önlerine gelen
Attila, Papa'n›n Roma’y› ba¤›fllamas› iste¤ini kabul
etmifl ve Hun ordusu Roma kap›lar›ndan geri dönmüfltür (452).
Orta Avrupa'da tutunamayaca¤›n› anlayan Hunlar›n bir k›sm› Karadeniz'in kuzeybat›s›na yöneldi.
Di¤er bir k›sm› ise Orta Asya'ya geri döndü.
Hunlarla egemen olduklar› bölgelerdeki kavimler
aras›nda ciddi bir etkileflim yaflanm›flt›r. Bu etkileflim sonucunda Tuna civar›ndaki Hunlar IV. yüzy›ldan itibaren H›ristiyanlaflt›.
Attila'n›n Roma'y› iflgal etmeden geri dönmesinde
flu nedenler rol oynam›flt›r:
– Kazan›mlar›n› yeterli görmesi,
– Roma'n›n H›ristiyanlar için kutsal bir yer olmas›,
– Do¤u'da Sasanilerle mücadele etmek istemesi
Attila, Roma Seferi sonras›nda ölmüfltür (453).
Attila'n›n ölümünden sonra Hun taht›na o¤ullar›
‹lek, Dengizik ve ‹rnek geçti, devlet otoritesi korunamad›. Avrupa Hun Devleti siyasi ve askeri gücünü yitirmeye bafllad›.
‹ç isyanlar ve Bizans'›n sald›r›lar›, Avrupa Hun Devleti'nin 469'da y›k›lmas›na yol açt›.
1.11
Attila, Roma kap›lar›ndan geri dönmüfltür.
Hunlar, ordu düzeni, pantolon ve ceket giyme, at koflumlar›
ve atlar› eyerleme konular›nda Avrupa toplumlar›na örnek oldu.
Kök Türk Devleti; Orta Asya’da yeni bir güç...
Büyük Hun Devleti’nin ard›ndan Orta Asya'da kurulan ikinci büyük Türk devleti Kök Türk Devle-
ti'dir.
Avar egemenli¤inin sona ermesinden sonra Bumin
9
‹LK TÜRK DEVLETLER‹
Ka¤an taraf›ndan Ötüken merkezli olarak 552
y›l›nda kurulmufltur.
“Türk” ifadesi, ilk defa Kök Türkler taraf›ndan devlet ad› olarak kullan›lm›flt›r.
örnek soru
Kök Türkler, Orta Asya'da yaflayan Türk topluluklar›n› yeniden bir siyasi çat› alt›nda birlefltirmeyi
baflard›.
O r t a A s y a ' d a A v a r e g e me n l i ¤ i n i n s o n a e r m e s i n d e n
fla¤›dakiler sonra 552 y›l›nda kurulmufl olan devlet afla
d e n ha n g i s i d i r ?
Bumin Ka¤an, ülkenin bat› bölgesini kardefli ‹stemi’nin yönetimine b›rakt›, kendisi de ka¤an unvan›yla do¤u bölgesini yönetti.
A) Kök Türk
Bu dönemde bir Türk boyu olan Tölesler egemenlik alt›na al›nd›.
Çin ile siyasi ve ekonomik iliflkiler kuruldu ve Avarlar etkisiz hale getirildi.
Bumin Ka¤an, ölümünün ard›ndan yerine Ko-lo
geçti. Ko-lo Dönemi’nde devletin s›n›rlar›n›n genifl-
1.12
letilmesi için çaba harcand›.
B) Uygur
D) Mo¤ol
C) Hun
E) Akhun
(ÖYS 1991)
çözüm
Orta Asya'da Avar egemenli¤inin sona ermesinden
sonra 552 y›l›nda kurulmufl olan devlet Kök Türk
devletidir.
Cevap A
Mukan Ka¤an Dönemi, Kök Türklerin en güçlü dönemidir. (553-572)
Mukan Ka¤an zaman›nda Kök Türkler bölgenin en
önemli siyasi ve askeri güçlerinden biri haline geldi. Avarlar ortadan kald›r›ld›, ülke s›n›rlar› bat›da
Hazar Denizi'ne kadar geniflletildi.
Kitanlar ve K›rg›zlar egemenlik alt›na al›nd›, Çinliler ve Akhunlar üzerine sefer düzenlendi.
Ülkenin bat› kanad›n› yöneten ‹stemi Yabgu, ‹pek
Yolu denetimi için Akhunlara karfl› Sasanilerle iflbirli¤i yapt›. Bu ifl birli¤i sonucunda Akhun Devleti
y›k›lm›fl ve bu devletin topraklar› Sasanilerle paylafl›lm›flt›r (557).
Kök Türklerin Bizans ve Sasanilerle olan mücadelelerinin temel
sebebi, ‹pek Yolu üzerinde hakimiyet kurabilme düflüncesidir.
Bu arada Bizansl›lar, Sasanilere karfl› ‹stemi Yabgu’yla ittifak yapmak istemifl, Kök Türkler ‹stanbul’a, Bizansl›lar da Ötüken’e birer heyet yollam›flt›r.
Kök Türk Devleti taht kavgalar› ve Çinlilerin k›flk›rtmalar› sonucunda do¤u ve bat› fleklinde ikiye
ayr›ld› (582).
Do¤u Kök Türkler 630 y›l›nda, Bat› Kök Türkler ise
659'da Çin egemenli¤ine girdi.
Kök Türklerin Çin esareti yaklafl›k 50 y›l sürdü. Bu
süreçte yeniden ba¤›ms›z olabilmek için çok say›da isyan ç›kar›ld›.
Çinlilerce kanl› flekilde bast›r›lan bu isyanlar›n en
bilineni, Kök Türk hanedan›ndan Kürflad'›n isyan›d›r.
Çin ‹mparatoru ‹flbara Ka¤an’dan Türk töresinden vazgeçmesini istemifl, ‹flbara cevaben, "Geleneklerimiz eski ça¤lardan beri
devam etmektedir. Onlar› de¤ifltirmeye benim gücüm yetmez."
demifltir.
Mukan Ka¤an Dönemi’nde devletin s›n›rlar› Büyük
Okyanus'tan Volga Nehri'ne kadar genifllemifltir.
Mukan Ka¤an'dan sonra tahta Tapo Ka¤an geçmifltir.
Tapo Ka¤an Dönemi: Ülkenin yönetimini ye¤eni ve
kardefli ile paylaflan Tapo Ka¤an’›n Mani dinini
Türk halk› aras›nda yayma çabalar›, Kök Türk ileri
gelenleri ve halk taraf›ndan tepki ile karfl›land›.
‹flbara Ka¤an Dönemi’nde ise Çinlilerin, Türkleri
asimile etme çabalar› yo¤unlaflm›flt›r.
10
Kök Türkler Çin üzerinde etkinlik sa¤lam›flt›r.
‹LK TÜRK DEVLETLER‹
örnek soru
çözüm
flad Ayaklanmas›’yla ilgili
Türk tarihinde görülen Kürfla
fla¤›da verilen,
olarak afla
I. Türklerin, ba¤›ms›zl›¤› amaçlayan hareketlerinden biridir.
II. Do¤u Göktürk Devleti’nin Çin egemenli¤i alt›nda
bulundu¤u dönemde gerçekleflmifltir.
III. Türklerin, ‹slamiyeti kabul etmelerinde etkili olmufltur.
b i l g i l e r i n d e n h a n g i l e ri do ¤ r u d u r ?
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
D) I ve II
Kök Türk Devleti’nin ba¤›ms›zl›¤›n› kaybederek, Çin
egemenli¤i alt›na girmesinden sonra ba¤›ms›zl›k için
çok say›da isyan ç›kar›ld›¤› bilinmektedir.
Bu isyanlardan bir tanesi de Kürflad ‹syan› olarak bilinen ayaklanmad›r.
Kürflad taraf›ndan ç›kar›lan isyan, Kök Türk Devleti’nin Çin egemenli¤i alt›ndan kurtar›lmas›na ve yeniden ba¤›ms›z olmas›na yönelik olarak gerçeklefltirilmifl bir giriflimdir.
Cevap D
C) Yaln›z III
E) I, II ve III
(LYS-4 2010)
1.13
Çin esareti son buluyor, Kök Türkler yeniden ba¤›ms›z oluyor... (682-745)
Kutluk önderli¤inde bafllat›lan ba¤›ms›zl›k giriflimi
Çinlilerin Türk topraklar›ndan ç›kar›lmas›yla sonuçland›. Kutluk Ka¤an, Ötüken’i ele geçirerek 682
y›l›nda II. Kök Türk (Kutluk) Devleti’ni kurdu.
Kök Türkleri yeniden bir çat› alt›nda toplamaya çal›flan ve Çin’e defalarca sefer düzenleyen Kutluk
Ka¤an bölgedeki etkinli¤ini art›rmaya çal›flt›.
Kapgan Ka¤an Dönemi: Kutluk Ka¤an öldü¤ünde
yerine kardefli Kapgan Ka¤an (692-716) geçti. Kendisine tecrübeli bir devlet adam› olan Tonyukuk
yard›mc› olmufltur.
alt›nda topland›. Kök Türkler, bu de¤erli devlet
adamlar› zaman›nda Çin karfl›s›nda yeniden siyasi
üstünlük sa¤lad›.
Çin'le ile olan askeri mücadelelerin kal›c› bir yarar
sa¤lamayaca¤›n› düflünen Bilge Ka¤an, bar›fl siyaseti izlemifl ve Çinlilerle anlaflma yapm›flt›r.
Kül Tigin'in 731'de, Bilge Ka¤an'›n da 734'te ölmesi, iç çekiflmelere yol açt›. Ülke bütünlü¤ü korunamad›.
Basmil, Karluk ve Uygurlar›n ç›kard›¤› isyan sonras›nda II. Kök Türk Devleti y›k›ld› (742).
‹ktidarda bulundu¤u süre içinde Çin'i bask› alt›nda
tutmaya çal›flan Kapgan Ka¤an, Türk boylar›n›n
ço¤unu egemenli¤i alt›na ald›.
Bu dönemde devlete ba¤l› Türk boylar›n›n say›s› 30’u bulmufl ve
Türk siyasi birli¤i büyük ölçüde sa¤lanm›flt›r.
Yönetimden memnun olmayan Türk boylar›n›n isyan› sonucunda Kapgan Ka¤an’›n öldürülmesinin
ard›ndan ülkede taht kavgalar› ortaya ç›kt›.
Bilge Ka¤an Dönemi: Kök Türk taht›na 716’da Bilge
Ka¤an geçti. Bu dönemde kardefli Kül Tigin ordu komutanl›¤›, Tonyukuk da vezir olarak görev yapt›.
‹ç kar›fl›kl›klar sona erdirilerek merkezi otorite yeniden güçlendirildi. Türk boylar› yeniden tek çat›
1.14
Bilge Ka¤an'a ait özel eflyalar
Uygurlar (745-840)
Kök Türk Devleti’nin y›k›lmas›n› sa¤layan Türk
boylar›ndan olan Uygurlar, 745’te kendi devletlerini kurdular. Uygur Devleti, Büyük Hun ve Kök Türk
devletlerinin ard›ndan Orta Asya’da kurulan
önemli bir Türk devletidir.
11
‹LK TÜRK DEVLETLER‹
Uygur Devleti, Kutluk Bilge Kül Ka¤an taraf›ndan
Ordu Bal›k (Karabalgasun) flehri merkez yap›larak
kuruldu. K›sa sürede genifl bir alanda egemenlik
sa¤land›.
Kutluk Bilge Kül Ka¤an’›n 747’de ölümünden sonra yerine o¤lu Moyen Çur geçti. Bu dönemde devletin s›n›rlar› geniflledi.
Çinlilerle Müslüman Araplar aras›nda 751 y›l›nda
yaflanan Talas Savafl› ile Çin’in orta Asya’ya egemen olmas› önlendi.
Talas Savafl› sonras›nda Çin’in zor duruma düflmesiyle Uygurlar, Çin üzerindeki bask›lar›n› art›rd›lar.
Moyen Çur Dönemi’nde Çin'deki taht kavgalar›na
müdahale edildi. Çin imparatoruna ülkesindeki isyanlar karfl›s›nda yard›m gönderildi.
örnek soru
Uygurlar, 745 y›l›nda Karluk ve Basmillerle birleflip
Göktürk Devleti’ni y›karak yerine Orhun Nehri k›y›lar›nda baflkent Ötüken olmak üzere yeni bir devlet
kurmufllard›r. Dokuz aile birli¤inden oluflan Uygurlar,
Karluk ve Basmil topluluklar›n› da itaatleri alt›na alarak bu say›y› on bire ç›karm›fllard›r.
fla¤›daki yarg›lardan hangisine
Yaln›z bu bilgiyle afla
fl›labilir?
ulafl›
A) Göçebe yaflam sürdürülmüfltür.
B) Uygurlar, farkl› topluluklar› bir araya getirmifllerdir.
C) Çin’in bask›s›yla bat›ya göçler olmufltur.
D) Karluklar Uygurlardan önce devlet kurmufltur.
E) Karluklar Orta Asya’n›n Türk egemenli¤inde kalmas›nda etkili olmufltur.
(LYS-4 2010)
çözüm
Uygurlar›n Karluk ve Basmillerle birleflerek devlet
kurmalar›, farkl› topluluklar›n bir araya getirildi¤ini
göstermektedir.
Çin Seddi
1.15
Cevap B
Yeni bir din, yeni bir hayat...
Bögü Ka¤an Dönemi’nde Uygurlar›n Çin üzerindeki nüfuzlar› artt›. Tibetlilerin sald›r›lar›na maruz
kalan Çin’e bu dönemde yard›m edildi.
Bögü Ka¤an Dönemi’nin önemli di¤er bir geliflmesi
de Maniheizm dininin ülkede yay›lmaya bafllamas›d›r.
Bögü Ka¤an, Çin seferinden dönüflünde birkaç Mani
rahibini de beraberinde getirdi. Mani rahipleri Maniheizm’in Uygurlar aras›nda yay›lmas›n› sa¤lad›.
Maniheizm’i benimseyen Bögü Ka¤an, baflkentte
bir tap›nak yapt›rarak, bu inanc› devletin resmi dini haline getirdi.
Et yemeyi ve savaflmay› yasaklayan Mani dini,
Türklerin yaflant›s›na uygun de¤ildi. Mani dininin
etkisiyle savaflç› özellikleri zamanla zay›flayan Uygurlar, yerleflik hayata geçmeye bafllad›lar.
Uygurlara ait Ordu Bal›k flehrinin kale kal›nt›lar›
Çin'i koruyan bu politikalardan bir süre sonra vazgeçilmifl ve Çin'in birçok flehri iflgal edilmifltir. Uygur Devleti, Bögü Ka¤an zaman›nda oldukça zenginleflti. Büyük saraylar bu dönemde yap›lm›flt›r.
12
Yeni dini halk›n ö¤renmesi için çok say›da kitap
yaz›ld›. Bu kitaplar›n bas›m›nda matbaa olarak nitelendirilebilecek kal›plar kullan›ld›.
Yerleflik hayata geçen Uygurlar, tar›m ve ticarette
önemli geliflmeler kaydettiler. Tar›m› gelifltirmek
için sulama kanallar› yapt›lar.
‹LK TÜRK DEVLETLER‹
Uygurlar bu yeni dönemde egemenlik alanlar›n› geniflletmekten daha çok komflular›yIa iyi geçinmeyi
ve ticari iliflkilerini sürdürmeyi tercih etmifllerdir.
– Alfabelerinde 14-18 harf kullanm›fllard›r.
– Uygurlar›n Mo¤ollar döneminde kültürel etkinlikleri olmufltur.
örnek soru
Cevap D
Türk devletleriyle ilgili olgulardan baz›lar› flunlard›r:
I. Avrupa'da devlet kurmufllard›r.
II. Maniheizm'i kabul etmifllerdir.
III. Alfabelerinde 14-18 harf kullanm›fllard›r.
IV. Orduyu onluk sisteme göre ilk kez düzenlemifllerdir.
V. Mo¤ollar döneminde kültürel etkinlikleri olmufltur.
VI. Siyasi varl›klar›na Göktürkler son vermifllerdir.
flkindir?
Bu olgulardan hangileri Uygurlara iliflk
A) I. ve III.
B) l. ve V.
D) II. III. ve V.
C) IV ve VI.
E) II. IV. ve VI.
(ÖYS 1995)
çözüm
Uygurlar,
– Maniheizm'i kabul etmifllerdir.
1.16
Uygur savaflç›lar›
Uygurlar y›k›lma sürecine giriyor...
Bögü Ka¤an’›n 780 y›l›nda öldürülmesinin ard›ndan tahta Baga Tarkan geçti. Ülkede iç kar›fl›kl›klar
ve taht mücadeleleri bafllad›. Devletin merkezi
otoritesi zay›flad›.
Baga Tarkan’dan sonra devletin bafl›na geçen Bilge Ka¤an Dönemi’nde de kar›fl›kl›klar sürdü. Çin’le
mücadele edilmesinin yan›nda, Türk boylar›n›n sald›r›lar›yla da karfl› karfl›ya kal›nd›.
Siyasi ve askeri alanda yaflanan sorunlara bir de
k›fl aylar›n›n çok sert geçmesi eklenince, Uygurlar
ciddi ekonomik s›k›nt›larla karfl›laflt›.
Uygur Devleti, K›rg›z sald›r›lar›n›n etkisiyle 840 y›l›nda y›k›ld›. Yurtlar›n› terk etmeye bafllayan Uygurlar›n bir bölümü Do¤u Türkistan’a, di¤er bölümü de Kansu bölgesine yerleflti.
Çin’in Kansu bölgesine yerleflerek Kansu Uygur
Devleti’ni (Sar› Uygurlar) kuran ve Budizm’i benimseyen Kansu Uygurlar›, askeri ve siyasi alanda etkili olamad›lar. Ancak, ‹pek Yolu üzerinde yaflamalar›
sebebiyle ekonomik güç kazanan bu devlet, XIII.
yüzy›lda Mo¤ollar taraf›ndan ortadan kald›r›ld›.
Turfan Uygurlar› olarak da bilinen di¤er bölüm,
Tanr› Da¤lar› ile Kaflgar taraflar›na yerleflti. Kurduklar› devlet Turfan (Do¤u Türkistan) Uygur Devleti olarak bilinir.
Uygur soylular›n› gösteren bir minyatür
Turfan Uygurlar› kültürel faaliyetlere yo¤unluk vermifl, do¤u-bat› ticaret yollar› üzerinde yaflad›klar›ndan ticari yönden ilerlemifllerdir. Turfan Uygur Devleti 1209 y›l›nda Mo¤ollar taraf›ndan y›k›ld›.
13
‹LK TÜRK DEVLETLER‹
örnek soru
fla¤›da verilen bilgilerden hangi Türk tarihiyle ilgili afla
s i d o ¤ r ud ur ?
A) Türkistan’›n Sincan özerk bölgesinde yaflayan topluluklardan biri Uygurlard›r.
B) Orta Asya’da kurulan ilk Türk Devleti Göktürklerdir.
C) Avrupa Hunlar›n›n kurucusu Mete Han’d›r.
D) Karluklar Avrupa’da devlet kurmufltur.
E) Alparslan Malazgirt Savafl›’n› Haçl›lara karfl› kazanm›flt›r.
(LYS-4 2010)
çözüm
Birçok devletin bünyesinde idari görev alan Turfan
Uygurlar› bugün Çin’e ba¤l› Sincan Uygur Özerk
Bölgesi’nde (Do¤u Türkistan) yaflamaktad›r.
Bir Uygur
minyatürü
Cevap A
1.17
D‹⁄ER BAZI TÜRK DEVLET VE TOPLULUKLARI
Avarlar
Asya Hun Devleti'nin y›k›lmas›ndan sonra ortaya
ç›kan Avarlar, IV. yüzy›l sonlar›nda Orta Asya’da
bir devlet kurdular. Devletleri Kök Türkler taraf›ndan y›k›l›nca da bat›ya göç ettiler.
açt›. Frank sald›r›lar› Avar Devleti’ni ortadan kald›rd› (805).
Slav as›ll› topluluklar taraf›ndan kurulan devletlerin idari ve
askeri teflkilatlar›nda Avar etkisinin izleri aç›kça görülmektedir.
Bu etkinin sadece Balkan uluslar› için de¤il, Bizans için de geçerli oldu¤u söylenebilir.
Karadeniz’in kuzeyinden Tuna boylar›na ulaflan
Avarlar, Bizans üzerinde siyasi bask› oluflturarak
Macaristan ve Romanya topraklar›nda bir devlet
kurdu (562).
Bizans’la olan iliflkilerinin bozulmas› üzerine 619
ve 626 y›llar›nda Sasanilerle birlikte ‹stanbul’u iki
defa kuflatt›lar.
örnek soru
Devlet
I.
Asya Hun
Özellik
Bilinen ilk Türk devleti olmas›
II. Göktürk
Orhun Kitabelerinin yaz›lmas›
III. Avar
Hristiyanl›¤› kabul eden ilk Türk
devleti olmas›
IV. Uygur
Yerleflik hayata geçen ilk Türk
devleti olmas›
V. Avrupa (Bat›)
Hun
Musevili¤i kabul eden ilk Türk
devleti olmas›
flleflt
fltirmelerden
Türk devletleriyle ilgili yukar›daki efll
flt›r ?
hangisi yanl›flt
A) I.
B) II.
C) III.
D) IV.
E) V.
(LYS 4 2011)
Avar bayra¤›
VII. yüzy›lda Avar merkezi otoritesi zay›flamaya
bafllad›. ‹ç kar›fl›kl›klar baz› Avar topraklar›n›n H›rvat, Bulgar, Çek ve Slovenlerin eline geçmesine yol
14
çözüm
Musevili¤i kabul eden ilk Türk devleti Avrupa Hun
de¤il, Hazar Devleti'dir.
Cevap E
‹LK TÜRK DEVLETLER‹
1.18
Bulgarlar
Avrupa Hun Devleti’nin y›k›lmas›ndan sonra Karadeniz'in kuzeyine dönen Hunlar, buradaki Türk
boylar› ile birleflti. Bu yeni topluluk "Bulgar" olarak
an›ld›.
Bulgarlar, 630 y›l›nda Kök Türk Devleti'nin y›k›lmas› üzerine Kafkaslar›n kuzeyinde Büyük Bulgar
Devleti'ni kurdu.
Bulgar Devleti VII. yüzy›lda parçaland›. Bulgarlar›n
bir bölümü ‹til (Volga) Nehri boylar›na, di¤er bölümü ise daha bat›ya ilerleyerek Tuna Nehri etraf›na
yerleflti.
1.19
X. yüzy›lda ‹slamiyeti benimseyen ‹til Bulgarlar›n›n
kurdu¤u ‹til Bulgar Devleti, Alt›n Orda Devleti taraf›ndan y›k›lm›flt›r.
Baz› araflt›rmac›lar, ‹til Bulgar Devleti'ni ilk Müslüman Türk
devleti olarak kabul etmifllerdir. ‹til Bulgarlar›, ‹slamiyeti kabul
etmelerinden dolay› kimliklerini korumufltur.
Hazarlar
Hazarlar, Karadeniz ve Hazar’›n kuzeyinde Kök
Türk Devleti'nin y›k›lmas›ndan sonra VII. yüzy›lda
ba¤›ms›z bir devlet kurdular (630).
Bizans-Sasani mücadelelerinde Bizans’›n yan›nda
yer alarak Sasanilerin zay›flamas›n› sa¤lad›lar. Sasani Devleti’nin, Hz. Ömer Dönemi’nde Müslümanlar taraf›ndan y›k›lmas›, Hazarlarla Müslümanlar›
karfl› karfl›ya getirdi.
1.20
Tuna Bulgarlar› Slav kavimleri ile kar›flm›fl, IX. yüzy›lda H›ristiyanl›¤› benimseyerek milli benliklerini
kaybetmifltir.
dikkat çekmifltir.
Hazarlarda yönetimi elinde bulunduran hanedan
Musevilik inanc›n› benimsemiflti. Halk aras›nda ‹slamiyet ve H›ristiyanl›k da yay›lm›flt›r.
VIII. ve IX. yüzy›llarda büyük bir devlet haline gelen
Hazarlar, X. yüzy›ldan itibaren zay›flad›. Ticaret
yollar› üzerindeki denetim zay›flay›nca ekonomik
yap› bozuldu.
VII. yüzy›l sonlar›nda H›ristiyan unsurlar›n etkisinde kalan Hazarlar, Müslüman Araplar›n Kafkasya’ya yönelik sald›r›lar›na karfl› koydular.
VII. ve IX. yüzy›llar, Hazarlar›n yaflad›¤› bölgede "Hazar Bar›fl
Ça¤›" olarak adland›r›ld›.
Hazar Devleti, IX. yüzy›lda devlet teflkilat›, ticari
faaliyetleri, dini hoflgörüsü ve ekonomik refah› ile
Peçenek ak›nlar› ile zay›flayan Hazar Devleti, Ruslar taraf›ndan y›k›ld› (956).
Peçenekler
Peçenekler, IX. yüzy›lda Karadeniz’in kuzeyine
yerleflmifl, ve Ruslar›n Karadeniz’e inmelerine
uzun süre engel olmufltur.
çeneklerin siyasi varl›¤›na son verdi (1091). Devletleri da¤›lan Peçenekler, Macaristan’a ve Bizans
topraklar›na yerleflti.
XI. yüzy›l›n ortalar›nda Balkanlara gelen ve H›ristiyanl›¤› benimseyen Peçeneklerin bir k›sm› Bizans
ordusunda görev ald›.
Malazgirt Savafl›'nda Bizans ordusundaki Peçenek
kuvvetleri, Selçuklular›n taraf›na geçerek Türklerin savafl› kazanmalar›nda rol oynad›lar.
Balkanlarda güçlenen Peçenekler, Bizans'la fliddetli bir mücadeleye girifltiler, Çaka Bey ve Selçuklularla ittifak yaparak Bizans'› üçlü bask› alt›na ald›lar.
Bask›dan kurtulmak isteyen Bizans, K›pçaklar›n
Peçeneklere sald›rmalar›n› sa¤lad›. K›pçaklar, Pe-
Peçenekler Balkanlara göç etmifltir.
15
‹LK TÜRK DEVLETLER‹
1.21
O¤uzlar (Uzlar)
Orta Asya Türk boylar›n›n en önemlilerinden
O¤uzlar X. ve XI. yüzy›llarda Hazar Denizi ile Balkafl Gölü aras›ndaki topraklarda yaflam›flt›r. Zamanla bir k›sm› Horasan’a, bir k›sm› Hazar’›n kuzeyinden bat›ya yöneldi.
Horasan’a giden O¤uzlar ‹slam’› benimsedi. Bu
topluluk Büyük Selçuklu Devleti’nin kurucular›d›r.
Zaman içinde daha bat›ya yani Anadolu’ya göç et-
1.22
tiler.
Karadeniz üzerinden bat›ya göç eden O¤uzlara ise
Uz denilir. Don ve Dinyeper üzerinden Balkanlara
do¤ru yöneldiler.
Yirmi dört boydan meydana gelen O¤uzlar genellikle göçebe olarak yaflam›fllard›r. Fakat bat›ya
do¤ru ilerledikçe yerleflik hayata geçmifl ve flehirler kurmufllard›r.
Karluklar
Kök Türklerin egemenli¤inde yaflam›fl, Kök Türk
Devleti’nin Hazar'›n kuzeyine ve Maveraünnehir’e
yay›lmas›nda önemli rol oynam›flt›r.
Kök Türklerin Çin esareti döneminde di¤er Türk
boylar› gibi Karluklar da Çin yönetimine baflkald›rm›flt›r.
Karluklar ortaya ç›kan iç anlaflmazl›klar ve Çin k›flk›rmalar› nedeniyle Kök Türk yönetimine karfl›
ayakland› ve Kök Türk Devleti’nin y›k›lmas›nda etkili oldular.
Uygurlarla Orta Asya’da siyasi egemenlik mücadelesine giriflen Karluklar, 751 y›l›nda gerçekleflen
Talas Savafl›’nda Çinlilere karfl› Araplar› destekledi.
‹slam’› benimseyen ilk Türk toplulu¤u olan Karluklar, ilk Türk ‹slam devleti olarak bilinen Karahanl›
Devleti’nin kuruluflunda da önemli roller üstlenmifltir.
Uygurlar ve Türgifller döneminden itibaren Türk yaflay›fl›na giren flehirleflme anlay›fl›n›n, Karluklar taraf›ndan gelifltirilerek devam ettirildi¤i bilinmektedir.
Karluklar, XII. yüzy›lda Karahitay ve Mo¤ol egemenli¤i alt›na girmifltir.
örnek soru
Karluklar, Müslüman olmamalar›na karfl›n, ‹slam ordusuyla birleflip 751 y›l›nda Talas’ta Araplar›n yan›nda savafla girmifller; Çin’in yenilgiye u¤rat›lmas›nda
önemli rol oynam›fllard›r.
fl›’nda desteklemele Karluklar›n, Araplar› Talas Savafl›
rinde,
I. ‹slam Devleti’nde saltanat sisteminin devam etmesi,
II. Çin’in Orta Asya’daki Türk egemenli¤ine son
vermek istemesi,
III. Türgifl Devleti’nin y›k›lm›fl olmas›
fltur?
durumlar›ndan hangileri etkili olmuflt
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
D) I ve II
C) Yaln›z III
E) II ve III
(ÖSS 2006 / Sos-2)
çözüm
Karluklar›n Araplar› Talas Savafl›’nda desteklemesinde Çin’in Orta Asya’daki Türk egemenli¤ine son vermek istemesi etkili olmufltur.
Cevap B
1.23
... ve di¤er Türk topluluklar›
Sabirler (Sabarlar): Tanr› Da¤lar›’n›n do¤usunda
yaflam›fl, V. ve VI. yüzy›llarda Bat› Sibirya ve Kuzey
Kafkasya’ya yerleflmifltir. Avar bask›s› sonucunda
Ural Da¤lar›’n›n güney do¤usuna ilerlediler. Sibirya ad› da Sabir Türklerinden kalmad›r.
VI. yüzy›l bafllar›nda Do¤u Avrupa’ya uzanan Sabirler, Sasanilerle Bizans’a karfl› savaflt›lar. Sabir-
16
lerin Anadolu’ya girdikleri, Kayseri, Ankara ve
Konya yak›nlar›na kadar ilerledikleri de bilinmektedir.
k›rtlar: Baflk›rtlar X. yüzy›la kadar çeflitli Türk
Baflflk
boylar›na ba¤l› flekilde yaflam›flt›r. XIII. yüzy›lda Alt›n Orda Devleti'ne ba¤lanarak ‹slamiyeti kabul ettiler.
‹LK TÜRK DEVLETLER‹
XVII. yüzy›lda Rus egemenli¤ine giren Baflk›rtlar›n
ba¤›ms›zl›k mücadeleleri Ruslar taraf›ndan her seferinde kanl› bir flekilde bast›r›lm›flt›r.
yan Macarlar, Avar ve Peçenek bask›lar› nedeniyle
önce Kafkasya’ya, daha sonra da Do¤u Avrupa’ya
bat›ya göç etmifltir.
Türgiflflller: Kök Türk Devleti’ne ba¤l› olarak Talas
Nehri ve Is›k Gölü çevresinde yaflam›flt›r. Türgifller,
Kök Türk Devleti’nin y›k›lmas›ndan da¤›n›k bir halde yaflayan tüm Türk boylar›n› bir araya getirmifltir.
Bilinen ilk hükümdarlar›, kendi ad›na para bast›ran
Baga Tarkan’d›r. VIII. yüzy›ldan itibaren iç kar›fl›kl›klar yaflayan Türgifl Devleti, Çinlilerin bask›lar›
sonucunda ikiye bölündü, daha sonra da Karluk
sald›r›lar› ile ortadan kalkt›.
Kumanlar (K›pçaklar): X. yüzy›lda Karah›taylar›n
bask›lar› sonucunda bat›ya göç eden K›pçaklar,
Do¤u Avrupa’ya yerlefltiler. Rus prenslikleriyle savaflt›lar.
XI. yüzy›lda Balkafl Gölü ile Karadeniz aras›ndaki
topraklara egemen olan Kumanlar, XIII. yüzy›lda
Mo¤ol istilas›yla karfl› karfl›ya kald›.
Kumanlar›n Macaristan’a yerleflen k›sm› H›ristiyan
olmufl ve Macarlarla kar›flm›flt›r.
K›rg›zlar: En eski Türk topluluklar›ndan birisidir.
Önce Baykal Gölü‘nün bat›s›nda yerleflmifl, V. yüzy›ldan bafllayarak Yenisey boylar›na yönelmifllerdir. Hun, Kök Türk ve Uygur egemenli¤i alt›nda yaflad›lar.
K›rg›zlar, Uygur Devleti’ni y›karak kendi devletlerini kurdu (840). Ancak bu devlet uzun ömürlü olmam›fl, Mo¤ollar taraf›ndan y›k›lm›flt›r. K›rg›zlar,
Cengiz Han’a itaat eden ilk Türk kavmi olarak bilinir.
Manas Destan› K›rg›zlara aittir. Bu destan dünyan›n en uzun destanlar›nda biri olarak bilinmektedir,
Macarlar: ‹til Nehri ile Ural Da¤lar› aras›nda yafla-
Manas an›t› (K›rg›zistan)
Macaristan’a yerleflerek X. yüzy›lda H›ristiyanl›¤›
kabul eden Macarlar, zamanla Türk benliklerini
kaybettiler.
Kimekler: Kimekler, VIII. yüzy›l›n ortalar›nda Kök
Türk Devleti'nin y›k›lmas›ndan sonra ba¤›ms›zl›klar›n› elde edebildiler.
Tarihi süreçte K›pçaklar›n egemenli¤ini kabul etmek zorunda kald›lar.
örnek soru
fla¤›dakilerden hangisi bir Türk toplulu¤u de¤ildir ?
Afla
A) K›pçaklar
B) Vandallar
D) Karluklar
C) Sabirler
E) Avarlar
(1994-ÖYS)
çözüm
Vandallar bir Türk toplulu¤u de¤ildir. Avrupa’da yaflayan ve Kavimler Göçü ile bat›ya do¤ru göç eden
Germen topluluklar› aras›nda yer al›r.
Cevap B
‹LK TÜRK DEVLETLER‹ KÜLTÜR VE UYGARLIK
1.24
Türkler devletlerini nas›l kurar ve nas›l yönetirdi?
Türkler, ‹slamiyetten önceki dönemde devlete il
veya el ad›n› vermifllerdir. Devlet, siyasi teflkilatlanman›n temel biçimidir. Türk devletlerinin bafl›nda hakan, ka¤an ya da han olarak adland›r›lan hükümdar bulunurdu.
dan yönetim yetkisi verildi¤ine inan›rlard›. Bu anlay›fla kut ad› verilirdi.
Türkler, hükümdar ve ailesine Gök Tanr› taraf›n-
Tanr› taraf›ndan verildi¤ine inan›lan yönetme hak-
Kut inan›fl›, yönetim anlay›fl›n›n Türklerde kutsal bir temele
dayand›¤› anlam›na gelmektedir.
17
‹LK TÜRK DEVLETLER‹
k›, hükümdardan çocuklar›na (Tigin) geçerdi. Türklerde var olan veraset sistemi belirgin bir yap›ya
sahip olmad›¤› için hanedan üyeleri aras›nda taht
kavgalar› yaflanm›flt›r.
Taht mücadeleleri, Türk devletlerinin merkezi otoritesini zay›flatm›fl ve parçalanmalar›na yol açm›flt›r. Geleneksel Türk veraset sisteminin bir sonucu
olan bu sorun Türk devletlerinin siyasi varl›klar›n›n
uzun sürmesini engellemifltir.
örnek soru
Türk devlet anlay›fl›nda yönetme yetkisi, kurucu hanedana özgü say›lm›flt›r. Bu nedenle baflka bir hanedan saltanat mücadelesinde bulunamam›flt›r.
fla¤›dakilerden hangisidir?
Bu durumun nedeni afla
A) Yaflça büyük hanedan üyesinin tahta geçmesi
B) Hanedan üyelerinin illere vali olarak atanmas›
C) Hükümdarl›¤›n hukuksal kayna¤›n›n tanr›sal oldu¤una inan›lmas›
D) Yönetimin babadan o¤ula geçmesi
E) Hükümdar efllerinin devlet yönetiminde söz sahibi
olabilmesi
(LYS-4 2010)
çözüm
Türk devlet anlay›fl›nda baflka bir hanedan›n kurucu
hanedanla saltanat mücadelesinde bulunulmamas›nda, hükümdarl›¤›n kayna¤›n›n tanr›sal oldu¤una inan›lmas› etkili olmufltur.
Cevap C
Orta Asya’da kurgan kaz›lar› devam etmektedir.
1.25
Türklerde ülke kimin mal›d›r?
Türklerde “Ülke hanedan›n ortak mal›d›r.” anlay›fl›n›n geçerli olmas›, taht kavgalar›na ve Türk devletlerinin uzun ömürlü olamamas›na yol açm›flt›r.
‹slam öncesi Türk devletlerinde hükümdar›n efline
Hatun denirdi. Hatun, devlet yönetimiyle ilgili baz›
siyasi yetkilere sahipti. Kurultay çal›flmalar›na kat›l›r ve yabanc› elçilerin kabulünde haz›r bulunurdu.
d›yla hükümdar›n yabgu unvan› tafl›yan kardefli taraf›ndan yönetilirdi.
‹kili teflkilatta ülkenin do¤u k›sm› üstün tutulur, bu bölgede
oturan hakan, bütün ülkeyi yönetimi alt›nda bulundururdu.
Hükümdar›n o¤ullar›, devlet ifllerinde deneyim kazanmalar› için tecrübeli devlet adamlar›n›n yan›nda yetifltirilir ve valilik yaparlard›.
Türk devletlerinde devlet ifllerinin görüflülüp karara ba¤land›¤› Kurultay (Toy) vard›. Kurultay toplant›lar›na hakan baflkanl›k eder, hakan›n olmad›¤›
zamanlarda bu görevi vezirler üstlenirdi.
Meclisten ç›kan kararlar› uygulayan kiflilere buyruk ad› verilirdi. Sivil idarede saray ifllerine bakan
iç buyruklar yan›nda inanç, tarkan, apa, boyla, yula, baga, ataman, tudun, yugrufl, külüg, babac›k gibi unvanlar tafl›yan devlet büyükleri bulunurdu.
Türk hukümdarlar farkl› ünvanlar kullanm›flt›r.
Türk devlet anlay›fl›nda ülke topraklar›, do¤u-bat› ya
da sa¤-sol fleklinde iki k›sma ayr›l›rd›. Bu flekildeki
yönetim biçimi ikili teflkilat olarak adland›r›lm›flt›r.
Devletin bat› topraklar›, hakana ba¤l› kalmak kay-
18
Devletin d›fl siyaset ifllerini idare eden memuruna
tanguc›, hükümdarlar›n baflvezir durumundaki bafl
müflavirlerine ise ayguc› denirdi.
Ülke yönetiminde temel yetki hükümdarlara aitti.
Fakat bu durum Türk hükümdarlar›n›n s›n›rs›z yetkilere sahip olduklar› anlam›na gelmemektedir.
‹LK TÜRK DEVLETLER‹
Hükümdarlar yapacaklar› iflleri devlet büyüklerine
ve kurultaya dan›fl›r, töreye uygun davran›rd›. ‹lk
Türk devletlerinde kurultay›n savafl ve bar›fl gibi
konularda ald›¤› kararlar hakan› ba¤lamazd›. Kurultay bir dan›flma meclisi özelli¤ine sahipti.
Hakan›n her teklifi kabul edilmeyebilirdi. Kök Türk hakan› Bilge
Ka¤an, flehirlerin surlarla çevrilmesi ve Budizm ve Taoizm’in tan›t›lmas›n› teklif etmifl, fakat bu teklif kurultayda reddedilmifltir.
Türk hükümdarlar›, yönetimleri alt›nda bulundurduklar› halk› korumak ve doyurmak gibi sorumluluklar üstlenmifllerdir. Kök Türk Yaz›tlar› bu anlamda önemli bilgiler içermekte ve sosyal devlet
anlay›fl›n›n izlerini yans›tmaktad›r.
Üzerinde yaflan›lan ülke yurt olarak adland›r›l›rd›.
Ülke millete ait olup, millet ad›na hükümdar ve hanedan taraf›ndan yönetilmifltir.
Türkler ba¤›ms›z yaflamay› esaret içinde bir topra¤a ba¤lanarak yaflamaya tercih ederlerdi. Topraklar›n› koruyamayacaklar›n›
fark eden Türk topluluklar›, yurtlar›n› terk ederek baflka bir bölgeye yerleflme yoluna giderdi.
1.26
örnek soru
‹lk Türk devletlerinde kurultay›n savafl, bar›fl gibi
önemli konularda ald›¤› kararlar ka¤an› ba¤lamazd›.
fla¤›dakilerden en çok hangisi Buna göre, kurultay afla
n e b e n z e me k t e d i r?
A) Meclis hükümeti
B) Ola¤anüstü meclis
C) Kurucu meclis
D} Ulusal meclis
E) Dan›flma meclisi
(ÖSS 2000)
çözüm
‹lk Türk devletlerinde kurultay, bir karar organ›ndan
ziyade bir dan›flma meclisi niteli¤i tafl›maktad›r. Çünkü ilk Türk devletlerinde son karar hükümdar taraf›ndan veriliyordu.
Cevap E
Peki Türklerde toplum yap›s› nas›ld›?
‹slam öncesi dönemde Türk topluluklar›nda toplum, Ogufl-Urug-Boy-Bodun biçiminde yap›lan›rd›.
d›r›lan devletlerdir.
Buna göre toplumun temel birimi ailedir. Türkler
aileye ogufl ad›n› vermifllerdir. Türk kad›nlar› toplum hayat›nda önemli bir yere sahip idi.
Ailelerin birleflmesiyle urug olarak bilinen aile birlikleri oluflurdu. Uruglar›n oluflmas›nda ailelerin
güvenlik ihtiyac›, ekonomik ve sosyal bak›mdan
dayan›flma duygusu etkili olurdu.
Uruglar›n birleflmesiyle boy oluflurdu. Boy, belirli
bir topra¤› ve askeri gücü elinde bulundururdu.
Boylar bey taraf›ndan yönetilirdi.
Boylar›n bir araya gelmesiyle bodun oluflurdu. Bodun, ka¤an taraf›ndan yönetilen ve il olarak adlan1.27
Türklerde aile kavram› önemliydi.
Türkler savaflç› bir topluluktur.
Türkler ordu-millet olarak adland›r›lm›flt›r. Savaflabilecek durumda olan herkes topraklar›n savunulmas›nda aktif görev al›rd›. Askerlik Türklerde uzun
süre özel bir meslek olarak görülmemifltir.
mam›fllard›r. Orduya Sü, ordunun komutan›na Sübafl› denilirdi. Türk ordular› di¤er devletlerin ordular›ndan farkl› birtak›m özelliklere sahip olmufllard›r.
Türk devletleri daimi ve düzenli ordular bulundur-
Türk ordular›nda ücretli asker uygulamas› yayg›n
19
‹LK TÜRK DEVLETLER‹
de¤ildi. Göçebe hayat tarz›n›n bir sonucu olarak
Türk ordular›n›n temeli atl› askerlere dayal›yd›. Yaya asker say›s› azd›.
Bask›n fleklindeki hücumlar ile düflman saflar›nda
panik oluflturulurdu.
Hayatlar›n›n önemli bölümünü at s›rt›nda geçiren
Türkler, bunu savafllarda avantaj olarak kullanm›flt›r.
Türk askerleri at üstünde kullanabilecekleri hafif
silahlar› tercih ederlerdi. Bu anlamda en etkili silahlar› ok ve yayd›. Bunlar›n d›fl›nda k›l›ç, m›zrak ve
kalkan da kullan›l›rd›.
Mete Han taraf›ndan Asya Hunlar› zaman›nda Hun
ordusu yeni bir anlay›flla onlu sisteme göre yap›land›r›lm›fl ve 10–100–1000–10.000 kifliden oluflacak biçimde teflkilatland›r›lm›flt›r.
Türk askeri teflkilat›nda disiplin ve itaat esast›. Her
asker komutan›ndan ald›¤› emri yerine getirmekle
yükümlüydü. Ordunun savafl stratejisi temelde keflif seferleri ve y›pratma savafllar›d›r.
Türk ordular› atl› birliklerden olufltu¤u için h›zl›
manevra yapabilme kabiliyetine sahipti.
1.28
Türklerin toplumsal hayat›n› düzenleyen ve yaz›l›
olmayan hukuk kurallar›na töre ad› verilirdi. Oluflumunda Türk geleneklerinin etkili oldu¤u töre kurallar›na hükümdar dahil herkes uymak zorundayd›.
Töre kurallar›, zamanla de¤iflen flartlara göre yeni-
Türk askeri teflkilatlar›n›n izlerini Çin, Roma, Bizans, Rus ve Mo¤ol ordular›nda görmek mümkündür.
lenebilmekteydi. Türk toplumlar›nda devlete isyan,
vatana ihanet gibi suçlar en a¤›r cezalara çarpt›r›lm›flt›r. Adam öldürmek, h›rs›zl›k kesinlikle yasakt›.
Türk toplumlar›nda uzun süreli hapis uygulamas›
yoktu. Göçebe hayat flartlar›n›n sürekli hapis cezas›na elveriflli olmamas› bu durumun temel sebebidir.
Adli teflkilat oluflturularak halk aras›ndaki uyuflmazl›klar çözümlenmeye çal›fl›lm›flt›r (Yargan).
Adalet mekanizmas›n›n bafl› hükümdard›r. Mahkemelere yarguc› ad› verilen hakimler bakard›.
Türkler tarihi süreçte farkl› dinlere inanm›flt›r.
Türkler ‹slam öncesi dönemde çeflitli dinleri benimsemifllerdir. ‹lk dönem Türk inanç sistemleri
çok tanr›l›d›r.
Toprak, su, a¤aç, günefl, ›rmak, ay, y›ld›z gibi baz›
do¤a unsurlar› Türkler taraf›ndan ilahi güce sahip
olarak kabul edilmifltir.
Türkler, ölmüfl olan büyüklerinin hat›ralar›na sayg›
duymufl, atalar›n›n ruhlar›n›n aileleri ile birlikte ol-
20
Hilal Takti¤i ad› verilen uygulama yüzy›llarca Türk
ordular› taraf›ndan savafl meydanlar›nda baflar›yla
kullan›lm›flt›r.
Türklerde hukuk kavram› önemlidir.
‹slam öncesi dönemde Türk topluluklar› aras›nda
yaz›l› hukuk yerine sözlü hukuk kurallar› öne ç›km›flt›r. Bu durum, Türklerin göçebe olarak yaflamalar›n›n ve yaz›y› geç kullanmalar›n›n bir sonucudur.
1.29
Türkler hilal takti¤ini ustal›kla uygulam›flt›r.
du¤una inanm›fllard›r. Bu inan›fl biçimine Atalar
Kültü ad› verilir.
Türkler atalar›na ait mezarlara yap›lan bir sald›r›ya büyük tepki
göstermifltir.
Türkler farkl› unsurlar›n gökte var olan bir tanr›
(Gök tanr›) taraf›ndan yarat›ld›¤›na inan›rlard›. Bu
inanç Türk topluluklar›nda yayg›n durumdayd›.
‹LK TÜRK DEVLETLER‹
fiaman inanc›, yayg›n olmasa da Türk topluluklar›
aras›nda görülen bir baflka inan›flt›r. Hazarlarda
hükümdar ailesi ve yöneticiler Musevili¤i benimsemifllerdi. Halk aras›nda ise ‹slam ve H›ristiyanl›k
Hazarlarda hakimler kurulu ikisi Müslüman, ikisi H›ristiyan, ikisi
Musevi, biri de öteki dinlere mensup kiflilerden seçilirdi.
1.30
yayg›nd›.
Türkler ‹slam öncesi dönemde, ölen bir insan için
yu¤ ad› verilen cenaze törenleri düzenler ve yas
tutarlard›.
Cenazenin topra¤a verilmesinin ard›ndan, cenazeye kat›lan kiflilere yemek ikram edilirdi.
Türklerde ahiret inanc›...
Türklerde hayat›n ölümden sonra da devam etti¤ine inan›l›rd›. Bu nedenle ölen kiflinin hayatta iken
kulland›¤› eflyalar ve at› da kurgan olarak adland›r›lan mezarlara konulurdu.
Arkeolojik kaz›lar Orta Asya’da farkl› dinlere ait ibadethanelerin
yan yana infla edildi¤i ortaya ç›karm›flt›r. Uygurlar›n ‹dikut flehrinde
Mani, H›ristiyan ve Budist manast›rlar›n›n harabeleri yan yana bulunmufltur. Bu durum Türklerin dini hoflgörüye sahip olduklar›n› kan›tlamaktad›r.
örnek soru
Hazar Devleti yöneticilerinin Musevili¤i kabul etmelerine ra¤men, halk aras›nda Müslüman, H›ristiyan
ve fiamanist olanlar da vard›. Halk aras›ndaki davalara Musevi, Müslüman, H›ristiyan ve fiamanistierden
oluflan bir hakimler kurulu bak›yordu.
fla¤›dakilerden hangi Bu durum, Hazar Devleti'nde afla
si n i n b i r gö s t e r g e s i d i r?
Balballar
Ölen kiflinin yeniden dirilece¤ine, eflyalar›n› ve at›n› kullanaca¤›na inan›l›rd›.
E¤er ölen kifli savaflç› ise mezar›n›n üzerine savafllarda öldürdü¤ü düflmanlar› temsilen heykeller
(balbal) dikilirdi.
‹slam öncesi dönemde Türkler aras›nda Maniheizm, Budizm, Musevilik, H›ristiyanl›k gibi dinlere de
inan›lm›flt›r. ‹slam d›fl›ndaki dinleri benimseyen
Türk topluluklar›n›n milli benliklerini yitirdikleri
kaybettikleri görülür.
Türk topluluklar›n›n tarih boyunca birbirinden
farkl› dinlere inanmalar›, yeniliklere aç›k olduklar›n›n bir göstergesidir.
1.31
A) Kurucular›n›n Musevi oldu¤unun
B) Halk aras›ndaki davalar›n h›zl› sonuçland›rd›¤›n›n
C) Yöneticilerinin seçim yoluyla görevlendirildi¤inin
D) Adalet ve hoflgörünün egemen oldu¤unun
E) Halk aras›ndaki sorunlar›n dinsel nitelikli oldu¤unun
(1996-ÖSS)
çözüm
Hazar toplumunda farkl› dinlerin bir arada yaflamas›,
hakimler kurulunda farkl› dinlerden hakimlerin bulunmas›, Hazarlarda adalet ve hoflgörünün egemen
oldu¤unu göstermektedir.
Cevap D
Türklerin sosyal ve ekonomik yaflam› üzerinde önemli durulmal›...
Türklerin ‹slamiyet öncesi dönemdeki hayat tarz›
temelde göçebe anlay›fla dayanmaktayd›.
Hayvanc›l›kla u¤rafl›ld›¤›ndan dolay› genifl otlaklara ihtiyaç duyulurdu.
Bu zorunlulu¤un bir sonucu olarak yaz›n yaylalarda, k›fl›n ise nehir boylar›nda ve ovalarda yerlefliliyordu.
Türk tarihinde, yerleflik hayata geçerek flehirler
21
‹LK TÜRK DEVLETLER‹
kuran ve kal›c› mimari eserler ortaya koyan ilk
Türk toplulu¤u Uygurlard›r. Uygurlar›n kurduklar›
flehirlere BaI›g ad› verilirdi.
Yerleflik hayat›n bafllamas›, Uygurlarda tar›m ve ticaretin geliflmesine zemin haz›rlam›flt›r.
devam eden sürek avlar›, bar›fl zaman›nda yap›lan
birer savafl e¤itimi niteli¤i tafl›rd›.
Türkler, besledikleri hayvanlar›n etlerini tüketmelerinin yan›nda yününden ve derisinden giyim eflyas› da yaparlard›. Bafll›ca k›yafetleri ceket ve pantolondu.
At sütünden yap›lan k›m›z Türklerin temel içeceklerindendir.
Yiyecek maddeleri uzun süre saklanabilmek için
konserve haline getirilirdi.
Y›l›n belli dönemlerinde düzenlenen e¤lenceler ve
Nevruz gibi özel günler, Türklerin hayat tarzlar›n›,
inanç biçimlerini ve geleneklerini yans›tan önemli
sosyal olaylard›r.
örnek soru
Türklerde göçebelik yayg›nd›.
Göçebe Türk aileleri sökülebilen çad›rlarda yaflar,
yaylaya bu çad›rlar› da götürürlerdi. Ev eflyalar› da
tafl›nabilir özelli¤e sahipti.
Tek kad›nla evlilik esast›. Büyüyen çocuklar evlendirilerek aileden ayr›l›rd›. Türk kad›n› toplum içerisinde hürdü ve erkeklerle birlikte sosyal hayatta
aktif bir flekilde rol al›rd›.
Göçebe hayat tarz› Türkler aras›nda topra¤a ba¤l›
bir soylu s›n›f›n›n oluflmas›n› engellemifl ve kölelik
olgusu yayg›nlaflmam›flt›r.
fla¤›dakilerden hangisi, ‹slamiyet öncesi göçebe ya Afla
flam sürdüren Türk topluluklar›ndan günümüze ulaflfl fla
m›fl arkeolojik buluntulardan biri olamaz?
A) Kap kacak
B) Kolye, bilezik gibi süs eflyalar›
C) At koflum tak›mlar›
D) Saray kal›nt›lar›
E) K›l›ç kabzalar›
(LYS 4 2011)
çözüm
Türk topluluklar› aras›nda s›n›f çat›flmalar›ndan da bahsedilemez. Din adamlar› toplum içerisinde herhangi bir ayr›cal›¤a sahip de¤ildi.
Türkler, avc›l›k ve spora önem verirlerdi. Günlerce
1.32
Cevap D
Hayvanc›l›k Türkler için çok önemlidir.
Türklerin temel geçim kaynaklar› hayvanc›l›kt›. Bu
durumda Orta Asya’n›n iklim flartlar›, yer flekilleri
ve Türklerin hayat tarzlar› belirleyici olmufltur.
Türk topluluklar› kalabal›k at, koyun, s›¤›r, deve sürüleri beslemifltir.
‹slam öncesi dönemde Türkler aras›nda hayvanc›l›k yan›nda s›n›rl› da olsa tar›mla u¤rafl›lm›flt›r. Baflta bu¤day olmak üzere tah›l çeflitleri, yetifltirilen
tar›m ürünleri aras›ndad›r.
Uygurlar Dönemi’nden itibaren yerleflik hayatla
birlikte tar›m üretimine a¤›rl›k verildi.
22
Göçebe hayat sürdüren Türk topluluklar› çad›rlarda
yaflad›klar› için arkeolojik kaz›larda saray kal›nt›lar›yla karfl›lafl›lamaz.
Türkler ticaret yapt›klar› topluluklara canl› hayvan, kürk, deri gibi ürünler satarken, bu ürünlerin
karfl›l›¤›nda ipek, giyim eflyas› ve tar›m ürünleri
al›rlard›.
Asya’n›n Avrupa ile olan ticari ba¤lant›s›n› sa¤layan ‹pek Yolu, Türk topluluklar› için tarih boyunca önemli bir gelir kayna¤›
olmufltur.
Kök Türkler Dönemi’nde Türk-Çin ticareti geliflmifl,
s›n›ra yak›n bir flehrin iki topluluk aras›nda ortak
pazar bölgesi olarak kullan›lmas›na karar verilmifltir.
‹LK TÜRK DEVLETLER‹
Türk devletlerinin bafll›ca gelir kaynaklar›;
— halktan al›nan vergiler,
— ba¤l› devletlerin ödedikleri vergiler,
— savafllarda elde edilen ganimetler
çözüm
‹pek Yolu’nun tarih boyunca farkl› güzergahlar izlemesinde temel etken, bu yol üzerindeki egemen güçlerin de¤iflmesidir.
Cevap A
— ticaret kervanlar›ndan al›nan gümrük vergilerinden olufluyordu.
örnek soru
T i c a r e t y ol l a r › n d a n b i r i o l a n ‹ p e k Y o l u ’ n u n t a r i h b o fla¤›dakiler yunca farkl› güzergâhlar izlemesinde afla
d e n h a n g i s i n i n e t k i s i o l du ¤ u sa v u n u l a b i l i r ?
A) Egemen güçlerin de¤iflmesinin
B) Kabileler aras›nda kültür farkl›l›klar› olmas›n›n
C) ‹pe¤in ticari bir de¤iflim arac› olarak kullan›lmas›n›n
D) Ticari mallar›n Avrupa’ya götürülmesinin
Türklerde hayvanc›l›k yayg›nd›
E) Kervan ticareti yap›lmas›n›n
(ÖSS 2007 / Sos-2)
1.33
Türklerde yaz› ne zamandan beri var?
Türkler yaz›y› kulland›klar› dönemlerden sonra
Kök Türk, Uygur ve So¤d alfabeleri kullanm›flt›r.
‹lk Türk alfabesi, Kök Türklere ait 38 harfli alfabeydi.
Kök Türk yaz›s› bu alfabe ile sa¤dan sola do¤ru yaz›l›rd›.
Bu alfabeyle Türk tarihinin ilk yaz›l› eserleri ortaya
konulmufltur.
Baz› tar›m ürünü adlar›n›n Türkçede var olmas›, tar›m yap›ld›¤›n›; demir, bak›r, alt›n gibi kelimelerin varl›¤› ise madenlerin
kullan›ld›¤›n› ve ifllenebildi¤ini göstermektedir.
Türkler milli benliklerini korumak için dillerinin korunmas›na önem verirlerdi. Örne¤in, Uygurlar Maniheizm’i benimsemelerine ra¤men, bu dinin kavram
ve terimlerini Türkçe karfl›l›klar› ile kullanm›fllard›r.
Türk topluluklar›n›n farkl› bölgelere göç ederek milli benliklerini yitirmelerinin en önemli sebeplerinden biri hiç flüphesiz dilin unutulmas›d›r.
örnek soru
fla¤›dakilerden hangisi Uygurlar ve Göktürklerin or Afla
t a k ö z e l l i k l e r i n d e n b i ri d i r ?
A) Kendilerine özgü alfabelerinin olmas›
B) Hakanlar›n›n “idikut” unvan› tafl›mas›
C) K⤛t üretmeleri
Uygurlara ait bir fal kitab›
Uygurlar ise 18 harften oluflan özgün bir alfabe
kullanm›fl, Çinlilerden ö¤rendikleri hareketli bask›
tekni¤i ile kitap basabilmifltir.
D) Bask›da, hareketli harf sistemini kullanmalar›
E) Mani dinini resmî din olarak kabul etmeleri
(ÖSS 2007 / Sos-2)
23
‹LK TÜRK DEVLETLER‹
çözüm
Kök Türkler ve Uygurlar›n ortak özellikleri kendilerine özgü birer alfabeye sahip olmalar›d›r. ‹lk Türk alfabesi, Kök Türklere ait 38 harfli alfabeydi. Uygurlar
1.34
ise 18 harften oluflan özgün bir alfabe kullanm›fllard›r.
Cevap A
Türklerde edebi eserler nelerdir?
‹slamiyetten önceki dönemde Türk topluluklar›
aras›nda sözlü kültür geliflmiflti.
Buna ba¤l› olarak sözlü edebi türler öne ç›km›flt›r.
Sözlü edebiyat›n en önemli örnekleri, destanlar ve
efsanelerdir.
Kök Türk alfabesi ile yaz›lm›fl olan bu abidelerden
birincisi 732’de Kül Tigin ad›na, ikincisi 735’te Bilge Ka¤an ad›na, üçüncüsü ise 727’de Vezir Tonyukuk taraf›ndan diktirilmifltir.
Türk destanlar›, Türk toplumunun gelenekleri,
inançlar›, töreleri, ba¤›ms›zl›k mücadeleleri hakk›nda bilgi sa¤layan önemli kaynaklard›r.
TÜRK DESTANLARI
Hunlar
O¤uz Ka¤an Destan›
‹skitler
Alp Er Tunga Destan›
Kök Türkler
Ergenekon Destan›
Uygurlar
Türeyifl ve Göç Destan›
K›rg›zlar
Manas Destan›
Türk sözlü edebiyat›n›n di¤er önemli türleri sav,
sagu ve kofluktur.
Sav; Türklerin hayat tazlar› hakk›nda bilgi veren
edebiyat türüdür.
Sagu; kaybedilen büyükler için söylenen övücü
sözlerden oluflmaktad›r.
Kofluk ise av zamanlar›nda, flölen veya toy olarak
an›lan ziyafetlerde ve önemli günlerde söylenen
fliirlerdir.
Kül Tigin Yaz›t›
Kitabelerin bir yüzü Çince, di¤er yüzleri Kök Türk
alfabesiyle yaz›Im›flt›r.
Danimarkal› Thomsen taraf›ndan XIX. yüzy›l sonlar›nda okunan kitabelerin Kök Türklere ait oldu¤u
kan›tlanm›flt›r.
Türk ad›n›n geçti¤i ilk metinler olan Kök Türk (Orhun) Kitabeleri, Türk devlet adamlar›n›n milletlerine karfl› sorumluluklar›n› ifade ettikleri metinlerdir.
Kitabelerde rastlanan “açlar›n doyuruldu¤u, ç›plaklar›n giydirildi¤i” ifadesi, Türk devletlerinin sosyal yönünün a¤›r bast›¤›n› göstermektedir.
Türk tarihinin ilk Türkçe metinleri, Kök Türkler Dönemi’nde VIII. yüzy›ldan itibaren ortaya koyulan
Kök Türk (Orhun) Yaz›tlar›’d›r
1.35
24
Türkler de bilim ve sanata ilgi duymufl mudur?
Türkler, ‹slam öncesi dönemde co¤rafya, astronomi, maden ifllemecili¤i, dokumac›l›k konusunda bilgi birikimine sahipti.
kip etmifl, buna dayal› olarak haz›rlanan On ‹ki
Hayvanl› Takvim ‹slam’›n kabul edildi¤i döneme
kadar kullan›lm›flt›r.
Türk topluluklar› gök cisimlerinin hareketlerini ta-
Türk hükümdarlar› bilim adamlar›na önem verir ve
‹LK TÜRK DEVLETLER‹
sayg› gösterirlerdi.
‹lk Türk devletlerinde bilginlerin devlet iflleriyle ilgili tavsiyelerde bulunabilmeleri için, dan›flma
meclisi olarak görev yapan Kenefl Meclisi oluflturulmufltu.
Türk kültür hayat›nda özellikle Çin kültürünün etkisinde kal›nd›¤› bilinmektedir. Bu etki sonucunda
1.36
Budizm ve Maniheizm gibi dinlerin benimsenmesiyle Çince metinlerin tercüme edilmeye baflland›¤› görülür.
Orta Asya’daki Türk topluluklar› Avrupal› toplumlardan yüzy›llarca önce ka¤›t üretip kullan›yorlard›. Uygurlar bask› tekni¤i
kullanarak kitap basm›fllard›r.
Türklerde sanat
Göçebe hayat biçimi, Türk sanat›n› flekillendiren
önemli bir faktördür. ‹lk dönem Türk sanat›nda saray, tap›nak, kale gibi kal›c› mimari eserlere rastlamak mümkün olmamaktad›r.
Türk sanat eserleri göçebe hayat tarz› nedeniyle
tafl›nmas› kolay malzemelerden yap›l›rd›. ‹lk dönem sanat eserlerinin pek ço¤u, do¤a flartlar›nda
yok olup gitmifltir. Günümüze kadar ulaflan sanat
eserleri ise kurgan kaz›lar›nda elde edilen malzemelerdir.
Türklerin meydana getirdikleri sanat eserleri genellikle hayvan figürleriyle süslüdür. Günümüze
ulaflan hal›, kilim ya da buna benzer eflyalar üzerinde, hayvanlar›n mücadelelerini konu alan figürler ifllenmifltir.
Uygur flehir harabelerinde bulunan IX. yüzy›ldan
kalma duvar resim ve minyatürleri, Türk resminin
bilinen en eski örneklerindendir.
Demircilik ve maden iflleme sanat›nda da Türklerin
ileri bir düzeye ulaflt›klar› görülür.
Türklerin maden iflleme sanat›ndaki ustal›klar›,
Türk ülkelerini ziyaret eden gezgin ve elçilerin
Bizansl› gezgin Retor, Atilla’n›n saray›nda gördü¤ü süslenmifl
k›l›ç kay›fllar›n›n, at tak›mlar›n›n hatta kemerlerinin, alt›nla ya da
de¤erli tafllarla süslü oldu¤unu nakleder. Yine kendisinin verdi¤i
bilgiye göre, Romal›lar Hun kemerlerini en de¤erli ganimet say›yorlard›.
hayranl›¤›n› kazanm›flt›r.
Araflt›rmalar, Avar sanat›n›n Germen ve Slav sanatlar› üzerindeki etkilerini ortaya koymaktad›r.
‹slam öncesi dönem Türk sanat›na ait eserlerin en
önemli kayna¤›, kurgan kaz›lar›d›r.
Bu kurganlar içerisinde en önemlileri, Kazakistan
Esik ve Güney Sibirya Paz›r›k kurganlar›d›r.
Kurganlar›n etraf›na ve üzerine dikilen insan fleklindeki heykeller (Balbal), Türk heykelcilik sanat›na
ait önemli eserlerdir.
Türk sanat› içinde müzi¤in de önemli bir yeri vard›r. Türklerin en önemli müzik aleti kopuzdur.
Paz›r›k Kurgan›'nda bulunan Türk hal›s›
Yerleflik hayat sanat ve mimari anlay›fl›n› da flekillendirmifltir.
Uygurlarda ev, tap›nak, manast›r gibi mimari eserler ortaya koyulmufl, flehirleflme olgusu ve flehir
kültürleri bafllam›flt›r.
Uygurlar tezhip, resim ve minyatür sanat›na dair
örnekler vermifllerdir.
Türk çad›r›
25
KAVRAMA TEST‹
( 1.1 - 1.21 )
1.
Orta Asya’da kurakl›k yaflanmas›, meralar›n kullan›lamaz hale gelmesine yol açm›flt›r.
5.
me Türk topluluklar›yla ilgili aflflaa¤›dakilerden
Bu geliflflm
hangisine ortam haz›rlam›flfltt›r?
Aflflaa¤›dakilerden hangisi IV. yüzy›lda Avrupa’da yaflflaa na n K a vi ml er G öç ü’ nün y ol a çt › ¤› sonuç l ar ar as› n da
gösterilemez?
A) Germen kavimleri H›ristiyanl›¤› kabul etmeye bafllad›.
A) Farkl› yörelere yönelik göçlerin yaflanmas›na
B) Avrupa k›tas› siyasi ve sosyal aç›dan yaklafl›k yüzy›l süren bir kar›fl›kl›k içinde kald›.
B) Yönetim anlay›fl›n›n de¤iflmesine
C) Çin ile olan ticari iliflkilerin geliflmesine
C) Roma topraklar› üzerinde birçok Germen devleti
kuruldu.
D) Törenin toplumsal etkinli¤inin zay›flamas›na
E) Halk›n devlete olan ba¤l›l›¤›n›n güçlenmesine
2.
1
D) Avrupa'n›n bugünkü etnik yerleflim haritas›n›n temelleri at›ld›.
E) Avrupa’da din adamlar›n›n etkinli¤i azalmaya
bafllad›.
Aflflaa¤›dakilerden hangisi Büyük Hun Devleti ile ilgili
do¤ru bir bilgi de¤ildir?
A) Mo¤ol kökenli Tunguzlara karfl› üstünlük sa¤land›.
B) Yüeçiler ma¤lup edilerek topraklar› ele geçirildi.
C) ‹lk yaz›l› Türkçe eserler ortaya koyuldu.
6.
D) Türk siyasi birli¤i sa¤land›.
E) Çin’e karfl› üstünlük elde edildi.
Orta Ça¤ Avrupas›’nda derebeyleri kendi silahl› güçlerine sahipti. Derebeyleri birbirlerinin egemenlik
alan›na kar›flamazd› ve di¤er feodal beyler üzerinde
yapt›r›m gücüne sahip de¤ildi.
Bu durum Avrupa'da aflflaa¤›dakilerden hangisini en gellemiflflttir?
3.
‹lk Ça¤’da Türklerle Çinliler aras›nda yaflflaanan müca delelerin temel nedeni aflflaa¤›dakilerden hangisidir?
A) Merkezi krall›klar›n güçlenmesini
A) Orta Asya’da Gök Tanr› inanc›n›n yay›lmak istenmesi
C) Soylular›n ekonomik alandaki etkinli¤ini
B) ‹pek Yolu’nun denetim alt›na al›nmaya çal›fl›lmas›
E) Ekonomik faaliyetlerin sürdürülmesini
B) S›n›f farkl›l›klar›n›n sürmesini
D) Siyasi parçalanm›fll›¤›n oluflmas›n›
C) Çinlilerin kendi kültürlerini yaymaya çal›flmalar›
D) Türklerde yerleflik yaflam›n yayg›n olmamas›
E) Çin topraklar›na yerleflilmek istenmesi
7.
4.
K u z e y H u n l a r › n › n IV . y ü z y › l s o n l a r ›n d a D o ¤ u A v r u pa'ya do¤ru göç etmelerinin aflflaa¤›dakilerden hangisi ne yol açt›¤› söylenebilir?
A) Barbar kavimlerin Bat› Avrupa'ya yönelmelerine
B) Merkezi krall›klar›n Avrupa’da güçlenmesine
C) Barbar kavimlerin göçebe yaflam› benimsemelerine
D) Avrupa'da göçebe yaflam›n sona ermesine
E) Roma ‹mparatorlu¤u'nun y›k›lmas›na
26
V . y ü z y ›l d a s i y a s i a ç › d a n ö n e m l i b i r g ü ç h a l in e g e l e n
A v r u p a H u n D e v l e ti ,
I. Bizans,
II. Bat› Roma,
III. Kök Türk
de vl et l e ri nde n h ang i l eri y l e a ske ri v e si ya si re ka bet
içinde olmuflflttur?
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
D) II ve III
C) I ve II
E) I, II ve III
‹LK TÜRK DEVLETLER‹
8.
452 y›l›nda ordusuyla Roma önlerine gelen Attila,
Papa'n›n Roma’y› ba¤›fllamas› iste¤ini kabul etmifl ve
Hun ordusu Roma kap›lar›ndan geri dönmüfltür.
Attila'n›n Roma'y› iflflggal etmemesinde,
11. Uygurlar Moyen Çur Dönemi’nde, Çin üzerindeki etkinli¤ini art›rd›. Çin imparatoruna ülkesindeki isyanlar karfl›s›nda yard›m gönderildi.
Bu bilgilere bak›larak aflflaa¤›dakilerden hangisine ula flfl››labilir?
I. kazan›mlar›n› yeterli görmesi,
II. Hunlar›n ulusal benli¤ini korumak istemesi,
A) Uygurlar askeri ve siyasi bak›mdan güçlü bir durumdad›r.
III. do¤uda güçlenen Sasanilerle mücadele etmek istemesi
B) Uygurlar ulusal benli¤ini koruyamam›flt›r.
d u r u m l a r › n d a n h a n g i l e r i n i n e t k i l i o l d u ¤ u s ö y le n e b i lir?
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
D) I ve III
C) Yaln›z III
E) I, II ve III
C) ‹pek Yolu egemenli¤inden vazgeçilmifltir.
D) Türk siyasi birli¤i sa¤lanmaya çal›fl›lm›flt›r.
E) Mani inanc› Uygurlar aras›nda yay›lmaya bafllam›flt›r.
12 . – VIII. yüzy›lda Kafkasya'dan Karadeniz'in kuzeyi9.
Kök Türklerde Bumin Ka¤an Dönemi’nde aflflaa¤›daki lerden hangisi gerçeklememiflflttir?
A) Ülkenin bat› bölgesinin ‹stemi’nin yönetimine b›rak›lmas›
B) Bir Türk boyu olan Töleslerin egemenlik alt›na
al›nmas›
C) Çin ile siyasi ve ekonomik alanda iliflkiler kurulmas›
D) Avarlar›n etkisiz hale getirilmesi
E) Yerleflik yaflam tarz›n›n Türkler aras›nda yay›lmaya bafllamas›
ne kadar uzanan bölgede bir devlet kurmufllard›r.
– Hz. Osman Dönemi’nde Müslümanlarla mücadele etmifllerdir.
– Türk topluluklar› içinde Musevilik inanc›n›n görüldü¤ü bir topluluktur.
Yukar›da verilen bilgiler aflflaa¤›daki Türk toplulukla r › n d a n h a n g i s iy le i lg il i d ir ?
A) Hazarlar
B) O¤uzlar
C) K›rg›zlar
D) Peçenekler
E) Bulgarlar
13. I. Devlet yöneticileri aras›nda Musevilik dini yayg›nd›r.
10. Kök Türkler, ‹pek Yolu denetimi için Akhunlara kar flfl››,
I. Sasani,
II. Türk topluluklar› aras›nda ilk defa madeni para
kullanm›fllard›r.
III. Manas Destan›'na sahip olmufllard›r.
II. Avar,
IV. Orhun Yaz›tlar›'n› ortaya koymufllard›r.
III. Çin
birli¤i yapm›flfltt›r?
devletlerinden hangileriyle iflflb
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
D) I ve III
C) Yaln›z III
E) I, II ve III
Bu özellikler dikkate al›nd›¤›nda aflflaa¤›daki Türk dev letlerinden hangisiyle ilgili bilgi verildi¤i söylenemez ?
A) Göktürkler
B) Türgifller
D) O¤uzlar
C) Hazarlar
E) K›rg›zlar
A-C-B-A / E-A-C / D-E-A / A-A-D
27
KAVRAMA TEST‹
( 1.22 - 1.26 )
1.
4.
I. Peçenekler
I. Toy
II. Avarlar
II. Hatun
III. Türgifller
III. Hakan
Y u k a r › d a v e r i l e n T ü r k to p l u l u k l a r › n d a n h a n g i l e r i B a l kanlara göç ederek H›ristiyanl›¤› kabul etmifl ve za manla ulusal benli¤ini yitirmiflflttir?
O r ta A s y a ' d a k u r u l a n ‹ l k T ü r k d e v l e tl e r i n d e d e v l e t
y ö n e t i m i n d e y u k a r › d a v e r i le n l e r d e n h a n g i l e r i n i n r o l
sa h i b i o l d u¤ u s öy l e n e b i l i r ?
A) Yaln›z I
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
D) I ve II
C) Yaln›z III
B) I ve II
D) II ve III
E) I, II ve III
5.
2.
2
‹slam öncesi dönemde Çin bask›s›yla karfl›laflan Türk
topluluklar›, ço¤u zaman topraklar›n› terk etmeyi tercih etmifltir.
C) I ve III
E) I, II ve III
Aflflaa¤›dakilerden hangisi, ‹slam öncesi dönemde Orta
A sy a T ür k t o pl u l u k l a r › n d a g ö r ü l e n d e v l e t g ö r e v l e r i n den birisi de¤ildir?
A) Buyruk
B) Apa
D) Tudun
C) Ataman
E) Patesi
Bu durumun temel nedeni aflflaa¤›dakilerden hangisi dir?
A) Türklerde töre kurallar›n›n etkinli¤inin güçlü olmas›
6.
B) Kut anlay›fl›n›n etkili olmas›
‹lk Türk devletlerinde kurultay›n savafl ve bar›fl gibi
önemli konularda ald›¤› kararlar ço¤u zaman hükümdar› ba¤lamazd›.
D) Siyasi gücün korunmak istenmesi
Bu durum kurultayla ilgili olarak aflflaa¤›dakilerden
h a n g is i n i g ö s te r m e k te d ir ?
E) Gök Tanr› dinine inan›lmas›
A) Bir dan›flma meclisi özelli¤ine sahip oldu¤unu
C) Ba¤›ms›z yaflama düflüncesinin güçlü olmas›
B) Boy beylerinin kat›l›m›yla olufltu¤unu
C) Halk›n temsilcilerini içerdi¤ini
D) Devlet yönetiminde hiçbir etkisinin olmad›¤›n›
E) Üyelerin hükümdar taraf›ndan belirlendi¤ini
3.
I. Boy beylerinden oluflmufltur.
II. Devlet yönetimiyle ilgili kararlarda önemli bir rolü vard›r.
III. Töre kurallar›nda de¤ifliklik yapma hakk›na sahiptir.
IV. Hakan›n siyasi otoritesinin zay›flamas›na neden
olmufltur.
Yukar›da verilenlerden hangileri , Orta Asya Türk
d e v l e t le r in d e b u l u n a n k u r u l ta y l a il g il i d o ¤ r u b i r b il g i
de¤ildir?
A) Yaln›z IV
B) I ve II
D) II ve IV
28
C) II ve III
E) III ve IV
7.
‹slam öncesi dönemde Türk askerleri hafif silahlar›
tercih ederlerdi. En etkili silahlar› ok ve yayd›. Bunlar›n d›fl›nda k›l›ç, m›zrak ve kalkan da kullan›l›rd›.
Bu durumun temel nedeni aflflaa¤›dakilerden hangisi dir?
A) Askeri harcamalar›n azalt›lmak istenmesi
B) Ordunun genelde atl› birliklerden oluflmas›
C) Türklerde ücretli askerli¤in yayg›n olmamas›
D) Türklerde yerleflik yaflam›n yayg›n olmamas›
E) Topra¤a ba¤l› köleli¤in Türklerde görülmemesi
‹LK TÜRK DEVLETLER‹
8.
Aflflaa¤›dakilerden hangisi Orta Asya Türk kültürünün
ö n e m l i u n s u r l a r › n d a n b i r i d u r u m u n d a k i t ö r e i l e i l g il i
d o ¤ r u b ir b il g i d ir ?
12 . Türk topluluklar› aras›nda ‹slam öncesi dönemde,
I. H›ristiyanl›k,
II. Mani,
A) Yaz›l› kurallar bütünüdür.
III. Gök Tanr›
B) Hatun taraf›ndan de¤ifltirilebilir.
C) Toplumsal yaflam› düzenleyen etkin sözlü kurallard›r.
dinlerinden hangileri görülmüflflttür?
A) Yaln›z I
D) Oluflumunda yabanc› kültürlerin pay› büyüktür.
B) Yaln›z II
D) II ve III
C) I ve II
E) I, II ve III
E) Hükümdar›n yetkilerini geniflleten kurallard›r.
9.
Türk toplumlar›nda ‹slam öncesinde uzun süreli hapis uygulamas› görülmemifltir.
Bu durumun temel nedeni aflflaa¤›dakilerden hangisidir?
A) Ekonomik gelirlerin korunmak istenmesi
B) Hukuk anlay›fl›n›n yeterince geliflmemesi
13 . I. Tar›m
II. Hayvanc›l›k
III. Denizcilik
IV. Ticaret
D) Göçebe hayat flartlar›n›n egemen olmas›
Orta Asya'da kurulan Türk devletlerinde yaflflaayan hal k›n yukar›daki ekonomik u¤raflflllardan hangileriyle da h a f a z l a i l g i l e n d ik l e r i s ö y l e n e b il i r ?
E) Türklerin geleneklerine ba¤l› olmas›
A) I ve II
C) Mutlak yönetim anlay›fl›n›n görülmesi
B) I ve III
D) II ve IV
C) II ve III
E) III ve IV
10. Türkler aras›nda ‹slam öncesi dönemde yaflflaanan an ma z l › k l a r › n ç ö z ü m ü n d e ,
laflflm
14. I. Sav
I. yargan,
II. Sagu
II. yarguc›,
III. Kofluk
III. töre
u n s u r l a r › n d a n h a n g i l e r i n i n r o l ü n d e n s ö z e d i l e b il i r ?
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
D) II ve III
C) I ve II
E) I, II ve III
Y uka r› da ki l erd en hang i l eri ‹ sl a m ö nce si dön emd e
T ü r k l e r d e g ö r ü l e n e d e b i t ü r l e r a r a s ›n d a y e r a l m a k t a d›r?
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
D) II ve III
C) I ve II
E) I, II ve III
11 . ‹slam öncesi dönemde Orta Asya Türk devletlerinde
farkl› inançlara mensup topluluklar›n bir arada yaflflaa mas› aflflaa¤›dakilerden hangisinin kan›t›d›r?
A) Türk devletlerinde merkezi bir yönetim anlay›fl›n›n var oldu¤unun
B) Türklerde dini hoflgörünün var oldu¤unun
C) Türk devletlerinde s›n›f farkl›l›klar›n›n görülmedi¤inin
D) Ekonomik faaliyetlerin denetim alt›nda oldu¤unun
E) Türklerin kalabal›k nüfusa sahip oldu¤unun
15. Türk topluluklar›n›n ‹slam öncesi dönemde ortaya
koyduklar› sanat eserleriyle ilgili olarak aflflaa¤›dakiler d e n h a n g is i s ö y l e n e b il i r ?
A) Arap kültürünün etkisinde kalm›flt›r.
B) Büyük oranda yaz›l› kültürün eseridir.
C) Ço¤unlukla tafl›nabilir malzemelerden yap›lm›flt›r.
D) Yerleflik yaflama geçifli kolaylaflt›rm›flt›r.
E) Halk›n devletle olan ba¤›n› güçlendirmifltir.
D-C-A / E-E-A-B / C-D-E-B / E-D-E-C
29
02
TÜRK - ‹SLAM
DEVLETLER‹
Türklerin ‹slamiyet ile ilk temaslar› bafll›yor
Abbasilerle birlikte Türk-Arap iliflkileri gelifliyor
M›s›r'da ilk Türk devletleri kuruluyor
Karahanl›lar
Gazneliler
Kimdir bu Selçuklular
Dandanakan Savafl›: Selçuklu Devleti Kuruluyor
Malazgirt Savafl›, Anadolu'nun kap›lar› aç›l›yor
Büyük Selçuklu Devleti da¤›l›yor
Di¤er baz› Türk devletleri
Türk-‹slam devletleri nas›l yönetilirdi
Türk-‹slam devletlerinde adalet teflkilat›
Türk-‹slam devletlerinde askeri yap›lanma
Müslüman Türklerde din ve inan›fl
Türk-‹slam devletlerinde sosyal yaflam
Müslüman Türklerde dil ve edebiyat
Müslüman Türklerde e¤itim ve bilim
30
TÜRK - ‹SLAM DEVLETLER‹
TÜRKLER’‹N ‹SLAM’I KABULÜ
2.1
Türklerin ‹slamiyet ile ilk temaslar› bafll›yor...
‹slamiyetin ortaya ç›kt›¤› VII. yüzy›l bafllar›nda Kök
Türk Devleti y›k›lm›fl, bu devletin topraklar› üzerinde çok say›da Türk devleti kurulmufltu. Bu devletlerin topraklar›nda Gök Tanr› inanc› yayg›nd›.
Bunun d›fl›nda fiamanizm ve Maniheizm gibi dinler
de görülmekteydi.
Türkler ile Müslüman Araplar aras›ndaki ilk ciddi
iliflkiler, Hz. Ömer Dönemi’nde bafllad›. ‹ran topraklar›n› bu dönemde fetheden Müslüman Araplar,
Ceyhun Irma¤›’na ulaflarak Türk topluluklar› ile s›n›r hale geldiler.
Türkler ile Müslümanlar aras›ndaki ilk savafllar, Hz.
Osman Dönemi’nde gerçekleflti. Kafkasya’da yaflayan Hazar Türkleri, ‹slam ordular› ile mücadele
ederek ‹slam egemenli¤inin bölgede yay›lmas›n›
geciktirdiler.
ve Maveraünnehir’i fethetmesi, Türklerle Müslüman Araplar aras›nda yeni savafllara neden oldu.
‹slam ordular›n›n ilerleyifli, Türgifl Devleti taraf›ndan
durdurulmaya çal›fl›ld›. Türgifl hükümdar› Sulu Ka¤an, Emevilere geçen baz› Türk flehirlerini geri ald›.
Türgifllerin da¤›lmas› ile birlikte Orta Asya’da Emevi yay›lmas›na karfl› koyacak bir Türk devleti kalmad›.
Emeviler Dönemi’nde Müslüman Araplar ile Türkler
aras›ndaki iliflkiler olumlu yönde geliflmedi. Türk
topluluklar› Emevi egemenli¤ine girmelerine ra¤men ‹slamiyeti kitlesel flekilde benimsemediler.
Emevilerin Arap milliyetçili¤i politikas› takip etmesi ve Türklere karfl› tak›nd›klar› tutum, Türklerin ‹slam’a geçiflini geciktirmifltir. Emeviler, gayrimüslimlerden al›nan cizye ve haraç gibi
vergileri Müslüman olan Türklerden de almaya çal›flm›fllard›r.
Emeviler Dönemi’nde ‹slam ordular›n›n Horasan
2.2
Abbasilerle birlikte Türk-Arap iliflkileri gelifliyor...
Abbasiler, Arap milliyetçili¤ine dayal› politikalar›
terk ederek hoflgörülü bir yönetim anlay›fl› benimsediler. Bu de¤iflim Türk-Arap iliflkilerinde olumlu
geliflmelere yol açt›.
Bu geliflme Abbasiler ile Çinlilerin 751 y›l›nda Talas
Irma¤› k›y›s›nda savaflmas› ile sonuçland›.
Türk boylar› bu mücadele s›ras›nda Müslüman
Araplara yard›m ettiler. Türk-Arap ittifak› ile bafla
ç›kamayan Çin, Abbasi Devleti karfl›s›nda Talas Savafl›’nda ma¤lup oldu.
Talas Savafl›, Türk tarihinde bir dönüm noktas› olma özelli¤ine sahiptir.
Talas Savaflfl›› sonucunda,
– ‹slamiyet Türk topluluklar› aras›nda h›zla yay›lmaya bafllad›.
– Türklerle Araplar aras›nda askeri, ticari ve kültürel iliflkiler artt›.
Talas Nehri kenar›nda yap›lan savaflta Türkler
Abbasileri desteklemifltir.
Talas Savafl›: Bir Türk-Arap ittifak›
Kök Türk Devleti’nin y›k›lmas›n›n ard›ndan egemenli¤ini Bat› Türkistan’a yaymak ve ‹pek Yolu’nun kontrolünü ele geçirmek isteyen Çin harekete geçti.
– Geliflen ticari ve kültürel iliflkiler Türklerin ‹slamiyeti yak›ndan tan›malar›na ortam haz›rlad›.
– Türk ülkelerine giderek ticaret yapan Müslüman
tüccarlar ve kervanlara kat›lan dervifller, ‹slam’›n Türkler aras›nda yay›lmas›n› sa¤lad›lar.
– Müslümanlara esir düflen Çinliler arac›l›¤›yla, ka¤›t ilk defa Çin d›fl›nda (Semerkant) üretilmeye
baflland›.
31
TÜRK - ‹SLAM DEVLETLER‹
örnek soru
çözüm
fla¤›daki olaylardan hangisi, ‹slâm dünyas›n› di¤er Afla
fltir?
lerine göre olumlu yönde etkilemiflt
A) Haçl› Savafllar›
B) Talas Savafl›
Talas Savafl›, ‹slam dünyas›n› olumlu yönde etkilemifl
bir geliflmedir. Bu geliflme ile Abbasiler, Orta Asya’daki siyasi etkinliklerini Çinlilere karfl› korumufllard›r.
Cevap B
C) Frans›z ihtilali
D) Mo¤ollar›n Ön Asya'y› istilas›
E) Yeni ticaret yollar›n›n bulunmas›
2.3
(1985-ÖYS)
Türkler ‹slam dinini ‹slam devletlerinin siyasi egemenli¤inde
kalarak de¤il, uzun bir tan›ma devresinden sonra kendiliklerinden kabul etmifllerdir.
Türklerin ‹slam'› kabulünde rol oynayan etkenler nelerdir?
– Türklerin Gök Tanr› inanc› ile ‹slam’›n tek tanr›
inanc› aras›nda benzerlikler vard›.
– Türklerin cihan egemenli¤i anlay›fl› ‹slam’daki cihat kavram› ile ba¤dafl›yordu.
– ‹slam’da yer alan kurban adeti Türkler aras›nda
eskiden beri vard›.
– ‹slam’daki cennet ve cehennem kavramlar›,
Türklerdeki uçmak (cennet) ve tamu (cehennem) kavramlar›yla benzefliyordu.
– ‹slam ahlak anlay›fl›nda da Türklerde de h›rs›zl›k,
yalanc›l›k ve adaletsizlik günah say›l›rd›.
y›ldan itibaren ‹slamiyeti kabul ettiler.
örnek soru
fl›'n›n
Çinlilerle Araplar aras›nda yap›lan Talafl Savafl›
fla dünya kültür tarihi aç›s›ndan en önemli sonucu afla
¤ ›d a k il er d en h a n g is id i r ?
A) Bat› Türkistan'›n Çin bask›s›ndan kurtulmas›
B) Karluklar›n ba¤›ms›z devlet olmalar›
C) Türk - Arap mücadelesinin sona ermesi
D) Ka¤›t üretiminin Çin'in d›fl›nda da yayg›nlaflmas›
E) Türklerin ‹slâm dinini yak›ndan tan›malar›
– ‹slam inanc›n›n büyük önem verdi¤i do¤ruluk,
dürüstlük, iyilik, temizlik gibi kavramlar, Türklerin gelenek ve karakterine uygundu.
– ‹slam toplumlar›nda ve Türklerde din adamlar›n›n herhangi bir ayr›cal›¤› bulunmuyordu.
(1990-ÖSS)
çözüm
Çinliler ile Araplar aras›nda yap›lan Talas Savafl›’n›n
dünya kültür tarihi aç›s›ndan en önemli sonucu, ka¤›t
üretiminin Çin d›fl›nda da yayg›nlaflmas›d›r.
‹slamiyeti kabul eden ilk Türk toplulu¤u Karluk boyudur. O¤uzlar ve ‹til (Volga) Bulgarlar› ise X. yüz-
2.4
Türklerin ‹slam'a ne gibi hizmetlerde bulunmufltur?
– Türklerin ‹slam’› benimsemesi, ‹slam dünyas›na
büyük güç kazand›rd›.
– Türkler, Abbasi halifelerinin siyasi bask› alt›nda
kalmaktan kurtulmalar› için mücadele etti.
– Türkler, Selçuklulardan itibaren ‹slam dünyas›n›n siyasi liderli¤ini ve koruyuculu¤unu üstlendi.
– Türk devletleri Bizans, Mo¤ol ve Haçl›lar›n ‹slam
dünyas›na yönelen sald›r›lar›na karfl› koydu.
– Türk devletleri ‹slam inanc›n›n Orta Asya, Anadolu, Hindistan ve Balkanlarda yay›lmas›n› sa¤lad›.
32
Cevap D
– Farkl› bilim dallar›nda yetiflen Müslüman Türk
bilginleri, ortaya koyduklar› bilimsel eserlerle ‹slam ve dünya uygarl›¤›na önemli katk›larda bulundular.
– Türklerin çabalar› ‹slam dünyas›nda e¤itim alan›nda önemli ilerlemeler kaydedilmesine yol açt›.
– ‹slam sanat›n›n flekillenmesinde Türklerin önemli katk›lar› oldu.
– Türk sanatç›lar mimari, tezhip, hat, çinicilik ve
minyatür gibi sanat dallar›nda önemli eserler
verdiler.
TÜRK - ‹SLAM DEVLETLER‹
Türklerin ‹slam Devleti’nin hizmetine girmeleri daha ziyade Abbasiler Dönemi’nde gerçekleflti.
Abbasilerin, Arap milliyetçili¤i yapmay›p Müslüman milletlere eflit davranmalar›, Türk unsurlar›n
askeri ve sivil yönetim kademelerinde yer bulmalar›na yol açt›.
Türkler, zamanla ordu üzerinden Abbasi Devleti
içindeki etkinliklerini güçlendirdi.
Türkler, Abbasiler taraf›ndan Samerra flehrine yerlefltirilmifltir.
2.5
Halife Memun Dönemi’nde orduda etkinlik kazanan Türkler, ülkede yaflanan isyanlar›n bast›r›lmas›nda ve düzenlenen seferlerde önemli roller üstlendi.
M›s›r'da ilk Türk devletleri kuruluyor...
Toluno¤ullar› (868 – 905)
Abbasi ordusunun çeflitli kademelerinde görev almaya bafllayan Türkler, bir süre sonra devlet kademelerinde de h›zla yükselmeye bafllad›.
Humaraveyh’in ölümünden sonra tahta geçen hükümdarlar güçlü yap›y› devam ettiremedi. Devlet
çöküfl sürecine girdi. Abbasiler M›s›r’a ordu göndererek Toluno¤ullar› Devleti’ne son verdi (905).
Baz› Türklere valilik görevi verildi. Bu valilerden
baz›lar›, Abbasi merkezi otoritesinin zay›flamas›ndan yararlanarak bulunduklar› bölgelerde ba¤›ms›zl›klar›n› ilan ettiler. Toluno¤ullar› Devleti bu flekilde kurulan bir devlettir.
Devletin kurucusu olan Toluno¤lu Ahmet Türk idi.
M›s›r’da vali olarak görev yapm›fl, Abbasi baflkenti
Ba¤dat’ta yaflanan taht için yo¤un siyasi çekiflmeler nedeniyle merkezle olan ba¤› zay›flam›flt›r.
Toluno¤lu Ahmet böyle bir ortamda 868 y›l›nda
ba¤›ms›zl›¤›n› ilan etti.
Fustat’› devlet merkezi yapan Toluno¤lu Ahmet,
güçlü bir ordu kurarak Suriye ve Filistin’i topraklar›na katt›. Ayr›ca halk›n ödedi¤i vergileri azaltt›, ülkenin sosyal ve ekonomik yönden ilerlemesini ve
bay›nd›r hale gelmesini sa¤lad›.
Ülke s›n›rlar›n› bat›da Bingazi’ye, kuzeyde Tarsus’a
kadar geniflleten Toluno¤lu Ahmet, adiI bir idare
sergiledi¤i için M›s›r halk›nca çok sevilmifltir.
Toluno¤lu Ahmet’in 884 y›l›nda ölümünden sonra
yerine o¤lu Humaraveyh geçti. Abbasilerle bu dönemde mücadeleye giriflildi.
M›s›r halk›, Türk olmamas›na ra¤men yabanc› bir egemenli¤i
temsil eden Toluno¤ullar› yönetiminden memnun kald›. Bu durum Toluno¤lu ailesinin M›s›r’a sa¤lad›¤› siyasi ba¤›ms›zl›k ve
ekonomik refah ile ilgilidir. M›s›r’da Türk kültürüne ait ilk örnekler bu dönemde ortaya konmufltur.
Toluno¤lu Ahmet Camisi (Kahire)
‹hflidiler (935 - 969)
‹hflidiler, Toluno¤ullar›ndan sonra M›s›r’da kurulan
ikinci Türk devletidir. Devletin kurucusu Ba¤dat
yönetimince M›s›r vaIili¤ine getirilen Ebubekir Muhammed ad›nda bir Türk idi.
Ebubekir Muhammed sahip oldu¤u güçlü ordu sayesinde 935’te ba¤›ms›z hareket etmeye bafllad›. Bu
arada Abbasi halifesi ile olan iliflkilerini de bozmad›.
Ba¤›ms›zl›¤› Abbasi halifesi taraf›ndan tan›nd›.
M›s›r’›n köklü aileleri ile mücadele ederek içte istikrar› sa¤layan Muhammed, Suriye bölgesini, Mekke
ve Medine flehirlerini kendisine ba¤lad›.
Muhammed’in 946‘da ölümünün ard›ndan yerine
geçen hükümdarlar, merkezi otoritenin zay›flamas›n› engelleyemedi. Bu durumdan yararlanan Fat›miler, ‹hflidiler Devleti’ne son verdi (969).
33
TÜRK - ‹SLAM DEVLETLER‹
örnek soru
M›s›r'da ilk Türk devleti Toluno¤lu Ahmet taraf›ndan
kurulmufl, ancak bu devletin siyasi varl›¤› yaklafl›k 35
y›l devam edebilmifltir.
fla¤›dakiler Buna göre Toluno¤ullar› ile ilgili olarak afla
de n h a n gi s i sö y l e n e bi l i r ?
A) Güçlü bir devlet örgütlenmesi kuramam›flt›r.
B) Haçl› seferlerine karfl› koymufltur.
çözüm
M›s›rda kurulan ilk Türk devleti olan Toluno¤ullar›
Devleti’nin siyasi varl›¤› 35 y›l sürmüfltür. Bu süre sonunda Toluno¤ullar›, Abbasiler taraf›ndan ortadan
kald›r›lm›flt›r.
Yaflanan bu geliflmenin temel nedeni, Toluno¤ullar›
Devleti’nin siyasi ve askeri alanlarda güçlü bir devlet
örgütlenmesi kuramamas›d›r.
Cevap A
C) M›s›r'a ‹slam inanc›n› getirmifltir.
D) M›s›r’da Türk kültürünü tan›tm›flt›r.
E) Abbasi halifesinin koruyuculu¤unu üstlenmifltir.
‹LK TÜRK ‹SLAM DEVLETLER‹
2.6
Karahanl›lar (840-1212)
Karahanl›lar, Orta Asya'da kurulan ilk Müslüman
Türk devletidir. Devlet Karluk, Ya¤ma, Çi¤il, Tuhs›
boylar› taraf›ndan 840 y›l›nda Orta Asya’da kuruldu. Kurucusu Bilge Kül Kad›r Hand›r.
Karahanl›lar Türk devletlerinde görülen ikili yönetim anlay›fl›n› devam ettirdi. Bilge Kül Kad›r Han,
Maveraünnehir'de Samano¤ullar› ile mücadele etti.
Satuk Bu¤ra Han Dönemi Bafll›yor…
Müslüman olan Satuk Bu¤ra Han’›n tahta geçmesiyle ‹slamiyet resmi din olarak kabul edildi (920).
Abdülkerim Satuk Bu¤ra Han, ilk Müslüman Türk
hükümdar› olarak bilinir. ‹slamiyetin Türkler aras›nda yay›lmas› için çal›flm›flt›r.
Karahanl›lar aras›nda ‹slam’›n yay›lmas›nda Müslüman Samano¤ullar› Devleti ile kurulan iliflkiler ve Müslüman tüccar ve dervifllerin çabalar› etkili oldu.
Satuk Bu¤ra Han Dönemi’nde Semerkant ele geçirildi. ‹lek Nasr Dönemi’nde Samano¤ullar› y›k›ld›
(999). Samano¤ullar› topraklar› Karahanl›larla
Gazneliler aras›nda Ceyhun ›rma¤› s›n›r olacak flekilde paylafl›ld›. Maveraünnehir Karahanl›lar›n eline geçti.
Horasan’› almak için Gaznelilerle mücadele edildiyse de Sultan Mahmut karfl›s›nda baflar›l› olunamad›. Bu baflar›s›zl›k ülkede iç kar›fl›kl›klara yol açt›.
Karahanl›lar Parçalan›yor…
Karahanl›lar Devleti bir türlü sona ermeyen iç çekiflmeler sonucunda Do¤u ve Bat› Karahanl›lar
fleklinde ikiye ayr›ld› (1041).
34
Balasagun Harabeleri (Karahanl›lar dönemi)
Do¤u Karahanl›lar önce Büyük Selçuklu, daha sonra da Karah›tay egemenli¤ine girdi (1211). Bat› Karahanl›lar Büyük Selçuklulara ba¤land› ise de Harzemflahlar taraf›ndan ortadan kald›r›ld› (1212).
örnek soru
fla¤›dakilerden hangisi Karahanl›lar Devleti'nin
Afla
özelliklerinden biri de¤ildir ?
A) Konuflma dilinin Arapça olmas›
B) Federatif bir yap›da olmas›
C) Orta Asya'da kurululan ilk Müslüman Türk devleti
olmas›
D) Ad›n› devletin bafl›ndaki sülalenin ünvan›ndan almas›
E) Türk töresine uygun olarak idari bak›mdan iki k›sma ayr›lmas›
(ÖSS 2008 / Sos-2)
TÜRK - ‹SLAM DEVLETLER‹
çözüm
Karahanl›lar Devleti’nde konuflma dili Arapça de¤il,
Türkçe idi. Karahanl› toplumu büyük oranda Türklerden oluflmufltur.
Orta Asya’da kurulmas› ve halk›n›n büyük oranda
Türklerden oluflmas›, Karahanl›lar›n Arap ve ‹ran
etkisinden uzak kalmas›n› sa¤lam›flt›r.
Cevap A
Yusuf Has Hacip'in yazd›¤› Kutadgu Bilig adl› eser, Do¤u Karahanl› Devleti'nin ilk hükümdar› olan Tabgaç Bu¤ra Han’a sunulmufltur.
2.7
Tarihi Ordu Bal›k harabeleri
Gazneliler (963-1187)
Alp Tigin taraf›ndan Afganistan’daki Gazne flehri
al›narak Gazneliler Devleti kuruldu (963).
Devletin yönetimi bir dönem Türk komutanlar›n
ele geçti. Bunlardan biri 977’de hükümdar olan Sebük Tigin’dir.
Sebük Tigin zaman›nda Samano¤ullar› karfl›s›nda
üstün duruma gelen Gazneliler, Afganistan ve Belucistan topraklar›n› fethetti. Ülke s›n›rlar› Hindistan’a düzenlenen seferler sayesinde Peflaver’e kadar uzand›.
Sebük Tigin’in ölümüyle bafllayan taht mücadelelerinden galip ç›kan Mahmut; 998 y›l›nda Gazneliler taht›na geçti.
Sultan Mahmut Dönemi
Mahmut Dönemi Gaznelilerin en parlak dönemidir.
‹lk planda Samano¤ullar›n›n denetimindeki Horasan bölgesi egemenlik alt›n al›nd›. Ceyhun ›rma¤›
Karahanl›lar ile s›n›r kabul edildi.
Müslüman Türk devletlerinde ilk defa sultan unvan›n› kullanan Gazneli Mahmut, Hindistan üzerine
on yedi kez sefer düzenlemifltir.
Bu seferler sonucu Kuzey Hindistan’› topraklar›na
kat›p, önemli miktarda zenginlik elde etti.
Hindistan seferlerinin en önemli sonuçlar›ndan birisi ‹slam’›n burada yay›lmas›n›n sa¤lanmas›d›r. Bu
dönemde Karahanl›larla olan mücadelelerde üstünlük sa¤land›.
Sultan Mahmut, Abbasi halifeli¤ini bask› alt›nda tutan fiii Büveyho¤ullar› ile de mücadele etti. Bu devletten Irak’›n bir bölümünü ele geçirerek s›n›rlar›n›
bat› yönünde geniflletti.
fiii Büveyho¤ullar› ile mücadelesinden dolay› Abbasi halifesi
taraf›ndan Gazneli Mahmut’a sultan ünvan› verilmifltir.
Sultan Mesut Dönemi
Gaznelilerde Sultan Mesut Dönemi’nde devletin
merkezi otoritesi zay›flad›.
Selçuklular›n Horasan'a yerleflmeleri ve Tu¤rul
Bey'in Niflabur'da ba¤›ms›zl›¤›n› ilan etmesi üzerine Sultan Mesut, büyük bir ordu ile Selçuklular
üzerine yürüdü.
Selçuklu ve Gazneli ordular› Dandanakan’da karfl›
karfl›ya geldi. Dandanakan Savafl›’nda Selçuklulara
karfl› büyük bir yenilgi yafland› (1040).
Selçuklularla Gazneliler aras›nda yaflanan Dandanakan Savafl›,
Gaznelilerin çöküfl dönemini bafllatt›.
Gazneli Sultan Mahmut
Gazneliler Afgan as›ll› Gurlular taraf›ndan 1187’de
ortadan kald›r›lm›flt›r.
35
TÜRK - ‹SLAM DEVLETLER‹
örnek soru
G a z n el i le r , S e l ç u k lu la r v e A v a r l a r a d l › T ü r k d ev l et l e r i n d e n h a n g i s i , " e t n i k k ö k e n " e , h a n g i s i " k u ru c u s u " n a
flt›r?
ve hangisi "kurulufl yeri"ne göre adland›r›lm›flt
Gazneliler
Selçuklular
Avarlar
A) Kurulufl yeri
Kurucusu
Etnik köken
B) Kurulufl yeri
Etnik köken
Kurucusu
C) Etnik köken
Kurulufl yeri
Kurucusu
D) Kurucusu
Etnik köken
Kurulufl yeri
E) Kurucusu
Kurulufl yeri
Etnik köken
(1998 - ÖYS)
Gazneli Sultan Mahmut’un mezar›
çözüm
Gazneliler isimlerini kurulduklar› bölge olan Gazne’den, Selçuklular kurucusu olan Selçuk Bey’den,
Avarlar ise etnik kökenlerinden alm›flt›r.
Cevap A
2.8
Kimdir bu Selçuklular?
Önemli Türk boylar›ndan birisi olan O¤uzlar, X.
yüzy›ldan itibaren Aral gölü çevresinde yaflam›fl ve
O¤uz Yabgu Devleti’ni kurmufltu. O¤uzlar devlet
kurmalar›na ra¤men boy yap›lanmas›n› sürdürmüfllerdir.
Di¤er bir k›sm› ise Horasan yöresine inerek ‹ran,
Irak, Kafkasya, Suriye ve Anadolu’ya yöneldi.
O¤uz Yabgu Devleti’nin XI. yüzy›l›n bafllar›nda y›k›lmas› üzerine, O¤uzlar›n büyük bir k›sm› Karadeniz’in kuzeyinden Tuna boylar›na ve Balkanlara
yöneldi.
O¤uz Yabgu yönetimi anlaflmazl›k yaflayan Selçuk
Bey, adamlar›yla birlikte Seyhun Irma¤› k›y›s›nda
yer alan Cend flehrine yerleflti. 960 y›l›nda ‹slamiyeti kabul eden Selçuk Bey, Cend bölgesinde ba¤›ms›z hareket etmeye bafllad›.
‹ran’a giren O¤uzlar, burada Büyük Selçuklu Devleti’ni kurdu.
Anadolu’ya gelip buray› bir Türk yurdu haline getiren O¤uzlar ise
önce Türkiye Selçuklu Devleti’ni, daha sonra da Osmanl› Devleti’ni
kurdular. O¤uzlar, bugünkü Türkiye Türklerinin de atalar›d›r.
2.9
Selçuk Bey’in 1009’da ölümünün ard›ndan toplulu¤un bafl›na o¤lu Arslan Bey getirildi. Selçuklular
Cend’ten ayr›larak Buhara civar›na yerleflti.
Tu¤rul Bey Dönemi (1040-1063)
Arslan Bey’in ölümünün ard›ndan Selçuklular›n bafl›na kardefl olan Tu¤rul ve Ça¤r› Beyler geçti.
Selçuklular bu dönemde bir yandan Gazneliler, di¤er yandan da Karahanl›larla mücadele etmifltir.
Bu mücadeleler Selçuklular› yeni yurt aray›fllar›na
yönlendirdi.
36
O¤uzlar›n Üçok koluna ba¤l› K›n›k boyuna mensup
Selçuklular, O¤uz Yabgu Devleti’nde komutanl›k
yapan Selçuk Bey’in soyundan gelmektedir.
Ça¤r› Bey komutas›nda Anadolu’ya yönelik olarak
keflif amaçl› seferler düzenlendi (1015-1021). Ça¤r›
Bey bu keflif seferlerinden olumlu düflüncelerle
döndü.
Selçuklular, Maveraünnehir’de yaflanan bask›lar
karfl›s›nda 1035 y›l›nda Gaznelilere ait Horasan
bölgesine girdi ve Gazne yönetiminden Merv, Nesa
flehirlerini istedi. Gazneliler bu iste¤e ordu gönde-
TÜRK - ‹SLAM DEVLETLER‹
rerek karfl›l›k verdi.
1035’te yaflanan Nesa Savafl›’nda Gazne ordusu
yenilince Horasan bölgesinin kap›lar› Selçuklulara
aç›ld›.
Selçuklular›n bu baflar› sonras›nda Horasan’a yerleflmeye bafllamalar›n› takip eden dönemde, Türkmen gruplar› Selçuklulara kat›lmaya bafllam›flt›r.
1038’de Gaznelilerle yap›lan Serahs Savafl›’nda
Gazne ordusu yeniden bozguna u¤rat›ld›. Bu zaferle Horasan bölgesinin tamam› Selçuklu egemenli¤ine girdi.
2.10
Tu¤rul Bey Türbesi (‹ran).
Dandanakan Savafl›: Selçuklu Devleti Kuruluyor...
Selçuklulara yenilen ve Horasan’› kaybeden Gazneliler, Selçuklulara kesin bir darbe vurmak için
kalabal›k bir ordu ile Horasan’a yöneldi.
yard›m istedi. Tu¤rul Bey, emrindeki kuvvetlerle
1055 y›l›nda Ba¤dat’a girerek halifeyi bask›dan
kurtard›.
Merv yak›nlar›ndaki Dandanakan kalesi önlerinde
yap›lan Dandanakan Savafl› 1040 y›l›nda Selçuklular taraf›ndan kazan›ld›.
1057 y›l›nda ikinci kez Ba¤dat’a giren Tu¤rul Bey,
fiii Büveyho¤ullar›n› ortadan kald›rd›.
Dandanakan Savaflfl›› sonucunda,
– Gazneliler Devleti çöküfl sürecine girdi.
– Gazne topraklar›n›n önemli bir bölümü Selçuklular›n eline geçti.
– Selçuklular k›sa sürede büyük bir devlet haline
gelerek ‹slam dünyas›nda önemli bir konuma
yükseldi.
Tu¤rul Bey Dönemi’nde Selçuklu ordular› ‹ran,
Azerbaycan, Kirman bölgelerini ele geçirdi. Devlet
merkezi Niflabur’dan Rey flehrine tafl›nd›.
Selçuklu Devleti bat› yönünde ilerlerken iki güçlü
devletle karfl›laflt›. Bu devletler Fat›mi ve Bizans
devletleridir. ‹brahim Yinal komutas›nda Anadolu’ya giren Selçuklu ordusu, Pasinler Savafl›’nda
Bizans ve Gürcü kuvvetlerini yenilgiye u¤ratt›
(1048).
Tu¤rul Bey, 1054 y›l›nda bir Anadolu seferine ç›kt›.
Muradiye ve Ercifl fethedildi. 1059 y›l›ndan itibaren
yo¤unlaflan Anadolu seferleriyle Selçuklu ak›nlar›
Sivas’a kadar uzand›.
Tu¤rul Bey Dönemi’nde gerçeklefltirilen ak›nlar›n amac›, Bizans’›n
Anadolu’daki direniflini k›rmakt›.
Abbasi Halifesine Yard›m Ediliyor…
Abbasi Halifesi Kaim Biemrillah, fiii Büveyho¤ullar› bask›s›ndan kurtulabilmek için Tu¤rul Bey’den
Abbasi halifesi, Tu¤rul Beye bu çabalar›ndan dolay› “do¤unun
ve bat›n›n hükümdar›” unvan›n› verdi. Bu flekilde ‹slam dünyas› Selçuklular›n korumas› alt›na girdi.
Selçuklu Devleti’nin kuruluflunda ve topraklar›n›
geniflletmesinde çok önemli katk›lar› olan Ça¤r›
Bey Serahs’da (1060), Tu¤rul Bey ise Rey flehrinde
öldü (1063).
örnek soru
fla¤›daki ‹slâm devletlerinin hangisinde sultan din
Afla
b a k› m › n d a n h a l i f e y e , h a l if e d e s iy a s et b a k› m › n d a n
flt›r?
sultana ba¤l› kalm›flt
A) Endülüs Emevileri
B) Karahanl›lar
C) Emeviler
D) Büyük Selçuklular
E) Osmanl›lar
(1996-ÖYS)
çözüm
Büyük Selçuklular Devleti’nde sultan din bak›m›ndan
halifeye, halife de siyaset bak›m›ndan sultana ba¤l›
kalm›flt›r.
Cevap D
37
TÜRK - ‹SLAM DEVLETLER‹
2.11
Alparslan Dönemi (1063-1072)
Tu¤rul Bey’den sonra yerine Ça¤r› Bey’in o¤lu Alparslan, geçti. Ordu ve halifenin de deste¤ini alarak Rey flehrinde tahta oturdu.
lan, komutanlar›ndan Afflin, Gümüfl Tekin ve Ahmet fiah yönetiminde Anadolu ak›nlar›n›n sürmesini sa¤lad›.
Alparslan Dönemi’nde,
– ‹lk y›llarda iç isyanlar bast›r›ld›ktan sonra Anadolu yönündeki ak›nlar yo¤unlaflt›r›ld›.
– Azerbaycan ve Kafkasya üzerine sefer düzenlendi, Gürcistan egemenlik alt›na al›nd›.
– Ani ve Kars ele geçirildi.
– Kirman Meliki Kavurd’un isyan›n› bast›r›ld›.
– 1067’de Türkistan seferine ç›k›ld›.
Büyük Selçuklu devleti bayra¤›
Nizamülmülk’ü vezirlik makam›na getiren Alpars-
2.12
– Kayseri ve Malatya’ya kadar ilerlendi. Malazgirt
ve Ercifl fethedildi.
– Halep kuflat›larak hakimiyet alt›na al›nd›.
Malazgirt Savafl›, Anadolu'nun kap›lar› aç›l›yor...
Anadolu’ya yönelik Türk ak›nlar›n›n Alparslan döneminde sistemli bir flekle bürünmesi, Bizans yönetimini zor durumda b›rakt›.
Bizans Devleti’nde yaflanan taht de¤iflikli¤i sonras›nda yeni
imparator bu antlaflmay› uygulamam›flt›r.
Bizans yönetimi, Selçuklu ak›nlar›n› durdurmak
için 1068 y›l›ndan itibaren bafllatt›¤› çabalar›nda
baflar›l› olamad›. Alparslan’›n 1070 y›l›nda Malazgirt ve Ahlat’› ele geçirmesi üzerine, Anadolu’daki
Türk varl›¤›na son vermek amac›yla kalabal›k bir
ordu ile sefere ç›kt›.
Fat›miler üzerine yönelen Alparslan, yolda Bizans
ordusunun Do¤u Anadolu’ya do¤ru ilerledi¤ini haber ald›. Süratle geri dönerek Bizans ordusunu Malazgirt Ovas›’nda karfl›lad›.
Bizans ordusu içinde Peçenek, K›pçak ve Uz Türklerinin yan›nda Slav, Frank, Ermeni ve Gürcü unsurlar da görev almaktayd›.
Malazgirt Ovas›’nda karfl› karfl›ya gelen iki ordu
aras›ndaki çat›flmalar, 26 A¤ustos 1071 tarihinde
yafland›.
Alparslan komutas›ndaki Türk ordusu, Malazgirt
Savafl›’nda Bizans ordusunu a¤›r bir yenilgiye u¤ratt› (1071). Malazgirt Savafl›, Türk tarihinin en büyük zaferlerinden birisidir.
‹ki taraf aras›nda bir bar›fl antlaflmas› imzaland›.
Bu antlaflmaya göre; Bizans savafl tazminat› ve y›ll›k vergi ödeyecek, Selçuklular ihtiyaç duydu¤unda
asker gönderecekti.
38
Selçuklular Malazgirt’te büyük bir zafer kazanm›flt›r.
Malazgirt Savaflfl›› ile,
– Anadolu’nun kap›lar› Türk topluluklar›n›n yerleflimine aç›ld›, Türkler kitleler halinde Anadolu’ya
girmeye bafllad›.
– Anadolu’nun Türk yurdu haline getirilmesine ortam haz›rland›.
– Anadolu’da ilk Türk beylikleri ve Anadolu Selçuklu Devleti kuruldu.
– Türkiye Tarihi bafllad›.
– Selçuklular ve ‹slam dünyas›na yönelik Bizans
tehdidi azald›.
TÜRK - ‹SLAM DEVLETLER‹
– Bizans ‹mparatorlar›n›n k›flk›rtmalar› sonucunda
Haçl› Seferleri bafllad›.
Malazgirt Savafl› sonras›nda Maveraünnehir, Horasan bölgesinden bat›ya yönelen Türkmen göçleri
ile Anadolu’daki Türk nüfusu artmaya bafllad›.
Göçebe Türkmen unsurlar›n, Anadolu’daki beylikler taraf›ndan belirli bölgelere yönlendirildi¤i ve
yerleflik hayata geçirildi¤i görülür.
Anadolu’da Türk kültürünün yerleflmeye ve kökleflmeye bafllamas›, bu sürekli göçler sayesinde
kolaylaflt›. Ayr›ca, Anadolu’daki nüfus yo¤unlu¤u
Türkler lehine de¤iflti.
Malazgirt Savafl› ile bafllayan süreç, bölgenin bir
süre sonra Türk yurdu haline gelmesi ile sonuçland›.
Alparslan bu zaferin ard›ndan komutanlar›n› Anadolu’nun fethi ile görevlendirdi. Anadolu’da ‹lk
Türk beylikleri kurulmaya baflland›, bu beyliklerin
yönetimi fetheden komutanlara verildi.
Büyük Selçuklu Devleti’nde, fethedilen topra¤›n yönetiminin
fetheden komutana b›rak›lmas›, Anadolu’da feodal yönetimlerin
ortaya ç›kmas›na yol açm›flt›r.
2.13
Alparslan, Maveraünnehir üzerine düzenledi¤i
seferde bir kale komutan› taraf›ndan hançerlenerek öldürüldü (1072).
örnek soru
B ü y ü k S el ç u k l u l a r d a , f et h e d i le n t o p r a ¤ › n f et h e d e n i n
fla¤›dakilerden hangisinde etkili olmuflfl mal› olmas›, afla
tur?
A) Feodal beyliklerin ortaya ç›kmas›nda
B) Merkeziyetçili¤in güçlenmesinde
C) Deneyimsiz kiflilerin komutan olmas›nda
D) Ticarete önem verilmesinde
E) Ülkede bay›nd›rl›k ifllerinin aksamas›nda
(1992-ÖYS)
çözüm
Büyük Selçuklu Devleti’nde fethedilen toprak, fetheden komutan›n yönetimine b›rak›lm›flt›r. Bu durum
Selçuklu topraklar›nda feodal beyliklerin ortaya ç›kmas›nda etkili olmufltur.
Cevap A
Melikflah Dönemi (1072-1092)
Alparslan’›n ölümünden sonra o¤lu Melikflah hükümdar oldu. Selçuklular, alt›n ça¤ olarak da nitelendirilen Melikflah Dönemi’nde en genifl s›n›rlar›na ulaflt›.
Melikflah Dönemi’nde,
– Kavurd’un taht için ç›kard›¤› isyan ile u¤rafl›ld›
(1073).
– Selçuklu topraklar›na sald›ran Karahanl›lar ve
Gazneliler üzerine Türkistan seferine ç›k›larak
bu iki devlete üstünlük sa¤land›.
Bat›nilik
Bat›ni anlay›fl› Orta Do¤u’da Hasan Sabbah'›n görüflleri etraf›nda
olufltu. Kur’an ayetlerini kendince yorumlayan Sabah, yetkileri
tanr›dan ald›¤›n› ileri sürüyordu.
MeIikflah Dönemi’nde Hasan Sabah, kendisine ba¤lad›¤› insanlarla,
aralar›nda Nizamülmülk'ün de bulundu¤u birçok devlet adam›n› öldürttü. Sorunu çözmek isteyen Melikflah, Hasan Sabbah ve adamlar›n›n üzerine gidilmesi emrini vermifl, ancak Melikflah’›n 1092’de
ölmesi üzerine bu giriflimden sonuç al›namam›flt›r. 1256'da Alamut
Kalesi'ni y›kan Mo¤ollar, Batinileri ortadan kald›rd›.
– Nizamülmülk vezirlik görevini bu dönemde de
devam ettirdi.
– Devlet merkezi Rey’den ‹sfahan’a nakledildi.
– Artuk Bey, Süleyman fiah ve kardeflleri bu dönemde Anadolu fetihlerine devam ettiler.
– 1087 y›l›nda düzenlenen seferle Do¤u Karahanl›lar hakimiyet alt›na al›nd›.
– Yemen ve Aden bölgeleri ele geçirildi (1092).
Alamut Kalesi (‹ran)
39
TÜRK - ‹SLAM DEVLETLER‹
örnek soru
çözüm
X I . y ü z y › l d a , D o ¤ u ' d a S e y h u n I rm a ¤ › , B a t › ' d a A k d e n i z
v e M a r ma r a , K u z e y ' d e K a f k a s D a ¤ l a r › , G ü n e y ' d e M › flletmifl
s›r ve Basra Körfezi'ne kadar s›n›rlar›n› genifll
fla¤›dakilerden hangisidir?
olan imparatorluk afla
XI. yüzy›lda,
A) Arap - ‹slâm ‹mparatorlu¤u
– Kuzey'de Kafkas Da¤lar›,
B) Osmanl› ‹mparatorlu¤u
– Güney'de M›s›r ve Basra Körfezi'ne
C) Büyük Selçuklu ‹mparatorlu¤u
kadar s›n›rlar›n› geniflletmifl olan imparatorluk Büyük
Selçuklu ‹mparatorlu¤u’dur.
D) Türk - Mo¤ol ‹mparatorlu¤u
– Do¤u'da Seyhun Irma¤›,
– Bat›'da Akdeniz ve Marmara,
Cevap C
E) Bizans ‹mparatorlu¤u
(ÖYS 1985)
2.14
Büyük Selçuklu Devleti da¤›l›yor...
Melikflah’›n ölümünün ard›ndan Selçuklu taht› için
Berkyaruk, Mehmet Tapar ve Sencer aras›nda taht
kavgalar› bafllad›.
Devletin merkezi otoritesi Fetret Devri olarak adland›r›lan bu dönemde sars›ld›. Horasan, Kirman,
Irak, Suriye ve Türkiye Selçuklular›, merkezle olan
ba¤lar›n› kopararak ba¤›ms›z devletler haline geldi.
Selçuklular bu dönemde içte Bat›ni, d›flta ise Haçl›
ve Karah›tay tehlikesiyle karfl› karfl›ya kald›. Kar›fl›kl›klar›n yo¤unlaflt›¤› bu dönemde, Berkyaruk,
Mehmet Tapar, Sencer Selçuklu taht›na geçti.
Sencer Dönemi
Sultan Sencer, Selçuklular›n son dönemdeki
önemli hükümdarlar›ndan birisi olarak bilinir. Sencer zaman›nda Selçuklu Devleti eski otoritesine
yeniden kavufltu.
Büyük Selçuklu Devleti’nin y›k›lmas›nda etkili olan
temel nedenler flunlard›r:
– Ülke yönetimini ele geçirmeye yönelik taht mücadelelerinin yaflanmas›,
– Türkmen unsurlar›n devletle iliflkilerinin bozulmas›,
– Bat›nilerin y›k›c› faaliyetler içine girmeleri,
– Haçl› Seferleri’nin devlet üzerinde olumsuz etkilere yol açmas›,
– Atabeylerin ba¤›ms›zl›klar›n› ilan etmeleri,
– Abbasi halifelerinin siyasi güçlerini art›rmak amac›yla Selçuklu Devleti aleyhine politikalar takip etmeleri
Ancak Karah›taylarla 1141 y›l›nda yap›lan Katvan
Savafl› kaybedilince devlet yeniden ciddi kar›fl›kl›klar yaflamaya bafllad›.
‹ran kökenli yöneticilerin devlet kademelerindeki
etkinli¤inden rahats›z olan O¤uzlar›n isyan ç›karmas›, merkezi otoriteyi zor durumda b›rakt›.
Selçuklu ordusu isyanc›lar taraf›ndan ma¤lup edildi, Sultan Sencer O¤uzlara esir düfltü (1153). Üç y›l
esir kalan Sencer’in bir süre sonra ölmesi ile Büyük Selçuklu Devleti y›k›ld› (1157).
2.15
Büyük Selçuklulara ba¤l› devlet ve atabeylikler
Dandanakan Savafl›’n› takip eden dönemde baz›
hanedan üyeleri, ülkenin farkl› bölgelerine idareci
40
Sultan Sencer Türbesi
olarak gönderilmifl, fetihler sonucunda devlete
ba¤l› flekilde kendi idarelerini kurmufltur.
TÜRK - ‹SLAM DEVLETLER‹
Melikflah’›n ölümünden sonra ba¤›ms›zl›¤›n› ilan
etmeye bafllayan bu ba¤l› devletler, Sencer’in ölümünden sonra tamamen ba¤›ms›z hale geldi. Bu
devletler flunlard›r:
– Suriye Selçuklular›
Atabeyler, Büyük Selçuklu Devleti’nin merkezi otoritesinin zay›flamas›na ba¤l› olarak melikleri etki
alt›na alm›fl, ülkenin farkl› bölgelerinde atabeylik
ad› verilen ba¤›ms›z devletler kurulmaya bafllanm›flt›r.
– Türkiye Selçuklular›
unlard›r:
Bu atabeyliklerin en önemlileri flflu
Atabeylikler
– Azerbaycan Atabeyli¤i (‹ldenizo¤ullar›)
Selçuklular ülke yönetiminde melik ad› verilen hükümdar o¤ullar›na aktif roller vermifllerdir.
– Fars Atabeyli¤i (Salgurlular),
Melikler, devlet yönetiminde tecrübe edinebilmeleri amac›yla ülkenin de¤iflik bölgelerine gönderilmifltir.
– Erbil Atabeyli¤i (Be¤ Tegino¤ullar›),
– Irak ve Horasan Selçuklular›
– Kirman Selçuklular›
2.16
Meliklerin yetifltirilmesinde ve tecrübe kazanmas›nda, yanlar›nda bulunan ve atabey ad› verilen
devlet görevlilerinin önemli katk›lar› olurdu.
– fiam AtabeyIi¤i (Böriler),
– Musul Atabeyli¤i (Zengiler).
Di¤er baz› Türk devletleri
ahlar (1097-1231): Harzem, Aral Gölü’nün
Harzemflfla
güneyinde kalan arazinin ad›d›r. Bu bölgenin idaresi Harzemflah hanedan› taraf›ndan üstlenilmiflti.
Harzemflahlar›n ba¤›ms›zl›¤› Selçuklu Sultan› Sencer’in ölümünden sonra gerçekleflti Ebu Feth ‹l
Arslan ba¤›ms›zl›¤›n› ilan etti.
K›sa sürede bölgenin güçlü devletlerinden biri haline gelen Harezmflahlar zamanla s›n›rlar›n› geniflletti (1194).
Yass›çimen Savafl›’nda yenilgiye u¤rayarak da¤›lma sürecine giren Harzemflahlar Devleti 1231’de y›k›ld›.
rekabete giriflti. Mercidab›k (1516) ve Ridaniye
(1517) savafllar›nda Osmanl›lara karfl› yenilgiye u¤rayan Memlük Devleti y›k›ld›.
örnek soru
Sultan Baybars verdi¤i siyasi mücadeleden sonra
Memlük Sultan› olmufl ve Mo¤ollar›n Ba¤dat katliam›ndan kaçarak M›s›r’a s›¤›nan Abbaso¤ullar›ndan
El Mustans›r’› halife ilan etmifltir.
fla¤›dakilerden
Baybars’›n bu tutumundaki amaç afla
h a ng i s i d i r ?
Eyyubiler (1174-1250): Musul Atabeyi Nurettin Zengi’nin komutanlar›ndan Selahattin Eyyubi taraf›ndan kuruldu.
A) Halifenin dini nüfuzundan yararlan›p hükümdarl›¤›n› meflrulaflt›rmak
K›sa bir süre içinde Suriye’ye hakim oldu. Kuzey s›n›rlar›n› F›rat’a kadar geniflletti. Haçl›lar› Filistin
topraklar›ndan ç›karmak ve Kudüs’ü geri almak
için büyük çaba harcad›.
C) Mo¤ollar›n M›s›r’a gelmesini engellemek
Kudüs Latin Krall›¤›’n› H›ttin bölgesinde büyük bir
bozguna u¤ratt› (1187). Aylar süren bir kuflatman›n
ard›ndan Kudüs’ü ele geçirdi.
Memlükler (1250-1517): M›s›r’da hüküm süren Eyyubilerin topraklar›nda Memlük komutanlar›ndan
Aybey hükümdarl›¤›n› ilan etti (1250). Memlükler,
Abbasilerin 1258’de y›k›lmas›n› izleyen dönemde
Abbasi halifelerini himaye etti.
Haçl›lar ve Mo¤ollarla savaflt›. Osmanl› Devleti ile
B) Mezhep kavgalar›na son vermek
D) Hicaz su yollar›n› koruma alt›na almak
E) Tahta geçmede saltanat sisteminin uygulanmas›n›
sa¤lamak
(LYS-4 2010)
çözüm
Sultan Baybars’›n Mo¤ollar›n Ba¤dat katliam›ndan
kaçarak M›s›r’a s›¤›nan Abbaso¤ullar›ndan El Mustans›r’› halife ilan etmesinin temel amac›, halifenin
dini nüfuzundan yararlan›p hükümdarl›¤›n› meflrulaflt›rmakt›r.
Cevap A
41
TÜRK - ‹SLAM DEVLETLER‹
TÜRK-‹SLAM KÜLTÜR VE UYGARLI⁄I
2.17
Türk-‹slam devletlerinde kültürel yap›
‹slamiyetin kabulü, Türk tarihinde bir dönüm noktas› olmufltur. Orta Asya, Afganistan, Kuzey Arabistan, ‹ran, Suriye ve M›s›r’da kurulan ilk Türk-‹slam devletleri, farkl› co¤rafyalarda farkl› kavim ve
kültürlerle kaynaflm›fllard›r.
Gazneliler Dönemi’nden itibaren ise Türk devletleri üzerinde ‹ran-‹slam etkisinin artmaya bafllad›¤›
görülür. Bu süreç Selçuklular Dönemi’nde de sürdü. Ayr›ca bu dönemde Türk-‹slam gelene¤i ve müesseseleri tamamen yerleflti.
Türk-‹slam devletlerinde yaflanan bu kültürel kaynaflmay› sa¤layan ortak unsur din idi. Türk topluluklar› bu yeni dönemde, daha önceki kültür ve
toplum özelliklerinden farkl› bir yap›ya kavufltular.
‹lk Türk-‹slam devletleri, ‹slamiyetten önceki geleneklerini ‹slamiyetin yeni kültür de¤erleriyle bir
araya getirdiler.
‹lk Müslüman Türk devleti olarak kabul edilen Karahanl›lar, Türk-‹slam kültürünün oluflumunda öncü rolüne sahiptir.
Karahanl›lar›n hakim olduklar› bölgede halk›n büyük bölümü Türklerden oluflmaktayd›. Bu sebeple
Türk geleneklerinden gelen de¤erlerini koruyan
Karahanl›lar, ‹slam inanc›n› da samimiyetle benimsediler.
Türk-‹slam toplum tipinin oluflmas›nda köprü görevi üstlendiler.
2.18
‹slamiyetten önce farkl› dinleri benimseyen Türklerin bir k›sm›, milli benliklerini ve Türklük özelliklerini yitirmifllerdi. ‹slamiyeti kabul eden Türkler milli benliklerini yitirmemifl, kendilerine
özgü de¤erlerini ‹slami de¤erlerle birlefltirip günümüze kadar
varl›klar›n› devam ettirmifllerdir.
Türk-‹slam devletleri nas›l yönetilirdi?
Toluno¤ullar› ve ‹hflidiler: M›s›r’da kurulan ilk Türk‹slam devletleri olan Toluno¤ullar› ve ‹hflidiler,
devlet yönetiminde Abbasileri örnek alm›fllard›r.
Abbasilerde görülen naiplik uygulamas›, her iki
devlette de bulunuyordu.
Ayr›ca Abbasilerde var olan vezirlik makam›, ‹hflidilerde de görülen bir kurumdu. Bu benzerlikler,
Toluno¤ullar› ve ‹hflidilerin devlet yap›lar›n›n Abbasi devlet teflkilat›n›n etkisi alt›nda flekillendi¤ini
göstermektedir.
Karahanl›lar: Karahanl›lar›n yönetim anlay›fl›nda
‹ran ve Arap etkisine rastlanmaz. Bu durumun temel sebebi, Karahanl› Devleti’nin kuruldu¤u bölgedeki halk Türklerden oluflmas›d›r.
Karahanl›lar, Orta Asya Türk devletlerinin hakimiyet anlay›fl›n› aynen devam ettirdiler. Ülke, hükümdar ailesinin ortak mal› olarak görülmeye devam
edildi.
Karahanl›lar, ‹slam öncesi dönemdeki Türk devletlerinde oldu¤u gibi, hükümdarlar›na han, hakan gibi unvanlar vermifllerdir. Yönetim yetkisinin, Tanr›
taraf›ndan hükümdar ve ailesine verildi¤i fleklindeki inan›fl (kut) etkinli¤ini sürdürdü.
42
Tu¤rul Bey’i gösteren bir minyatür
Karahanl›lar, ülke yönetiminde geleneksel yap›y›
koruyarak ikili teflkilat uygulamas›n› sürdürdüler.
Hükümdar ülkenin sa¤ (do¤u) bölümünde bulunur,
onun egemenli¤i alt›ndaki sol (bat›) bölümü ise
bu¤ra unvan›yla hanedandan biri yönetirdi.
Devlet merkezinde hakanlara vekalet eden ve erkan, sagun gibi unvanlar tafl›yan kifliler, tekin
(tigin) olarak an›lan flehzadeler vard›.
Gazneliler: Gazneliler Devleti’nin yönetim anlay›fl›n›n flekillenmesinde ‹ran etkisi aç›kça fark edilmektedir. Gazneli hükümdarlar›ndan Mahmut, sultan
unvan›n› kullanan ilk Türk-‹slam hükümdar› olarak
bilinir.
Gazneliler Devleti’nin egemenli¤i alt›nda yaflayan
halk, Türk, Afgan, Hindu gibi çeflitli etnik unsurlardan oluflmaktayd›.
Gazneliler mutlak bir yönetim anlay›fl› oluflturmufl,
merkezi otoritenin güçlü tutulmas› için çaba harcam›fllard›r. Bu çaba, farkl› etnik unsurlar›n bir arada tutulmas› hedefi ile ilgilidir.
Bu yüzden de Gazneliler askeri yap›lar›n›n güçlü
olmas›na önem vermifllerdir.
Büyük Selçuklu Devleti: Selçuklularda ülke, hanedan üyelerinin ortak mal› say›l›rd›. Hanedan üyele-
TÜRK - ‹SLAM DEVLETLER‹
ri aras›ndan seçilen hükümdar, bütün devletin en
büyük baflkan› olup ad›na hutbe okunur ve para
bast›r›l›rd›.
Türk devletlerinde hutbe okutmak, para bast›rmak çetr denilen
hükümdar flemsiyesi, tu¤, sancak, ota¤, nevbet ve mühür ba¤›ms›zl›k sembolü olarak kabul edilmifltir.
Selçuklu hükümdarlar› devletin ilk dönemlerinde
yabgu, Dandanakan Savafl›’ndan sonra ise sultan
unvan›n› kullanm›fllard›r. Selçuklu yönetim anlay›fl›n›n flekillenmesinde Abbasi ve Gazneli devlet teflkilatlar›n›n önemli etkisi olmufltur.
farkl› olarak hükümdarl›k babadan o¤ula geçmezdi. Farkl› bir saltanat anlay›fl› hâkimdi. Yönetim ve
askerlik ifllerinin bafl›nda Memlük emirleri bulunuyordu. Bunlar köle durumda iken al›n›r, özel olarak
yetifltirilerek saray ve devlet hizmetinde görevlendirilirdi.
Devlet kademelerinde yükselenler emir durumuna
gelmekte, hükümdarlar da bu emirler aras›ndan
seçilmekteydi. Bu uygulama, Memlükler Devleti’nin yönetiminde tarih boyunca çok say›da hükümdar›n görülmesine yol açm›flt›r.
örnek soru
Memlükler Devleti'nin siyasi varl›¤› Osmanl› Devleti'nden daha k›sa sürdü¤ü halde, Memlüklerde tahta
geçen hükümdar say›s› Osmanl›lardan daha çoktur.
flikliklerinin Osmanl›lar Memlüklerde hükümdar de¤ifli
fla¤›dakilerden
dan daha fazla olmas›n›n nedeni afla
h an g i s i d i r ?
A) Toplumun çeflitli etnik gruplardan oluflmas›
B) Her emirin sultan olma hakk›na sahip olmas›
C) Türkçe bilenlerin imtiyazl› olmas›
D) Osmanl› Devleti'nden önce kurulmas›
Gazneli askeri
Harzemflahlarda yönetim anlay›fl› Selçuklulardan
etkilenilerek oluflturulmufltu. Zaten bu devlet, daha önce Selçuklulara ba¤l› bir eyalet durumunda
iken ba¤›ms›z bir devlet haline gelmiflti. Eyyubi ve
Memlük hükümdarlar› da sultan unvan›n› kullanm›fllard›r.
Fakat Memlüklerde, di¤er Türk devletlerinden
2.19
E) Hükümdarl›¤›n, halifenin onay›na ba¤l› olmas›
(1991 ÖSS)
çözüm
Memlüklerde hükümdar de¤iflikliklerinin Osmanl›lardan daha fazla olmas›n›n temel nedeni, her emirin
sultan olma hakk›na sahip bulunmas› idi. Memlüklerde taht babadan o¤ula geçmemifltir.
Cevap B
Selçuklularda karar alma mekanizmalar›
Türk-‹slam devletlerinde devlet iflleyifline dair kararlar baz› divanlar arac›l›¤›yla al›n›rd›. Önemli
devlet meselelerinin görüflülüp karara ba¤land›¤›
Büyük Divan (Divan-› Ali) en büyük divand›.
Vezirin baflkanl›k etti¤i bu kurul en önemli yönetim
organ› olarak nitelendirilebilir. Selçuklularda büyük
divandan baflka, devletin mali, askeri, adli ve di¤er ifllerine bakan divanlar da vard›. Bu divanlar flunlard›r:
Divan-› ‹flraf: Devleti iflleyifli ile ilgili denetleme görevini üstlenen kurumdu. ‹dari, mali ve adli uygulamalar› denetleme yetkisine sahipti.
Divan-› Ist›fa: Mali ifllerle ilgilenen kurumdu. Bafl›nda Hazinedar ad›yla bilinen görevlinin bulundu¤u
bu kurum devlet hazinesinden sorumlu olmufltur.
Divan-› Tu¤ra: Devletin iç ve d›fl yaz›flmalar›n› düzenleyen ve yürüten kurumdu.
Divan-› Arz: Askeri ifllerin yürütülmesine nezaret
eden kurumdu. Askerlerin ald›klar› maafllar›n ve tahsisat›n hesaplar›n› tutma görevini yerine getirirdi
Halktan gelen flikayetler haftan›n belli günlerinde
bizzat hükümdara ulaflt›r›l›rd›. Bu flikayetler Divan› Mezalim’de dinlenirdi.
43
TÜRK - ‹SLAM DEVLETLER‹
2.20
Selçuklu idari yap›lanmas› ve saray teflkilat›
Selçuklular›n idari yap›lanmas› eyalet birimleri
fleklindeydi. Eyaletlerin bafl›nda melik ad› verilen
hükümdar o¤ullar› ya da naip ad› verilen eyalet valileri bulunurdu.
Eyalet valileri, bulunduklar› bölgelerde genifl yetkilere sahip olmufllard›r. Hanedan üyesi flehzadeler
eyaletlere yönetici olarak gönderiliyorlard›. Bu uygulama, flehzadelere yönetim tecrübesi kazand›rma amac›na yönelikti.
fiehzadelerin yan›nda atabey denilen bilgili ve tecrübeli devlet adamlar› bulunurdu.
Melikler, yar› ba¤›ms›z bir flekilde hareket ederlerdi. Bulunduklar› bölgede, devlet merkezindekine
benzer bir divan kurulufluna sahiptiler. Ayr›ca kendi vezirleri ve askeri güçleri vard›.
Halife, sultan ve kendi adlar›na hutbe okuturlar ve
para bast›r›rlard›. Melikler, merkezdeki sultana
ba¤l› olarak hareket eder, siyasi giriflimleri veya
savafllar› merkezi otoritenin politikalar›na göre yürütürlerdi.
Hükümdar›n ölümüne ya da büyük bir askeri bozguna ba¤l› olarak merkezi otoritenin zay›flad›¤›
dönemlerde devletin bütünlü¤ü tehlikeye girer ve
tahta geçmek isteyen melikler aras›nda iktidar
mücadelesi yaflan›rd›. Bu durum, Selçuklu Devleti’nin siyasi ömrünün daha uzun olmas›n› önlemifltir.
Saray Teflkilat›: Sarayda sultan ailesi ile birlikte
otururdu. Saray teflkilat› önceleri Türk töresine
2.21
Emir-i Alem
Sultan›n sanca¤›n› tafl›makla
görevliydi.
Emir-i Candar
Saray› ve hükümdar› korumakla
görevli muhaf›zlar›n bafl›yd›.
Hacibü'lHüccab
Sultan ile divan aras›nda
irtibat› sa¤lard›.
Emir-i
Çeflnigir
Sultan›n sofras›n›n
haz›rlanmas›ndan sorumluydu.
fiarabdar-›
Has
Hükümdar›n içeceklerini
haz›rlar ve korurdu.
Serhenk
Törenlerde ve sultan›n
seyahatlerinde yol düzenini
sa¤lard›.
Emir-i Ahur
Sultan›n atlar›n›n ve
saraydaki di¤er hayvanlar›n
bak›m›ndan sorumluydu.
Törenlerde sultan›n silahlar›n›
Emir-i Silahdar tafl›rd› ve silahhanedeki
muhaf›zlar›n amiriydi.
Emir-i Meclis
Sultan›n ziyaretlerini haz›rlar
ve teflrifat ifllerini yapard›.
‹lk Türk-‹slam devletlerinde hukuk anlay›fl› iki temel kaynaktan oluflmaktayd›. Bunlar fler’i hukuk
kurallar› ve örfi hukuk kurallar›d›r.
Asayifl, kanunlara itaatsizlik gibi suçlara örfi mahkemeler bakard›. Örfi mahkemelerin baflkanlar›na
emir-i dad ad› verilirdi.
fier’i hukuku ilgilendiren davalara kad› bakard›. Kad›lar›n bafl›nda kadi’I kudat bulunurdu.
Ordu içindeki anlaflmazl›klar ise kad›asker baflkanl›¤›nda toplanan mahkemeler taraf›ndan görülürdü.
Kad›, miras meseleleri, nikah k›y›lmas›, nafaka tayini, vak›f ifllerinin düzenlenmesi gibi konularda
yetki sahibiydi.
Halktan gelen flikayetlerin dinlendi¤i Divan-› Mezalim’de, flikayet konular› ço¤u zaman bizzat sultan
taraf›ndan dinlenirdi.
Hükümdar›n olmad›¤› zamanlarda bu divana emiri dad baflkanl›k ederdi.
Türk-‹slam devletlerinde askeri yap›lanma
Toluno¤ullar› ve ‹hflidiler, ordu ve donanmaya
önem vermifllerdir. Bu iki devletin ordular›n›n bü-
44
SELÇUKLU SARAY TEfiK‹LATI
Türk-‹slam devletlerinde adalet teflkilat›
Kad›lar›n kararlar›na d›flar›dan müdahale edilmesine izin verilmezdi. Yarg› ba¤›ms›zl›¤› korunmaya
çal›fl›lm›flt›r.
2.22
göre yap›l›rken, sonralar› ‹slam inanc›n›n kabulü ile
baz› de¤ifliklikler yaflanm›flt›r. Saray görevlilerinden baz›lar› flunlard›r:
yük bir k›sm›, Türklerden ve Sudanl›lardan oluflmaktayd›. Bu devletler, halk› Türk olmayan bir böl-
TÜRK - ‹SLAM DEVLETLER‹
gede kurulduklar› için askeri yap›lar›n›n güçlü olmas›na dikkat etmifllerdir.
Eyyubiler, Türk ve Kafkas kökenli köleleri sat›n
alarak özel e¤itime tabi tutarlard›.
Karahanl›larda ordu, Karluk, Ya¤ma ve Çi¤il boylar›na mensup askerlerden oluflmaktayd›. Esirler
aras›ndan seçilerek e¤itimden geçirilen gençler,
hassa askerleri olarak bilinen s›n›f› olufltururdu.
Memlük denilen bu birlikler Eyyubi ordusunun esas›n› olufltururdu. Memlük ordusu ise Türkmen, K›pçak ve Çerkezlerden oluflmaktayd›.
Bu s›n›f içinden seçilen askerlerden saray muhaf›z› olarak yararlan›l›rd›. Savafl zamanlar›nda, valiliklere ba¤l› askeri güçlerin de orduya kat›l›m› sa¤lan›rd›.
Karahanl›lar ordu içinde oldukça iyi bir haberleflme a¤› kurmufllard›. Eski Türk ordular›nda oldu¤u
gibi ata büyük bir maharetle binen Karahanl›lar,
m›zrak, ok, yay, k›l›ç, kalkan gibi hafif silahlar kullan›rlard›.
Gazneliler, farkl› etnik unsurlar› bünyelerinde bar›nd›rd›klar› ve geniflleme politikas› takip ettikleri
için güçlü bir askeri yap› kurmufllard›r.
Gazneli ordusu döneminin flartlar› içinde oldukça
profesyonel say›labilecek bir yap›ya sahipti ve her
an savafla haz›r durumdayd›. Ordunun içinde Türk
unsurlar yan›nda, farkl› etnik kökene sahip askerler de bulunmaktayd›.
Gazne ordusu, gulam olarak bilinen köle kökenli
unsurlar, düzenli birlikler, Türk boylar›ndan gelen
paral› askerler ve gönüllülerden oluflmaktayd›.
Selçuklularda ordu, devletin temelini oluflturan kurumdu. Selçuklular di¤er Türk devletlerinden farkl› olarak iktalar oluflturdular. ‹kta sistemi, temelleri ‹slam Devleti’nde Hz. Ömer Dönemi’nde at›lm›fl
bir uygulamad›r.
Selçuklular, ülke topraklar›n› y›ll›k gelirlerine göre
s›n›fland›rm›fl ve parçalara ay›rm›flt›r. Bu topraklar›n y›ll›k vergi gelirleri emirlere ve komutanlara
maafl karfl›l›¤› olarak tahsis edilirdi.
‹kta sahipleri, kendilerine verilen topraktan elde
ettikleri gelir karfl›l›¤›nda belli say›da asker yetifltirmeye mecburdu.
‹kta sistemi sayesinde, devlet hazinesinden ayr›ca
bir harcama yap›lmadan önemli bir askeri güce sahip olunmufltur.
Bu uygulama, Türkiye Selçuklular› ve Osmanl› Devleti’nde de (T›mar Sistemi) sürdürülmüfltür.
Selçuklu ordusu flu unsurlardan olufluyordu:
SELÇUKLU ORDUSU
Guleman-›
Saray
Hassa
Ordusu
Eyalet
Askerleri
Türkler d›fl›ndaki topluluklardan
seçilerek yetifltirilen ve sultana
ba¤l› olan maafll› askerlerdi.
Merkezde veya yak›n yerlere
yerlefltirilen ve her an savafla
haz›r durumda bekletilen bir
güçtü. Masraflar› devlet
hazinesinden karfl›lanmaktayd›.
O¤uzlar d›fl›nda Karl›k ve K›pçak
Türklerinden oluflan Hassa
birliklerinin say›s› Melikflah
Dönemi'nde 46.000 idi.
Eyaletleri yöneten meliklerin ve
valilerin özel ordular› idi.
Gerek duyuldu¤unda, ba¤l›
Ba¤l› Beylik devlet ve beyliklerden asker
talebinde bulunulurdu.
Askerleri
‹kta
Askerleri
(Sipahiler)
Türkmenler
Büyük Selçuklu Devleti güçlü bir orduya sahip olmufltur.
Harzemflahlar›n askeri yap›lar›, Selçuklularla ayn›
niteliklere sahipti. ‹kta sistemini uygulayan bir baflka Türk-‹slâm devleti de Eyyubilerdir.
Masraflar› ikta topraklar›n›n
gelirleri ile karfl›lanan askerlerdi.
Ülkenin her taraf›na da¤›lm›fl
durumda bulunan bu birlikler,
her an sefere haz›r durumda
bulunurlard›.
Göçebe Türkmen unsurlardan
oluflturmufltur. Selçuklu
Devleti'nin ilk dönemlerinde
askeri gücünün temelini
oluflturmufltur.
45
TÜRK - ‹SLAM DEVLETLER‹
2.23
Müslüman Türklerde din ve inan›fl
Türkler, ‹slamiyeti benimsemelerinin ard›ndan cihad kavram›n› cihan egemenli¤i düflüncesiyle ba¤daflt›rm›fllard›r.
Türk devletlerinin siyasi hakimiyet alanlar›n› geniflletmek istemelerinde, ‹slam dinini yayma düflüncesi de önemli bir rol oynam›flt›r.
‹slamiyetin yay›lmas› için çaba gösteren ilk Türk
devleti Karahanl›lard›r. Karahanl›lar bu anlamda
Maniheizm ve Budizm’e inanan Uygurlarla savaflm›fl, ‹slam inanc›n›n yay›lmas›n› sa¤lamaya çal›flm›fllard›r.
Gazneliler Devleti, farkl› etnik unsurlar› bünyesinde bar›nd›ran bir toplum yap›s›na sahipti. Farkl› etnik kökene sahip bu insanlar› bir arada tutan en
önemli unsur ‹slam dini olmufltur.
Gazneliler, ‹slamiyetin çevre co¤rafyalarda yay›lmas› için birbiri ard›na seferler düzenlemifllerdir.
Afganl›lar ve Gurlularla mücadele eden Gaznelilerin en önemli baflar›lar›ndan biri, Hindistan’da ‹slamiyetin yay›lmas›n› sa¤lamalar›d›r.
Selçuklular Dönemi’nde, ‹ran kültürü ile yak›n iliflki
içinde bulunulmas›na ra¤men Sünni inanc› tercih
edilmifltir.
Selçuklu hanedan›n›n ve halk›n›n büyük ço¤unlu¤unun Sünni olmas›, Büyük Selçuklu Devleti ile Abbasi halifeleri aras›ndaki irtibat› kuvvetlendirmifltir.
Selçuklu egemenli¤i alt›nda yaflayan gayrimüslim
unsurlar, son derece genifl bir özgürlük alan›na sahip k›l›nm›flt›. Müslüman olmayan topluluklar›n dini inançlar›na, ibadet flekillerine, geleneklerine
müdahale edilmemifltir.
Sultan Alparslan, egemenli¤i alt›na ald›¤› Hristiyan ülkelerde
adalet ve merhamet timsali bir hükümdar olarak an›l›rd›. Sultan
Melikflah da, gösterdi¤i engin hoflgörü ile Hristiyanlar›n sevgisini
kazanm›flt›.
Tille Kari Medresesi (Semerkand)
Abdülkadir Geylani taraf›ndan kurulan Kadirilik, ‹spanya’ya kadar uzanan bir etki alan›na sahip oldu.
Necmeddin Kübra taraf›ndan Harzemflahlar devrinde kurulan Kübrevilik, Anadolu’da Mevlevili¤in
temeli olmufltur. Ekberilik ise Muhyiddin Arabi taraf›ndan Anadolu’da kurulmufltur.
Yesevilik: Türkistan’›n Yesi flehrinde do¤an Hoca Ahmed Yesevi’nin kurdu¤u Yesevilik, bütün Türk dünyas›n›n dini inanc›nda
derin izler b›rakt›. Yesevili¤in tarikat dili Türkçe idi. Bu durum,
tarikat›n göçebe Türkmenler aras›nda h›zla yay›lmas›na yol açt›.
Yesevilik, Maveraünnehir’de Nakflibendilik, Anadolu’da Bektaflilik
gibi tarikatlar›n ortaya ç›kmas›na zemin haz›rlad›. Ayr›ca Anadolu’nun Türkleflmesinde Yesevilik ak›m› büyük rol oynad›.
örnek soru
I. Türklerde kurban kesme adetinin bulunmas›
II. Türklerin ölümden sonra hayat›n sürdü¤üne
inanmas›
III. Türklerin savaflç› bir topluluk olmas›
d u r u m l a r › n d a n h a n g i le r i n i n T ü r k l er i n ‹ s l a m ’ › ka b u l ü flt›rd›¤› söylenebilir?
nü kolaylaflt
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
D) I ve II
Selçuklular, ‹slam dünyas›n› Haçl› sald›r›lar›na karfl›, Abbasi halifelerini ise fiii Büveyho¤ullar›na karfl› korumuflIard›r.
Sufilik, çeflitli dini ve fikri ak›mlar›n birleflme noktas› olan Maveraünnehir ve Horasan’da oldukça
canl› bir yap›ya kavuflmufltu.
46
Bu durum, XI. yüzy›ldan itibaren Türk-‹slam ülkelerinde büyük sufilerin önderli¤inde çeflitli tarikatlar›n do¤mas›na yol açt›. Türk-‹slam dünyas›nda etkili olan tarikatlar, Kadirilik, Kübrevilik, Ekberilik ve
Yesevilik gibi ak›mlard›r.
C) Yaln›z III
E) I, II ve III
çözüm
Türlerde kurban kesme adetinin bulunmas› ve Türklerin ölümden sonra hayat›n sürdü¤üne inanmas› durumlar›, Türklerin ‹slam’› kabulünü kolaylaflt›rm›flt›r.
Çünkü bu uygulama ve inan›fllar ‹slam inanc›nda da
bulunmaktayd›.
Cevap D
TÜRK - ‹SLAM DEVLETLER‹
2.24
Türk-‹slam devletlerinde sosyal yaflam
Türk-‹slam devletlerinde, gayrimüslim unsurlar›n
can ve mal emniyetleri devlet taraf›ndan teminat
alt›na al›nm›flt›. Gerek yönetim, gerekse de Müslüman halk, H›ristiyanlar ve Museviler gibi Müslüman
olmayan topluluklara karfl› hoflgörü ile davranm›fllard›r.
Türk-‹slam devletlerinde toplum yap›s› Avrupa'daki gibi s›n›f esas›na dayal› de¤ildi.
Hanedan ve devlet ileri gelenlerinin önemli yetkileri olmas›na ra¤men, flehirde ve köyde yaflayan halk›n, kanun karfl›s›nda hak ve görevleri vard›.
ba¤l› olarak yaylalara ç›k›l›r, hayvan sürülerinin otlak ihtiyac› karfl›lanmaya çal›fl›l›rd›.
K›fl aylar›nda havalar›n so¤umas›yla birlikte yaylalar terk edilir, yaflanan esas yer olan ve k›fllak olarak bilinen yörelere yerleflilirdi.
Göçebe halk›n yayla ve k›fllaklar›n›n temini, devletin görevleri aras›nda bulunuyordu. Köylerde yaflayan halk ise hayvanc›l›¤›n yan›nda tar›mla da u¤rafl›rd›.
Kanunlar önünde herkes eflitti. Halk›n istedi¤i yere
göç etme ve istedi¤i herhangi bir iflte çal›flabilme
hakk› vard›.
Halktan herhangi bir kifli, kabiliyeti ölçüsünde devletin önemli
makamlar›na kadar yükselebilirdi.
Türk-‹slam devletlerinde hükümdarlar, devletin ileri gelenleri ve zengin halk, sosyal ve ekonomik hayat›n canl› tutulmas› için birçok vak›f kurmufllard›.
Selçuklu kervansaray› (‹ran)
Selçuklu Devleti’nde siyasi ve askeri yönden egemenli¤i ellerinde tutan Türkler, sosyal hayatta da
üstün durumda idiler.
Saray kadrolar› ile askeri s›n›f mensuplar› Türklerden oluflmaktayd›. Hükümet teflkilat›nda ise ‹ranl›
unsurlar›n hakim oldu¤u görülür.
Selçuklu kervansaray› (‹ran)
Halk›n kullan›m› için kervansaray, cami, han, hamam, flifahane, köprü, çeflme, imaret gibi sosyal
kurumlar tesis edilmifltir. Bu kurumlar›n masraflar› vak›flar taraf›ndan karfl›lan›rd›.
‹lk Türk-‹slam devletlerinde halk›n önemli bir bölümü geleneksel yaflam biçimi olan göçebeli¤i benimsemifltir. Göçebe halk, hayvanc›l›¤a dayal› bir
ekonomik yap›n›n flekillenmesini sa¤lam›flt›r.
Göçebe unsurlar, at, koyun, keçi, s›¤›r ve deve sürüleri beslerdi. Yaz aylar›nda havalar›n ›s›nmas›na
2.25
Devlet memurluklar› genelde babadan o¤ula intikal eden makamlar olarak devredilirdi. fiehirlerde
nüfuz sahibi aileler vard›.
Ayd›n zümreyi din adamlar› ve tarikat fleyhleri
temsil etmekte olup, halk üzerinde nüfuz sahibi
idiler. Tüccarlar, sanatkarlar ve küçük zanaat erbab›, flehir ve kasabalarda yaflamakta idi.
Toluno¤lu Ahmet taraf›ndan M›s›r’da yapt›r›lan hastanede,
zengin-fakir, Müslüman-gayrimüslim herkesin tedavisi yap›lm›fl
ve para talep edilmemifltir.
Türklerde ekonomik yaflam
Türk-‹slam devletlerinde ekonomik hayat›n canl›l›¤›n›n korunmas› için büyük çaba harcanm›flt›r. Toluno¤ullar›, ald›klar› tedbirlerle M›s›r’da ticaretin
ve tar›m›n geliflmesini sa¤lad›lar.
Toluno¤lu Ahmet’in en önemli hedeflerinden birisi,
M›s›r ve Suriye üzerinden geçen ticaret yollar›n›n
kontrolünü elinde tutmak olmufltur.
Ayr›ca Toluno¤ullar› taraf›ndan tar›m›n gelifltiril-
47
TÜRK - ‹SLAM DEVLETLER‹
mesi için bentler ve su kanallar› yap›lm›flt›r. M›s›r,
bu tedbirler sayesinde ekonomik bak›mdan çok
yüksek bir seviyeye ulaflt›. Halk›n gelir da¤›l›m›nda
önemli ölçüde pay sahibi oldu¤u görülür.
Selçuklular, Türkistan, ‹ran, Azerbaycan, Irak, Suriye ve Anadolu topraklar› üzerinde yaflad›klar›
için, buralardan geçen önemli ticaret yollar›n›n
kontrolüne sahiptiler.
Karahanl›lar, Orta Asya’da yaflad›klar› bölgelerde
tar›m üretimini art›rmak için gayret sarf ettiler.
‹pek Yolu’nun Karahanl› topraklar›ndan geçmesi
nedeniyle ticaretle de ilgilenilmifltir.
Ticaret yollar›n›n güvenli¤inin sa¤lanmas›, Selçuklular için öncelikli konular aras›ndayd›. Bu yollarda
yolculuk yapan kervanlar askeri birlikler taraf›ndan korunurdu.
Her türlü tar›m ürünü, madeni eflyalar, ipek ve
yünlü dokumalar, Karahanl›lar›n önemli ticaret kalemleridir. Kaflgar, Buhara, Semerkant gibi Türk
flehirleri önemli ticaret merkezleri durumuna gelifltirilmifltir.
Ticaret yollar› üzerinde belirli mesafelerle infla edilen kervansaraylar, kervan kafilelerinin konaklamas› için düflünülmüfltür.
Gazneliler, özellikle Kuzey Hindistan’› ele geçirdikten sonra ticarete önem verdiler. ‹pek ve Baharat
yolunun ülke topraklar›ndan geçmesi, Gaznelilerin
ekonomik zenginli¤e kavuflmas›n› sa¤lad›.
Orta ve küçük esnaf ile zanaatkarlar bir araya gelerek, ahilik ad› verilen dayan›flma teflkilatlar› kurmufllard›r. Her meslek grubunun ayr› bir loncas›
bulunmaktayd›. Ahiler, meslek gruplar›n› kontrol
alt›nda tutard›.
Gazneli hükümdarlar›, kervanlar›n kulland›klar› ticari güzergahlar›n güvenli¤ini art›rmaya çal›flt›lar.
Ayr›ca Gaznelilerin tar›m üretimini art›rmak amac›yla su bentleri yapt›klar› bilinmektedir.
Fütüvvet, esnaf›n kendi aralar›nda birleflerek kurduklar› dini ve ekonomik bir teflkilatlanmad›r.
Selçuklular, fleker ve eflya al›p, at, hal›, ipek ve maden satarlard›. Devletin gelir kaynaklar›, tar›m vergisi olan öflür ve haraç, iltizam, ganimet, ba¤l› devletlerin hediye ve vergiler idi.
Selçuklu sultanlar› tar›m üretimini art›rmak için de
yo¤un çaba harcad›lar. Melikflah ve Sencer dönemlerinde Irak, Horasan, Harzem’de infla edilen su kanallar›, tar›m üretiminde art›fl yaflanmas›na yol açt›.
Eyyubiler ve Memlüklerde de tar›m ve ticaretin gelifltirilmesine önem verildi.
Gazne paras›
Selçuklular, ticaret yollar› üzerinde hakimiyet sa¤lam›fl bir baflka Türk-‹slam devletidir. Ekonomik
hayat, kervanlar›n kulland›¤› ticaret yollar›n›n varl›¤›na ba¤l› olarak geliflmifltir.
2.26
Türk-‹slam devletlerinde toprak yönetimi
Türk-‹slam devletlerinde topra¤›n mülkiyeti temelde devlete aitti. Fakat halk›n küçük ölçekli toprak
parçalar›na sahip olmas›na izin verilirdi.
Bunun d›fl›nda tar›m arazileri, ormanlar, yaylalar
devletin mülkiyetindeydi.
Selçuklularda ülke topraklar› temelde dört bölüme
ayr›l›yordu:
Has Topraklar: Y›ll›k vergi gelirleri hükümdara tahsis edilirdi.
‹kta Topraklar: Vergi gelirleri hizmetlerinin karfl›l›-
48
Memlükler devrinde Suriye ve M›s›r limanlar›
önemli ticaret merkezleri olarak ön plana ç›kt›. Do¤udan de¤iflik yollarla Memlük ülkesine gelen mallar, buradan Avrupa ülkelerine aktar›lmaktayd›.
¤› olarak komutan, asker ve devlet adamlar›na tahsis edilirdi.
MüIk Topraklar: fiah›slara ait topraklard›. Topraklar› üzerinde her türlü tasarruf hakk›na sahip bulunan mülk sahipleri, topraklar›n› satabilir, devredebilir, vakfedebilir veya çocuklar›na miras b›rakabilirlerdi.
Vak›f Topraklar: Gelirleri ilmi, dini, sosyal kurumlara b›rak›lan topraklard›. Bu topraklar›n gelirleri
devlet taraf›ndan vergiden muaf tutulurdu.
KöyIüler, iflledikleri topraktan elde ettikleri ürünün
TÜRK - ‹SLAM DEVLETLER‹
vergisini do¤rudan devlete vermez, bu vergileri
toplamakla görevlendirilen ikta sahibine öderdi.
Selçuklu sultanlar›, din ve ›rk ay›r›m› gözetmeden halka toprak da¤›tarak bofl araziyi de¤erlendirmeyi devletin görevi saym›fllard›r.
sultana baflvurarak haklar›n› arayabiliyordu.
örnek soru
Büyük Selçuklularda iktalar askeri ve sivil devlet görevlilerine hizmetleri karfl›l›¤›nda verilirdi. ‹kta sahipleri ikta olarak verilen topraklarda oturur, memurlar
arac›l›¤›yla vergileri toplard›. Bu vergilerin bir k›sm›yla kendi geçimini sa¤lar, geri kalan k›sm›yla da
belli say›da atl› asker beslerdi. Sefere ça¤r›ld›¤› zaman askerleriyle birlikte sefere kat›l›rd›.
fla¤›dakilerden hangisinin bu düzenlemeyle ortaya
Afla
ç › k a n d u r u m l a r d a n b i r i o l d u ¤ u s a v un ul am a z ?
A) Hazinenin askeri harcamalar›n büyük bölümünden
kurtar›lmas›
B) ‹ktalardan elde edilen vergi gelirlerinin bir k›sm›n›n maafl karfl›l›¤› olmas›
C) Ordunun tümünün atl› askerlerden oluflmas›
Divanü Lügati't-Türk'ten bir sayfa
E¤er toprak bir vakf›n mülkiyetinde ise, vergiler
do¤rudan o vakfa ödenirdi. Köylüler, bofl b›rakmamak kayd›yla iflledikleri topraklar› (ikta) hayat boyu kullan›rlard›.
2.27
D) Atl› askerlerin masraf›n›n ikta gelirlerinden sa¤lanmas›
E) Topraklar›n ikta sahiplerinin mülkiyetinde say›lmamas›
(LYS-4 2010)
çözüm
Köylü öldü¤ünde topra¤›n kullan›m hakk› çocuklar›na geçerdi. ‹kta sahipleri belirlenen oran›n üzerinde vergi isteme hakk›na sahip de¤ildi. Bu flekilde, köylünün a¤›r vergiler alt›nda ezilmesi önlenmifltir.
Selçuklularda uygulanan ikta sistemi ordunun tümünün atl› askerlerden oluflmas›n› sa¤lamam›flt›r. Selçuklu ordusunun önemli bir bölümü yaya unsurlard›.
Haks›zl›¤a u¤rad›¤›na inanan kifliler kad›ya hatta
Cevap C
Müslüman Türklerde dil ve edebiyat
Türk kültürü ve edebiyat›, ‹slam inanc›n›n getirdi¤i
yeni düflünce ve anlay›fllarla zenginleflmifltir. Türklerin ‹slamiyeti kabulleri ile bafllayan dönemde, geleneksel sözlü edebiyat kültüründe baz› de¤ifliklikler yafland›¤› görülür.
rilebilir.
Karahanl›lar Dönemi, Türk kültürü ile ‹slam kültürünün kaynaflmaya bafllad›¤› dönemdir.
Türkçe ayn› zamanda halk aras›nda konuflulan temel dil durumundayd›. Karahanl›lar Dönemi’nde
ortaya konulan yaz›l› eserlerin çok büyük k›sm› günümüze ulaflmam›flt›r.
Karahanl›lar Türk dilinin kullan›ld›¤› ‹slami edebiyat anlay›fl›n›n gelifltirdiler. Bu dönemde eserler
Uygur ve Arap harfleri ile kaleme al›nm›flt›r.
Türk-‹slam edebiyat›n›n örneklerini sözlü ve yaz›l›
eserler olarak iki bölümde incelemek mümkündür.
Sözlü edebiyat eserlerine Satuk Bu¤ra Han Destan› ve Cengizname adl› eserler örnek olarak göste-
Karahanl›lar Devleti, Orta Asya’da kurulmas›n›n ve
Türk topluluklar›n› egemenli¤i alt›nda bulundurmas›n›n da etkisiyle resmi yaz›flma dili olarak
Türkçeyi kullanm›flt›r.
Karahanl›lar Dönemi’ne ait önemli eserlerden biri,
Yusuf Has Hacib taraf›ndan yaz›lm›fl Kutadgu Bilig,
garl› Mahmut taraf›ndan yaz›lm›fl olan Divan-›
Kaflflg
Lügati’t Türk ve Edib Ahmed Yükneki’ye ait Atabetü’I Hakay›k’t›r.
49
TÜRK - ‹SLAM DEVLETLER‹
YAZAR
ESER
‹ÇER‹K
‹slami dönemin Türk dilinde yaz›lm›fl en eski eseridir. Devlet teflkilatlanmas›
ve egemenlik anlay›fl› ile ilgili bilgiler içeren bu eser, Türk devlet anlay›fl›
ile ilgili önemli bir kaynak durumundad›r.
Yusuf Has
Hacip
Kutadgu
Bilig
Kaflgarl›
Mahmut
Divanü
Lügati't
Türk
Edip Ahmet
Yükneki
Atabetü’l
Hakay›k
Ahlaki ö¤ütler ihtiva eden bir eserdir.
Ahmet
Yesevi
Divan-›
Hikmet
Ahlaki ve dini ö¤ütler ihtiva eden bir eserdir.
Türkçe ansiklopedik sözlük olma özelli¤i tafl›r. Çeflitli Türk boylar›n›n
lehçelerinden örnekler içermektedir. Türk tarihine, co¤rafyas›na, ekonomik
ve sosyal hayat›na, inançlar›na dair bilgiler vermektedir.
Gazneliler Devleti’nde resmi yaz›flma dili Arapça
idi. Bilimsel eserler Arap dilinde kaleme al›nd›. Bunun yan›nda sarayda ve orduda Türkçe kullan›l›yordu.
Türkçenin konuflma dili olarak halk aras›ndaki kullan›m› bu dönemde de sürdü. ‹ranl› Firdevsi ,
‹ran–Türk savafllar›n› anlatt›¤› fiehname adl› meflhur eserini Gazneli Mahmut’a sunmufltur.
Selçuklular, resmi devlet yaz›flmalar›nda ve edebiyat metinlerinde Farsçay› kullanm›fl, ilmi eserleri
kaleme al›rken de Arapçadan yararlanm›fllard›r.
Bu durum Arapça, Farsça kelimelerin ve dil bilgisi
kurallar›n›n Selçuklular Dönemi’nde Türkçeye girmesine yol açt›.
Selçuklu veziri Nizamülmülk, Siyasetname adl›
eserinde Selçuklu sultanlar›na devlet yönetimiyle
ilgili ö¤ütler vermektedir. Selçuklu sultanlar›n›n
destek oldu¤u Ömer Hayyam, Enveri, Hakani, Feridüddin Attar, Gencevi gibi güçlü flairler önemli
Farsça eserler verdiler.
Harzemflahlar Devleti’nde resmi yaz›flma dili olarak Farsça kullan›lmas›na karfl›l›k, bilim dili olarak
Arapça kullan›lmaktayd›. Sarayda, orduda ve göçebe halk aras›nda ise Türkçe konuflulmaktayd›.
Eyyubiler Devleti’nde dil ve edebiyat üzerine yap›lan çal›flmalar özellikle Arap dili ve edebiyat› üzerine olmufltur. Selahattin Eyyubi dönemi, dil ve
edebiyat alan›nda çok say›da eserin verildi¤i bir
dönem olarak bilinir.
Memlükler Devleti’nde resmi yaz›flma dili Türkçe
olup, edebi metinlerde Arapça kullan›lm›flt›r. Devletin kurucu unsurunu ve ordunun temelini Türkler
oluflturdu¤u için sarayda ve orduda Türkçe konuflulmaktayd›.
Bilim ve edebiyata çok önem veren Memlükler bü-
50
yük kütüphaneler kurdular. Bu kütüphanelere M›s›r ve Suriye d›fl›nda yaz›lm›fl Türkçe eserler de kazand›r›lm›flt›r.
fiiir Nevai’nin Türk dilini ve edebiyat›n› gelifltirAli fi
mek için ortaya koydu¤u çabalar son derece
önemlidir. Kaleme ald›¤› Muhakemetü’l Lügateyn,
Türk dilinin eflsiz eserlerinden biridir. Nevai, bu
eseriyle Türk dilinin Farsçadan daha zengin oldu¤unu ortaya koymaya çal›flm›flt›r.
Timur Devleti döneminde geliflen Do¤u Türkçesine Ça¤atayca
ad› verilir. Ça¤atayca, Orta Asya, Do¤u Avrupa ve Ön Asya’da kullan›lan bir dil haline geldi. Ça¤atay edebiyat›n›n en önemli temsilcileri Ali fiir Nevai, Babür fiah ve Hüseyin Baykara’d›r.
XV. yüzy›lda Herat flehrinin önemli bir kültür merkezi haline gelmesini sa¤layan Horasan Sultan›
Hüseyin Baykara, ayn› zamanda Türk dünyas›n›n
önemli flairlerinden birisidir. Türkçe ve Farsça fliirler kaleme alm›flt›r.
örnek soru
Selçuklularda resmi yaz›flmalar Farsça idi. Medreselerde e¤itim Arapça yap›l›yordu. Halk ve ordu kesimi
ise Türkçe konufluyordu.
fla¤›dakilerden hangisine
Bu durum, Selçuklularda afla
fltur?
neden olmuflt
A) Ordudaki asker say›s›n›n azalmas›na
B) Yöneticiler ile halk aras›ndaki ba¤lar›n güçlenmesine
C) Türk dilindeki geliflmenin yavafllamas›na
D) Yabanc›lar›n siyasal bask›lar›n›n önlenmesine
E) Yönetimde bilim adamlar›n›n söz sahibi olmas›na
(1991 -ÖSS)
TÜRK - ‹SLAM DEVLETLER‹
çözüm
Selçuklularda resmi yaz›flmalar›n Farsça, medreselerde e¤itimin Arapça yap›lmas›, halk ve ordu kesi-
2.28
minde ise Türkçe konuflulmas› Türkçenin gelifliminin
yavafllamas›na yol açm›flt›r.
Cevap C
Müslüman Türklerde e¤itim ve bilim
Türk-‹slam devletlerinde hükümdarlar, bilimsel çal›flmalar›n art›r›lmas› için önemli destekler sa¤lam›fllard›r. Türkler, ‹slamiyetin siyasi koruyucusu
olmakla kalmay›p, ‹slam uygarl›¤›n›n geliflmesi için
de büyük çaba harcad›lar.
Ayr›ca medresede e¤itim gören ö¤rencilere burs
verilmekte, yiyecek ve bar›nma yard›m› yap›lmaktayd›.
‹lk Türk-‹slam devletleri döneminde dini bilimler,
pozitif bilimler ve güzel sanatlar›n her dal›nda
önemli çal›flmalar yap›ld›.
Nizamiye Medresesi’nde dini bilimlerin yan›nda
felsefe, matematik gibi bilimler de okutuluyordu.
Avrupa’da buna benzer ö¤retim kurumlar› ‹slam
ülkelerine göre daha geç tarihlerde aç›ld›¤› için Nizamiye Medresesi öncü olma özelli¤ine sahiptir.
Karahanl›lar Dönemi’nde Semerkant, Buhara, Balasagun, Kaflgar, Gazneliler Dönemi’nde Gazne ve
Selçuklular Dönemi’nde ise Ba¤dat önemli bilim ve
kültür merkezleri durumundayd›.
‹sfahan, Niflabur, Merv, BeIh, Rey, Herat, Basra gibi merkezlerde birer benzeri kurulan Nizamiye
Medresesi’nin müfredat programlar› ‹slam ülkelerinde yüzy›llarca kullan›ld›.
Karahanl›lar ve Gazneliler, e¤itim ve ö¤retim faaliyetleri için medreseler kurdular. Karahanl›lar Dönemi’nde e¤itime sa¤lanan desteklerle, programl›
e¤itim anlay›fl›n›n temelleri at›ld›.
Farabi (870-950): Türkistan Farab’da do¤du. Felsefe, matematik, fizik, astronomi, psikoloji, mant›k
ve siyaset bilimi konusunda 160’a yak›n eser verdi.
Bilim dallar›n› s›n›fland›rd›.
E¤itim harcamalar› için vak›flar devreye girmifl,
e¤itim yat›r›mlar› için devlet hazinesinden masraf
yap›lmam›flt›r.
Avrupa’da Alfarabius olarak tan›nan Farabi’nin
eserleri pek çok bat› diline çevrilmifl, yüzy›llarca
Avrupa’da temel kitap olarak okutulmufltur.
‹slam dünyas›nda e¤itim alan›nda önemli ad›mlar
atan di¤er bir devlet Büyük Selçuklu Devleti’dir.
E¤itim faaliyetleri Sultan Alparslan zaman›nda
devlet himayesine al›narak resmi bir program dahilinde yürütülmeye baflland›.
Siyaset sosyolojisi ile ilgili Medinetü’l Faz›la adl›
Selçuklularda Alparslan taraf›ndan infla ettirilen ilk
yüksek okul Nizamiye Medresesi’dir (1066). Devrin
en ünlü ilim ve fikir adamlar›, önemli maddi imkanlar sunularak bu medresede görevlendirildi.
eseri yazm›flt›r. Farabi, bu kitab›nda faziletli bir
devletin ve onun baflkan›n›n ne gibi nitelikler tafl›mas› gerekti¤i üzerinde durmufltu.
Selçuklular dönemine ait bir medrese
Farabi, Aristo’nun eserlerini en iyi anlayan ve aç›klayan filozof olarak tan›n›r. Kendisine ikinci bin y›l›n ö¤retmeni unvan› verilmifltir.
Siyaset felsefesi ile ilgili temel düflüncelerini Kitabü’s Siyaset bafll›kl› eserinde ortaya koymufltu.
Farabi (Temsili resim)
51
TÜRK - ‹SLAM DEVLETLER‹
Biruni (973-1051): Gazneli Hükümdar› Sultan Mahmut’un himayesi alt›nda çal›flmalarda bulunmufltur.
Hindistan’›n Sultan Mahmut taraf›ndan fethedilen
bölgelerinde defalarca inceleme gezisine ç›kt›.
Hint eserleri ile ilgili çal›flmalar yapt›. Dünya tarihi
ile ilgili önemli bir eser kaleme ald›. As›l büyük eseri 1017 y›l›nda yazd›¤› Hindistan ile ilgili kitab›d›r.
Bu kitap, döneminden yüzy›llar sonra bile yabanc›
bir kültür hakk›nda haz›rlanm›fl en önemli eserlerden biri olarak kabul edildi.
Biruni, çeflitli ilim dallar›nda 100’den fazla eser
verdi. Tarih d›fl›nda matematik ve fizik alan›nda da
önemli çal›flmalar yapt›.
‹bni Sina (980-1037): Devrinin en büyük filozof, hekim ve bilginidir. Avrupa’da Avicenna ad›yla tan›nan ‹bn-i Sina, çeflitli bilim dallar›nda çok say›da
eser verdi.
Felsefenin yan› s›ra, t›p ve matematik alanlar›ndaki
görüfl ve bulufllar›yla daha sa¤l›¤›nda üne kavufltu.
Özellikle t›p sahas›ndaki çal›flmalar› ona büyük flöhret kazand›rd›. Birçok eseri bat› dillerine çevrildi.
El Kanun Fi’t T›b (T›bb›n Kanunlar›) adl› eseri bu
flekildeki çal›flmalar›ndan sadece bir tanesidir. Bu
kitap, ‹bni Sina’n›n t›p biliminin babas› say›lan Hipokrat ve Yunanl› hekim Galen gibi büyük hekimler
aras›nda an›lmas›na yol açm›flt›r.
Kitaplar› Avrupa’da t›p fakültelerinde XVII. yüzy›la
de¤in ders kitab› olarak okutuldu.
çiminin yaln›z cebir yoluyla de¤il, ayn› zamanda
geometri yoluyla da yap›labilece¤ini kan›tlad›.
Kendisinin bir matematikçi olarak giderek yay›lan
flöhreti, Sultan Melikflah’›n onu bir takvim haz›rlanmas› için görevlendirmesini sa¤lad›. Fakat kendisinin Avrupa’da tan›nmas›n› sa¤layan eserler, kaleme ald›¤› rubailer olmufltur.
Sultan Melikflah Dönemi’nde, ‹sfahan ve Ba¤dat’ta
rasathane kuruldu. Ömer Hayyam ve Vas›fi gibi
astronomi bilginleri buralarda çal›flmalar yapt›lar.
Bu dönemin di¤er bilginleri matematik alan›nda
Harezmi, geometride Abdürrezzak Türki, trigonometri alan›nda Abdullah Barani, tefsir alan›nda Zefleri, felsefe alan›nda fie
fiehristani’dir.
mahfle
Harezmflahlar›n devlet merkezi bir bilim ve sanat
merkezi durumunda idi. fiehirde vak›flar taraf›ndan kurulan on tane büyük kütüphane bulunuyordu. Hükümdar ve flehzadeler iyi yetiflmifl kiflilerdi.
Ebü'l-Fazl Kirmani, Ebu Mansur, Hüseyin Ersbendi,
Ebu Muhammed Hareki gibi bilgin ve filozoflar,
baflkent Cürcan'da toplanm›fllard›. Ayr›ca, Zemahfleri, Fahrüddin-i Razi gibi birçok tan›nm›fl bilgin ve
flair Harezm'de yaflad›lar.
Muhammed bin Keys taraf›ndan Celaleddin Harezmflah'a sunulan Tibyan-› Lügati't-Türki Ala Lisanü'l-Kangl› (Kangl› Dilinde Türk Dili Sözlü¤ü) bu
dönemde kaleme al›nan önemli eserlerdendir.
Timur Devleti hükümdarlar›, fethettikleri bölgelerdeki bilginleri ve sanatkarlar› desteklemifltir. UIu¤
Bey, 15. yüzy›l›n en tan›nm›fl astronomi bilginlerinden olup, Semerkant flehrinde bir rasathane inflâ
ettirmifltir. Burada ileri düzeyde ö¤renciler için bir
de okul açm›flt›r.
flçu da Ulu¤
Dönemin ünlü matematik bilgini Ali Kuflç
Bey’le ayn› dönemde yaflam›fl bir baflka önemli bilim adam›d›r.
örnek soru
‹bn Sina'n›n El Kanun adl› t›p kitab›
Gazali (1058-1112): Felsefe alan›nda önemli eserler
veren büyük ‹slam düflünürü Gazali XI. yüzy›lda yetiflti. ‹lk olarak Niflabur’da, daha sonra ise Ba¤dat’taki Nizamiye Medresesi’nde Nizamülmülk korumas› alt›nda çal›flt›.
Tan›nm›fl Müslüman matematikçilerden biri olan
Ömer Hayyam, yazd›¤› cebir kitab›nda on üç çeflide ay›rd›¤› üçüncü derecede denklemin çözülüfl bi-
52
fla¤›daki ge Büyük Selçuklular Dönemi'nde görülen afla
flme ve olaylar›n hangisinde, kurulan rasathanede
liflm
gök cisimlerinin gözlenmesinin etkisi oldu¤u savunu labilir?
A) Nizamiye Medresesinin aç›lmas›nda
B) Malazgirt Savafl›'n›n kazan›lmas›nda
C) Kudüs ve fiam'›n ele geçirilmesinde
D) Atabeylik uygulamas›n›n bafllamas›nda
E) Celâli Takvimi'nin haz›rlanmas›nda
(LYS-4 2012)
TÜRK - ‹SLAM DEVLETLER‹
çözüm
Takvimin haz›rlanmas› için öncelikle astronomi
çal›flmalar› yap›lmas› gerekir. Rasathaneler astronomi çal›flmalar›n›n yap›ld›¤›, gök cisimlerinin gözlendi¤i yerlerdi. Dolay›s›yla Büyük Selçuklular Döne-
2.29
mi'nde de Celali Takvimi'nin haz›rlanmas›nda
rasathane çal›flmalar›n›n etkisi büyüktür.
Cevap E
Türk-‹slam devletlerinde sanat faaliyetleri
Türkler, e¤itim ve bilim alanlar›nda oldu¤u gibi sanat alan›nda da ‹slam uygarl›¤›na önemli katk›lar
sa¤lad›lar. ‹slam uygarl›¤› içerisinde Türk sanat›n›n
ilk etkileri, Abbasiler taraf›ndan Türk birlikleri için
kurulan Samerra flehrinde görülür.
bi birçok mimari eser ortaya konuldu. ‹slam dünyas›na yeni mimari yap› tipleri kazand›r›ld›.
Karahanl›lar, Türk-‹slam sanat›n›n temellerini att›lar. Tu¤la malzemeleri, mozaik süslemeleri, kubbeye geçifl elemanlar›n› baflar›yla kullanan Karahanl›lar, dini ve sivil mimaride kendilerinden sonraki
Türk toplumlar›na örnek oldular.
Selçuklular›n gelifltirdikleri di¤er bir yap› tipi de
medreselerdir.
Bu dönemde, Karahanl› ülkesinde minare, cami, kervansaray, türbe, medrese gibi eserler infla edildi.
Tu¤ladan infla edilen abidevi minareler meflhurdur.
Karahanl›lar›n Türk-‹slam mimarisine en önemli
katk›lar›, ribat denilen kervansaraylard›r. Karahanl›lara ait önemli mimari eserler, Buhara Minaresi,
Kalan Minaresi, Ayfle Bibi Türbesi, Semerkant yolu
üzerindeki Ribat-› Melik’tir.
Gazneli sanat›n›n temel esaslar› Abbasilerden al›nm›flt›r. Gazneliler, ortaya koyduklar› sanat anlay›fl›
ile Selçuklu Türk sanat›n›n haz›rlay›c›s› oldular.
Gaznelilere ait önemli mimari eserler, III. Mesut’a
ait minare ve Leflker-i Bazar Saray›’d›r .
Selçuklular, ‹ran, Türkistan ve Irak’ta görülen mimari anlay›fllar› harmanlay›p gelifltirerek, an›tsal görünüme sahip bir cami mimarisi oluflturmufllard›r.
Türk çad›rlar›n› and›ran ve tu¤ladan infla edilen
türbeler (kümbet), Selçuklular›n ‹slam dünyas›na
kazand›rd›¤› baflka bir mimari yap› biçimidir.
Selçuklu co¤rafyas›nda bu anlamda birçok türbe
yap›lm›flt›r. Bu dönemden kalma türbe örneklerinin en önemlilerinden biri, dünya mimarisinin de
flaheserleri aras›nda yer alan Sultan Sencer Türbesi’dir.
Eyyubiler ve Memlükler taraf›ndan Suriye ve M›s›r’da Türk sanat›n›n eflsiz örnekleri ortaya konmufltur. Sultan Kalavun Camisi, Sultan Hasan Camisi, Sultan Baybars Camisi, Sultan Kay›tbay Camisi Memlüklere ait mimari eserlerdir.
Gazneliler Dönemi'ne ait süslemeli bir kutu
Kalan minaresi (Buhara)
Selçuklular, ‹slam sanat›n› benimsemekle kalmam›fl, öz kültür ve zevklerini de katarak kendilerine
özgü bir sanat anlay›fl› gelifltirmifllerdir.
Selçuklu idaresinde bulunan bölgelerde cami, medrese, kümbet, hastane, kervansaray, kale, köprü gi-
Türk-‹slam devletlerinde, ‹slam inanc›n›n da etkisiyle resim ve heykelcilik sanatlar› geliflmemifltir.
Bunun yan›nda minyatür, hat, kuyumcuIuk, tafl iflçili¤i, kakmac›l›k, bak›r iflçili¤i, z›rh, seramik, dokumac›l›k, hal›c›l›k, çinicilik sanat›na ait çok önemli
eserler verilmifltir.
53
KAVRAMA TEST‹
( 2.1 - 2.10 )
1.
Emevi ordular›n›n XVII. yüzy›lda Orta Asya’da gerçeklefltirdi¤i ilerlemeler, Türk devletleri taraf›ndan
durdurulmaya çal›fl›lm›flt›r.
4.
1
M›s›r’da kurulmufl olan Toluno¤ullar› ve ‹hflfliidilerle il gili olarak aflflaa¤›da verilenlerden hangisi do¤ru de¤ildir ?
Aflflaa¤›daki Türk devletlerinden hangisini n bu konuda
bir giriflfliiminden söz edilebilir?
A) Halklar›n›n büyük bölümü Araplardan oluflmaktad›r.
A) Türgifl Devleti
B) M›s›r’da Türk kültürünün egemen hale gelmesini
sa¤lam›fllard›r.
B) Büyük Selçuklu Devleti
C) Abbasi yönetiminden koparak ba¤›ms›zl›klar›n›
ilan etmifllerdir.
C) Avar Devleti
D) Büyük Hun Devleti
D) Ordular›nda yayg›n olarak Araplar ve Sudanl›lar
yer alm›flt›r.
E) Büyük Bulgar Devleti
E) Türk hanedanlar taraf›ndan kurulmufllard›r.
2.
751 y›l›nda gerçekleflen Talas Savafl›, Türk tarihinde
bir dönüm noktas› olma özelli¤ine sahiptir.
Talas Savaflfl››’n›n,
I. ‹slamiyetin Türk topluluklar› aras›ndaki yay›l›fl›n›n h›zlanmas›,
5.
II. Türklerle Araplar aras›ndaki askeri, ticari ve kültürel iliflkilerin artmas›,
u n d a r o l a l a n b o y la r
Karahanl›lar Devleti'nin kuruluflflu
aflflaa¤›dakilerden hangisinde do¤ru olarak verilmiflflttir?
III. Türklerin Emevi ordusunda görev almaya bafllamas›
A) Ya¤ma-Türgifl-K›rg›z
B) K›pçak-Karluk-Hazar
s o n u ç l a r › n d a n h a n g i le r i n e y o l a ç t› ¤ › s ö y le n e b i l ir ?
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
D) I ve II
3.
Karahanl›lar Devleti, farkl› Türk boylar›n›n bir araya
gelmesi ile kurulmufltur.
C) Karluk-Ya¤ma-Çi¤il
C) Yaln›z III
D) Hun- Uygur-Çi¤il
E) II ve III
E) Basm›l-Karluk-Sibir
Türkler VIII. yüzy›ldan itibaren tarihi süreç içinde ‹slam inanc›n› kabul etmifllerdir.
mede aflflaa¤›dakilerden hangisinin herhangi
Bu geliflflm
bir etkisi oldu¤u söylenemez?
A) ‹slamiyet ile Türklerin inanc› aras›nda benzerlikler
bulunmas›
B) Müslüman tüccarlar›n Türk bölgelerinde ‹slam
kültürünü tan›tmalar›
54
6.
1041 y›l›nda do¤u ve bat› olarak ikiye parçalanan
Karahanl›lar Devleti’nin siyasi varl›¤›n›n sona
ermesinde,
I. Türkiye Selçuklu,
II. Karah›taylar,
C) Abbasilerin Türklere karfl› hoflgörülü ve ›l›ml› bir
politika izlemeleri
III. Harzemflahlar
D) ‹slam inanc›n›n Türk milli karakteri ile örtüflmesi
d e v l e t l e r i n d e n h a n g il e r i n i n r o l ü n d e n s ö z e d il e b i l i r ?
E) Türklerin Orta Asya’da Çinlilerle siyasi ve
ekonomik rekabet halinde olmalar›
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
D) I ve III
C) Yaln›z III
E) II ve III
TÜRK - ‹SLAM DEVLETLER‹
7.
K a r a h a n l ›l a r H o r a s a n t o p r a k l a r › n a e g e m e n o l m a k
için aflflaa¤›daki devletlerden hangisiyle mücadele
etmiflflttir?
10 . Gazneliler,
I. Balkanlar,
II. Hindistan,
A) Gazneliler Devleti
III. Anadolu,
B) Memlükler Devleti
IV. M›s›r
C) Türkiye Selçuklular› Devleti
b ö l g e l e r i n d e n h a n g i l e r i n d e ‹s la m i n a n c › n ›n y a y g ›n mas›n› sa¤lam›flfltt›r?
laflflm
D) fiii Büveyo¤ullar› Devleti
E) Harzemflah Devleti
A) Yaln›z II
B) I ve II
D) II ve IV
8.
G a z n e l i l e r D e v le t i ’n i n S e l ç u k l u l a r ›n m e r k e z i o to r i t e y e o l a n b a ¤ l › l› k la r › n › k o r u m a k a m a c › y l a
E) I, II ve IV
11. Aflflaa¤›dakilerden hangisi Büyük Selçuklu Devleti’nin
askeri mücadeleye giriflfltti¤i devletler aras›nda gösterilemez ?
I. Nesa,
II. Katvan,
A) Bizans ‹mparatorlu¤u
III. Serahs
B) fiii Büveyho¤ullar› Devleti
savaflflllar›ndan hangilerini gerçekleflflttirdi¤i savunula bilir?
C) Gazneliler Devleti
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
D) I ve II
9.
C) II ve III
C) Yaln›z III
D) Karahanl›lar Devleti
E) Memlükler Devleti
E) I ve III
12. Büyük Selçuklu Devleti, Tu¤rul Bey Dönemi’nde AbSelçuklu ve Gazneli ordular› 1040 y›l›nda Dandanakan Savafl›’nda karfl› karfl›ya gelmifltir.
basi halifesinin siyasi bask› alt›nda kalmas› engellemifltir.
menin temel nedeni aflflaa¤›dakilerden hangisi Bu geliflflm
dir?
me n in ,
Bu geliflflm
A) Selçuklular›n Horasan bölgesine egemen olmaya
çal›flmas›
I. Abbasi halifesinin, Tu¤rul Bey’e “do¤unun ve bat›n›n hükümdar›” unvan›n› vermesi,
B) Selçuklular›n K›n›k boyuna mensup olmas›
II. halifelik makam›n›n Selçuklu hükümdarlar›n›n
eline geçmesi,
C) Gaznelilerin mutlak yönetim anlay›fl›na sahip olmas›
III. Selçuklular›n ‹slam dünyas›ndaki siyasi etkinli¤inin artmas›
D) Orta Asya'da Türk siyasi birli¤inin sa¤lanmak istenmesi
s o n u ç l a r › n d a n h a n g il e r i n e y o l a ç t › ¤ › s a v u n u la b i l i r ?
E) ‹pek Yolu denetiminin Çinlilere karfl› korunmak istenmesi
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
D) I ve III
C) Yaln›z III
E) I, II ve III
A-D-E / B-C-E / A-E-A / A-E-D
55
KAVRAMA TEST‹
( 2.11 - 2.29 )
1.
Selçuklular XI. yüzy›ldan itibaren Anadolu fetihlerini
bafllatm›flt›r.
4.
Selçuklular›n Anadolu fetihleri ile ilgili olarak aflflaa¤› dakilerden hangisi söylenemez?
2
Büyük Selçuklu Devleti’nin merkezi otoritesinin zay›flamas› üzerine ülke topraklar› üzerinde farkl› bölgelerde ba¤›ms›z atabeylikler kurulmufltur.
Aflflaa¤›dakilerden hangisi bu atabeylikler aras›nda gösterilemez ?
A) Anadolu’da Türk nüfusun ço¤unluk durumuna
gelmesi sa¤lanm›flt›r.
A) ‹ldenizo¤ullar›
B) Anadolu'daki Bizans varl›¤› sona erdirilmifltir.
B) Samano¤ullar›
C) Fethedilen bölgeler fetheden komutan›n yönetimine verilmifltir.
C) Zengiler
D) Börio¤ullar›
D) Anadolu’da Bizans hakimiyetinin zay›flamas›
sa¤lanm›flt›r.
E) Salgurlular
E) Anadolu’da ilk ba¤›ms›z Türk beyliklerinin kurulmas› sa¤lanm›flt›r.
5.
2.
B ü y ü k S e l ç u k l u De v l e ti ’ n d e A l p a r s l a n Dö n e m i ’n d e
melerden hangisi yaflflaanmam›flfltt›r?
aflflaa¤›daki geliflflm
B u dur um ,
A) Azerbaycan ve Kafkasya üzerine sefer düzenlenmesi
I. siyasi istikrar›n sars›lmas›,
B) Gürcistan bölgesinin egemenlik alt›na al›nmas›
II. toprak bütünlü¤ünün tehlikeye girmesi,
C) Ani ve Kars’›n ele geçirilmesi
III. merkezi otoritenin zay›flamas›
D) Kirman Meliki Kavurd’un ç›kard›¤› isyan›n bast›r›lmas›
melerinden hangilerine yol açm›flfltt›r?
geliflflm
A) Yaln›z I
E) Katvan Savafl›’nda Karah›taylar karfl›s›nda yenilgiye u¤ranmas›
3.
Büyük Selçuklu Devleti’nde hükümdar›n ölümü ya
da büyük bir askeri bozguna ba¤l› olarak, melikler
aras›nda iktidar mücadelesi yaflan›rd›.
I. Bat›nilerin zararl› faaliyetler içine girmesi
II. Göçebe O¤uz topluluklar›n›n merkezi yönetime
karfl› ayaklanmas›
B) Yaln›z II
D) I ve III
6.
A) Büyük Divan
Önemli devlet meselelerinin
görüflülüp karara ba¤land›¤›
kurumdu.
B) Divan-› ‹flraf
Devleti iflleyifli ile ilgili
denetleme görevini üstlenen
kurumdu.
C) Divan-› ‹stifa
Adli ifllerle ilgilenen kurumdu.
D) Divan-› Tu¤ra
Devletin iç ve d›fl yaz›flmalar›n›
düzenleyen ve yürüten kurumdu.
E) Divan-› Arz
Askeri ifllerin yürütülmesine
nezaret eden kurumdu.
A) Gazneliler Devleti
B) Büyük Selçuklu Devleti
C) Toluno¤ullar› Devleti
D) ‹hflidiler Devleti
E) Karahanl›lar Devleti
56
E) I, II ve III
Büyük Selçuklu Devleti'nin merkez teflflkkilat›nda yer
alan divanlar ve görevle riyle ilgili aflflaa¤›daki
eflfllleflflttirmelerden hangisi do¤ru de¤ildir?
III. Abbasi halifelerinin siyasi güçlerini art›rmaya
yönelmeleri
meler aflflaa¤›daki devletlerden hangisinin y›k›l Bu g eliflflm
mas›na ortam haz›rlam›flfltt›r?
C) Yaln›z III
TÜRK - ‹SLAM DEVLETLER‹
7.
Aflflaa¤›dakilerden hangisi Selçuklu sosyal yaflflaam› ile il gili do¤ru bir bilgi de¤ildir?
A) Toplum yap›s› Avrupa'daki gibi s›n›f esas›na dayal› de¤ildi.
B) Halk›n kanun karfl›s›nda hak ve sorumluluklar›
vard›.
C) Kölelik olgusu görülmemifltir.
D) Halk›n istedi¤i yere göç etme ve istedi¤i bir iflte
çal›flabilme hakk› vard›.
E) Halktan herhangi bir kifli kabiliyeti ölçüsünde
devlet makamlar›nda yükselebilirdi.
8.
Türk-‹slam devletlerinde faaliyet gösteren vak›flar›n
farkl› alanlarda toplumsal ihtiyaçlar› karfl›lad›¤› görülür.
T ü r k - ‹s l a m d e v le tl e r i n d e ,
le aflflaa¤›dakilerden hangisinin amaçland›¤› söylenemez?
A) Topraklar›n daha verimli flekilde ifllenmesini sa¤lamak
B) Ordudaki maafll› asker say›s›n› art›rmak
C) Müslüman topluluklar aras›nda göçebe yaflam›n
sona erdirilmesini sa¤lamak
D) Askeri harcamalar için hazineden yap›lan harcamalar› azaltmak
E) Ülkede tar›msal üretimin azalmas›n› engellemek
11. Büyük Selçuklu Devleti’nde ikta sahipleri köylüden
belirlenen oran›n üzerinde vergi isteme hakk›na sahip de¤ildi.
Bu uygulama aflflaa¤›dakilerden hangisine yöneliktir?
I. cami,
A) Köylünün a¤›r vergiler alt›nda ezilmesinin önlenmesi
II. kale,
III. flifahane,
B) Hayvanc›l›¤›n ekonomik yaflamda ön plana
ç›kar›lmas›
IV. imaret
C) Mutlak yönetim anlay›fl›n›n sürdürülmesi
k u r u m la r › n d a n h a n g i l e r i n i n m a s r a f l a r › v a k ›f l a r ta r a f›ndan karflfl››lanm›flfltt›r?
D) Devletin vergi gelirlerinin art›r›lmas›
A) Yaln›z II
C) II ve III
B) I ve II
D) II ve IV
9.
10. Büyük Selçuklu Devleti’nde uygulanan ikta sistemiy -
E) Anadolu’da bulunan yabanc› tüccarlar›n say›s›n›n
art›r›lmas›
E) I, III ve IV
12. – Aristo’nun eserlerini en iyi anlayan ve aç›klayan
Büyük Selçuklu Devleti’nde komutanlara ve devletin
ileri gelenlerine büyük çapl› ikta topraklar› tahsis
edilmifltir.
Bu uygulama aflflaa¤›da verilenlerden hangisine ortam
haz›rlam›flfltt›r?
A) Tar›m üretiminin azalmas›na
B) Devletin merkezi otoritesinin zay›flamas›na
C) Toprak vergilerinin toplanmas›nda sorunlar yaflanmas›na
D) Fetih giriflimlerinin yavafllamas›na
E) Tar›m topraklar›ndan elde edilen gelirlerin kontrolünün zorlaflmas›na
filozof olarak tan›n›r.
– Kendisine ikinci bin y›l›n ö¤retmeni unvan› verilmifltir.
– Medinetü’l Faz›la adl› eserinde bir devletin ve
devlet baflkan›n›n tafl›mas› gereken nitelikler
üzerinde durmufltur.
– Siyaset felsefesi ile ilgili temel düflüncelerini Kitabü’s Siyaset adl› eserinde ortaya koymufltur.
Bu bilgiler aflflaa¤›daki bilginlerden hangisiyle ilgilidir?
A) Farabi
B) Biruni
D) Gazali
C) ‹bni Sina
E) Harezmi
B-E-B / B-E-C / C-E-B / B-A-A
57
03 TÜRK‹YE TAR‹H‹
Türklerden önce Anadolu'nun durumu
Anadolu'da ilk Türk beylikleri kuruluyor
Türkiye Selçuklular› Devleti'nin kurulufl dönemi
I. K›l›ç Arslan Dönemi
I. Mesut Dönemi
Haçl› Seferleri, Avrupal›lar Kudüs'e yöneliyor
Haçl› Seferleri'nin sonuçlar› nelerdir
II. K›l›ç Arslan Dönemi
Di¤er Türkiye Selçuklu sultanlar›
II. G›yaseddin Keyhüsrev Dönemi
Selçuklularda taht kavgalar› bafll›yor ve Mo¤ol bask›s› art›yor
Devlet yönetimi
Toprak yönetimi
Sosyal ve ekonomik yaflam
E¤itim ve bilim alan›ndaki çal›flmalar
58
TÜRK‹YE TAR‹H‹
MALAZG‹RT SAVAfiI’NDAN SONRA ANADOLU’DA KURULAN TÜRK DEVLET VE BEYL‹KLER‹
3.1
Türklerden önce Anadolu'nun durumu
Bizans-Sasani mücadeleleri XI. yüzy›l itibariyle
Anadolu’yu sosyal ve ekonomik aç›dan geriletmifl
durumda idi.
Göçler baz› büyük flehirlerin nüfusunu art›rm›flt›.
Bu dönemde Anadolu'da a¤›rl›kl› olarak Rumlar,
Ermeniler ve Süryaniler yaflamakta, do¤uda Ermeni ve Gürcü krall›klar› bulunmaktayd›.
‹flte böyle bir ortamda Selçuklular, 1015’te Anado-
3.2
lu’ya yönelik keflif seferleri bafllatt›. Bu giriflim k›sa
süre sonra fetih seferlerine dönüfltü.
Pasinler Savafl› ile 1048’de Do¤u Anadolu topraklar›n› ele geçiren Selçuklular, Malazgirt Savafl› ile
birlikte Bizans’›n Anadolu’daki direniflini büyük ölçüde k›rd› (1071).
Malazgirt Savafl›’n›n Selçuklular taraf›ndan kazan›lmas›n›n ard›ndan Do¤u ve Güneydo¤u Anadolu’da ba¤›ms›z Türk beylikleri kurulmaya baflland›.
Anadolu'da ilk Türk beylikleri kuruluyor...
Daniflmentliler (1080 - 1178)
Daniflmentliler, Selçuklu komutanlar›ndan Daniflment Gazi taraf›ndan kuruldu. Beyli¤in merkezi,
1080 y›l›nda ele geçirilen Sivas’t›. K›sa sürede Kastamonu, Kayseri, Tokat, Amasya ve Malatya flehirlerine egemen olundu.
Daniflmentliler, Haçl› sald›r›lar›na karfl› Anadolu’nun savunulmas›nda Türkiye Selçuklular› ile birlikte hareket etti. Ermeni ve Bizans sald›r›lar› ile de
u¤raflt›.
Anadolu’da siyasi egemenlik mücadelesi, Daniflmentliler ile Türkiye Selçuklular›n› karfl› karfl›ya
getirmifl, Türkiye Selçuklular›, Daniflmentlileri
1178’de topraklar›na katm›flt›r.
Daniflmentliler taraf›ndan yapt›r›lan Boyabat Kalesi
Saltuklular (1072 - 1202)
Selçuklu komutanlar›ndan Ebul Kas›m Saltuk Bey
taraf›ndan kuruldu. Kendisine Erzurum ve çevresi
ikta olarak verilen Ebul Kas›m, Tercan, ‹spir, Oltu,
Bayburt’u elde etti.
Saltuklular, Gürcülerle mücadele etmelerinin yan›nda Haçl› sald›r›lar›na da karfl› koydular.
Türkiye Selçuklu Sultan› Rükneddin Süleyman
fiah, Saltuklular› ortadan kald›rarak bu beyli¤in
topraklar›n› hakimiyeti alt›na ald› (1202).
Mengücekliler (1080 - 1228)
Mengücekliler, Mengücek Gazi taraf›ndan Kemah ve
Erzincan civar›nda kuruldu. Gürcü ve Rumlarla savaflarak Divri¤i ve fiebinkarahisar dolaylar›n› ele geçirdi.
Türkiye Selçuklular› Sultan› Alaeddin Keykubad taraf›ndan bu beyli¤e son verildi.
Hasankeyf
Artuklular (1102 - 1409)
Artuklular Beyli¤i, Selçuklu komutanlar›ndan Artuk Beyin o¤ullar› taraf›ndan kuruldu ve üç kol halinde yaflad›.
59
TÜRK‹YE TAR‹H‹
Hasankeyf koIu 1231’de Eyyubiler taraf›ndan, Harput koIu 1234 y›l›nda Türkiye Selçuklular› taraf›ndan, Mardin kolu ise 1409 y›l›nda Karakoyunlular
taraf›ndan ortadan kald›r›ld›.
ANADOLU'DA KURULAN
D‹⁄ER TÜRK BEYL‹KLER‹
BEYL‹⁄‹N ADI
Çaka Beyli¤i (1081 - 1093)
Sökmenliler
Çaka Bey, Anadolu ak›nlar› s›ras›nda Bizans’a esir
düflmüfl bir Selçuklu komutan›d›r. 1081 y›l›nda esaretten kurtularak ‹zmir bölgesinde ba¤›ms›z bir
beylik kurdu.
‹nalo¤ullar›
Çubuko¤ullar›
Dilmaço¤ullar›
(Togan Arslan)
‹nanço¤ullar›
Tanr›vermiflo¤ullar›
‹lk Türk donanmas›n› oluflturan devlet adam› olarak bilinen Çaka Bey, Ege’de baz› liman kentlerini
ele geçirdi. Sahip oldu¤u donanma vas›tas›yla Bizans‘a ait adalara yönelik seferler düzenledi.
Çaka Bey, Bizans’a karfl› Peçenekler ve Türkiye
Selçuklular› ile ittifak yapt›. Bizans yönetimi, bu ittifaka engel olmak için yo¤un çaba harcad›.
Çaka Bey’in I. K›l›ç Arslan taraf›ndan öldürtülmesinden sonra beylik gücünü yitirdi. Bir süre sonra
topraklar› Bizans taraf›ndan ele geçirildi.
KURULDU⁄U YER
Ahlat ve Van Gölü
havzas›
Diyarbak›r ve çevresi
Harput ve çevresi
Bitlis ve civar›
Ladik (Denizli)
Efes ve çevresi
örnek soru
fl›'ndan sonra merkezi Sivas olmak
Malazgirt Savafl›
üzere Orta Anadolu'da kurulan ve dönemin önemli
e¤itim kurumlar›ndan biri olan Niksar'daki Ya¤›ba fla¤›dakilerden hangi san Medresesini kuran beylik afla
sidir?
A) Daniflmentliler
B) Saltuklular
C) Mengücekliler
D) Artuklular
E) Hamito¤ullar›
(LYS-4 2012)
Cevap A
TÜRK‹YE SELÇUKLULARI DEVLET‹ (1077-1308)
3.3
Türkiye Selçuklular› Devleti'nin kurulufl dönemi
Türkiye Selçuklular› Devleti, Selçuklu hanedan›ndan Süleyman fiah taraf›ndan kuruldu. Süleyman
fiah, kardefli Mansur Bey ile birlikte Konya, Afyon,
Kütahya ve ‹znik’i ele geçirdi.
Antakya’y› ald›.
Süleyman fiah, isyan eden kardefli Mansur Bey’e
karfl› Büyük Selçuklu Sultan› Melikflah’tan yard›m
istedi. Melikflah’›n gönderdi¤i birlikler Mansur
Bey’i ortadan kald›rd›.
1077 y›l›nda Melikflah taraf›ndan gönderilen ferman ve Abbasi halifesi taraf›ndan gönderilen menflur ile Süleyman fiah’›n hükümdarl›¤› onayland›.
Bu flekilde merkezi ‹znik olan Türkiye Selçuklu
Devleti kurulmufl oluyordu.
Bizans’›n zay›fl›¤›n› de¤erlendiren Süleyman fiah,
Kocaeli Yar›madas›’n› Bo¤aza kadar egemenli¤i alt›na ald›. ‹stanbul Bo¤az›’ndan geçen gemilerden
vergi almaya bafllad›.
Bizans yönetimi Süleyman fiah’Ia anlaflarak, Dragos Çay›’n›n iki devlet aras›nda s›n›r olmas›n› sa¤lad› (1081).
60
Bat› s›n›rlar›n› güvenlik alt›na alan Süleyman fiah,
do¤uya yöneldi. Bizans’tan Tarsus ve Adana’y› alarak, Çukurova bölgesini ele geçirdi. 1084 y›l›nda
Süleyman fiah Türbesi (Suriye)
Halep’i kuflat›nca, Suriye Selçuklular› ile iliflkileri
bozuldu. ‹ki taraf aras›nda yaflanan savaflta Süleyman fiah öldü (1086). Anadolu’da yeni kar›fl›kl›klar
ç›kmas›n› istemeyen Büyük Selçuklu Sultan› Melikflah, Süleyman fiah’›n iki o¤lunu yan›na alarak Selçuklu baflkentine götürdü.
Süleyman fiah, do¤u seferine ç›karken komutanlar›ndan Ebul Kas›m’› yerine vekil b›rakm›flt›. Bu dönemde Türkiye Selçuklu topraklar› bu komutan
taraf›ndan idare edildi.
TÜRK‹YE TAR‹H‹
Melikflah’›n 1092’de ölümü üzerine Süleyman
fiah'›n o¤ullar› K›l›ç Arslan ve Kulan Arslan ‹znik’e
geri döndü. K›l›ç Arslan, Türkiye Selçuklu hükümdar› olarak babas›n›n taht›na geçti.
örnek soru
Türkiye Selçuklu Sultan› Süleyman fiah’a 1077 y›l›nda Melikflah taraf›ndan ferman, Abbasi halifesi taraf›ndan da menflur gönderilmifltir.
flmeler afla
fla¤›dakilerden hangisini sa¤lam›flt
flt›r?
Bu geliflm
A) Melikflah'›n Anadolu üzerinde denetiminin kalmamas›n›
B) Türkiye Selçuklu Devleti'nin ba¤›ms›zl›¤›n›n kabul
edilmesini
C) Halifenin yetkilerinin Süleyman fiah’a geçmesini
D) Türkiye Selçuklu Devleti'nin Abbasilere ba¤l› hareket etmesini
E) Melikflah'›n halifeden destek almas›n›
3.4
Türkiye Selçuklu Sultan› Süleyman fiah’a 1077 y›l›nda Melikflah taraf›ndan ferman, Abbasi halifesi taraf›ndan da menflur gönderilmesi, Türkiye Selçuklu
Devleti’nin ba¤›ms›zl›¤›n›n kabul edilmesini sa¤lam›flt›r.
Cevap B
fiah
Süleyman fia
Mezar› Halep yak›nlar›nda F›rat Nehri k›y›s›nda yer alan Caber
Kalesi’nde bulunmaktad›r. Kalenin bulundu¤u bölge Osmanl›
Devleti y›k›l›nca, Suriye s›n›rlar› içerisinde kald›.
Fakat Fransa ile imzalanan Ankara Antlaflmas›’na göre Caber
Kalesi, Suriye’de kalmas›na ra¤men Türkiye topra¤› say›ld›.
Bugün Caber Kalesi ve Süleyman fiah Türbesi’nde Türk bayra¤›
dalgalanmakta, Türk askeri beklemektedir.
Türkiye Selçuklular› Devleti’nin kurucusu Süleyman fiah, Anadolu’da gerçeklefltirdi¤i fetihlerle güçlü bir devletin temellerini atm›flt›r.
I. K›l›ç Arslan Dönemi (1092-1107)
I. K›l›ç Arslan, devleti yeniden güçlendirmeye çal›flt›. Bizans üzerinde bask› kurdu, Çaka Bey'in k›z›yla
evlendi. Bu ittifaktan rahats›z olan Bizans imparatorunun k›flk›rtmalar› ile Çaka Bey'i ortadan kald›rd›.
Bat› s›n›r›n› güvence alt›na alan I. K›l›ç Arslan do¤uya yönelerek Malatya’y› kuflatt›.
Büyük bir haçl› ordusunun Anadolu'ya Anadolu’ya
yönelmesi üzerine, bu kuflatmay› kald›rd›. ‹znik’e
dönerek Haçl›lara karfl› haz›rl›klara giriflti.
I. K›l›ç Arslan, Kudüs’ü hedef alan I. Haçl› Seferi
karfl›s›nda büyük mücadeleler verdi. Ancak düzenli ve kalabal›k Haçl› ordular› karfl›s›nda tutunamad›. Baflkent ‹znik’i terk ederek devlet merkezini
Konya’ya tafl›mak zorunda kald›.
Bizans’la bir antlaflma imzalayarak do¤uya yönelen I. K›l›ç Arslan, önce Malatya’y›, daha sonra güneye inerek Musul'u ele geçirdi.
3.5
çözüm
Türkiye Selçuklular›n›n bu ilerleyifli üzerine endiflelenen Büyük Selçuklu Sultan› Muhammed Tapar,
Anadolu üzerine bir ordu gönderdi.
Bu ordu Türkiye Selçuklular› ordusunu yenilgiye
u¤ratm›fl ve I. K›l›ç Arslan, Habur Irma¤›’nda bo¤ularak ölmüfltür (1107).
Babas› Süleyman fiah’tan sonra Anadolu’da ortaya ç›kan siyasi otorite bofllu¤unu sona erdiren I. K›l›ç Arslan’›n ölümü, Anadolu’da yeni sars›nt›lar yaflanmas›na yol açm›flt›r.
I. K›l›ç Arslan’›n ölümünün ard›ndan, o¤lu fiahin
Büyük Selçuklu Devleti’nin baflkenti ‹sfahan’a götürüldü. Üç y›ll›k bir esaretin ard›ndan tekrar Anadolu’ya döndü ve Türkiye Selçuklular› taht›na geçti (1110). Bizans ile mücadele etmeye bafllad›.
Bu mücadeleler nedeniyle fiahin fiah’›n Konya d›fl›nda olmas›n› de¤erlendiren kardefli Mesut, Konya’y› ele geçirerek hükümdarl›¤›n› ilan etti (1116).
I. Mesut Dönemi (1116-1155)
I. Mesut, kardefli fiahin fiah ile giriflti¤i taht mücadelesinde Daniflmentlilerden destek ald›. Otorite
bofllu¤unun yafland›¤› dönemde kaybedilen top-
raklar› Bizans’tan geri ald›.
Daniflmentlilerin taht kavgalar›ndan yararlanarak
Ankara, Çank›r›, Kastamonu ve Elbistan'› ele geçirdi
61
TÜRK‹YE TAR‹H‹
Selçuklular›n güçlenmesinden rahats›z olan Bizans
yönetiminin gönderdi¤i orduyu Konya yak›nlar›nda yendi.
Bu arada haçl› ordusunun ikinci kez Anadolu'ya
yöneldi¤ini haber alan Sultan Mesut, Bizans yönetimi ile bir antlaflma imzalad›. Antalya ve çevresini
Bizans'a b›rakt› (1146).
3.6
‹kinci kez düzenlenen seferle gelen II. Haçl› ordusunu Eskiflehir yak›nlar›nda yendi. Haçl›lar Anadolu’daki güzergahlar›n› de¤ifltirerek Antalya üzerinden gemilerle Akka k›y›lar›na geçmek zorunda kald›.
Daniflmentlilerden Sivas'› ve Malatya'y› alan Sultan Mesut 1155 y›l›nda Konya'da öldü.
Haçl› Seferleri, Avrupal›lar Kudüs'e yöneliyor...
Kudüs, VII. yüzy›ldan beri Müslümanlar›n denetimi
alt›nda bulunuyordu. Avrupal›lar kendileri için kutsal olan ve Müslümanlar›n kontrolünde bulunan
Kudüs’ü almak istiyorlard›.
Avrupal›lar›n bu amaçla ve papan›n teflvikleriyle
XI. yüzy›l sonlar›nda bafllatt›klar› bu seferlere Haçl› Seferleri ad› verilir.
Do¤u ve bat› dünyas›nda önemli geliflmelere yol
açan bu seferlerde dini, ekonomik, siyasi pek çok
faktörün etkisinden söz edilebilir.
HAÇLI SEFERLER‹'N‹N NEDENLER‹
• Müslümanlar›n elinde bulunan kutsal kent Kudüs'ün, H›ristiyanlar taraf›ndan
ele geçirilmek istenmesi,
• Katolik Kilisesi'nin, Ortodokslar› hakimiyeti alt›na alarak bir H›ristiyan birli¤i
kurmay› amaçlamas›,
• Papa ve din adamlar›n›n nüfuzlar›n› art›rmak istemeleri,
• Fransa'da kurulan Kluni tarikat›n›n faaliyetleriyle, Avrupa'da Müslümanlara
yönelik olumsuz düflüncelerin güçlenmesi,
D‹N‹ NEDEN
• Din adamlar›n seferin kesin bir zaferle sonuçlanaca¤›n› ve sefere kat›lacak
kiflilerin günahlar›n›n affedilece¤ini ileri sürmesi
• Müslüman do¤u ülkelerinin zenginli¤ine karfl›l›k, Avrupal› toplumlar›n›n
ekonomik aç›dan geri durumda olmas›,
• Avrupal›lar›n, düzenlenecek seferlerle do¤u ülkelerinin zenginliklerine sahip
olmak istemesi,
• Avrupa'da yeterince topra¤› olmayan soylular›n, do¤uda toprak elde ederek,
ekonomik aç›dan güçlenmek istemesi,
• Müslümanlar›n kontrolündeki ticaret yollar›n›n ele geçirilmek istenmesi
EKONOM‹K NEDEN
• Avrupal› devletlerin, Türkler taraf›ndan Anadolu'da gerçeklefltirilen ilerleyifli
endifle ile karfl›lamas›,
• Bizans'›n, Türk ilerleyifli karfl›s›nda çaresiz kal›nca Papa'dan yard›m istemek
durumunda kalmas›,
• Baz› Avrupal› soylu ve flövalyelerin düzenlenecek bir seferi macera olarak
alg›lamas›
S‹YAS‹ NEDEN
62
TÜRK‹YE TAR‹H‹
örnek soru
çözüm
fla¤›dakilerden hangisi Haçl› Savafll
fllar›'n›n nedenle Afla
ri n d e n b i ri di r?
A) H›ristiyanlar›n, kutsal tan›d›klar› yerleri Müslümanlardan almak istemeleri
Haçl› Savafllar›’n›n temel nedeni H›ristiyanlar›n kutsal
kabul ettikleri yerleri (Kudüs) Müslümanlardan almak
istemeleridir.
C) Papazlar›n dinsel otoritelerini yitirmeleri
Bu amaçla Orta Do¤u’da bulunan Müslüman devletlerin topraklar› Avrupal›lar taraf›ndan s›k s›k hedef al›nm›fl ve XI. yüzy›ldan bafllamak üzere Haçl› Seferleri
düzenlenmifltir.
D) Pusula, barut ve ka¤›t gibi bulufllar›n bat›ya yay›lmas›
Di¤er seçeneklerde verilen geliflmeler Haçl› Seferleri’nin nedeni de¤il, sonucu olarak nitelendirilebilir.
E) H›ristiyanlar›n Müslümanlar› daha yak›ndan tan›malar›
Cevap A
B) Derebeylerin kuvvetlerinin azalmas›
(ÖYS 1988)
3.7
Haçl› Seferleri bafll›yor...
I. Haçl› Seferi (1096 - 1099)
Papa, 1095 y›l›nda yap›lan ruhban toplant›s›nda
haçl› seferi önerdi. Al›nan karara uyarak Avrupa’n›n farkl› ülkelerinden gelen kiflilerin oluflturdu¤u ilk haçl› grubu, Bizans yönetimi taraf›ndan Anadolu’ya geçirildi.
Bu Haçl› toplulu¤u, I. K›l›ç Arslan’›n kardefli Kulan
Arslan taraf›ndan ‹znik yak›nlar›nda tamamen imha edildi.
Haçl›lar, büyük kay›plar vermelerine karfl›n Kudüs'e ulaflmay› baflard›. Fat›milerin kontrolündeki
Kudüs’ü alarak burada bir Latin Krall›¤› kurdu
(1099).
Bu sefer s›ras›nda Haçl›lar›n eline geçen Urfa, Antakya, Trablusflam gibi flehirlerde de Latin kontluklar› kuruldu.
II. Haçl› Seferi (1147 - 1149)
Musul Atabeyi Nurettin Zengi’nin 1144 y›l›nda Urfa’y›, daha sonra da Halep ve fiam’› Latin kontlu¤unun elinden almas› Avrupa’da endifleye yol açt›.
Kudüs Krall›¤›’n›n Papa’dan yard›m talep etmesi
üzerine, Fransa Kral› VII. Louis ve Alman ‹mparatoru Ill. Conrad idaresindeki Haçl› birlikleri, ‹stanbul üzerinden Anadolu’ya geçti.
Türkiye Selçuklu Sultan› I. Mesut, Alman birliklerini Eskiflehir yak›nlar›nda ma¤lup etti (1147). Fransa
Kral› VII. Louis, Türk birliklerinin sald›r›lar›na maruz kalarak büyük kay›plar verdi.
Haçl›lar din adamlar› taraf›ndan yönlendirilmifltir.
Kalabal›k ve düzenli bir flekilde ‹stanbul’dan Anadolu’ya geçen ikinci grup ‹znik’i iflgal etti (1096). I.
K›l›ç Arslan, kalabal›k Haçl› birlikleri karfl›s›nda baflar›l› olamad›.
Haçl›larla Eskiflehir yak›nlar›nda yeniden mücadeleye giriflen I. K›l›ç Arslan geri çekilmek zorunda
kald›. Haçl›lar›n geçece¤i bölgelerdeki yiyecek ve
içecek kaynaklar›n› yok ederek, y›pratma takti¤i
uygulad›.
Bu sefere kat›lan Haçl› birliklerinin büyük bölümü
imha edildi. Geri kalan az say›daki birlik, fiam’› kuflatt›ysa da baflar›l› olamad›.
III. Haçl› Seferi (1189 - 1192)
Eyyubi Sultan› Selahattin Eyyubi, Kudüs Krall›¤›’n›
H›ttin Savafl›’nda yenerek Kudüs’ü H›ristiyanlardan geri ald›. (1187). Bunun üzerine Avrupa’da yeni bir Haçl› ordusu haz›rland›.
Alman ‹mparatoru Friedrich Barbarossa, Fransa
Kral› Philippe August ve ‹ngiltere Kral› Richard bu
sefere ordular›yla kat›ld›lar.
63
TÜRK‹YE TAR‹H‹
Türkiye Selçuklular›n›n ani sald›r›lar›yla büyük kay›plar veren Alman ‹mparatoru, bu mücadeleler s›ras›nda Silifke Çay›’nda bo¤ularak öldü.
Fransa ve ‹ngiliz krallar› ise deniz yolunu kullanarak Filistin’e ulaflt›lar. Akka’da karaya ç›karak buray› ele geçirdiler. Fakat Kudüs için Selahattin Eyyubi ile girdikleri savafl› kaybettiler.
Bu dönemde ‹stanbul’dan kaçan Bizans soylular›,
‹znik ve Trabzon’da birer Rum devleti kurdu. ‹znik
Rum imparatoru, 1261’de, ‹stanbul’daki Latin Krall›¤›’na son vererek Bizans ‹mparatorlu¤u’nu yeniden kurdu.
örnek soru
fla¤›dakilerden hangisi III. Haçl› Seferi'nin sonuçla Afla
r› n da n b i ri di r?
A) Mezhep kavgalar›n›n sona ermesi
B) Kudüs'ün Müslümanlar›n elinde kalmas›
C) Selçuklular›n Anadolu'ya yerleflmesi
D) Feodalite yönetim sisteminin ortaya ç›kmas›
E) Roma ‹mparatorlu¤u'nun ikiye ayr›lmas›
(ÖYS 1995)
çözüm
Selahaddin Eyyubi
IV. Haçl› Seferi (1202 - 1204)
III. Haçl› Seferi Avrupal›lar›n baflar›s›zl›¤› ile sonuçlanm›flt›r. Bu durum Kudüs’ün Müslümanlar›n elinde kalmas›na neden olmufltur.
Cevap B
Do¤u Akdeniz k›y›s›ndaki baz› kalelerin Eyyubilerin
eline geçmesi üzerine yeni bir haçl› seferi daha düzenlendi.
‹stanbul’a yönelen Haçl› birlikleri, Bizans’ta yaflanan taht kavgalar›na müdahale etti. ‹stanbul’u iflgal ederek ya¤malayan Haçl›lar burada bir Latin
Krall›¤› kurdu (1204).
3.8
Haçl› Seferleri'nin sonuçlar› nelerdir?
Kudüs’ü hedef alan Haçl› Seferleri Anadolu’da
önemli de¤iflikliklere yol açt›. Anadolu’da yaflayan
Türk nüfus bu seferlerden büyük zarar gördü.
Türk-‹slam eserleri Haçl› sald›r›lar› sonucunda tahrip edildi.
Haçl›lar› Anadolu’da karfl›layan ve önemli kay›plar
verdiren Selçuklular, ‹slam dünyas›n› daha büyük
tehlikelerden korudular.
B‹L‹M ve TEKN‹K ALANDAK‹ SONUÇLAR
Müslümanlar›n kulland›¤› pusula, barut ve
ka¤›t gibi malzemeler Avrupa'ya götürüldü.
Avrupa fikir hayat› canlanmaya bafllad›.
‹slam bilginlerinin eserleri Avrupal›lar
taraf›ndan tan›nd›. Tercümeler bilim
alan›ndaki geliflmeleri h›zland›rd›.
64
IV. Haçl› Seferi'nden sonra dört büyük Haçl› Seferi daha düzenlenmifltir. Bu seferlerden hiçbiri Anadolu üzerinden yap›lmam›fl ve Haçl›lar bir baflar› elde edememifllerdir.
EKONOM‹K SONUÇLAR
Venedik, Napoli, Cenova gibi Akdeniz
limanlar› ticari aç›dan önem kazand›.
Do¤u dünyas›n›n bir tak›m zenginlikleri
Avrupa'ya tafl›nd›. Avrupa'daki hayat
standard› yükselmeye bafllad›.
Papalar›n ve krallar›n seferlere mali destek
sa¤lamak için ‹talyan bankerlerine
baflvurmalar› bankac›l›¤› gelifltirdi.
Do¤uda edinilen bilgiler sayesinde k›tada,
cam, deri ve dokuma imalat› ile ilgili at›l›mlar
yap›ld›.
Anadolu, Suriye ve Filistin'deki birçok yer
Haçl›lar taraf›ndan tahrip edildi.
Do¤u dünyas› ile Avrupa aras›ndaki ticari
faaliyetler canl›l›k kazand›.
TÜRK‹YE TAR‹H‹
S‹YAS‹ SONUÇLAR
Haçl› Seferleri sebebiyle Anadolu'daki
Türk ilerleyifli bir süreli¤ine durdu.
Türkiye Selçuklular›na ait baz› topraklar
Bizans hakimiyetine geçti.
örnek soru
Haçl› Seferleri sonunda derebeylerin ço¤u ülkelerine
geri dönememifltir. Dönenler ise maddi güçleri
kalmad›¤›ndan, topraklar›n›, nüfuzlar›n› ve ordular›n›
kaybetmifllerdir.
Haçl›larla yap›lan mücadeleler, ‹slam
dünyas›n› Mo¤ol sald›r›lar› karfl›s›nda güçüz
b›rakt›.
fla¤›dakilerden hangisine or Bu durum Avrupa’da afla
flt›r?
tam haz›rlam›flt
‹stanbul, Türk ak›nlar›ndan bir müddet daha
korundu.
A) Toplumda eflitli¤in yayg›nlaflmas›na
Seferlere kat›lan senyör ve derebeylerinin
ço¤u geri dönemedi. Bu insanlar›n topraklar›
Avrupal› krallar taraf›ndan ele geçirildi. Bu
nedenle Avurapa'da derebeylik (feodalite)
zay›flam›fl, merkezi krall›klar güçlenmifltir.
C) Ekonomik kalk›nman›n h›zlanmas›na
D‹N‹ SONUÇLAR
Katolik Kilisesi ve Papal›k Avrupa toplumlar›
üzerindeki hakimiyetini yitirmeye bafllad›.
Din adamlar›n›n seferlerin kesin olarak
zaferle sonuçlanaca¤›na dair ortaya att›klar›
iddialar gerçekleflmedi. Bu durum halk›n
Katolik Kilisesi'ne olan güvenini sarst›.
B) Siyasi yap›n›n de¤iflmesine
D) Tar›m›n önem kazanmas›na
E) S›n›f farklar›n›n ortaya ç›kmas›na
çözüm
(ÖSS 1998)
Haçl› Seferleri sonunda derebeylerinin etkinliklerinin
azalmaya bafllamas›, merkezi krall›klar›n güçlenmesine ve Avrupa’da siyasi yap›n›n de¤iflmesine ortam
haz›rlam›flt›r.
Cevap B
Katolik ve Ortodoks kiliseleri aras›ndaki
ayr›l›klar derinleflti.
Kilisenin bask›lar›n›n azalmaya bafllamas›
ile birlikte bilim, edebiyat ve sanat
alanlar›nda geliflmeler kaydedildi.
Pusula, Co¤rafi Keflifler’in gerçekleflmesinde, barut ise feodal rejimlerin y›k›lmas›nda etkili oldu.
Ka¤›t ve matbaan›n yayg›n bir kullan›m alan› bulmas› ise Rönesans ve Reform hareketlerine zemin
haz›rlad›.
Haçl› Seferleri feodal yönetimleri geriletmifltir.
TÜRK‹YE SELÇUKLU DEVLET‹'N‹N YÜKSELME DÖNEM‹
3.9
II. K›l›ç Arslan Dönemi (1555-1192)
II. K›l›ç Arslan, tahta geçti¤i ilk y›llarda kardeflleri
ile taht için mücadele etmek zorunda kald›. Musul
Atabeyli¤i ile Daniflmentlilerin Türkiye Selçuklular›
aleyhine ittifak yapmalar› karfl›s›nda Bizans’la bar›fl imzalama yoluna gitti.
nün ard›ndan, Sivas, Tokat, Niksar’› ald›.
Bu antlaflma ile bat› s›n›r›n› güvence alt›na almay›
planlad›. Daha sonra Daniflmentliler üzerine yönelen II. K›l›ç Arslan, bu beyli¤e ait Darende, Kayseri,
Elbistan ve Malatya’y› ele geçirdi.
Türkiye Selçuklular›n›n gün geçtikçe güçlenmesinden tedirgin olan Bizans yönetimi, II. Haçl› Seferi’ni
bir f›rsat olarak de¤erlendirmeye çal›flt›.
Musul Atabeyi Nurettin Mahmut’un 1174’te ölümü-
Bu dönemde, Türkiye Selçuklular›n›n Anadolu’daki
topraklar› F›rat’tan Sakarya’ya kadar uzan›yordu.
Miryokefalon Savafl› (1176)
Savafl için haz›rl›k yapan Bizans’›n hedefi, Anadolu’da Türk varl›¤›n› sona erdirmekti.
65
TÜRK‹YE TAR‹H‹
II. K›l›ç Arslan ani bask›nlar düzenleyerek Bizans
ordusunu Miryokefalon (Kumdanl›)'da karfl›lad› ve
a¤›r bir yenilgiye u¤ratt›.
Türkiye Selçuklular› Dönemi’nde Karadeniz'in kuzeyi ile Suriye
ve Ba¤dat aras›nda yo¤un bir ticari al›flverifl ortaya ç›kt›. Anadolu'dan geçen bu ticari trafikte kuzeyden gelen kereste, kürk, balmumu ‹slam ülkelerine gönderilirken, Ba¤dat ve Halep yoluyla da
çeflitli mamul ürünler baharat ve mücevherler farkl› bölgelere
sevk ediliyordu. Anadolu uluslararas› ticaret iliflkileri içinde
önemli bir merkez durumundayd›.
Miryokefalon Savafl›’n›n ard›ndan savunmaya geçen Bizans, Türkler için siyasi ve askeri aç›dan bir
3.10
tehlike olmaktan ç›kt›.
Bizansl›lar›n Türkleri Anadolu’dan atma ümidini
sona erdiren Miryokefalon Savafl›, Anadolu’nun
Türk yurdu oldu¤unu kan›tlad›.
II. K›l›ç Arslan, 1178 y›l›nda Malatya flehrini alarak
Daniflmentlilere son verdi. Çukurova’da Ermenilerin kontrolünde bulunan baz› topraklar› fethederek, s›n›rlar›n› Silifke’ye kadar geniflletti. Bat›da
Kütahya ve Eskiflehir’i ald›.
II. K›l›ç Arslan, yaflland›¤›n› ileri sürerek, ülke topraklar›n› on bir o¤lu aras›nda paylaflt›rd›. fiehzadeler aras›nda taht kavgalar› bafllamas› önlenemedi.
Di¤er Türkiye Selçuklu sultanlar›
I. G›yaseddin Keyhüsrev Dönemi (1192 - 1196) (1205 - 1211)
1192 y›l›nda Türkiye Selçuklu taht›na geçen I. G›yaseddin Keyhüsrev, k›sa süre sonra kardefli Rükneddin Süleyman taraf›ndan tahttan indirildi
(1196).
Rükneddin Süleyman, Anadolu’da Türk birli¤ini yeniden kurmak için Saltuklulara son verdi. 1204’te
ölümü üzerine I. G›yaseddin Keyhüsrev yeniden
Selçuklu taht›na geçti.
vergiye ba¤lad›.
Sinop’u fethederek Karadeniz’deki hakimiyetini
güçlendirdi. Çukurova bölgesinde yaflayan Ermenileri itaat alt›na ald›.
I. Alaeddin Keykubad Dönemi (1220 - 1237)
Bu dönemde artan Mo¤ol tehlikesine karfl› baz› tedbirler al›nd›. Baz› flehirlerdeki kalelerin surlar› tamir
edilmeye, Eyyubilerle ittifak yap›lmaya çal›fl›ld›.
Akdeniz k›y›s›nda bulunan Kalonoros 1223’te al›nd›. Bu kente Alaiye (Alanya) ad› verildi.
Sinop’ta infla ettirilen donanma ile K›r›m’a sefer
düzenlendi. Su¤dak liman› ele geçirildi (1227).
Trabzon kuflat›ld›, ancak baflar›l› olunamad›.
Eyyubi ve Artuklu melikleri ma¤lup edildi. Kahta ve
Ad›yaman kalelerini ald›. Erzincan ele geçirilerek
Mengücekliler ortadan kald›r›ld›.
Türkiye Selçuklular› güçlü bir ordu oluflturmufltur.
I. G›yaseddin Keyhüsrev, Pontus Rumlar› üzerine
sefere ç›karak Karadeniz ticaretini güvence alt›na
ald›. 1207’de Antalya’y› fethederek önemli bir liman kentini topraklar›na katt›.
I. G›yaseddin Keyhüsrev ‹znik Rum ‹mparatorlu¤u
ile yap›lan savaflta öldü (1211).
I. ‹zzettin Keykavus Dönemi (1211 - 1220)
Selçuklu taht›na geçen I. ‹zzettin Keykavus, Karadeniz ticaret yolunun güvenli¤ini art›rmak için
Pontus Rumlar› üzerine yöneldi. Pontus Devleti’ni
66
Türkiye Selçuklular› taraf›ndan al›nan Kahta Kalesi
Yass›çimen Savafl› (1230): ‹ran ve Kafkasya’da hüküm süren Harzemflahlar, Mo¤ol bask›s› karfl›s›nda
bat›ya yönelerek Ahlat’› iflgal etti.
Bu geliflme Türkiye Selçuklular› ile Harzemflahlar
TÜRK‹YE TAR‹H‹
lar›nda durdurmak için yeni tedbirler arad›. Van ve
Bitlis bölgesini topraklar›na katt›.
aras›nda savafl ortam› do¤urdu. ‹ki taraf aras›nda
Erzincan yak›nlar›nda yaflanan Yass›çimen Savafl›’n› Harzemflahlar kaybetti (1230).
Bu arada Harzemli askerlerin Selçuklu hizmetine
girmeleri sa¤land›.
Da¤›lma sürecine giren Harzemflahlar›n topraklar›
Mo¤ol hakimiyeti alt›na girdi. Mo¤ollar, 1231 y›l›nda
Do¤u Anadolu'ya girerek Sivas'a kadar ilerledi.
Eyyubilerle gerginleflen iliflkiler sonras›nda Harput, Urfa, Harran, Siverek Selçuklular taraf›ndan
ele geçirildi. 1237 y›l›nda Alaeddin Keykubad öldü.
Türkiye Selçuklular›, Mo¤ol kuvvetlerini ülke s›n›r-
Daniflmentliler Eyyübiler
Mencücekliler
Saltuklular
Memlükler
Harzemflahlar ‹lhanl›lar
Büyük Selçuklu Devleti
Türkiye Selçuklu Devleti
Do¤u Roma ‹mparatorlu¤u
400
500
600
700
800
900
1000
1100
1200
1300
1400
TÜRK‹YE SELÇUKLULARIN DA⁄ILMA SÜREC‹
3.11
II. G›yaseddin Keyhüsrev Dönemi (1237-1246)
I. Alaeddin Keykubad’›n yerine tahta geçen II. G›yaseddin Keyhüsrev, veziri Sadeddin Köpek’in etkisinde kalm›fl ve birçok de¤erli devlet adam›n› ortadan kald›rm›flt›r.
Selçuklu sultanlar› Mo¤ollar taraf›ndan belirlenmeye baflland›. Anadolu’daki ticari faaliyetler durma noktas›na geldi. Ekonomik hayat son derece
olumsuz etkilendi.
Mo¤ol (‹lhanl›) bask›s› alt›nda bunalan göçebe
Türkmenler, bu dönemde kitleler halinde Anadolu’ya yani Türkiye Selçuklular› Devleti’ne s›¤›n›yorlard›.
Türkmen unsurlar Mo¤ol bask›s›n›n atmas› üzerine
Anadolu’nun daha bat›s›na göç etmeye bafllad›lar.
Anadolu’nun yönetimi için bir genel vali atayan
Mo¤ollar bölgeyi vergiye ba¤lad›.
Yo¤un göç dalgalar› Anadolu’daki ekonomik ve
sosyal hayat› olumsuz etkiledi. Hayvanlar›n› besleyecek yeterince otlaklar›n›n olmad›¤›n› ileri sürerek huzursuzluk ç›karan Türkmenler, Baba ‹shak
adl› bir fleyhin önderli¤inde ayakland›.
Baba ‹shak ‹syan›, Ad›yaman, Marafl’tan, Sivas, Tokat ve Amasya’ya kadar yay›ld›. Türkiye Selçuklu
ordusu isyan› zorlukla bast›rabildi (1240).
Köseda¤ Savafl› (1243): Selçuklular›n Baba ‹shak ‹syan›’n› bast›rmakta zorland›¤›n› fark eden ve harekete geçen Mo¤ollar, 1242‘de Erzurum’u ele geçirdi.
Selçuklu ordusu ile Köseda¤ bölgesinde karfl›laflan
Mo¤ollar, burada yap›lan savaflta Selçuklular› bozguna u¤ratt› (1243).
Köseda¤ yenilgisi Anadolu’nun Mo¤ol hakimiyeti
alt›na girmesine yol açt›. Mo¤ollar, Türkiye Selçuklular› Devleti’ninin kendi hakimiyetleri alt›nda yaflamas›na izin verdiler.
örnek soru
X I I I . y ü z y › l › n i l k y a r› s › n d a A n a d o l u ' d a ,
– Selçuklu flehzadeleri aras›nda taht kavgalar›n›n
olmas›,
– Beyliklerin ortaya ç›kmas›
fla¤›dakilerden hangisinin sonuçlar› aras›ndad›r?
afla
A) Katvan Savafl›
B) Yass›çemen Savafl›
C) Köseda¤ Savafl›
D) Miryokefalon Savafl›
E) Dorileon Savafl›
(ÖYS 1997)
çözüm
Selçuklu flehzadeleri aras›nda taht kavgalar› yaflanmas› ve beyliklerin ortaya ç›kmas›, 1243 y›l›nda yaflanan Köseda¤ Savafl›’n›n sonuçlar› aras›nda yer al›r.
Cevap C
67
TÜRK‹YE TAR‹H‹
3.12
Selçuklularda taht kavgalar› bafll›yor ve Mo¤ol bask›s› art›yor...
II. G›yaseddin Keyhüsrev’in 1246 y›l›nda ölümü
üzerine ülke Mo¤ollar taraf›ndan Selçuklu sultan›n›n üç o¤lu aras›nda paylaflt›r›ld›. Devlet II. ‹zzeddin Keykavus, Rükneddin K›l›ç Arslan ve II. Alaeddin Keykubad taraf›ndan yönetildi.
Bu dönemde Mo¤ol bask›s› artm›fl, ülke genelinde
isyanlar görülmüfltür. 1308 y›l›nda II. Mesut'un ölmesiyle birlikte, Türkiye Selçuklular› taht›na hiçbir
hükümdar ç›kar›lmad›. Böylece Türkiye Selçuklular› Devleti son buldu.
Baycu Noyan komutas›ndaki Mo¤ollar, 1256’da
Selçuklu ordusunu bir kez daha ma¤lup etti. Türkiye Selçuklu devlet adamlar› aras›nda çekiflmeler
zamanla devleti yönetilemez hale getirdi.
Anadolu’da ba¤›ms›z beylikler kuruluyor…
Bu dönemde Mo¤ollara karfl› Memlük Sultan› Baybars’tan yard›m istendi. Elbistan’a gelen Sultan
Baybars burada yap›lan savaflta Mo¤ol ordusunu
ma¤lup etti (1277). Ancak kendisine yard›m edilmeyince ülkesine geri döndü.
Bu olay› duyan Mo¤ol ‹lhanl› Devleti hükümdar›
Abaka Han, Vezir Muineddin Pervane’yi öldürttü
ve Türkmenleri k›l›çtan geçirdi.
BEYL‹KLER
68
KURULDU⁄U
BÖLGE
Türkiye Selçuklular›, do¤udan gelen Türkmenleri
bat›daki s›n›rlara yerlefltirmifllerdir. Türkmenlerin
yerlefltirildi¤i s›n›r boylar›ndaki sancak ve vilayetlere uc ad› veriliyordu.
S›n›rlarda yerleflen topluluklar›n liderleri de uc beyi olarak adland›r›l›rd›. Bunlar Türkiye Selçuklu sultan›na ba¤l›yd›.
Uc beyleri, sahip olduklar› askeri güçlerle, Bizans
topraklar›na yönelik ak›nlar düzenliyorlard›.
Mo¤ollar›n Anadolu’daki hakimiyetinin sona ermesi, uclarda ba¤›ms›z beylikler kurulmas›na yol açt›.
örnek soru
Osmano¤ullar›
Sö¤üt, Domaniç
Karamano¤ullar›
Karaman, Ermenek
Germiyano¤ullar›
Kütahya civar›
Karesio¤ullar›
Bal›kesir, Çanakkale
Hamito¤ullar›
Isparta, Antalya
Eflrefo¤ullar›
Beyflehir, Seydiflehir
Alaiye Beyleri
Alanya
Mentefleo¤ullar›
Mu¤la merkezli
A) Anadolu Selçuklu Devleti’nin Bizansl›larla Miryakefalon Savafl›’n› yapmas›
Taceddino¤ullar›
Samsun, Ordu
B) ‹lk Haçl›lar›n Anadolu’ya gelmesi
Sahip Atao¤ullar›
Afyonkarahisar
Ayd›no¤ullar›
Selçuk ve Birgi
C) Anadolu’da ilk Türkmen beyliklerinden Saltuklular›n kurulmas›
Candaro¤ullar›
Sinop, Kastamonu
Pervaneo¤ullar›
Sinop
Saruhano¤ullar›
Manisa
Eretna Devleti
Sivas ve Kayseri
Kad› Burhaneddin Devleti
Sivas
Dulkadiro¤ullar›
Elbistan civar›
Ramazano¤ullar›
Adana civar›
Karakoyunlular
Ercifl ve Musul
Akkoyunlular
Malatya, Diyarbak›r
Mo¤ollar ve Anadolu Selçuklu Devleti’yle komflu olan
Harzemflahlar Devleti’nin 1231 y›l›nda y›k›lmas›ndan
sonra, Anadolu Selçuklu Devleti Mo¤ollarla savaflmak zorunda kalarak a¤›r bir yenilgiye u¤ram›flt›r.
1243 y›l›ndaki bu yenilgiden sonra Mo¤ollar›n Anadolu üzerindeki bask›s› giderek artm›flt›r.
fla¤›dakilerden hangisi bu durumun sonuçlar›ndan
Afla
biridir?
D) Mo¤ollar›n Anadolu Selçuklu Devleti’ni kendilerine
ba¤l› bir hükûmet gibi yönetmesi
E) Büyük Selçuklu Devleti’nin parçalanmas›
(LYS-4 2010)
çözüm
1243 y›l›nda yaflanan Köseda¤ Savafl›’ndan sonra
Mo¤ollar›n Anadolu üzerindeki bask›s›n›n giderek artmas›, Mo¤ollar›n Anadolu Selçuklu Devleti’ni kendilerine ba¤l› bir hükümet gibi yönetmesine yol açm›flt›r.
Cevap D
TÜRK‹YE TAR‹H‹
KÜLTÜR VE MEDEN‹YET
3.13
Devlet yönetimi
Türkiye Selçuklu Devleti yönetim alan›nda Büyük
Selçuklu Devleti'ni örnek alm›flt›r. Türkiye Selçuklu sultanlar› Selçuklu hanedan›na mensuptu. Geleneksel Türk veraset anlay›fl› uyar›nca, “Ülke, hanedan›n ortak mal›d›r.” ‹lkesi devam etmifltir.
Türkiye Selçuklu sultanlar› hutbelerde halifenin
ad›n› kendi adlar›ndan önce okutur, kendi ad›na
para bast›r›rd›. Bunlar›n yan› s›ra tu¤, sancak,
ota¤, nevbet, çetr, mühür de hükümdarl›k sembolleri aras›nda say›l›rd›.
Sultan öldükten sonra yerine hükümdar ailesinden
birisi geçerdi. Taht›n devredilmesi kesin hükümlere ba¤lanmad›¤› için ülkede s›k s›k taht mücadeleleri yaflanm›flt›r.
Türkiye Selçuklu sultanlar› tahta geçince Abbasi
halifeleri taraf›ndan ferman gönderilir ve siyasi
hakimiyet onaylan›rd›.
Hükümdarlar›n melik ad› verilen o¤ullar› tecrübe kazanmalar› için vilayetlerin yönetiminden sorumlu
tutulurlard›. Atabey denilen tecrübeli devlet adamlar›, meliklerin yetiflmesinde rol al›rlard›.
Türkiye Selçuklu Devleti'nde merkezi otorite güçlüydü. Türkiye Selçuklu sultanlar›, Büyük Selçuklu
hükümdarlar›ndan farkl› olarak keyhüsrev, keykavus, keykubat gibi Farsça unvanlar kullanm›fllard›r.
3.14
Sultanlar›n yetkileri s›n›rs›z de¤ildi. I. Alaeddin Keykubad’›n ölümüne kadar bütün Türkiye Selçuklular›
sultanlar›, fler’i mahkemeye gider ve kendilerinden
davac› olan varsa kad›n›n verece¤i karar› beklerlerdi.
Anadolu’da kurulan ilk Türk beyliklerinde hükümdarlar, melik, emir unvanlar›n›n yan›nda yabgu,
bey, alp gibi unvanlar› da kullanm›fllard›r. Karakoyunlu ve Akkoyunlu devletlerinde hükümdarl›k uygulamalar› Türkiye Selçuklular› ile ayn›yd›.
Merkez ve taflra teflkilat›
Türkiye Selçuklular›nda devlet iflleri Büyük Divan’da görüflülür ve karara ba¤lan›rd›. Büyük Divan, haftan›n belli günlerinde sultan›n baflkanl›¤›nda toplan›rd›. Türkiye Selçuklular›nda Büyük Divan’›n d›fl›nda baz› alt divanlar da bulunmaktayd›.
TÜRK‹YE SELÇUKLULARINDA D‹VANLAR
Niyabet-i
Saltanat
Divan›
Sultan›n devlet merkezinden
uzakta oldu¤u dönemlerde devlet
ifllerini yürüten kuruldu. Komutan
ve devlet adamlar›ndan oluflurdu.
Divan-›
Tu¤ra
Devletin resmi yaz›flmalar›n›
haz›rlayan ve sultan›n tu¤ras›n›
fermanlara çeken kuruldu.
Divan-› Arz
Hassa askerlerinin masraflar›n› ve
askeri teçhizat› kontrol ederdi.
Divan-›
Ist›fa
Mali iflleri yürütür, devlete ait gelir
ve gider hesaplar›na bakar ve
bütçe hesaplar›na nezaret ederdi.
Divan-›
‹flraf
Askeri ve adli iflleri denetleyen
kuruldu.
Pervanecilik
Has ve dirliklerle ilgili kay›tlar
burada düzenlenirdi.
Divan-›
Mezalim
Halk›n merkeze ulaflan flikayetlerini
dinleyen ve bu flikayet konular›yla
ilgili kararlar veren kurumdu.
Karakoyunlu, Akkoyunlu devletleriyle, Türkiye’de
kurulmufl di¤er devlet ve beyliklerdeki merkez teflkilatlar›, Türkiye Selçuklular›n›n merkez teflkilat›n›n genel özelliklerini tafl›maktayd›.
Türkiye Selçuklular›nda ülke topraklar› vilayetlere
ayr›lm›flt›. Bu vilayetler flu flekilde gruplanabilir:
TÜRK‹YE SELÇUKLULARINDA
‹DAR‹ YAPI
Merkeze
ba¤l›
vilayetler
Yönetimi Büyük Divan taraf›nda
sa¤lan›rd›. Yönetici konumundaki
sübafl› adl› valiler idari görevlerinin
yan›nda asayiflin ve düzenin
sa¤lanmas›ndan sorumluydu.
Meliklerin
yönetti¤i
vilayetler
Melikler, sultana ba¤l› bu
vilayetlerin yönetiminden
sorumluydu ve kendi divanlar› da
vard›. Atabeyler, meliklerin yan›nda
yard›mc› olarak görev
yapmaktayd›.
Bizans s›n›r›nda bulunan bu
vilayetlerin bafl›nda uc beyleri
Uc vilayetleri
bulunurdu.
‹dari yönden üç gruba ayr›lan vilayetlerde belediye ifllerine muhtesib, güvenlik ifllerine fl›hne, yarg›
ifllerine ise kad› bakard›.
69
TÜRK‹YE TAR‹H‹
Askeri Teflkilat
TÜRK‹YE SELÇUKLULARINDA
ASKER‹ YAPI
Hassa
Birlikleri
(Gulamlar)
Sultana en yak›n birliklerdir. Esir
al›nan gayrimüslim çocuklar› özel
olarak yetifltirilirdi. Atl› ve yaya
birlikler olarak iki k›s›mdan
olufluyordu.
‹kta
Askerleri
Türkiye Selçuklular›n›n as›l askeri
gücünü oluflturmaktayd›.
Türkmenlerden oluflan sipahiler,
subafl›lar›n gözetiminde
yetifltirilirdi
Uclardaki
Türkmen
Birlikleri
Bizans s›n›rlar›ndaki Türkmen
birlikleri savafla yak›n yerlerde
orduya kat›l›rlard›.
Ücretli
Askerler
Gerekti¤inde komflu ülkelerden
ücretle al›nan askerlerdi. Türkiye
Selçuklular›; Eyyübiler, Gürcüler,
Ermeniler ve Rumlardan zaman
zaman ücretli asker temin etmifltir.
Beyliklerin askeri teflkilatlar› da Türkiye Selçuklular›na benzemekteydi.
Beyliklerin ordular› hükümdar komutas›ndaki askerler, t›marl› sipahiler ve hassa birliklerinden oluflan yaya ve atl› birliklerdi.
3.15
örnek soru
Anadolu Selçuklular› döneminde Anadolu'da vilayetlerin ve yerel askeri güçlerin bafl›nda bulunan sübafl›lar, bu vilayetlerdeki iktalar›n sahibi de¤il yöneticisi ve askerlerin amiriydiler.
B u b il g i y e d a y a n a r a k A n a d o lu S e l çu kl u l a r › d ö n em i y l e i l gi l i ,
I. Topra¤›n mülkiyeti iflleyene aittir.
II. Yönetim ve askerlik hizmetleri birlikte yürütülmüfltür.
III. Sübafl›lar sultana ba¤l› de¤ildir.
y o r u m l a r ›n d a n h a n g i l e r i y a p › l a b il i r ?
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
D) II ve III
C) I ve III
E) I, II ve III
çözüm
(ÖSS 2005)
Anadolu Selçuklular›nda vilayetlerin ve yerel askeri
güçlerin subafl›na ba¤l› olmas›, yönetim ve askerlik
ifllerinin birlikte yürütüldü¤ünün göstergesidir.
Cevap B
Toprak yönetimi
Türkiye Selçuklular›nda topra¤›n büyük bölümü
devletin mülkiyetinde idi. Bu topraklara miri arazi
denirdi. Topraklar dört gruba ayr›lm›flt›.
Has: Hükümdarlara tahsis edilen topraklard›r. Hükümdar›n tasarrufunda bulunan bu topraklar hanedan üyelerine da¤›tabilirdi.
‹kta: Devlet memurlar›na hizmetleri karfl›l›¤›nda
maafl yerine tahsis edilen topraklard›r. Devlet görevlileri bu topraklar›n y›ll›k vergi gelirleri ile geçimlerini temin ederlerdi.
Görevini b›rakan kifli, toprak üzerindeki hakk›n›
kaybetmekteydi. Askeri iktalarda t›mar sahibi, gelirinin bir k›sm› ile asker beslemek zorundayd›.
Sahibi öldü¤ünde ikta erkek çocu¤una verilirdi.
‹kta topraklar›n›n mülkiyeti devlette olup, iflletmesi
ikta sahiplerine aitti. ‹kta sistemi ile topraklar›n bofl
70
Karakoyunlu ve Akkoyunlu askeri teflkilat›nda Mo¤ol ve Timurlular›n etkisine rastlan›rken, Dulkadiro¤ullar› ve Ramazano¤ullar›nda ise Memlük askeri teflkilat›n›n özellikleri görülmektedir.
kalmas› engellenmeye çal›fl›l›rd›.
‹kta sistemi sayesinde devlet hazinesinden harcama yap›lmadan büyük bir askeri güce sahip olunurdu. ‹kta sahipleri kendi gelirlerini art›rmak için topraklar›n sürekli ekilmesine dikkat etmifllerdir.
Ayr›ca halk›n tar›m üretimi s›ras›nda ihtiyaç duyabilece¤i tohumluk ve hayvan gibi ihtiyaçlar›n temininde de yard›mc› olunurdu.
Büyük Selçuklularda görülen büyük iktalar Türkiye Selçuklular›nda görülmez. Daha küçük ölçekli iktalar oluflturan Türkiye
Selçuklular›, bu flekilde merkezi otoriteyi güçlü tutmay› amaçlam›fllard›r.
MüIk: fiahsa ait topraklard›r. Devlet, yararl›l›¤› görülen kiflilere baz› küçük ölçekli topraklar›n mülkiyetini verebilmekteydi.
Vak›f: Gelirleri sosyal kurumlar›n masraflar›n›n kar-
TÜRK‹YE TAR‹H‹
fl›lanmas› için tahsis edilen topraklard›. Gelirlerinin
amaç d›fl› kullan›m› yasak olan bu topraklar, devlet
taraf›ndan vergiden muaf tutulmufltur.
3.16
Hukuk sistemi
Türkiye Selçuklular›n›n hukuk sistemi, Türk-‹slam
devletlerinin hukuk anlay›fllar›n›n izlerini tafl›r.
Hukuk sistemi, fler’i ve örfi hukuk olarak ikiye ayr›lmaktayd›.
fier’i yarg›, sultan veya vezir taraf›ndan tayin edilen kad›lar taraf›ndan yönlendirilmekteydi. Kad›lar›n bafl›nda kadi’I-kudat bulunurdu.
örnek soru
Türkiye Selçuklular›nda siyasi görevlilerin kad›lar›n
ald›¤› kararlara müdahale etme yetkisi bulunmuyordu.
fla¤›dakilerin hangisine yöneliktir?
Bu uygulama afla
A) Anadolu’da Rum varl›¤›na son vermek
B) Göçebe Türkmenleri yerleflik hayata geçirmek
Kad›lar, evlenme, boflanma, miras, alacak, nafaka
gibi davalara bakarlard›. Askeri davalara ise kad›asker (kad› leflker) denilen ordu kad›lar› bakard›.
C) Mutlak yönetim anlay›fl›n› de¤ifltirmek
Adalet iflleri siyasi iradeden ba¤›ms›z olarak yürütülmekteydi.
E) Yarg› ba¤›ms›zl›¤›n› korumak
Örfi hukuk kurallar›n› ilgilendiren davalara emir-i
dad ad› verilen kiflilerce bak›l›rd›. Divan üyeleri ve
vezirler de gerekti¤inde emir-i dad taraf›ndan yarg›lanabilirdi.
Yarg› ba¤›ms›zl›¤›n› korunmas›na özel bir önem
verilmifltir.
3.17
Anadolu beylikleri, Akkoyunlular ve Karakoyunlulardaki toprak sistemi, Türkiye Selçuklular›n›n toprak sistemine benzemektedir.
D) ‹slam inanc›n› yayg›nlaflt›rmak
çözüm
Kad› kararlar›n›n siyasi müdahalelerden uzak tutulmas›, ülkede yarg› ba¤›ms›zl›¤›n› koruma amac›na
yöneliktir.
Cevap E
Din ve inan›fl
‹slam inanc›n›n cihad anlay›fl› ile Türklerin sahip oldu¤u fetih anlay›fl›n› birlefltiren Türkiye Selçuklular›, Orta Ça¤ ‹slam dünyas›n›n önemli bir gücü haline geldiler.
Anadolu, Türkiye Selçuklular› döneminde Müslümanlar›n yan›nda Rum, Ermeni ve Süryanilerden
oluflan H›ristiyan topluluklar› da bar›nd›rmaktayd›.
Di¤er dinlerin mensuplar›na karfl› büyük bir hoflgörü ile davran›lm›flt›r.
levilik, Ekberilik, Kadirilik, Rufailik, NakflibendiIik,
Kübrevilik gibi birçok tarikat yayg›nlaflt›rm›flt›r.
Köseda¤ Savafl›’n›n ard›ndan artan Mo¤ol bask›s› ve zulümler, Anadolu halk›n› ümitsizli¤e itmifl, bunal›ml› bir dönem bafllatm›flt›. Bu ortam, halk aras›nda tasavvuf düflüncesinin kökleflmesine ve birçok tarikat›n yay›lmas›na zemin haz›rlad›.
Anadolu fetihleri s›ras›nda do¤udan bölgeye gelen
gruplar aras›nda, Alp Eren olarak bilinen öncü dervifller önemli roller üstlendiler.
Bu kifliler Ahmet Yesevi gibi büyük mutasavv›flara
ba¤l› olarak hareket etmekteydi. Anadolu’yu köy
köy dolaflarak Türk-‹slam kültürünün bölgede yayg›nlaflmas›nda pay sahibi oldular.
Bu dönemde Anadolu’da, Babailik, Bektaflilik, Mev-
Anadolu'da XIII. yüzy›lda tasavvuf düflüncesi güçlenmifltir.
71
TÜRK‹YE TAR‹H‹
3.18
Sosyal yaflam
Bizans’›n zamanla geri çekilmesine ba¤l› olarak
Anadolu’daki Rum nüfus gittikçe azaId›. Rumlar
Ege ve Balkanlara do¤ru çekildiler. Anadolu’da bu
dönemde Rumlar›n yan›nda Ermeni ve Süryaniler
de yaflam›flt›r.
Türkiye Selçuklular›, Maveraünnehir ve Horasan’dan gelen Türkmenleri, Anadolu’nun de¤iflik
bölgelerine yerlefltirerek sosyal canl›l›¤› art›rm›flt›r. Avrupal› tarihçiler bu dönemden itibaren Anadolu’dan, Türkiye fleklinde bahsetmeye bafllad›lar.
Türkiye Selçuklular› Devleti’nde toplum; flehirli ve
köylü olmak üzere temelde iki k›s›mdan meydana
geliyordu.
Bilim adamlar›, din adamlar›, devlet memurlar›,
ahiler (esnaf) flehirli unsurlard›.
AhiIer: Ahilik, Anadolu’da esnaf›n dayan›flma
amaçl› olarak bir araya gelmesiyle kurulan dini ve
ekonomik teflkilatlard›r. Her meslek grubu loncalar
oluflturarak s›k› bir mesleki dayan›flma içinde olmufltur.
Köylüler, tar›m ve hayvanc›l›kla u¤raflan unsurlard›r. Topra¤› ekip biçer ve elde ettikleri ürünün bir
k›sm›n› devlete vergi olarak verirlerdi.
Köylerde idari sorumlu olarak kethüda bulunurdu.
Türkiye Selçuklular›nda var olan pervanecilik teflkilat› ekilen miri arazileri kontrol ederdi.
Konar-göçerler hayvanc›l›kla u¤raflmaktayd›lar.
Bu topluluklar yaz aylar›nda Orta Anadolu’ya, k›fl
aylar›nda ise güney bölgelere göç ederlerdi.
örnek soru
flkilat› fle
flehir Anadolu Selçuklular› Dönemi ’nde Ahi teflk
lerde,
I. ticaret,
II. zanaat,
III. sosyal
fltur?
alanlar›n hangilerinde söz sahibi olmuflt
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
D) I ve II
C) Yaln›z III
E) I, II ve III
(ÖSS 2008 / Sos-2)
Meflhur Arap gezgini ‹bni Batuta, “Türkiye’nin hemen her yerinde Ahilere rastlad›¤›n›” kaydeder.
çözüm
Anadolu’da üretimin ve ticari faaliyetlerin geliflmesinde önemli rol üstlenen Ahiler, usta-ç›rak iliflkisi içinde çal›flmaktayd›lar. Ayr›ca flehirlerdeki huzurun ve asayiflin korunmas› konusunda da etkinlik sahibi olmufllard›r
3.19
Anadolu Selçuklular› Dönemi’nde Ahi teflkilatlar› flehirlerde ticaret, zanaat ve sosyal alanlar›n tümünde
söz sahibi olan etkin bir oluflumdu.
Cevap E
Ekonomik yaflam
Türkiye Selçuklular› döneminde tar›m, hayvanc›l›k,
sanayi, madencilik ve ticaret alanlar›nda önemli çal›flmalar yap›ld›.
kurutularak Anadolu d›fl›na da sat›l›yordu.
Tar›m ve hayvanc›l›k topra¤a dayal› olarak, sanayi
ve madencilik esnaf›n üretimine ba¤l› olarak, ticaret ise piyasadaki mallar›n da¤›t›m ve sat›m›na ba¤l› olarak flekillenmiflti. Tar›m ve hayvanc›l›kla köylüler ve yar› göçebe topluluklar u¤rafl›rd›. Göçebe
halk›n as›l geçim kayna¤› ise hayvanc›l›kt›.
Selçuklu sultanlar› köylüleri topra¤a ba¤l› hale getirmek için, belli zamanlarda vergilerin hafifletilmesi yoluna giderlerdi. Tar›mla u¤raflan köylüye tohumluk ve çift hayvan› da¤›t›l›rd›.
Anadolu, tar›ma verilen destek ile önemli tah›l merkezi haline getirildi. Tar›m ürünü olarak bu¤day, yulaf, pamuk, pirinç ekilmekteydi. Üretilen meyveler
72
Selçuklularda esnaf kendi aras›nda örgütlenmiflti.
XIII. yüzy›lda Anadolu’yu gezip gören yabanc› gezginler, Anadolu’da ekili ve dikili alanlar›n çoklu¤un-
TÜRK‹YE TAR‹H‹
dan söz etmektedirler.
– Ba¤l› devlet ve beyliklerin vergi ve hediyeleri,
Hayvanc›l›kla u¤raflan topluluklarca koyun, keçi, s›¤›r, at gibi hayvanlar besleniyordu. Beslenen hayvanlar›n et, süt ve derisinden faydalan›lmaktayd›.
– Savafl ganimetlerinin beflte biri.
Türkiye Selçuklular›nda sanayi büyük ölçüde Ahiler
taraf›ndan yönlendirilmekteydi. Deri, hal›, kilim dokumac›l›¤› oldukça geliflmiflti. Anadolu’nun pamuklu, yünlü ve ipekli dokumalar› d›fl pazarlarda aranan
mallar aras›ndayd›.
Türkiye Selçuklular›n›n y›k›lmas›n›n ard›ndan yaflanan beylikler
döneminde de, Mo¤ol bask›lar›na ra¤men sanayi faaliyetleri devam ettirilmifltir.
Buna karfl›l›k, ordu masraflar›, memur maafllar› ve
bay›nd›rl›k harcamalar› da devletin temel gider kalemleri idi.
Avrupal› devletlerle yap›lan ticaret antlaflmalar›yla
alt›n, gümüfl ve mücevher ithali kolaylaflt›r›ld›. K›ymetli madenlerin ülkeye girifli teflvik edildi.
‹lk Türkiye Selçuklular› paras› I. Mesut taraf›ndan
bast›r›lan bak›r parad›r. Daha sonra gümüfl ve alt›n
paralar da bast›r›ld›.
XIII. yüzy›lda Ergani, Küre, Erzincan’da bak›r, Gümüflhane, Amasya, Kütahya’da gümüfl, Giresun ve
Kütahya’da ise flap ç›kar›l›yordu.
Türkiye Selçuklular› ticaretin korunmas› ve gelifltirilmesini bir devlet politikas› haline getirmifllerdir.
Bu dönemde at›lan ad›mlarla, Türkiye uluslararas›
ticaret merkezi haline getirildi.
I. ‹zzeddin Keykavus‘un Sinop’u, I. Alaeddin Keykubad’›n Alanya’y› ele geçirmesi, Karadeniz ve Akdeniz ticareti üzerindeki denetimin art›r›lmas› amac›yla at›lm›fl ad›mlard›r.
Anadolu üzerinden yap›lan ticaretin art›r›lmas› için
yabanc› tüccarlardan al›nan gümrük vergisi düflürülmüfl, Anadolu’daki ticaret yollar›n›n güvenli¤i
için tedbirler al›nm›flt›r.
Buna ra¤men ya¤malanan ya da zarara u¤rayan ticaret kervan› olursa, bu kervan›n zararlar› devlet
taraf›ndan karfl›lan›rd›.
Türkiye Selçuklu paralar›
Selçuklu paralar›, Mo¤ol hakimiyeti döneminde ‹lhanl› paralar› dikkate al›narak ayarland›. Mo¤ollar›n
ald›klar› a¤›r vergiler Türkiye’deki refah düzeyini
düflürdü.
Saruhano¤ullar›, Ayd›no¤ullar› ve Mentefleo¤ullar›
beyliklerine ait paralar ‹talyan flehir devletlerinde
kullan›lmaktayd›. Bu durum Anadolu ticaretinin ne
kadar canl› oldu¤unun bir kan›t›d›r.
örnek soru
Bu flekilde yabanc› tüccarlar›n Anadolu’daki ticaret
yollar›n› tercih etmeleri sa¤lanmaya çal›fl›ld›.
A n a d o l u ' da k i "K e r v a n sa r a y l a r " e n ç o k h a n g i a ma c a
flt›r?
hizmet için yap›lm›flt
Ticaret yollar› üzerinde belli mesafelerle han ve
kervansaraylar infla edildi. Bu kervansaraylarda kafileler ücretsiz olarak belli bir süre misafir edilirdi.
A) Anadolu'da iç düzeni sa¤lama
Devletin bütün gelirleri hazinede toplan›rd›. Hazine-i Amire ad› verilen devlet hazinesinde toplanan
gelirler Divan-› ‹stifa taraf›ndan kontrol edilirdi.
Hazine-i Hassa ad› verilen ve hükümdarlar›n flahsi
servetlerinin muhafaza edildi¤i bir hazine daha vard›. Devletin temel gelir kaynaklar› flunlard›:
– Tar›m ürünlerden al›nan öflür vergisi,
– Gayrimüslimlerin cizye ve haraç vergileri,
– Gümrük ve maden gelirleri,
B) D›fltan gelecek tehlikelere karfl› koruma
C) Ticareti gelifltirme
D) Türk konukseverli¤ini tan›tma
E) Yoksul kiflilere yard›m etme
çözüm
(1983)
Anadolu’da infla edilen kervansaraylar, ticaret kervanlar›n›n konaklamalar› içindir. Dolay›s›yla amaç ticareti gelifltirmektir.
Cevap C
73
TÜRK‹YE TAR‹H‹
3.20
Dil ve edebiyat
Türkiye Selçuklular› döneminde Anadolu’daki Türkmen unsurlar›n aras›nda Türkçe konuflulmakta idi.
Arapça ve Farsça dilleri de Türkçe’nin yan›nda genifl bir kullan›m alan›na sahip olmufltur.
Arapçan›n Kur’an dili olmas›, Türk topluluklar aras›nda bu dile karfl› bir ilgi uyand›rm›flt›r. Bu dönemde Anadolu’da ortaya konulan ilmi eserlerin genelde Arapça olarak kaleme al›nd›¤› görülür.
Tasavvuf Edebiyat›: Tasavvuf edebiyat› oldukça
canl›yd›. Mevlana Celaleddin Rumi, I. Alaeddin Keykubad döneminde Anadolu’ya gelerek Konya’ya
yerleflti. Eserlerini Farsça kaleme alan Mevlana,
Mesnevi, Fihi Mafih, Divan-› Kebir adl› eserleri ile tan›n›r.
Türkiye Selçuklular›nda önemli devlet memurluklar›n›n ‹ran as›ll› kiflilerce yürütülmesi, Farsçan›n edebiyat ve yaz›flma dili olarak benimsenmesinde etkili oldu.
XIII. yüzy›lda zengin bir tasavvuf edebiyat› oluflmufltur. Sade ve anlafl›l›r bir Türkçe ile fliir ve ilahiler yaz›ld›.
Mo¤ol bask›s›n›n artmas› ile birlikte Anadolu’nun
bat›s›na yönelen kalabal›klar aras›nda çok say›da
bilim adam›, flair ve yazar da bulunmaktayd›.
Türkçenin Anadolu’da devlet dili olarak yerleflip geliflmesinde Türkmen beylerinin hizmeti büyüktür.
Karamano¤lu Mehmet Bey, 1277 tarihinde yay›nlad›¤› fermanla, Türkçeyi kendi beyli¤inin resmi dili
ilan etti.
Yunus Emre, XIII. yüzy›lda Anadolu’da yaflam›fl bir
Türkmen derviflidir. Tasavvufa dair yazd›¤› fliirlerinde duru ve anlafl›l›r bir Türkçe kullanm›flt›r. Bilinen eserleri, Risaletü’n-Nushiye ve Divan’d›r.
Türkiye Selçuklular› ve beylikler döneminde Anadolu’da edebi ak›mlar, Halk Edebiyat›, Tasavvuf Edebiyat›, Divan Edebiyat› olarak üç grupta incelenir.
Sultan Veled, Kaygusuz Abdal, Seyyid Hamza ve
Nesimi de tasavvuf edebiyat›na dair önemli eserler
vermifllerdir.
Halk Edebiyat›: Halk edebiyat›, destanlar, halk hikayeleri, masallar, türküler ve atasözlerinden meydana gelir. Destan kahramanlar› ve yapt›klar› ifller
Türk - ‹slam motifleri ile kaynaflt›r›ld›. Battalname
adl› eser bunlardan biridir.
Türkiye Selçuklular› Dönemi’nde Anadolu’da halk›n
Türkçe konuflmas›na karfl›n bilimsel çal›flmalarda
Farsça ve Arapça yo¤un biçimde kullan›lm›flt›r.
Daniflmendname adl› eserde ise Daniflmentli beylerinin kahramanl›klar› anlat›lmaktad›r.
fla¤›dakilerden hangisi Bu durumun temel nedeni afla
dir?
Dede Korkut Hikayeleri’nde Gürcüler ve Rumlarla
yap›lan mücadeleler anlat›l›r.
A) Halk›n di¤er topluluklarla kaynaflt›r›lmak istenmesi
ehri, Felekname olarak bilinen eserini
Ahmed Gülflfle
bu dönemde kaleme alm›fl, ‹ranl› flair Attar’›n Mant›k’üt Tayr adl› eserini Türkçeye çevirmifltir.
Divan Edebiyat›: Bu alanda bilinen ilk temsilci Hoca
Dehhani’dir. fiekil yönünden halk edebiyat›ndan ayr›lan divan edebiyat›nda, hece vezni yerine aruz
vezni kullan›lm›flt›r.
oca
Hoca Dehhani d›fl›nda Germiyanl› Ahmedi, Ho
fie
eyho¤Iu Mustafa, MedMesut, ‹zzeddin Ahmed, fi
dah Yusuf divan edebiyat›n›n di¤er önemli temsilcileridir.
74
Mevlana Türbesi (Konya)
örnek soru
B) Türkçenin gelifltirilmek istenmesi
C) Bilimsel kaynaklar›n Arapça ve Farsça olmas›
D) Türkçenin kullan›m›n›n engellenmek istenmesi
E) Devlet otoritesinin korunmaya çal›fl›lmas›
çözüm
Türkiye Selçuklular› Dönemi’nde Anadolu’da halk›n
Türkçe konuflmas›na karfl›n bilimsel çal›flmalarda
Farsça ve Arapça’n›n kullan›lmas›n temel nedeni bilimsel kaynaklar›n bu dillerde olmas›d›r.
Cevap C
TÜRK‹YE TAR‹H‹
3.21
E¤itim ve bilim alan›ndaki çal›flmalar
Türkiye Selçuklular› ve beyliklerin e¤itime verdikleri önemin aç›k birer kan›t› olan pek çok medrese
günümüze kadar ulaflm›flt›r.
med Ravendi, ‹bnü’l-Ezrak, ‹bn-i Bibi, Eflaki, Ni¤deli Kad› Ahmet, Aksarayi bu dönemde yaflam›fl
önemli tarih yaz›c›lar›d›r.
Bu medreselerde e¤itim gören gençlerin masraflar› devlet ya da vak›flar taraf›ndan karfl›lan›r, bar›nma ve yemek ihtiyaçlar› giderilirdi.
Anadolu’da ilk medrese Daniflmentliler taraf›ndan
Niksar’da aç›lan Ya¤›basan Medresesi’dir.
Cezeri taraf›ndan yap›lan filli su saati
Ya¤›basan Medresesi (Tokat)
Türkiye Selçuklular› da birçok flehirde medrese
açarak bilim hayat›na katk›da bulundular.
Bu dönemde Anadolu’da infla edilen baz› medreseler flunlard›r: Konya: Karatay, Sahip Ata, Rumtafl,
Altunapa; Sivas: Gök Medrese, Buruciye, Çifte Minare; Erzurum: Çifte Minareli Medrese, Tokat: Gök
Medrese, Antalya: Arma¤anflah; Kayseri: Hunad
Hatun, Hatuniye; Yozgat: Behramflah; K›rflehir: Caca Bey.
Bilim
Türkiye Selçuklular›n›n XII. yüzy›ldan itibaren Anadolu‘da oluflturduklar› huzur ortam›, fikir, bilim, sanat hayat›n› canland›rm›flt›r.
Selçuklu sultanlar› bilim adamlar›na büyük sayg›
göstermifl ve onlara destek olmufllard›r. Anadolu’nun bilim ve sanat aç›s›ndan en parlak dönemi I.
Alaeddin Keykubad devridir.
Tarih yaz›c›l›¤›, Türkiye Selçuklular› döneminde
üzerinde önemle durulmufl bir u¤rafl alan›d›r. Meh-
3.22
Mengücekliler, bilimin geliflmesine önem vermifllerdir. Hükümdar Davut fiah'›n Erzincan'daki saray›na davet etti¤i dönemin bilim insan› Muvaffakuddin Abdüllatif, t›p, fizik ve felsefe alanlar›nda eserler vermifltir.
Artuklular›n en tan›nm›fl bilim insanlar›ndan biri
Cezeri'dir. Haberleflme, kontrol, denge kurma ve
ayarlama ilmi olan siberneti¤in ilk kurucusudur.
Cezeri su saatleri, kendili¤inden akan f›skiye, mekanik müzik aletleri, tulumbalar ve flifreli kilitler
yapmay› baflarm›flt›r.
Türkiye’de kurulan di¤er devlet ve beylikler döneminde de ilim ve kültür faaliyetleri desteklendi. Ayd›no¤ullar› Beyli¤i’nde ‹sa Bey, Hac› Pafla’n›n t›p
alan›nda yapt›¤› çal›flmalara yard›mc› oldu.
Akkoyunlular, Mo¤ol tehlikesi ile Horosan, Maveraünnehir, Türkistan’dan ayr›lan bilgin ve sanatç›lara büyük ilgi göstererek çal›flmalar›n› desteklediler.
‹dris-i Bitlisi, Mahmut Can, Ali Kuflflççu, Celaleddin
Devvani Akkoyunlular taraf›ndan desteklenen ilim
adamlar›d›r.
Sanat ve mimari anlay›fllar›
Türklerin Anadolu’ya yerleflmeleriyle Selçuklu sanat› Türkiye’ye tafl›nd›. Türkiye Selçuklular› döneminde Anadolu’da dini, sosyal ve ticari sanat eserlerinin en güzel örnekleri verildi.
Haçl› Seferleri ve Mo¤ol istilas› s›ras›nda yaflanan
büyük y›k›mlara ra¤men, Anadolu’da imar faaliyetlerine devam edildi. say›s›z mimari eser infla edildi.
Camiler, mescitler, medreseler, kümbetler, tekke
75
TÜRK‹YE TAR‹H‹
ve zaviyeler dini mimari eserler aras›ndad›r.
Kayseri Ulu Cami, Daniflmentlilerden kalma önemli bir eserdir.
Antalya-Isparta yolu üzerinde Evdir Han, KonyaAksaray aras›nda Sultan Han, Akflehir-Afyon aras›ndaki Çay Han, Sivas-Malatya yolundaki Hekim
Han, Amasya-Tokat yolundaki Hatun Han, Antalya-Isparta güzergah›ndaki Susuz ve K›rkgöz Hanlar› di¤er önemli kervansaraylard›r.
Kayseri Gevher Nesibe Darüflflifas›, Sivas ‹zzettin
Keykavus Darüflflifas›, Divri¤i Turan Melik Darüflflifas›, Tokat Gök Medrese Darüflflifas›, Türkiye Selçuklular› döneminden kalan darüflflifalard›r.
Malabadi Köprüsü (Artuklular)
Erzurum Ulu Cami, Kale Cami, Tepsi Minare, Üç
Kümbetler, Mama Hatun Türbesi Saltuklulardan
günümüze kalan önemli mimari eserlerdir.
Divri¤i’de darüflflifa ile birlikte külliye olarak yapt›r›lan Ulu Cami, Mengüceklilerin en önemli eseridir.
Batman ›rma¤› üzerinde bulunan Malabadi Köprüsü, Mardin Hatuniye Medresesi, Koçhisar Ulu Cami,
Muzafferiye, Semanin, fiehidiye ve Hüsamiye medreseleri, Mardin Ulu Cami Artuklular taraf›ndan infla edilmifltir.
Türkiye Selçuklular›n›n mimari anlay›fl›n›n Anadolu’daki ilk eserleri camilerdir. Konya Alaeddin Camii, Ni¤de Alaeddin Camii, Malatya Ulu Camii, Sivas Ulu Camii, Afyon Ulu Camii, Sivrihisar Ulu Camii, Sinop Ulu Camii, Türkiye Selçuklular› döneminde ortaya konmufl önemli eserlerdir.
Kümbetler, devlet adamlar›yla ilim adamlar› ve din
büyükleri için yat›r›lan an›t mezarlard›.
Anadolu’da yapt›r›lan kümbetlerden baz›lar flunlard›r: Erzurum: Emir Saltuk Kümbeti; Divri¤i: Sitte
Melik Kümbeti; Kayseri: Daniflment Gazi Kümbeti
ve Döner Kümbet; Konya: II. K›l›ç Arslan Kümbeti;
Sivas: ‹zzettin Keykavus Kümbeti
Hanlar, kervansaraylar, çarfl›lar, çeflmeler, köflkler,
saraylar, köprüler, darüflflifalar sivil mimarinin örnekleridir.
Ticaret hayat›n› canland›rmak amac›na yönelik
olarak infla edilen kervansaraylar, Türkiye Selçuklular› döneminde Anadolu’yu bir a¤ gibi örmüfltü.
Anadolu’daki ilk kervansaray II. K›l›ç Arslan döneminde Aksaray-Kayseri aras›nda infla edilen Altay
Han’d›r.
76
Saray ve köflkler Türkiye Selçuklular› mimarisinin
di¤er önemli örneklerindendir. Bunlar›n en önemlileri I. Alaeddin Keykubad taraf›ndan yapt›r›lan
Kayseri'deki Kubadiye ve Beyflehir Kubadabad
yazl›k saraylar› ile Alanya'daki k›fll›k Alaiye saray›d›r.
Türkiye Selçuklular› döneminde çinicilik, hat, ciltçilik, tezhip, a¤aç iflçili¤i ve hal›c›l›kla u¤rafl›lm›fl, bu
sanatlar, dini ve sivil mimari eserlerinde ustal›kla
kullan›lm›flt›r.
Kale surlar›nda ve baz› büyük mimari yap›larda kabartmalara ve heykellere rastlan›r. Selçuklular›n
sembolü olan çift bafll› kartal bu anlamda en yo¤un
olarak kullan›lan kabartma figürlerinden biridir.
örnek soru
fla¤›daki yap›lardan hangisi Anadolu Selçuklular› ve
Afla
Beylikler Dönemine ait de¤ildir ?
A) Kayseri Huand (Hunat) Hatun Külliyesi
B) ‹stanbul Süleymaniye Külliyesi
C) Sivas Gök Medrese
D) Kayseri Hac› K›l›ç Külliyesi
D) Konya Sahip Ata Külliyesi
(LYS 4 2011)
çözüm
‹stanbul Süleymaniye Külliyesi Osmanl›lar döneminde infla ettirilmifltir.
Cevap B
KAVRAMA TEST‹
( 3.1 - 3.11 )
1.
– Selçuklu komutanlar›ndan Ebu'l Kas›m Bey
taraf›ndan 1072 y›l›nda kurulmufltur.
4.
1
T ü r k iy e S e l ç u k l u l a r ›n d a g ö r ü l e n ,
I. ‹znik'in kaybedilmesi,
– Erzurum merkezli olarak Tercan, ‹spir, Oltu,
Bayburt bölgelerinde egemenlik kurmufltur.
II. I. Haçl› Seferi'ne karfl› koyulmas›,
III. Konya'n›n baflkent haline getirilmesi,
Bu özellikler aflflaa¤›daki Anadolu Türk beyliklerinden
hangisiyle iliflflkkilidir?
IV. Yass›çimen Savafl›'n›n kazan›lmas›
m e l e r i n d e n h a n g il e r i I . K › l ›ç A r s l a n D ö n e m i ' n d e
geliflflm
yaflflaanm›flfltt›r?
A) Saltuko¤ullar› Beyli¤i
B) Mengüceko¤ullar› Beyli¤i
A) I ve II
C) Daniflmento¤ullar› Beyli¤i
B) II ve III
D) I, II ve III
D) Dilmaço¤ullar› Beyli¤i
C) II ve IV
E) II, III ve IV
E) Artuko¤ullar› Beyli¤i
5.
2.
Aflflaa¤›dakilerden hangisi, Malazgirt Savaflfl››'n› izleyen
d ö n e m d e A n a d o l u ' n u n b a t › k › y ›l a r › n d a k u r u l a n Ç a k a
B e y l i ¤ i i l e i l g i l i d o ¤ r u b i r bi l g i d i r ?
Bu bilgi,
I. Büyük Selçuklu Devleti'nin Türkiye Selçuklular›
üzerindeki etkinli¤i güçlenmifltir.
A) Anadolu'da Türk siyasi birli¤inin kurulmas›n›
sa¤lam›flt›r.
II. Türkiye Selçuklular› tam ba¤›ms›z bir devlet
olarak hareket etmeye bafllam›flt›r.
B) Bizans'a ait olan baz› adalar› egemenlik alt›na
alm›flt›r.
III. Türkiye Selçuklular›n›n Anadolu'daki ekonomik
gücü art›r›lmaya çal›fl›lm›flt›r.
C) Osmanl› Beyli¤i'nin siyasi egemenli¤i alt›na
girmifltir.
y a r g › l a r › n d a n h a n g i l e r i n i d o ¤ r u l a r n i t e l i k te d i r ?
D) Rumeli topraklar›n› siyasi egemenli¤i alt›na almay› hedeflemifltir.
A) Yaln›z I
E) Bizans'›n Anadolu'daki etkinli¤inin sona ermesini
sa¤lam›flt›r.
3.
Türkiye Selçuklular› taraf›ndan Süleyman fifiaah Döne mi'nde,
I. Antakya
Türkiye Selçuklular› Devleti'nde I. K›l›ç Arslan'dan
itibaren hutbelerde Büyük Selçuklu hükümdar› yerine Türkiye Selçuklu sultan›n›n ad› okunmaya bafllam›flt›r.
B) Yaln›z II
D) II ve III
6.
C) Yaln›z III
E) I, II ve III
Aflflaa¤›dakilerden hangisi, Türkiye Selçuklular›nda I.
mel er ara s› nda ye r
Mesut Dönemi’nde yaflflaanan geliflflm
almaz?
A) Bizans’›n Türklere yönelik bask›lar›n›n azalt›lmaya çal›fl›lmas›
II. Tarsus
B) Anadolu’da ticari canl›l›¤›n› art›r›lmas› için kervansaraylar›n infla edilmesi
III. Sinop
IV. Bursa
flfleehirlerinden hangilerinin egemenlik alt›na al›nd›¤›
söy l e ne me z ?
A) Yaln›z II
B) I ve II
D) II ve IV
C) II ve III
E) III ve IV
C) Miryokefalon Savafl›’nda Bizans ordusunun yenilgiye u¤rat›lmas›
D) ‹kinci kez sefer düzenleyen haçl› ordusunun Eskiflehir yak›nlar›nda yenilgiye u¤rat›lmas›
E) Daniflmentlilerden Sivas ve Malatya’n›n al›nmas›
77
TÜRK‹YE TAR‹H‹
7.
– Haçl› Seferleri’nin en temel nedenlerinden biri,
papan›n etkinli¤ini güçlendirmek istemesiydi.
– Avrupa'da Haçl› Seferleri’ni izleyen dönemde
papalar›n ve din adamlar›n›n otoritesi sars›lm›flt›r.
ment, Saltuk ve Çaka Beyli¤i'ni topraklar›na katmaya
çal›flm›flt›r.
Selçuklular›n bu giriflfliimlerinin temel amac› aflflaa¤›dak i l e r d e n h a n g i si d i r ?
Bu bilgilere göre aflflaa¤›dakilerden hangisi söylenebi lir?
A) Anadolu topraklar›nda siyasi birli¤i sa¤lamak
A) Feodal yönetim flekilleri Orta Do¤u’ya tafl›nm›flt›r.
C) Bizans'›n elindeki liman kentlerini ele geçirmek
B) Avrupa'da yeni baz› mezhepler ortaya ç›km›flt›r.
D) Anadolu halk›n›n Bizans yönetimine ba¤l›l›¤›n›
zay›flatmak
C) Haçl› Seferleri baflar›s›zl›kla sonuçlanm›flt›r.
D) Avrupa’da mezhep kavgalar› sona erdirilmifltir.
E) Müslüman
geçirmifltir.
8.
10 . Türkiye Selçuklular› Devleti, XII. yüzy›lda Danifl-
toplumlar
ticaret
yollar›n›
ele
Aflflaa¤›da verilenlerden hangisi, Haçl› Seferleri sonun meler aras›nda gösterilemez?
da ortaya ç›kan geliflflm
A) Avrupa’da feodal yönetim anlay›fl›n›n gerilemeye
bafllamas›
B) Avrupa’da okuma-yazma oran›n›n artmaya bafllamas›
B) Anadolu'da çok uluslu toplumsal yap›y› korumak
E) Anadolu topraklar›n›n Türklerin yaflam›na uygunlu¤unu araflt›rmak
11. Aflflaa¤›dakilerden hangisi, Türkiye Selçuklular› Devle ti'nde II. K›l›ç Arslan Dönemi'nde gerçekleflfleen geliflfl-meler aras›nda yer almaz?
A) Daniflment Beyli¤i ile siyasi egemenlik için mücadele edilmesi
B) Bizans ile anlaflma yap›lmas›
C) ‹ngiltere ile Fransa aras›nda Yedi Y›l Savafllar›’n›n
yaflanmas›
C) Kayseri'nin egemenlik alt›na al›nmas›
D) Avrupa’da bilginin aktar›m›n›n h›zlanmaya bafllamas›
E) Harzemflahlar Devleti ile Yass›çimen Savafl›'n›n
yaflanmas›
D) Anadolu'daki Selçuklu varl›¤›n›n kesinlefltirilmesi
E) Avrupa’da skolastik düflüncesinin sars›lmas›
9.
Avrupal› toplumlar, Haçl› Seferleri sonucunda do¤ulu Müslüman toplumlardan ka¤›t ve matbaay› kullanmas›n› ö¤renmifllerdir.
me ,
Bu geliflflm
12. Anadolu’da Antalya, Alanya ve Sinop gibi liman
kentlerini ele geçiren Türkiye Selçuklular›, bu limanlarda Avrupal› tüccarlara düflük gümrük tarifesi uygulam›fllard›r.
I. Avrupa’da kültürel hayat›n canlanmaya bafllamas›,
Türkiye Selçuklular›n›n bu uygulamalar› aflflaa¤›daki l e r d e n h a n g i s i n e y ö n e l i k t ir ?
II. Avrupa genelinde feodal yönetim anlay›fl›n›n gerilemesi,
A) Yeni ticaret yollar› oluflturulmas›na
III. Avrupa’da mezhep birli¤inin sa¤lanmas›
sonuçlar›ndan hangilerine ortam haz›rlam›flfltt›r ?
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
D) II ve III
C) Yaln›z III
E) I, II ve III
B) Anadolu'da Türk beylikleri aras›nda siyasal birli¤in sa¤lanmas›na
C) Balkanlarda fetih giriflimlerinin bafllat›lmas›na
D) Bizans’›n Türkiye Selçuklular›n›n iç ifllerine kar›flmas›n› önlemeye
E) Deniz ticareti gelirlerinin art›r›lmas›na
A-B-E / D-B-C / C-C-A / A-E-E
78
KAVRAMA TEST‹
2
( 3.12 - 3.22 )
1.
4.
T ü r k t a r i h in d e g ö r ü l e n ,
I. Katvan Savafl›,
II. Köseda¤ Savafl›
melerinin ortak yönü hangi seçenekte do¤ru
geliflflm
olarak belirtilmiflflttir?
Bu durum aflflaa¤›dakilerden hangisine ba¤lanabilir?
A) Bizans Devleti’nin Anadolu’da topra¤›n›n kalmamas›na
A) ‹slam'›n genifl co¤rafyalara yay›l›fl›na etki etmeleri
B) Türk-‹slam devletlerinin y›k›lmalar›na yol açmalar›
B) Selçuklular›n denizcilikle ilgilenmesine
C) Anadolu’nun Türk yurdu olmas›na etki etmeleri
C) Mo¤ol bask›s›n›n Anadolu'nun bat›s›nda daha az
olmas›na
D) Osmanl› Devleti’nin kurulufluna zemin haz›rlamalar›
D) Beylikler aras›nda siyasi birlik kurulmaya çal›fl›lmas›na
E) Anadolu’da sosyal hayat›n canlanmas›na etki etmeleri
E) Beyliklerin öncelikle ticari faaliyetleri korumaya
çal›flmas›na
5.
2.
1243 Köseda¤ yenilgisi sonras› Mo¤ol hükümdar›
Hülagu Han, Rükneddin K›l›ç Arslan’›n hükümdarl›¤›
zaman›nda, birer vezir, pervane (atabey), emirü’l ümera tayin ederek Konya’ya göndermifltir.
I. Selçuklu
sa¤lama,
ülkesinin
ekonomik
A) Bizans’›n Anadolu’daki etkinli¤ini azaltmak
B) Mo¤ol ‹lhanl› bask›s›ndan kurtulmak
C) Anadolu’da yeni Türk devletlerinin kurulmas›n›
sa¤lamak
kalk›nmas›n›
D) Anadolu’da Türkmen isyanlar› yaflanmas›n› önlemek
II. Selçuklu Devleti üzerindeki denetimini art›rma,
E) Beylikler aras›ndaki mücadele yaflanmas›n› önlemek
III. Mo¤ollar›n Anadolu’ya yerleflmesini sa¤lama
a m a ç l a r › n d a n h a n g i l e r i y le a ç › k l a n a b i l ir ?
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
D) I ve II
C) Yaln›z III
E) I ve III
I. Mo¤ol bask›s›
6.
Türkiye Selçuklular›nda görülen aflflaa¤›daki uygulama l a r d a n h a n g i s i n i n a m a c › ü l k e d e m e r k e z i o to r i t e y i k o rumakt›r?
A) Yabanc› tüccarlara ülke topraklar›nda gümrük
kolayl›klar› sa¤lanmas›
II. Bat›ni hareketi
B) "Ülke hanedan üyelerinin ortak mal›d›r." ilkesinin
uygulanmas›
III. Köseda¤ Savafl›
IV. Baba ‹shak Ayaklanmas›
C) Meliklerin atabeyler taraf›ndan yetifltirilmesi
Yukar›da verilenlerden hangileri, Türkiye Selçuklu
Devleti'nin y›k›lma sürecinde rol oynamam›flfltt›r?
A) Yaln›z II
Türkiye Selçuklu devlet adamlar›, Köseda¤ Savafl›'ndan sonra Memlük Sultan› Baybars'tan yard›m istemifltir.
Bu giriflfliimin temel nedeni aflflaa¤›dakilerden hangisidir?
Hü la g ü Ha n ’› n b u t u tu m u ,
3.
XIII. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda Mo¤ollar›n Anadolu'daki bask›s› artt›. Bunun üzerine Anadolu'nun bat›s›nda
bulunan beylikler Türkiye Selçuklular›ndan ba¤›ms›zl›klar›n› ilan etti.
B) I ve III
D) I, II ve III
C) II ve IV
E) II, III ve IV
D) Devletin yönetim kademelerinde farkl› milletlerden kiflilere görev verilmesi
E) Baz› vilayetlerin yönetiminden sorumlu olan
meliklerin yetkilerinin s›n›rl› tutulmas›
79
TÜRK‹YE TAR‹H‹
7.
Türkiye Selçuklu Devleti'nde hanedan›n erkek üyeleri tahta geçme hakk›na sahip olduklar›ndan ülkede
s›k s›k taht kavgalar› yaflanmaktayd›.
B u d uru m,
A) Anadolu flehirlerinin ekonomik canl›l›¤›n›n artmas›n› sa¤lamak
B) Anadolu'da siyasi birlik sa¤lamak
II. iç kar›fl›kl›klarla u¤rafl›lmak zorunda kal›nmas›,
C) Venedik'in Akdeniz'deki etkinli¤ini sona erdirmek
III. yönetici hanedan›n s›k s›k de¤iflmesi
D) Anadolu'da bulunan Türk beyliklerini siyasi egemenlik alt›na almak
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
D) I ve II
C) Yaln›z III
E) Göçebe Türkmenleri Anadolu topraklar›nda yerleflik yaflama geçirmek
E) II ve III
Türkiye Selçuklular› dini alanda hoflgörülü bir politika izlemifltir.
Bu uygulaman›n aflflaa¤›dakilerden hangisine yol açt›¤›
s öy l e n e b i l i r ?
A) Anadolu H›ristiyanlar›n›n tamamen Müslüman olmas›na
B) Dini kurallar›n devlet yönetimindeki etkisinin
azalt›lmas›na
C) Mezhep say›s›n›n artmas›na
D) Mutlak yönetim anlay›fl›n›n halk taraf›ndan benimsenmesine
9.
s i n i h e d e f l e d i k l e r i söy l e ne me z ?
I. devlet yöneticilerinin halk taraf›ndan seçilmesi,
sonuçlar›ndan hangilerine yol açm›flfltt›r?
8.
10 . Türkiye Selçuklular›n›n aflflaa¤›da verilenlerden hangi -
11 . Türkiye Selçuklular› ile ilgili olarak aflflaa¤›da verilen
bilgilerden hangisi do¤ru dur ?
A) Devlet yönetimi Rum ve Ermeni unsurlar› denetlemekte zorlanm›flt›r.
B) Ahi örgütlenmelerine sadece Müslümanlar› üye
olmufltur.
C) Ekonomik faaliyetler az›nl›klar›n denetiminde kalm›flt›r.
D) Az›nl›klara ticari alanda baz› ayr›cal›k verilmifltir.
E) Toplumsal düzenin korunmas›n›n kolaylaflmas›na
E) H›ristiyanlar›n zanaatkarl›kla u¤raflmas›na izin
verilmemifltir.
XIII. yüzy›ldaki ekonomik geliflme ortam›nda Türkiye
Selçuklu Devleti'nin s›n›rlar› içinde yüz kadar flehrin
varl›¤› bilinmektedir. Bunlar›n büyük k›sm›n›n vali,
kad›, cami, bay›nd›rl›k eserleri ve tüccarlarla tam teflkilatl› oldu¤u görülür.
12. Selçuklular döneminde oluflfltturulan lonca teflflkkilat lar›n›n kurulufl amaçlar› aras›nda aflflaa¤›dakilerden
hangisi yer almaz?
B u d uru m,
I. Güçlü bir idari yap› oluflturulmufltur.
II. Anadolu'nun bütünü üzerinde egemenlik sa¤lanm›flt›r.
A) Esnaf aras›nda dayan›flma sa¤lamak
B) Üretilen mallarda belirli bir standart sa¤lamak
III. Göçebe yaflam sona ermifltir.
C) Tüccarlar aras›nda yaflanabilecek haks›z rekabeti
önlemek
y a r g ›l a r › n d a n h a n g i l e r i n i g ö s t e r m e k t e d i r ?
D) Toplumsal anlaflmazl›klar› çözümlemek
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
D) I ve II
C) Yaln›z III
E) Mesleki e¤itim vermek
E) II ve III
B-B-A / C-B-E / B-E-A / C-B-D
80
02
LYS
TAR‹H
‹çindekiler
Beylikten Devlete
2
Dünya Gücü Osmanl› Devleti
26
Aray›fl Y›llar›
62
01
02
03
04
05
06
07
08
09
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
YGS Türkçe 01
YGS Türkçe 02
YGS Türkçe 03
YGS Türkçe 04
YGS Tarih 01
YGS Tarih 02
YGS Tarih 03
YGS Co¤rafya 01
YGS Co¤rafya 02
YGS Co¤rafya 03
YGS Co¤rafya 04
YGS Felsefe 01
YGS Temel Matematik 01
YGS Temel Matematik 02
YGS Temel Matematik 03
YGS Temel Matematik 04
YGS Temel Matematik 05
YGS Kolay Geometri 01
YGS Kolay Geometri 02
YGS Kolay Geometri 03
YGS Fizik 01
YGS Fizik 02
YGS Fizik 03
YGS Fizik 04
YGS Fizik 05
YGS Kimya 01
YGS Kimya 02
YGS Meslek Biyoloji 01
YGS Meslek Biyoloji 02
YGS Meslek Biyoloji 03
LYS Dil ve Anlat›m 01
LYS Dil ve Anlat›m 02
LYS Edebiyat 01
LYS Edebiyat 02
LYS Edebiyat 03
LYS Tarih 01
LYS Tarih 02
LYS Tarih 03
LYS Ça¤dafl T. ve D. Trh. 01
LYS Ça¤dafl T. ve D. Trh. 02
LYS Co¤rafya 1-2 01
LYS Co¤rafya 1-2 02
LYS Psikoloji
LYS Sosyoloji
LYS Mant›k
LYS Matematik 01
LYS Matematik 02
LYS Matematik 03
LYS Matematik 04
LYS Fizik 01
LYS Fizik 02
LYS Fizik 03
LYS Fizik 04
LYS Fizik 05
LYS Kimya 01
LYS Kimya 02
LYS Kimya 03
LYS Kimya 04
LYS Kimya 05
YGS-LYS Geometri 01
YGS-LYS Geometri 02
YGS-LYS Geometri 03
YGS-LYS Geometri 04
YGS-LYS Geometri 05
YGS-LYS Biyoloji 01
YGS-LYS Biyoloji 02
YGS-LYS Biyoloji 03
YGS-LYS Biyoloji 04
YGS-LYS Biyoloji 05
YGS-LYS Biyoloji 06
MF
TM
TS
+
+
+
+
–
–
–
–
–
–
–
–
+
+
+
+
+
–
–
–
+
+
+
+
+
+
+
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
+
+
+
+
+
–
–
–
–
–
+
+
–
–
–
+
+
+
+
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
+
+
+
+
+
–
–
–
–
–
–
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
MLMF MLTD
+
+
+
+
–
–
–
–
–
–
–
–
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
KD00-SS.01MD37
( GRUPLARA GÖRE DA⁄ILIM )
S›ra
No Dergi Ad›
L Y S TAR‹H | 02
MODÜLER
ÜN‹VERS‹TE HAZIRLIK DERG‹LERi
04
BEYL‹KTEN DEVLETE
(1300-1453)
XIV. yüzy›l bafllar›nda Anadolu ve Yak›n Do¤u'nun durumu
Kay›lar Anadolu'da
Beylikten devlete
Osmanl›lar Anadolu'da egemenlik alanlar›n› geniflletiyor
Osmanl›lar Rumeli topraklar›na ayak bas›yor
Osmanl›lar S›rps›nd›¤›'n› kazan›yor, Rumeli fetihleri h›zlan›yor
Osmanl›lar ‹stanbul’u kuflat›yor
‹skan siyaseti nedir ve nas›l gerçekleflmifltir?
Osmanl›lar Anadolu'da Türk siyasi birli¤ini sa¤lamaya çal›fl›yor
Büyük sars›nt›, Ankara Savafl› yaflan›yor
Fetret Devri, kardefller aras›nda taht kavgalar› yaflan›yor
Balkanlarda toparlanma süreci
Osmanl› devlet teflkilatlanmas›
Kara ordusunun önemli bir unsuru, kap›kulu ocaklar›
Osmanl› Devleti’nde ekonomik sistem
2
BEYL‹KTEN DEVLETE
OSMANLI DEVLET‹’N‹N KURULUfiU (1300-1453)
4.1
XIV. yüzy›l bafllar›nda Avrupa ve Balkanlar›n durumu
XIV. yüzy›lda Avrupa ve Balkanlar siyasi birlikten
yoksundu. Balkanlarda S›rp, Bulgar ve Macar krall›klar› güçlü durumdayd›.
Bizans, Trakya, Makedonya d›fl›nda kalan Balkan
topraklar›n› kaybetmiflti. S›rplar›n ve Bulgarlar›n
bu dönemde s›k s›k Bizans topraklar›na sald›rd›¤›
ve bu devletin Balkanlardaki egemenlik alan›n› daraltt›¤› görülür.
Balkanlarda yaflayan uluslar›n farkl› mezheplere
mensup olmalar›, Balkan devletlerinin birlikte ha-
4.2
reket etmelerini yüzy›llarca engellemifltir.
Papal›k, Avrupa devletleri üzerinde büyük bir etkiye sahipti. Venedik ve Ceneviz, deniz ticareti alan›nda ileri durumda bulunuyordu. Özellikle Venediklilerin önemli bir donanmalar› vard›.
XIV. yüzy›l bafllar›nda ‹ngiltere ve Fransa aras›nda
Yüzy›l Savafllar› sürüyordu.
Kutsal Roma-Germen ‹mparatorlu¤u, bu dönemde
Avrupa’daki devletler içinde en güçlüsüydü.
XIV. yüzy›l bafllar›nda Anadolu ve Yak›n Do¤u'nun durumu
Türkiye Selçuklular› Devleti: Türkiye Selçuklular›
1243 y›l›nda Köseda¤ Savafl›’nda ‹lhanl›lara yenilerek y›k›l›fl sürecine girdi. Bu süreçte ‹lhanl›lara ba¤›ml› hale gelen Selçuklu sultanlar›, Mo¤ol ‹lhanl›
hükümdarlar› taraf›ndan belirlendi.
Merkezi otoritenin zay›flamas›, tekfur olarak adland›r›lan valilerin ba¤›ms›z hareket etmelerine yol
açt›. ‹mparatorun emirlerini dikkate almayan tekfurlar, halka bask› yapmaya ve onlardan a¤›r vergiler toplamaya bafllad›.
Köseda¤ Savafl›’ndan y›k›l›fla, yani 1308’e kadar
olan süreçte bat› bölgeleri ‹lhanl› bask›s›ndan daha
uzak kald›. Bu bölgelerde ba¤›ms›z Türk beylikleri
kuruldu. Anadolu’da Türk Beylikleri Dönemi bafllad›.
Hanedanlar aras›nda yaflanan iktidar mücadeleleri, Bizans’› y›pratan bir baflka unsurdu.
Mo¤ol bask›s›, Türkmen afliretlerinin Türk beyliklerine kat›lmalar›na yol açt›.
‹lhanl›lar: XIV. yüzy›lda Yak›n Do¤u’nun en önemli
siyasi güçlerinden birisi Mo¤ol ‹lhanl› Devleti’dir.
Mo¤ol ‹mparatorlu¤u’nun parçalanmas› ile ortaya
ç›kan bu devlet, zamanla Mo¤ol-Türk devleti kimli¤ine bürünmüfltür.
Hülagü taraf›ndan ‹ran merkezli olarak kurulan ‹lhanl›lar, Anadolu’yu 1243 Köseda¤ Savafl› sonras›nda denetim alt›na ald›. 1258’de de Ba¤dat’› istila ederek Abbasi Devleti’ni ortadan kald›ran bu
devlet 1335 y›l›nda y›k›ld›.
Bizans Devleti: Do¤u Roma olarak da an›lan Bizans
Devleti, Türklerin XI. yüzy›lda bafllayan ak›nlar›na
karfl› koyamam›fl ve Anadolu’daki denetimini neredeyse bütünüyle yitirmifltir.
XIV. yüzy›l itibar›yla elinde ‹stanbul, Bursa, ‹znik,
‹zmit gibi flehirler kalan Bizans, Anadolu’da Marmara Denizi’nin do¤usuna s›k›flm›fl durumdayd›.
Tüm bu olumsuz flartlara karfl›n, Bizans’›n varl›¤›n›
sürdürmesinde, etraf›ndaki devletlerin siyasal çekiflmelerinden faydalanmas› önemli rol oynam›flt›r.
Memlükler: Eyyubi ordusunda görev yapan Türk
komutanlar taraf›ndan M›s›r’da kurulan Memlükler, XIV. yüzy›lda Yak›n Do¤u’da önemli bir devlet
durumundayd›.
Suriye ve M›s›r bölgelerine egemen olan Memlükler, Sultan Baybars Dönemi’nde alt›n ça¤›n› yaflad›.
‹lhanl›lar›n bölgedeki etkinliklerinin k›r›lmas›nda
önemli bir oynam›flt›r.
Abbasi halifeleri, Abbasi Devleti’nin y›k›lmas›n› takip eden dönemde Memlüklerin korumas› alt›nda
Kahire’de varl›¤›n› sürdürdü. Memlük Devleti’ne
1517 y›l›nda Osmanl›lar son vermifltir.
Alt›n Orda Devleti: Mo¤ol ‹mparatorlu¤u’nun parçalanmas› ile kurulan di¤er bir devlet Alt›n Orda’d›r. Karadeniz ve Hazar’›n kuzeyinde Batu Han
taraf›ndan kuruldu. Bölgenin Türkleflmesinde
önemli görevler üstlenmifltir.
Alt›n Orda Devleti, Timur taraf›ndan XV. yüzy›l
3
BEYL‹KTEN DEVLETE
bafllar›nda y›k›ld›. Bu geliflme Rus Knezli¤i’nin güçlenerek Karadeniz’e inme imkan› elde etmesine
yol açm›flt›r.
örnek soru
Mo¤ol Devleti’nin parçalanmas›yla ortaya ç›kan devletlerden birisi olan ‹lhanl›lar Devleti 1243 Köseda¤
Savafl›’nda Türkiye Selçuklular›na karfl› büyük bir üstünlük sa¤lam›fl ve Anadolu’nun egemen gücü olmufltur.
Cevap C
O s m a n l › D ev l et i ' n i n k u r u l d u ¤ u d ö n em d e An a d o l u ' d a fla¤›dakilerden hangisidir?
ki en önemli siyasi güç afla
A) Bizans Devleti
B) Karamano¤ullar›
C) ‹lhanl›lar
D) Türkiye Selçuklular›
E) Germiyano¤ullar›
çözüm
Osmanl› Devleti’nin kuruldu¤u dönemde Anadolu’daki en önemli siyasi güç ‹lhanl›lar idi.
XIV. yüzy›lda Bizans eski gücünden uzakt›
KAYILARIN ANADOLU'YA GEL‹fi‹ VE YERLEfiMES‹
4.3
Kay›lar Anadolu'da...
Osmanl›lar, O¤uzlara ba¤l› Bozok kolunun Kay› boyuna mensuptur.
Türk dünyas›n›n kalabal›k ve önemli gruplar›ndan biri olan
O¤uzlar, yirmi dört boya ayr›lm›flt›. Bozoklar ve Üçoklar ad›yla
bilinen iki ana kol, yirmi dört boyu bir araya getirmekteydi.
Kay›lar›n bir bölümü, Malazgirt Savafl›’n›n ard›ndan X. yüzy›lda Anadolu’ya göç eden Türk topluluklar› aras›nda yer ald›.
bat›da bir uc bölgesi olan Sö¤üt ve Domaniç yaylalar›na yerlefltirildi.
Bat›da Bizans s›n›r›nda yer alan uc bölgeleri, bu
dönemde göçebe Türk topluluklar›n›n yo¤un olarak yaflad›¤› bölgelerdi.
Böylece Eskiflehir, Bilecik, Kütahya s›n›rlar›n›n birleflti¤i yöreler, Ertu¤rul Gazi’nin liderli¤indeki Kay›lar›n yurdu haline geldi (1231).
Göçebe Türk topluluklar› Anadolu’nun de¤iflik yörelerini kendilerine yurt edindi.
Osmanl› Beyli¤ini kuran Kay›lar önce Ahlat civar›nda bulundu.
Daha sonra Türkiye Selçuklu Sultan› I. Alaeddin
Keykubat taraf›ndan Ankara’n›n bat›s›nda Karacada¤ civarlar›na yerlefltirildi.
Kay›lar Yass›çemen Savafl›’nda Türkiye Selçuklular›n›n yan›nda
yer alm›flt›r.
Bu dönemde yaklafl›k dört yüz çad›rdan oluflan bir
afliret durumundaki Kay› toplulu¤u, bir süre sonra
4
Ertu¤rul Gazi'nin Sö¤üt'teki türbesi
BEYL‹KTEN DEVLETE
4.4
Beylikten devlete...
Türkiye Selçuklular›n›n siyasi otoritesini kaybetmesinden sonra, Anadolu'da kuruIan Türk beylikleri, oluflan siyasi bofllu¤u doldurmak için mücadelelere girmifltir.
Osmanl› Beyli¤i ise bat›ya yönelerek Bizans topraklar›na hakim olma çabalar›na giriflti. Bu süreçte
Bizans’›n siyasi ve askeri aç›dan zay›fl›¤› ve halk›n›n Bizans yönetiminden memnun olmamas›, Osmanl›lar›n iflini kolaylaflt›rm›flt›r.
Ertu¤rul Gazi’nin 1281’de ölümüyle yerine o¤lu Osman Bey geçti. Kurulan beylik, Osman Bey’in ad›na
izafeten Osmanl› Beyli¤i olarak an›lmaya baflland›.
Osman Bey Anadolu’daki Türk beylikleriyle u¤raflmaktan özellikle kaç›nm›flt›r.
Osman Bey Dönemi’nde izlenen bu politikada, siyasi ve askeri
aç›dan henüz yeterince güçlü olunmamas›n›n etkisi büyüktür.
fieyh Edebali türbesi (Bilecik)
Osman Bey, fethedilen bu yöreleri Türk devlet geleneklerine uygun olarak, kardefli, o¤ullar› ve komutanlar›na dirlik olarak verdi.
‹lk planda, Bizans merkezi otoritesinden ba¤›ms›z
hareket etmeye bafllayan Rum tekfurlar›n üzerine
gidildi.
Osman Bey’in takip etti¤i bu isabetli politika, ‹lhanl› bask›s› alt›nda kalan Türkmen unsurlar›n bat›ya
yönelerek Osmanl› topraklar›na yerleflmelerine yol
aç›yordu.
Osman Bey’in belirli bir plan dahilinde ad›m ad›m
gerçeklefltirdi¤i çabalar, tekfurlar›n yönetimindeki
yerleflim birimlerinin Osmanl› hakimiyeti alt›na
al›nmas›n› sa¤lad›.
Abdalan›rum ya da Gaziyan›rum olarak da bilinen
bu göçebe unsurlar, fethedilen topraklara yerlefltirilerek, Anadolu’da Türk kültürünün yay›lmas› sa¤lan›yordu.
‹negöl ve Koyunhisar tekfurlar› ile yapt›¤› mücadelede baflar› kazanan Osman Bey, 1288’de y›l›nda
Eskiflehir yak›nlar›ndaki Karacahisar’› fethetti.
Osman Bey’in, uclardaki Türkmenler üzerinde büyük nüfuza sahip olan Ahi Lideri fieyh Edebali’nin
k›z› ile evlenmifl ve ile fieyh Edebali ile akrabal›k
ba¤› kurmufltur.
Bu geliflme Ahilerin deste¤ine verdi¤i önemi ortaya koymaktad›r.
Türkiye Selçuklular› Sultan›’n›n Osman Bey’e ba¤›ms›zl›k alameti olarak bilinen tu¤, tabl, alem göndermesi, Osmanl›lar› ba¤›ms›z bir uc beyli¤i durumuna getirmifltir (1289).
Osmanl› Beyli¤i’nin tam ba¤›ms›z hale geldi¤i tarih ile ilgili
farkl› görüfller mevcuttur. Ama genel kabul gören tarih, Türkiye
Selçuklular›na olan ba¤l›l›¤›n kesin olarak sona erdi¤i 1299 tarihidir.
1298’de Yarhisar, Bilecik, ‹negöl’ü, hemen ard›ndan da Köprühisar ve Yeniflehir’i hakimiyeti alt›na
alan Osman Bey, Bilecik’i beyli¤in merkezi haline
getirdi.
örnek soru
B iz a n s s › n › r ›n d a z a y › f b i r u ç b e y l i¤ i o l a r a k k u r u l a n
O s m a n l › Be y l i ¤ i ’ n i n k › s a sü r e d e g ü ç l ü b i r d e v l e t h a l i flarmas›nda afla
fla¤›dakilerden hangisinin
ne gelmeyi bafla
etkili oldu¤u söylenemez ?
A) Halka adaletli ve hoflgörülü davran›lmas›
B) Bizans’›n siyasi ve askeri otoritesinin zay›f olmas›
C) Mutlak yönetim anlay›fl›na sahip olunmas›
D) Merkezi otoritenin güçlü tutulmas›
E) Disiplinli ve düzenli bir askeri teflkilat oluflturulmas›
çözüm
Osmanl› Beyli¤i’nin k›sa sürede güçlü bir devlet haline gelmeyi baflarmas›nda mutlak yönetim anlay›fl›na
sahip olunmas›n›n etkisinden söz edilemez. Çünkü o
dönemin temel yönetim anlay›fl› mutlak yönetim flekli idi.
Cevap C
5
BEYL‹KTEN DEVLETE
4.5
Osmanl›lar Anadolu'da egemenlik alanlar›n› geniflletiyor...
Osman Bey’in ‹znik üzerine yönelince Bizans ‹mparatoru harekete geçmek ihtiyac› hissetti. fiehri Osmanl›lardan kurtarmak isteyen Bizans ordusu ile
Yalova ve Karamürsel aras›nda yap›lan Koyunhisar (Bafeon) Savafl›’n› Osmanl›lar kazand› (1302).
Osmanl›-Bizans kuvvetlerinin ilk defa karfl› karfl›ya
geldi¤i bu savafl›n kazan›lmas›yla; ‹zmit yolu Osmanl›lara aç›ld›. Bursa’n›n etraf› üç taraftan çevrelendi. Koyunhisar Savafl›’n› kazanan Osman Bey
Anadolu’da tan›nmaya bafllam›flt›r.
Osman Bey’in as›l büyük hedefi Bursa’y› almakt›. Daha önce
bölgede gerçeklefltirilen fetihlerle Bursa’n›n etraf› çevrelenmeye
çal›fl›lm›flt›.
Orhan Bey taraf›ndan Mudanya ve Orhaneli’nin
hakimiyet alt›na al›nmas›, Bursa’n›n fethi öncesinde at›lan önemli ad›mlardand›r. Bu flekilde, flehrin
Bizans’la olan ba¤› zay›flat›l›yordu.
Osman Bey’in 1326’da ölümü üzerine, Osmanl›
Beyli¤i’nin bafl›na o¤lu Orhan Bey geçti. Babas›n›n
fethetmek için büyük çaba harcad›¤›, fakat baflar›l› olamad›¤› Bursa’y› kuflatarak ald› (1326).
(1329).
Palekanon Savafl› ile Bizans’›n Anadolu’daki direnifli iyiden iyiye k›r›ld›. 1331’de ‹znik, ard›ndan da
Gemlik al›nd› (1333).
‹znik’i iskan çal›flmalar› ile bir Türk flehri haline getiren Orhan Bey, 1337’de ‹zmit’i de fethetti. Orhan
Bey’in komutanlar›ndan Akçakoca’n›n Kocaeli’yi
fethetmesi ile Osmanl›lar Karadeniz sahillerine
ulaflt›lar.
Bu geliflmelerle Kocaeli Yar›madas›’n›n tamam› Osmanl› hakimiyeti alt›na al›nm›fl oluyordu.
Yaflanan fetihler, Osmanl›lar› bölgenin en güçlü
Türkmen beyliklerinden biri haline getirdi. Bizans’a karfl› gerçeklefltirilen gaza hareketlerinin liderli¤ini yapmalar›n› sa¤lad›.
Karesio¤ullar› Osmanl› egemenli¤ine al›n›yor…
Orhan Bey, iç kar›fl›kl›klar yaflayan Karesio¤ullar›n›n üzerine giderek, bu beyli¤i ortadan kald›rd› ve
Bal›kesir’den ve Çanakkale’ye kadar uzanan
topraklar egemenlik alt›na ald› (1345).
Karesio¤ullar›, Anadolu’da Osmanl›lara kat›lan ilk Türk beyli¤idir.
Hac› ‹lbeyi, Evrenos Bey, Lala fiahin Pafla gibi de¤erli Karesi devlet adamlar› ve komutanlar› Osmanl› hizmetine girdi.
Karesi Beyli¤i’nin denizcilikle ilgili tecrübelerinden
yararlan›lm›fl, Karesi donanmas› Osmanl› donanmas›n›n temelini oluflturmufltur.
Marmara Denizi’nin güneyindeki topraklar üzerinde sa¤lanan bu hakimiyet, Osmanl›lar›n Ege Denizi’ne ulaflmalar› anlam›na da gelir. Osmanl›lar art›k
ilk f›rsatta Rumeli’ye geçeceklerdir.
Bursa Kalesi Kap›s›
Bursa’n›n savunmas›n›n kolay olmas› ve deniz yoluyla Bizans’tan yard›m alabilmesi flehrin Osmanl›larca fethini gecikmifltir.
Bu dönemde Anadolu’daki faaliyetler yaln›zca Karesio¤ullar› ile s›n›rl› kalmad›. Eretna Devleti’nin
kontrolü alt›nda bulunan Bolu ve Ankara da al›nd›.
örnek soru
Bursa, fetih sonras›nda beyli¤in merkezi haline getirildi. Bursa’n›n fethi ile Anadolu’daki ‹lhanl› idaresine olan flekli ba¤l›l›k tamamen koptu. Osmanl›lar
bir uç beyli¤inden, baflkenti, s›n›rlar› ve yerleflik
halk› olan gerçek bir beylik haline geldiler.
Orhan Bey, Bursa’n›n fethinden sonra Marmara
havzas›n›n önemli merkezlerinden biri durumundaki ‹znik’i kuflatt›. Bizans ‹mparatorunun flehri
kurtarmak istemesi üzerine yap›lan Palekanon
(Maltepe) Savafl› Osmanl›lar taraf›ndan kazan›ld›
6
O r h a n B e y D ö n e m i ’ n d e O s ma n l › l a r › n d e n i z c i l i k a l a fllamas› afla
fla¤›dakiler n›nda faaliyette bulunmaya bafll
flmiflt
fltir?
den hangisinin sonucunda gerçekleflm
A) Rumeli topraklar›na geçilmesi
B) Karesi Beyli¤i'nin egemenlik alt›na al›nmas›
C) S›n›rlar›n Anadolu yönünde genifllemesi
D) Bursa’n›n al›nmas›
E) Çimpe Kalesi'nin elde edilmesi
BEYL‹KTEN DEVLETE
çözüm
Orhan Bey Dönemi’nde Osmanl›lar›n denizcilik alan›nda faaliyette bulunmaya bafllamas›, Karesio¤ulla-
4.6
r› Beyli¤i’nin egemenlik alt›na al›nmas› sonras›nda
gerçekleflmifltir.
Cevap B
Osmanl›lar Rumeli topraklar›na ayak bas›yor...
1341 y›l›nda ölen Bizans ‹mparatorunun o¤lu ile iktidar mücadelesine giren saray bakan› Kantakuzen,
tahta geçebilmek için Orhan Bey'den yard›m istedi.
Bu arada Gelibolu’yu Türklere kapt›rmakla suçlanan Kantakuzen, taht› b›rakmak zorunda kald›.
‹ste¤i kabul eden Orhan Bey asker göndermifl ve
bu yard›m›n da etkisiyle Kantakuzen imparator olmufltur.
Bolay›r’› alan Süleyman Pafla, Do¤u Trakya’ya geçti. fiarköy, Keflan, Malkara, Çorlu ve Tekirda¤ al›nd›.
Yeni imparator, Balkan topraklar›nda yaflanan isyanlar›n bast›r›lmas›, ayr›ca S›rp ve Bulgar sald›r›lar›n›n önlenmesi konular›nda Orhan Bey'den tekrar yard›m istedi.
Bizans’›n Avrupa ile ba¤lant›s› kesiliyor…
Osmanl›lar›n ilk Rumeli ak›nlar›na komuta eden
Süleyman Pafla, S›rp ve Bulgar ordusu karfl›s›nda
baflar›l› mücadeleler verdi. Bizans yönetimi, Osmanl›lara askeri üs olarak kullanmalar› için Çimpe
Kalesi’ni verdi (1353).
Sazl›dere Savafl›: Orhan Bey’in ard›ndan Osmanl›
taht›na geçen I. Murat’›n öncelikli amac›, stratejik
öneme sahip Edirne’yi almakt›.
Lala fiahin Pafla komutas›ndaki Osmanl› ordusu
Bulgarlardan oluflan bir orduyu Sazl›dere Savafl›’nda yenerek Edirne’yi fethetti (1362).
Edirne ve Do¤u Trakya’n›n fethi, Osmanl›lar›n bölgede etkinliklerini art›rd›klar›n›n bir göstergesidir. K›sa
süre sonra Gümülcine ve Filibe ele geçirildi. S›rp ve
Bulgarlar›n Bizans ile olan ba¤lant›s› kesildi.
örnek soru
fla¤›dakilerden hangisi Osmanl›lar›n Balkanlarda
Afla
ilerlemesinin sonuçlar›ndan biri de¤ildir ?
A) Beylerbeyli¤i say›s›n›n ikiye ç›kar›lmas›
B) Teokratik yönetime geçilmesi
C) Yeniçeri Oca¤›'n›n kurulmas›
D) Haçl› zihniyetinin canlanmas›
E) Bo¤azlar›n denetiminin Osmanl›lar›n eline geçmesi
(ÖYS 1994)
Osmanl›lar›n Rumeli'deki ilk topra¤›, Çimpe Kalesi
Çimpe, Osmanl›lar›n Rumeli’de ilerleyebilmesi için
önemli bir yer konumundayd›. Süleyman Pafla buradan hareketle Rumeli ak›nlar›n› bafllatt›.
1354 y›l› itibariyle Gelibolu Yar›madas› art›k Osmanl› hakimiyeti alt›ndayd›.
4.7
çözüm
Teokratik yönetime geçilmesi, Osmanl›lar›n Balkan
topraklar›nda ilerlemesi ile iliflkili bir geliflme de¤ildir.
Cevap B
Osmanl›lar S›rps›nd›¤›'n› kazan›yor, Rumeli fetihleri h›zlan›yor...
S›rps›nd›¤› Savafl›: Edirne’nin fethi Balkanlarda Osmanl› karfl›t› bir ittifak kurulmas›na sebep oldu. Zira flehir hem Bizans, hem de Balkan devletleri için
stratejik bir konumdayd›.
Macar, Bulgar, S›rp ve Eflak askerlerinden oluflan
7
BEYL‹KTEN DEVLETE
bir haçl› ordusu Macar kral› komutas›nda Edirne’ye
hareket etti. Osmanl› kuvvetleri bu orduyu Meriç
Nehri kenar›nda bir bask›nla bozguna u¤ratt›.
1364 y›l›nda gerçekleflen ve S›rps›nd›¤› Savafl› olarak bilinen bu mücadele sonucunda,
• Balkanlardaki Türk ilerleyifli h›z kazand›.
• Meriç Nehri tamamen Osmanl› kontrolüne girdi.
• Edirne’nin ve Bat› Trakya’daki Osmanl› topraklar›n›n güvenli¤i art›r›ld›.
• Bulgaristan Krall›¤›, Osmanl› hakimiyetini kabul
etti.
karfl›s›nda Ploflnik’te bir bozgun yaflad›.
Bu baflar›dan cesaret alan haçl›lar, Balkanlardaki
Osmanl› hakimiyetini sona erdirmek için yeni bir ittifak oluflturdu.
Macar, S›rp, Boflnak, H›rvat, Arnavut, Bulgar birliklerinin kat›l›m›yla oluflturulan haçl› ordusu ile yap›lan I. Kosova Savafl›’nda Osmanl›lar büyük bir baflar› kazand› (1389).
I. Murat zaferden sonra savafl alan›n› gezerken bir S›rpl› soylusu taraf›ndan flehit edildi.
• Balkanlardaki Macar etkinli¤ine darbe vuruldu.
Osmanl› Devleti, bu savaflla birlikte Balkanlar›n en
güçlü devleti konumuna gelmifl oluyordu.
• Edirne baflkent haline getirildi.
I. Kosova Savaflfl›› sonucunda,
Çirmen Savafl›: I. Murat taraf›ndan görevlendirilen
Evrenos Bey, Meriç vadisinde yap›lan Çirmen Savafl›’nda S›rp güçleri karfl›s›nda galip geldi (1371).
• S›rplar yeniden Osmanl› üstünlü¤ünü kabul ettiler.
Bu zaferle,
• Makedonya yönündeki Osmanl› fetihleri kolaylaflm›flt›r.
• Bulgar Krall›¤› ve Makedonya'daki S›rp prensleri
Osmanl› üstünlü¤ünü kabul etmek zorunda kalm›flt›r (1374).
K›sa süre sonra Kavala, Drama, Serez, Selanik,
Sofya’y› alan Osmanl› birlikleri Orta Bulgaristan’a
kadar ilerledi.
• Kuzey S›rbistan yolu Osmanl›lara aç›ld›.
• Tuna’n›n güneyinde Osmanl›lara karfl› koyacak
bir siyasi güç kalmad›.
Osmanl› taht›n›n yeni sahibi Y›ld›r›m Bayezid, Eflak
ordusunu bozguna u¤ratarak Eflak’› Osmanl› topraklar›na ba¤lad›. Osmanl› ak›nc›lar› Macar kral›
karfl›s›nda baflar› kazanarak Arnavutluk ve Karada¤’›n Osmanl› üstünlü¤ünü kabul etmesini sa¤lad›.
örnek soru
fla¤›dakilerden hangisi, Osmanl› Devleti'nin Kurulufl
Afla
Dönemi ’nde yer alan olaylardan biridir?
A) K›r›m Hanl›¤›'n›n Osmanl› Devleti'ne ba¤lanmas›
B) M›s›r'›n Osmanl› topraklar›na kat›lmas›
C) Bulgar Krall›¤› topraklar›n›n Osmanl› ülkesine kat›lmas›
D) K›br›s Adas›'n›n fethedilmesi
E) fiehzade Cem'in II. Bayezid'e baflkald›rmas›
Murat Hüdavendigar Camisi (Bursa)
I. Kosova Savafl›: Osmanl›lar 1386’da Nifl‘‘i alarak
Balkan ilerleyiflini sürdürdü. Bu arada Osmanl›lara
ait ak›nc› birlikleri, 1388’de Bulgar ve S›rp birlikleri
4.8
(1997-ÖYS)
Osmanl› Devleti, Bulgar Krall›¤›’n› Y›ld›r›m Bayezid
Dönemi’nde egemenlik altan› alm›flt›r.
Cevap C
Osmanl›lar ‹stanbul’u kuflat›yor...
Bizans yönetiminin Avrupal› devletlerden sürekli
yard›m istemesi ve Karamano¤ullar› ile ittifak yap-
8
çözüm
maya çal›flmas› üzerine Y›ld›r›m Bayezid ‹stanbul’u
kuflatt›.
BEYL‹KTEN DEVLETE
Ancak haçl› ordusunun Ni¤bolu Kalesi’ni kuflatmas› üzerine bu kuflatma kald›r›lm›flt›r.
fiehir, Ni¤bolu Savafl›’ndan sonra tekrar kuflat›lm›fl
ve Bizans'a Karadeniz üzerinde gelebilecek yard›mlar› önlemek için Anadoluhisar› yapt›r›lm›flt›r.
Anadolu ve Rumeli’de isyanlar yaflanmas› ve kuflatma toplar›n›n yetersiz kalmas› gibi nedenlerle
Osmanl›lar bu kuflatmadan da sonuç alamam›flt›r.
ait Ni¤bolu Kalesi’ni kuflatt›. H›zla bölgeye hareket
eden Osmanl› ordusu ile haçl›lar aras›nda yaflanan
Ni¤bolu Savafl›’nda Osmanl›lar büyük bir baflar› kazand› (1396).
fl› ile,
Ni¤bolu Savafl›
• Bizans’›n Avrupa’dan yard›m alma ümitleri sona
erdi.
• Abbasi halifesi Y›ld›r›m Bayezid’e “Sultan-› ‹klim-i Rum” unvan›n› verdi.
• Osmanl› Devleti'nin ‹slam dünyas›ndaki etkinli¤i
ve sayg›nl›¤› artt›.
• Osmanl› Devleti'nin Avrupa üzerindeki bask›s›
artt›.
• Macarlar etkisiz duruma getirildi.
• Eflak ve Bo¤dan Osmanl› üstünlü¤ünü tan›d›.
Balkanlarda durumunu sa¤lamlaflt›ran Y›ld›r›m Bayezid Türk siyasi birli¤i düflüncesiyle Anadolu'ya yöneldi.
Anadoluhisar›
Üçüncü kuflatma 1400 y›l›nda gerçeklefltirilmifltir.
Bu kuflatman›n kald›r›lmas›nda da Timur tehlikesi
etkili olmufltur.
Bizans yönetimi bu kuflatman›n kald›r›lmas› karfl›l›¤›nda,
• ‹stanbul'da bir Türk mahallesi kurulmas› ve burada bir cami infla edilmesini kabul etmifltir.
• ‹stanbul'da yaflayacak Türklerin davalar›na bakmak üzere, Osmanl›lar taraf›ndan bir kad› görevlendirilmesini kabul etmifltir.
• Osmanl› Devleti'ne her y›l vergi vermeyi kabul
etmifltir.
Ni¤bolu Savafl›: Y›ld›r›m Bayezid 1393'te Bulgaristan topraklar›n›n büyük k›sm›n› topraklar›na katt›.
Balkanlarda Osmanl› ilerleyiflinin durdurulamamas› ve Osmanl›lar›n ‹stanbul’u kuflatmas› üzerine
Papa’n›n çabalar›yla yeni bir haçl› ittifak› kuruldu.
‹lk defa Avrupa ülkelerinin de kat›ld›¤› bu ordu, Macar Kral› Sigismund’un komutas›nda Osmanl›lara
4.9
• Bulgar Krall›¤›’na tamamen son verildi.
örnek soru
fla¤›dakilerin hangisi, Osmanl›lar›n Haçl› ordular›na
Afla
fl› mücadele etti¤i savafll
fllardan biri de¤ildir ?
karfl›
A) S›rps›nd›¤›
B) Palekanon
D) I. Kosova
C) Ni¤bolu
E) Varna
(LYS-4 2012)
çözüm
S›rps›nd›¤›, Ni¤bolu, I. Kosova ve Varna savafllar›
Osmanl›lar›n Haçl› ordular›na karfl› mücadele etti¤i
savafllard›r. Bu savafllar›n hepsi Osmanl› Devleti'nin
Balkanlardaki ilerleyiflini durdurmak amac›yla
yap›ld›¤›ndan özellikle Balkan Haçl›lar›yla yap›lm›flt›r.
Palekanon Savafl› ise Anadolu'da Bizans ile Osmanl›
Devleti aras›nda yaflanm›flt›r.
Cevap B
‹skan siyaseti nedir ve nas›l gerçekleflmifltir?
Rumeli’de ele geçirdi¤i topraklarda sadece askeri
tedbirlerle tutunamayaca¤›n› bilen Osmanl›lar,
bölgede kal›c› olman›n yollar›n› aram›flt›r.
bölgede yaflayan H›ristiyan halk›n güvenli¤inin
sa¤lanmas› ve bofl durumdaki topraklara Anadolu’dan iskan amaçl› Türkmenlerin getirilmesidir.
Bu amaçla baflvurulan tedbirlerin en önemlileri,
Rumeli'ye ilk iskan Orhan Bey Dönemi’nde yap›ld›.
9
BEYL‹KTEN DEVLETE
Bal›kesir civar›ndaki Karesi halk›ndan bir grup, önce Gelibolu yöresine, daha sonra da Hayrabolu'ya
yerlefltirildi (1357).
Osmanl›lar, fethettikleri bölgelerde yaflayan topluluklar› asimile
etme, onlar›n kültürlerini yok etme çabas› içine girmemifltir.
‹skan faaliyetleri genel olarak iki yolla gerçekleflmekteydi. ‹lk yol devletin baz› topluluklar› sürgün
fleklinde Rumeli’ye yerlefltirmesi, ikinci yol ise
Anadolu’daki istekli baz› afliret ve topluluklar›n Rumeli’ye göç etmeleri idi.
Beylik yönetiminin telkinleri Anadolu’dan birçok
afliret ve ailenin Rumeli’ye yerleflmesi sa¤lam›flt›r.
‹skana tabi tutulan topluluklar, gerekti¤inde
Osmanl› ak›nlar›na toplu flekilde kat›lm›fllard›r.
Bu flekilde hem toplumsal düzen ve huzurun sa¤lanmas› kolaylaflt›r›lm›fl, hem de göçebe unsurlar›n
yerleflik düzene geçmeleri teflvik edilmifltir.
Balkanlara iskan edilecek gruplar›n yerlefltirilecekleri bölgelere yak›n yörelerden olmas›na dikkat
edilirdi.
Göçmenlerin ayr›ld›klar› yörelerin ekonomik ve
sosyal yap›s›n›n bozulmamas›na da önem verilmifltir.
Rumeli topraklar›na yerlefltirilen topluluklar devlet
taraf›ndan teflvik amaçl› olarak desteklenir, baz›
ekonomik ihtiyaçlar›n›n karfl›lanmas›na yard›mc›
olunurdu.
‹skan edilen topluluklar›n topraklar› bir süre vergiden muaf tutulurdu.
Baz› din büyükleri ve dervifllerin fethedilen Rumeli topraklar›na yerleflmesi ve buralarda zaviyeler
kurmalar› da iskan çabalar›n› kolaylaflt›rm›flt›r.
Eski yurtlar›na dönmelerine devlet taraf›ndan izin
verilmeyen göçmenler, yeni yurtlar›na uyumlu hale getirilmeye çal›fl›lm›flt›r.
Din büyüklerinin çevresinde toplanan nüfusun artmas› ile zamanla köyler oluflmaktayd›.
XVI. yüzy›la kadar düzenli olarak sürdürülen iskan uygulamalar›, Balkanlar›n Türk yurdu haline getirilebilmesinde önemli
rol oynam›flt›r.
Din büyüklerinin yerleflti¤i topraklar genelde vak›f
say›l›p vergiden muaf tutuldu¤u için, zaviyenin
çevresindeki nüfus h›zla art›yordu.
Rumeli’de bir bölge al›n›nca, Türk dervifl ve gazilerinin bir k›sm› buralara yerleflmekte, kalan k›sm› ise daha ileriye do¤ru yürümekte idi. Arkadan sürekli yeni kuvvetler geldi¤i ve dinamik unsurlar en ileriye gönderildi¤i için fetihlerin ard› arkas› kesilmiyordu.
Türk boylar›n›n da belirli bir plan dahilinde iskan›
sonucunda Rumeli’nin baz› yörelerinde H›ristiyanlar›n az›nl›k durumuna düfltü¤ü görülür.
Osmanl› yönetimi iskan edilecek topluluklar› belirlerken, göçebe unsurlar› ve aralar›nda anlaflmazl›k
bulunan afliretlerden birini tercih ederdi.
örnek soru
fla¤›daki politikalardan hangisi, Türklerin Balkanlar Afla
flip kalmas›n› sa¤lamak ama da göçmen olarak yerlefli
flt›r ?
c›yla uygulanmam›flt
A) Göçmenlerin geçerli neden olmadan yeni yerleflim
yerlerini terk etmelerinin yasaklanmas›
B) Anadolu'dan göçmen naklinde, özellikle anlaflmazl›k içinde olan ailelerin seçilmesi
C) Yeni yerleflim yerlerine, gerekli olan malzemenin
sa¤lanmas›
D) Göçmenlerden bir süre için vergi al›nmamas›
E) H›ristiyan ailelerden al›nan çocuklar›n, Müslüman
çiftçilerin yan›na gönderilmesi
(ÖYS 1998)
çözüm
H›ristiyan ailelerden al›nan çocuklar›n Müslüman
çiftçilerin yan›na gönderilmesi, Türklerin Balkanlarda göçmen olarak yerleflip kalmas›na sa¤lama amac›na yönelik de¤ildir.
Harabati Baba Tekkesi (Makedonya)
10
Cevap E
BEYL‹KTEN DEVLETE
4.10
Osmanl›lar Anadolu'da Türk siyasi birli¤ini sa¤lamaya çal›fl›yor...
Anadolu topraklar›ndaki siyasi birlik Köseda¤ Savafl›’n›n ard›ndan parçalanm›flt›. Anadolu topraklar›nda çok say›da ba¤›ms›z Türk beyli¤i ortaya ç›kt›.
Bu parçal› yap› ve beyliklerin kendi aralar›ndaki
mücadeleleri, Anadolu’da Türk siyasi etkinli¤inin
sa¤lanmas›n› uzun y›llar engellemifltir.
Osmanl›lar›n Anadolu’da Türk siyasi birli¤ini sa¤lama çabalar› Orhan Bey Dönemi’nde bafllad›. Bu dönemde Karesio¤ullar› egemenlik alt›na al›nd›.
I. Murat Dönemi’nde Germiyano¤ullar› ile kurulan
akrabal›k ba¤› sayesinde bu beyli¤e ait Kütahya’n›n Simav, Emet ve Tavflanl› ilçeleri Osmanl› yönetimine girdi.
Karaman Beyli¤i karfl›s›nda Osmanl›lar›n deste¤ini
almak isteyen Hamito¤ullar› Beyli¤i’nden Akflehir,
Beyflehir, fieydiflehir, Yalvaç, Karaa¤aç, Isparta
para karfl›l›¤›nda al›nd›.
Düflmanca politikalar izleyen Karamano¤ullar› ile
akrabal›k ba¤› kurularak, Rumeli fetihleri sürdürülmeye çal›fl›ld›. Fakat Osmanl›lar›n bar›flç› politikalar› Karamano¤ullar›n› durdurmam›fl, iki taraf aras›nda çat›flmalar yaflanm›flt›r.
Y›ld›r›m Bayezid Dönemi’nde Anadolu Türk birli¤inin sa¤lanmas› yönünde önemli ad›mlar at›ld›.
1390’da Germiyan, Saruhan, Ayd›n, Mentefle beylikleri, 1392’de ise Hamito¤ullar› beyli¤i hakimiyet
alt›na al›nd›.
Candaro¤ullar› Beyli¤i’nin Kastamonu bölümü
al›nd›. Anadolu Beylerbeyli¤i oluflturuldu. Karamano¤ullar› Osmanl› Devleti’ne ba¤land›
oluyordu.
Karakoyunlu Devleti (1365-1469)
Ercifl merkezli olarak Do¤u Anadolu’da kurulmufl
bir Türk devletidir. En güçlü dönemini Kara Yusuf
Dönemi’nde yaflam›flt›r. Yine bir Türk devleti alan
Akkoyunlular taraf›ndan 1469 ortadan kald›r›lm›flt›r. Anadolu'nun Türkleflmesine katk›lar› olmufltur.
Osmanl›larla iyi iliflkiler kurmufl, Timur'a karfl› Osmanl› Devleti'ni desteklemifltir.
Akkoyunlu Devleti (1350-1502)
XIV. yüzy›lda Do¤u Anadolu’da kurulmufl bir baflka
Türk devletidir. Kurucusu Kara Yülük Osman
Bey‘dir. Ali Kuflçu ve Celaleddin Devvani gibi bilim
adamlar› Akkoyunlu hükümdarlar› taraf›ndan korunmufltur. En önemli hükümdar› Uzun Hasan’d›r.
Osmanl›lar›n do¤uya yönelik ilerleyiflini durdurmaya çal›flm›fl, Fatih Dönemi’nde bu devletle karfl›
karfl›ya gelmifltir. Akkoyunlular, Osmanl› Devleti’ne karfl› Timur'un yan›nda yer alm›flt›r.
örnek soru
fla ¤› da k i Tü r k b ey l i k l er i nde n h an gi s i , O s m a nl ›
A fla
flmas›na
Devleti'nin Anadolu'ya egemen olmaya çal›flm
fl› di¤erlerinden daha çok direnmiflt
fltir?
karfl›
A) Candaro¤ullar›
B) Karamano¤ullar›
C) Saruhano¤ullar›
D) Germiyano¤ullar›
E) Karesio¤ullar›
(1984-ÖYS)
Amasya ve Sivas, Tokat, Kayseri al›narak Kad› Burhaneddin Beyli¤i’ne son verildi (1398).
Elbistan, Divri¤i, Malatya’n›n Osmanl› idaresine
al›nmas› ile Osmanl› Devleti’nin s›n›rlar› F›rat’a kadar ulaflm›fl oldu. Bu ilerleme Osmanl›-Memlük iliflkilerinin bozulmas›na yol açt›.
Y›ld›r›m Bayezid Dönemi’nde yaflanan geliflmelerle
Anadolu Türk siyasi birli¤i büyük ölçüde sa¤lanm›fl
çözüm
Karamano¤ullar›, Türk beylikleri aras›nda Osmanl›
Devleti’nin Anadolu’da güçlenmesi çabalar›na en
fazla direnen beylik olmufltur.
Cevap B
ANKARA SAVAfiI VE FETRET DEVR‹
4.11
Büyük sars›nt›, Ankara Savafl› yaflan›yor...
Orta Asya’da Semerkant merkezli olarak büyük bir
devlet kuran Timur, Osmanl›lar›n do¤uya yönelik
kararl› ilerleyiflinden endifle etmifltir.
Timur, Çin üzerine bir sefer haz›rl›¤› içindeyken,
bat›s›nda giderek güçlenen bir devletin var olmas›n› tehlikeli bulmufltur.
11
BEYL‹KTEN DEVLETE
Bu arada Osmanl›lar karfl›s›nda topraklar›n› kaybeden Anadolu beyleri, Timur’u Osmanl›lara karfl›
her f›rsatta k›flk›rt›yorlard›.
Timur’un yenilgiye u¤ratt›¤› Karakoyunlu ve Celayirli hükümdarlar› Y›ld›r›m’a s›¤›nd›. Y›ld›r›m, Timur’dan gelen, bu iki hükümdar›n teslim edilmesi
taleplerini geri çevirmifltir.
Kalabal›k bir ordu ile Anadolu’ya giren Timur, öncelikle Sivas’› iflgal ederek yak›p y›kt› (1401).
Ankara Savaflfl›› nelere yol açt›?
• Timur, Anadolu beylerine topraklar›n› geri verdi.
Beylikler yeniden kuruldu.
• Anadolu Türk siyasi birli¤i parçaland›.
• Avrupa’daki Türk ilerleyifli durdu.
• Anadolu’da ekonomik ve sosyal düzen zarar
gördü.
• ‹stanbul kuflatmas› kald›r›ld›¤› için flehrin fethi
gecikti.
• Bizans üzerindeki Osmanl› bask›s› geçici olarak
sona erdi.
‹ki Türk hükümdar› aras›ndaki bu mücadele Timur’a önemli bir
kazanç sa¤lamam›fl, Osmanl› Devleti’ni de y›k›lma tehlikesi ile
karfl› karfl›ya b›rakm›flt›r.
Anadolu’daki ileri harekat›n› sürdürerek Bursa’y›
tahrip eden Timur, ‹zmir’i de ele geçirmifltir.
örnek soru
Timur, Y›ld›r›m Bayezid'i esir etmifltir.
Bu s›rada ‹stanbul kuflatmas› ile u¤raflan Y›ld›r›m,
bu kuflatmaya son vererek h›zla Do¤u Anadolu’ya
yöneldi. Erzincan ve Sivas’› geri ald›. Memlüklere
ittifak teklifinde bulundu. Osmanl› yay›lmas›ndan
zaten rahats›zl›k duyan Memlükler bu teklifi kabul
etmedi
Osmanl› ve Timur ordular› Ankara yak›nlar›ndaki
Çubuk Ovas›’nda karfl› karfl›ya geldi. Timur ordusu,
filleri de kullanabilen düzenli bir askeri güç durumundayd›.
Bafllang›çta üstünlük sa¤layan Osmanl› birlikleri
Kara Tatarlar olarak bilinen grubun Timur taraf›na
geçmesiyle bozulmufl, Ankara Savafl› Osmanl› ordusunun yenilgisiyle sonuçlanm›flt›r (1402).
4.12
A) Ni¤bolu Savafl›
B) Ankara Savafl›
C) I. Kosova Savafl›
D) Varna Savafl›
E) II. Kosova Savafl›
(1986-ÖYS)
çözüm
Osmanl›lar›n Ankara Savafl›’nda ald›¤› yenilgi, Anadolu’da Türk birli¤inin bozulmas›na ve Osmanl› Devleti’nin da¤›lma tehlikesi geçirmesine yol açm›flt›r.
Cevap B
Fetret Devri, kardefller aras›nda taht kavgalar› yaflan›yor...
Ankara Savafl›’nda Y›ld›r›m ve o¤lu Mustafa Çelebi
esir düfltü. Y›ld›r›m’›n di¤er o¤ullar› Süleyman, Musa, ‹sa ve Mehmet Çelebiler ise Timur taraf›ndan
takip edilmedi.
Timur, Ankara Savafl› sonras›nda Anadolu’da bir
süre daha kalm›fl ve Anadolu’nun bat›s›nda baz›
kazan›mlarda bulunmufltur. Timur’un yan›nda esir
durumda bulunan Y›ld›r›m Bayezid on ay kadar
sonra Akflehir’de hayat›n› kaybetti.
12
fla¤›daki olaylardan hangisi, Anadolu'da Türk birli Afla
¤ i n i n b o z u l m a s › n a v e O s ma n l › D e v l e t i ' n i n d a ¤ › l m a
flt›r?
tehlikesi geçirmesine yol açm›flt
Timur, Osmanl› Devleti’nin ortadan kald›rmam›fl,
ülke topraklar›n› Y›ld›r›m’›n o¤ullar› aras›nda paylaflt›rma yoluna gitmifltir.
Bu süreçte Y›ld›r›m’›n dört o¤lu, bulunduklar› yörelerde taht için iktidar mücadelesine giriflti.
Kardefller aras›nda taht mücadelesi ile geçen on
bir y›ll›k kar›fl›kl›k dönemi Fetret Devri olarak adland›r›l›r (1402-1413).
BEYL‹KTEN DEVLETE
Kardefllerine üstünlük sa¤layarak mücadeleyi kazanan Çelebi Mehmet Osmanl› taht›na geçti.
Osmanl›lar, Anadolu’da büyük toprak kay›plar› yaflarken,
Balkanlarda karfl›lafl›lan kay›plar s›n›rl› olmufltur. Bu durumda
Balkanlarda yaflayan halklar›n Osmanl› yönetiminde ve yöneticilerinden memnun olmas›, bölgede adaletli ve hoflgörülü bir yönetim sergilenmesi ve düzenli iskan politikalar›n›n gerçeklefltirilmifl olmas› rol oynam›flt›r.
Anadolu’da siyasi birlik yeniden sa¤lan›yor...
Çelebi Mehmet siyasi otoriteyi toparlad›ktan sonra, Anadolu’da Türk siyasi birli¤ini sa¤lama çal›flmalar›n› yeniden bafllatt›.
Bedreddin ilk olarak ‹zmir ve Manisa yörelerinde
isyan bafllatt›. Baflar›s›z olunca Balkanlara geçerek
yeniden isyan etti. fieyh Bedreddin ve taraftarlar›
yakalanarak idam edildi (1420).
Bu dönemde yaflanan di¤er bir sorun da Mustafa
(Uydurma) Çelebi ‹syan›’d›r. Yenilgiye u¤rayarak
baflar›s›z olan Mustafa Çelebi Bizans’a s›¤›nd›. II.
Murat Dönemi’nde Bizans’tan destek alarak
yeniden isyan etmiflse de bu kez yakalanarak idam
edilmifltir.
Bizans’› cezaland›rmak isteyen II. Murat ‹stanbul’u kuflat›nca,
Bizans bu kez padiflah›n küçük kardefli Mustafa’y› isyana
k›flk›rtt›. II. Murat bu isyan› da önledi.
II. Murat Dönemi’nde Germiyan topraklar› miras
yoluyla Osmanl›lara geçti. Ayr›ca Candar, Mentefle, Ayd›no¤ullar› topraklar› yeniden Osmanl› egemenli¤i alt›na al›nd›.
örnek soru
Osmanl› ülkesine kat›lm›fl olan Anadolu beyliklerin fla¤›daki savafll
fllardan hangisinin
den Ayd›no¤ullar›, afla
flt›r?
sonunda ba¤›ms›zl›¤›n› yeniden kazanm›flt
A) Varna Savafl›
B) Ankara Savafl›
Saruhan Bey Türbesi
Bu anlamda Saruhan, Mentefle ve Candar beylikleri Osmanl› Devleti’ne ba¤land›. Karamano¤ullar›ndan Akflehir, Beyflehir, Seydiflehir al›nd›.
C) Kosova Savafl›
D) S›rp S›nd›¤› Savafl›
E) Ni¤bolu Savafl›
(1991 -ÖYS)
Çelebi Mehmet, Fetret Devri’ne son verip devleti da¤›lmaktan
kurtard›¤› için Osmanl›’n›n ikinci kurucusu olarak nitelendirilir.
fieyh Bedrettin ‹syan›: Fetret Devri’nin ortaya
ç›kard›¤› sosyal kargafla ortam›n›n bir sonucu
olarak fieyh Bedreddin taraf›ndan isyan ç›kar›ld›.
‹slam anlay›fl›na ters fikirler ortaya atan fieyh
4.13
çözüm
Ayd›no¤ullar› ve di¤er birçok Türk beyli¤i, 1402 y›l›nda yaflanan Ankara Savafl›’ndan sonra Osmanl› Devleti’nden ba¤›ms›zl›klar›n› kazanm›fl ve yeniden kurulmufltur.
Cevap B
Balkanlarda toparlanma süreci...
Çelebi Mehmet Dönemi’nde Erdel, Macaristan ve
Mora’ya ak›nlar yap›ld›. Akçahisar ve Avlonya fethedildi. Eflak, Dobruca ve Bosna’da Osmanl› egemenli¤i sa¤land›.
‹lk Osmanl›-Venedik deniz savafl› Çelebi Mehmet
Dönemi’nde Gelibolu önlerinde gerçekleflmifltir
(1416). Henüz yeterince güçlü olmayan Osmanl›
donanmas› yenilgiye u¤rad›.
Venediklilerin egemenli¤inde bulunan Selanik ve
Makedonya'n›n al›nmas›na dönük olarak askeri
mücadelelere giriflildi. Selanik, Yanya ve Serez Osmanl› topraklar›na kat›ld›. Orta ve Güney Arnavut-
13
BEYL‹KTEN DEVLETE
luk'ta Osmanl› yönetimi oluflturuldu ve Venedik'le
bar›fl yap›ld›.
Balkanlardaki Osmanl› ilerleyiflinden rahats›z olan
Bosna, S›rp ve Macar krall›klar› ile Eflak Prensli¤i
bir haçl› birli¤i oluflturdu.
Macaristan'a sefer düzenleyerek baz› kazan›mlar
sa¤layan II. Murat, daha sonra Anadolu'’ya yöneldi. Balkan devletleriyle ittifak yapan Karamano¤ullar› yenilgiye u¤rat›ld›.
Yeniden Balkanlara geçen II. Murat, S›rplar üzerine yöneldi. S›rbistan’›n büyük bölümü ele geçirildi.
Bu sefer s›ras›nda Osmanl› ak›nc›lar› Erdel Voyvodas› Hunyadi Yanofl’a yenildi.
Yanofl’un bu baflar›s› yeni bir haçl› ordusu oluflturulmas›na yol açt›. Haçl›lar karfl›s›nda baflar›s›z
olan II. Murat, Karamano¤ullar›n›n Haçl›larla ittifak› üzerine bar›fl teklifinde bulundu.
alan Haçl›lar, bu geliflmeyi de¤erlendirmek istemifl
ve Edirne Segedin Antlaflmas›’n› bozmufltur. Macarlar ve Lehlilerin önderli¤inde haz›rlanan bir
haçl› ordusu Tuna’y› aflarak Varna önlerine geldi.
II. Murat, Osmanl› devlet adamlar›n›n ›srar› üzerine
yeniden padiflahl›k makam›na geçti. Haçl›larla
Varna Savafl›’nda giriflilen mücadeleyi Osmanl›lar
kazand› (1444).
Varna Savaflfl›› ile,
• Balkanlardaki Osmanl› egemenli¤i sa¤lamlaflt›.
• Macaristan ve Lehistan bir daha birleflmemek
üzere ayr›ld›.
• Osmanl› Devleti'nin Balkanlarda daha önce ald›¤› yenilgilerin etkisi ortadan kalkt›.
II. Kosova Savafl›: Rumeli'deki ilerleyiflini sürdüren
Osmanl› yönetimine karfl› Arnavutluk'ta ‹skender
Bey taraf›ndan isyan ç›kar›ld›.
Osmanl› yönetiminin bu isyanla u¤raflmas›ndan
yararlanmak isteyen Avrupal›lar, hem Varna yenilgisinin intikam›n› almak, hem de Balkanlardaki Osmanl› ilerleyiflini durdurmak için yeni bir haçl› ordusu oluflturdu.
Erdel Voyvodas› Hunyadi Yanofl komutas›ndaki
haçl› ordusu ile Kosova Ovas›’nda yap›lan savafl›
Osmanl›lar kazand›.
II. Kosova Savaflfl›› ile,
Muradiye Camisi (Bursa)
Macarlarla 1444 y›l›nda Edirne-Segedin Antlaflmas› imzaland›.
maya göre,
Bu antlaflflm
• S›rp Krall›¤› tekrar kurulacak, fakat Osmanl›
Devleti’ne vergi verecekti.
• Macaristan himayesine b›rak›lan Eflak, Osmanl›larla vergi verecekti.
• Bulgaristan üzerindeki Osmanl› hakimiyetini tan›nacakt›.
• Antlaflma on y›l süreli olacakt›.
• Tuna Nehri taraflar aras›nda s›n›r kabul edilecekti.
II. Murat bu geliflme sonras›nda yerine küçük yafltaki o¤lu II. Mehmet’i geçirerek Osmanl› taht›n› b›rakt›.
Varna Savafl›: II. Murat’›n tahttan çekilme haberini
14
• Balkanlarda Osmanl› Devleti'nin iIerleyiflini engelleyebilecek bir güç kalmad›.
• Balkan devletleri savunmaya çekilmek durumunda kald›
• Osmanl›lar›n Balkanlardaki varl›¤› kesinlik kazand›.
II. Kosova Savafl› Avrupa’n›n Türkleri Balkanlardan atmak için
yapt›¤› son teflebbüstür. II. Murat’›n 1451’de ölümü ile yerine yeniden II. Mehmet geçti.
örnek soru
fla¤›dakilerden hangisi, Avrupal› devletlerin Balkan Afla
flini durdurmak amac›yla yap lardaki Osmanl› ilerleyifli
fllardan biri de¤ildir ?
t›klar› savafll
A) Palekanon Savafl›
B) S›rps›nd›¤› Savafl›
C) Varna Savafl›
D) Ni¤bolu Savafl›
E) I. Kosova Savafl›
BEYL‹KTEN DEVLETE
çözüm
Palekanon Savafl›, Osmanl›lar›n Balkan ilerleyiflini
durdurmak amac›na yönelik de¤ildir. 1302 y›l›nda
Anadolu’da Bizans ile Osmanl› Devleti aras›nda yaflanm›flt›r.
Cevap A
OSMANLI KÜLTÜR VE MEDEN‹YET‹ (1300-1453)
4.14
Osmanl›larda devlet anlay›fl› nas›ld›?
Bafllang›çta bir uç beyli¤i olan Osmanl›lar k›sa zamanda güçlü bir devleti haline gelmifl, bünyesinde
bulunan farkl› topluluklar› uzun süre tek çat› alt›nda tutmay› baflarm›flt›r.
Türk gelenekleri ile ‹slam kültürünü bir araya getiren Osmanl›lar, bu birikimleri ile tarihteki en büyük devletlerden birini kurmufllard›r.
Osmanl› yönetim esaslar› temelde ‹slam hukukuna
ve Türk geleneklerine dayal›yd›
ve kanunlara uyma zorunlulu¤u vard›.
Osmanl› hükümdarlar› ilk zamanlarda bey ve gazi
unvanlar› ile adland›r›l›rken sonralar› sultan ve padiflah gibi ünvanlar alm›fllard›r. Padiflahlar Osman
Bey’in soyundan gelirlerdi.
Padiflahl›k babadan o¤ula geçerdi. Fakat taht›n kime geçece¤i belli esaslara ba¤lanmad›¤›ndan, taht
kavgalar› meydana gelmifltir.
Osmanl›lar geleneksel Türk devlet uygulamalar›nda baz› de¤iflikliklere de gitmifllerdir.
Türklerde görülen, “Ülke, hanedan›n ortak mal›d›r.” ilkesi, Osmanl›larda I. Murat Dönemi’nde itibaren, “Ülke, hükümdar ve o¤ullar›n›n ortak mal›d›r.”
fleklinde uygulanm›flt›r.
Padiflah›n erkek çocuklar› olan flehzadeler, küçük
yafllardan itibaren sancaklarda idareci olarak görevlendirilir ve yönetim tecrübesi kazanmalar›
sa¤lan›rd›.
Osmanl› Devleti'nde tüm flehzadelerin tahta geçme hakk› vard›
Merkezi ve mutlak bir yönetime sahip Osmanl›
Devleti’nde padiflah devredilemez haklara sahipti.
Buna karfl›l›k padiflahlar›n yetkileri s›n›rs›z de¤ildi
4.15
fiehzadeler, lala ismi verilen tecrübeli devlet
adamlar›n›n gözetiminde yetifltirilmifltir.
fiehzade sancaklar› Anadolu’dan seçilirdi. En önemli flehzade
sancaklar› Amasya, Bursa, Manisa ve Konya idi.
Osmanl› devlet teflkilatlanmas›
Osmanl› Devleti’nde devlet yönetimiyle ilgili temel
yetkiler padiflah›n elinde idi. Ancak padiflahlar bu
yetkileri baz› devlet görevlileri vas›tas›yla kullanm›flt›r. Son karar hakk› padiflaha aitti.
Osmanl› Devleti’nde kurulufltan itibaren s›n›rlar›n
genifllemesi ve nüfusun artmas› üzerine idari, askeri, ekonomik ve hukuki alanlarda düzenlemeler
yap›lm›fl ve devlet teflkilat› oluflturulmufltur.
Orhan Bey Dönemi’nde önemli devlet ifllerinin karara ba¤lanmas› amac›yla Divan›hümayun kuruldu.
Divan örgütü Türk-‹slam devletlerinin idari yap›lanmas› örnek al›narak oluflturulmufltur.
Baflkanl›¤›n› padiflah›n yapt›¤› divanda siyasi, askeri ve ekonomik ifller görüflülür ve baz› önemli davalara bak›l›rd›.
Divan, ayr›m yap›lmaks›z›n halk›n tümünün baflvurusuna aç›kt›. Divan›n di¤er üyeleri veziriazam, vezirler, kazasker, defterdar ve niflanc› idi.
I. Murat Dönemi’nde Rumeli’de, Y›ld›r›m Bayezid
Dönemi’nde ise Anadolu’da beylerbeylik makamla-
15
BEYL‹KTEN DEVLETE
tahsis edildi.
r› kuruldu. Ülke topraklar› idari yönden eyalet-sancak-kaza-köy fleklinde yap›land›r›ld›.
Adalet teflkilat›n›n temelleri at›larak, eyalet, sancak ve kazalardaki davalara bakmas› için kad›lar
görevlendirildi.
Askeri alanda düzenli ordunun kurulmas›na dönük
ilk çal›flmalar Orhan Bey Dönemi’nde bafllat›ld›. Bu
dönemde Yaya ve Müsellem birlikleri, I Murat Dönemi’nde ise Kap›kulu Oca¤› kuruldu.
Osman Bey Dönemi’nde ‹znik'te ilk Osmanl› medresesi kuruldu ve bu medresenin bafl›na dönemin
en önemli bilginlerinden Kayserili Davut getirildi.
Denizcilik alan›ndaki ilk faaliyetler Orhan Bey Dönemi’nde Karesio¤ullar› donanmas›n›n elde edilmesiyle bafllad›.
Daha sonraki dönemlerde Bursa, Edirne ve di¤er flehirlerde de
medreseler aç›lm›fl ve e¤itim ülke genelinde yayg›nlaflt›r›lm›flt›r.
Önce Karamürsel ve Edincik, daha sonra da Y›ld›r›m Dönemi’nde Gelibolu'da tersane aç›ld›.
örnek soru
Osmanl› Devleti'nde beylik devlete geçifl çal›flmalar›
Orhan Bey Dönemi’nde bafllat›lm›flt›r.
fla¤›dakilerden hangisi Orhan Bey Dönemi’nde bu
Afla
flimler aras›nda gösterilemez ?
amaca yönelik girifli
A) Divan örgütünün kurulmas›
B) ‹lk düzenli ordu birliklerinin oluflturulmas›
C) ‹lk Osmanl› paras›n›n bast›r›lmas›
D) ‹lk medresenin aç›lmas›
E) Devlet merkezinin Bursa’ya tafl›nmas›
Osmanl› paralar›
‹lk Osmanl› paras› (akçe) Osman Bey taraf›ndan
bast›r›ld›. Osmanl› ekonomisinin temeli tar›ma dayal›yd›.
çözüm
‹lk Osmanl› paras› Orhan Bey Dönemi’nde de¤il, Osman Bey Dönemi’nde bast›r›lm›flt›r.
I. Murat Dönemi’nde timar sistemi kuruldu. Devlete ait bu topraklar dirlik ad› alt›nda bölümlere ayr›larak (has-zeamet-timar) devlet görevlilerine
Cevap C
OSMANLI ORDUSU
KARA KUVVETLER‹
KAPIKULU ASKERLER‹
Kap›kulu Piyadeleri
Acemi Oca¤›
Yeniçeriler
Cebeciler
Topçular
Kap›kulu Süvarileri
DEN‹Z KUVVETLER‹
EYALET ASKERLER‹
T›marl› Sipahiler
Yayalar ve Müsellemeler
Azaplar
Ak›nc›lar
Silahtarlar
Süvariler
Bu alt bafll›¤›n pekiflmesi için Kavrama Testi 2 4, 5, 6 nolu sorular› hemen çözelim.
16
BEYL‹KTEN DEVLETE
4.16
Kara ordusunun önemli bir unsuru, kap›kulu ocaklar›
Osmanl› Devleti’nin ilk y›llar›nda düzenli bir ordusu
yoktu. ‹htiyaç duyuldu¤unda savafla kat›labilecek
kifliler orduya al›n›rd›.
Taht de¤iflikli¤inde cülus bahflifli, ilk sefere ç›k›ld›¤›nda ise sefer bahflifli al›rlard›.
Orhan Bey zaman›nda düzenli ordunun kurulmas›na yönelik ilk düzenlemelere gidilmifltir.
Orhan Bey taraf›ndan kurulan bu birliklerin piyade
olanlar›na yaya, atl› olanlar›na ise müsellem denilirdi. Bu birlikler bir süre ciddi hizmetler vermifltir.
Rumeli topraklar›na geçildikten sonra mevcut askeri birlikler yetersiz kald›.
I. Murat taraf›ndan devflirme sistemine dayal› olarak Kap›kulu Ocaklar› kuruldu. Kap›kulu Ocaklar›
piyade ve süvari olarak iki bölüme ayr›lm›flt›.
Görevleri karfl›l›¤› üç ayda bir ulufe ad› verilen maafl alan kap›kulu askerlerinin büyük k›sm› ‹stanbul’da bulunurdu.
Her padiflah de¤iflikli¤inde cülus bahflifli ad›yla bir
ikramiye al›rlard›.
Kap›kulu Piyadeleri
Acemi Oca¤›: Yeniçerilere ve di¤er ocaklara asker
yetifltirmek için kurulmufltur. 1363’te ç›kar›lan
Pençik Kanunu ile ilk planda savafl esirlerinden yararlanma yoluna gidildi.
Savafl esirlerinin beflte biri devlet hizmetine al›nmaya baflland›. K›sa bir e¤itimden geçen esir gençler ordu hizmetine al›n›rd›.
Bir süre sonra bu gençler yetifltirilmek amac›yla
Türk ailelerinin yanlar›na verilmeye baflland›.
Yine I. Murat Dönemi’nde bafllat›lan devflirme uygulamas›yla, Balkanlardaki H›ristiyan ailelerden
toplanan çocuklara Türk-‹slam kültürüne göre e¤itim verilmeye baflland›.
Devflirme ifllerinden birinci derecede yeniçeri a¤as› sorumluydu.
Yeniçeri Oca¤›: I. Murat zaman›nda kuruldu. Kap›kulu ocaklar›n›n en kalabal›k ve temel grubuydu.
Yeniçeriler, padiflah›n merkezi otoritesinin güvencesiydi.
Yeniçerilerin görevi savaflta padiflah› korumakt›.
Bar›fl zamanlar›nda Divan›hümayun’u korur, baflkentte güvenli¤i sa¤larlard›.
Komutanlar› yeniçeri a¤as› idi. Üç ayda bir ulufe
al›rlard›.
Sürekli ve düzenli olarak e¤itim al›r, askerlikten
baflka iflle u¤raflmaz ve emekli olmadan evlenemezlerdi.
T›marl› sipahi
Cebeci Oca¤›: Ordunun silah yap›m, onar›m ve bak›m ifllerini görürdü.
Topçu Oca¤›: Top dökmek, gülle yapmak ve toplar› kullanmakla görevliydi. Osmanl› Devleti’nde top
ilk defa I. Kosova Savafl›’nda etkin biçimde kullan›lm›flt›r.
Kap›kulu Süvarileri
I. Murat zaman›nda sipahi ve silahtar ad›yla iki bölük fleklinde kurulmufltur. Kap›kulu ordusunun itibarl› birliklerinden olup, savafllarda padiflah› ve hazineyi korurlard›.
örnek soru
Yeniçeri Oca¤›’na asker yetifltirmek için ------------zaman›nda ------------- kurulmufltur.
fla¤›dakiler Yukar›da bofl b›rak›lan yerlere s›ras›yla afla
d e n h a n g i si g e t i r i l m e l i d i r ?
A) Osman Bey – Kap›kulu Süvari Birli¤i
B) II. Murat – Sekban-› Cedit
C) III. Murat – Timar sistemi
D) I. Murat – Acemio¤lanlar Oca¤›
E) II. Mahmut – Asakir-i Mansure-i Muhammediye
(LYS-4 2010)
çözüm
Yeniçeri Oca¤›’na asker yetifltirmek için Acemio¤lanlar Oca¤› kurulmufltur. Bu oca¤›n kurucusu I. Murat’t›r.
Cevap D
17
BEYL‹KTEN DEVLETE
4.17
Osmanl› ordusunda eyalet askerleri
T›mar sistemi ve t›marl› sipahiler
Selçuklularda uygulanan ikta sistemi Osmanl›lar
taraf›ndan gelifltirilmifl ve timar sistemi ad›yla kullan›lm›flt›r.
Devlete ait baz› topraklar›n vergi gelirlerinin askerlere ve devlet memurlar›na hizmet karfl›l›¤›nda verilmesine t›mar ad› verilmifltir.
Devlete ait topraklar›n bir bölümü dirlik olarak belirlenmifl, dirlikler de gelirlerine göre üçe ayr›lm›flt›r.
D‹RL‹K TOPRAKLAR
Has
Y›ll›k geliri 100.000 akçeden fazla
olan topraklard›. Padiflaha,
sadrazama, beylerbeyi ve
sancakbeyi gibi yüksek dereceli
görevlilere verilirdi.
Zeamet
Y›ll›k geliri 20.000 ile 100.000 akçe
aras›ndayd›. Alaybeyi, divan katibi,
kale komutan› gibi devlet
memurlar›na verilirdi.
T›mar
Y›ll›k geliri 3000 ile 20.000 akçe
aras›ndayd›. Devlete yarar›
dokunmufl devlet görevlilerine
verilirdi.
• Devlet, vergileri toplama ve hazineye aktarma
iflinden k›smen kurtulmufl oluyordu.
• Topra¤›n bofl kalmas› engellenerek tar›m üretimin devaml›l›¤› sa¤lan›yordu.
• Köylü, timar sahibi ve askerlerin ihtiyaçlar› karfl›lan›yordu.
• Timarl› sipahiler bölgelerinde huzur ve güveni
sa¤l›yordu.
• Devlet otoritesi, ülkenin en ücra noktalar›na kadar ulafl›yordu.
Azaplar: Anadolu'dan toplanan hafif yaya askerlerdir. Ordunun ön saflar›nda bulunur, düflman›n
ilk hücumunu karfl›larlard›.
Ak›nc›lar: S›n›rlar›n güvenli¤ini sa¤lamak için kurulmufl atl› birliklerdir. Türklerden oluflurlard›. Ordunun önünde gider, keflifler yaparak düflman hakk›nda bilgi toplar ve ani hücumlarla düflman› y›prat›rlard›.
b. Donanma
Osmanl›lar›n ilk donanmas› Karesio¤ullar›ndan geçen deniz kuvveti idi.
Bu dönemde deniz gücünü art›rmak için farkl› k›y›
flehirlerinde Osmanl›lar taraf›ndan tersaneler kuruldu¤u görülmektedir.
T›mar sahipleri her üç bin akçe için, zeamet ve has
sahipleri ise her befl bin akçe için cebelü ad› verilen atl› asker beslerlerdi.
Eyaletlerde bulunan bu birlikler, Osmanl› ordusunun temelini
oluflturuyordu.
Savafl zamanlar›nda emrindeki askerlerle orduya
kat›lan timar sahiplerinin topraklar›, kanunlar› çi¤nemedikleri sürece ellerinden al›nmazd›.
Dirlik sahipleri kendilerine tahsis edilen topraklar›
kad›lar›n denetiminde yönetmekle görevliydi.
Dirlik topraklar› ekip biçen çiftçiler, devlete ödemeleri gereken vergiyi, devletin gösterece¤i sipahilere öderlerdi.
Üç y›l üst üste mazeretsiz olarak tar›m üretimine
ara verenlerin topra¤› elinden al›n›r, bir baflkas›na
verilirdi.
T›mar sistemi ile,
• Devlet hazinesinden para harcanmadan her an
savafla haz›r bir orduya sahip olunmaktayd›.
18
Gelibolu tersanesi
Zamanla Saruhan, Ayd›n, Mentefle beyliklerinin
deniz güçleri de Osmanl›lara geçmifltir.
Y›ld›r›m Bayezid Dönemi’nde donanma gelifltirilmifl, baz› Ege adalar›na ve Yunan Yar›madas›’n›n
do¤u k›y›lar›na seferler düzenlenmifltir.
Osmanl›lar›n ilk ciddi ilk deniz savafl› Çelebi Mehmet Dönemi’nde Venediklilerle yap›ld›.
BEYL‹KTEN DEVLETE
4.18
Osmanl› Devleti’nde ekonomik sistem
OSMANLI TOPRAK YAPISI
M‹R‹ ARAZ‹
MÜLK ARAZ‹
Öflri Toprak
Dirlik
Gelirleri, yarar› görülen kiflilere
verilen topraklard›r.
Paflmakl›k
Gelirleri padiflah k›zlar›na, annelerine
ve efllerine ayr›lan topraklard›r.
Ocakl›k
Gelirleri kale muhaf›zlar›na
verilen topraklard›r.
Haraci Toprak
Yurtluk
Gelirleri s›n›r boylar›ndaki
askerlere verilen topraklard›r.
Malikane
Hizmetlerine karfl›l›k, baz› devlet
görevlilerine verilen topraklard›r.
Mukataa
Gelirleri do¤rudan devlet
hazinesine giden topraklard›r.
‹nsan: Osmanl› ekonomisinin temel kayna¤›, reaya
olarak adland›r›lan halkt›.
olup, sahipleri taraf›ndan diledi¤i flekilde kullan›labilirdi.
Osmanl› Devleti’nde modern anlamda nüfus say›m›
ancak 1831 y›l›nda yap›ld›¤› için, daha önceki dönemlerdeki nüfus özellikleri ile ilgili bilgiler tahrir
defterlerinden edinilebilmektedir.
Bu topraklar›n Müslümanlara ait olanlar›na öflri
toprak ad› verilir, elde edilen üründen onda bir
oran›nda öflür vergisi al›n›rd›.
Devlet, fethin hemen sonras›nda ve belirli dönemlerde, ülke topraklar›n›n tahrir ad› verilen say›m›n›
yapard›. Bu flekilde yörelerin vergi yükümlüleri ve
vergi miktar› tespit edilirdi.
Osmanl› Devleti’nin s›n›rlar› kuruluflundan itibaren genifllemifl
ve nüfus artm›flt›r.
Devlet ›rk› ve dini ne olursa olsun vatandafllar›n›
korumufl, iskan politikalar› ile üretimin artmas›n›
sa¤lam›flt›r. Yeni fethetti¤i bölgeler, baflka yerlerden iskan yap›larak canland›r›lmaya çal›fl›lm›flt›r.
Topra¤›n büyük oranda devlete ait olmas› nedeniyle ortaya
çok güçlü aileler ç›kmas› engelleniyordu. Bu uygulama Avrupa'daki feodalite sisteminin Osmanl› Devleti’nde görülmesini engellemifl, ülkede topra¤a dayal› bir köle s›n›f› oluflmam›flt›r.
Müslüman olmayanlara ait mülk topraklara ise haraci toprak denirdi ve elde edilen ürünün belli oran› haraç vergisi olarak devlete ödenirdi.
Miri Topraklar: Mülkiyeti devlete ait topraklard›r.
‹fllemek flart›yla halka verilirdi. Toprak sahibi ölürse ayn› flartlarla miras b›rak›labilirdi. Fakat miri
arazi, mülk yap›lamaz, al›n›p sat›lamazd›.
Tar›mla u¤raflanlar köylerde, ticaret ve sanayi ile
u¤raflanlar ise flehir ve kasabalarda yerleflmifllerdi.
Toprak: Osmanl› Devleti’nde toprak ekonominin
temel kayna¤› durumundayd›. Bu kaynak miri arazi tan›mlamas›yla devletin elinde bulunuyordu.
Topra¤›n büyük bir bölümünün mülkiyeti devlete
ait olmakla birlikte, topra¤›n kullan›m hakk› halka
b›rak›lm›flt›. Devlet t›mar sistemi içinde her haneye
onu besleyebilecek büyüklükte toprak verirdi. Bu
topraklara çift denirdi.
Osmanl› Devleti’nde topraklar temelde üç ana bölüme ayr›lm›flt›:
Mülk Topraklar: Bu topraklar sahiplerinin mülkü
Osmanl› Devleti’nde ocakl›k topraklar
kale masraflar›n›n karfl›lanmas›nda kullan›l›rd›.
19
BEYL‹KTEN DEVLETE
örnek soru
çözüm
Osmanl› ‹mparatorlu¤u'nda,
I. Geliri kale muhaf›zlar›na ve tersane giderlerine
b›rak›lan,
II. Öflürü devlet memurlar›na ve sipahilere maafl
olarak verilen,
Ocakl›k, kale muhaf›zlar›na ve tersane giderlerine;
dirlik, öflürü devlet memurlar›na; mukataa ise geliri
hazineye b›rak›lan topraklard›r.
Cevap A
III. Geliri hazineye b›rak›lan
fla¤›dakilerden hangisinde do¤ru olarak
topraklar, afla
fltir?
verilmiflt
I
II
III
A) Ocakl›k
Dirlik
Mukataa
B) Mukataa
Ocakl›k
Dirlik
C) Dirlik
Ocakl›k
Mukataa
D) Mukataa
Dirlik
Ocakl›k
E) Dirlik
Mukataa
Ocakl›k
Tarihi ‹pek Yolu’nun Anadolu’daki güzergahlar›ndan biri
(ÖYS 1998)
4.19
Üretim
Tar›m: Osmanl› Devleti’nde ekonominin en temel
sektörü tar›md›. Halk›n büyük ço¤unlu¤unu köylü
nüfus oluflturuyordu. Nüfusun büyük k›sm› köy ve
k›rsal bölgelerde yaflamaktayd›.
Osmanl› Devleti’nin tar›m politikas›n› belirleyen en
önemli uygulama t›mar sistemiydi. T›mar sisteminde topra¤›n mülkiyeti devlete, kullan›m hakk› köylüye, vergi ise sipahiye aitti.
• Köylünün tohum, gübre gibi ihtiyaçlar›n›n teminine yard›mc› olmak
Tar›m üretiminde zaman zaman sel, kurakl›k ve çekirge istilas› gibi nedenlerle azalmalar olabiliyordu. Devlet böyle durumlarda s›k›nt›y› önlemek için
baz› bölgelerde yeni üretim sahalar› açarak ihtiyac› gidermeye çal›fl›rd›.
Topra¤›n kullan›m hakk› köylünün ölümüyle birlikte o¤luna geçerdi. Köylüler bu haklar›n devam› için baz› flartlar› yerine getirmek zorundayd›.
• Köylü, topra¤›n› sebepsiz olarak terk edemezdi.
• Topraklar sebepsiz olarak üç y›l üst üste bofl b›rak›lamaz, e¤er b›rak›l›rsa köylünün elinden al›narak bir baflkas›na verilirdi.
• Köylü baflta öflür olmak üzere di¤er vergilerini
sipahiye ödemek zorundayd›.
Köylünün bu yükümlülüklerine karfl›l›k, topra¤›n
sahibi olan devlet onun güven ve düzenini sa¤lamak zorundayd›.
Vergileri toplayan sipahiler de flu yükümlülükleri
yerine getirirlerdi:
• Köylünün güven ve düzenini sa¤lamak,
20
• Köylünün üretim araçlar›n› karfl›lamak,
Hayvanc›l›k Osmanl›lar için önemli bir ekonomik u¤raflt›.
Hayvanc›l›k: Önemli ekonomik u¤rafllardan biri de
hayvanc›l›kt›. Hayvanc›l›k özellikle konargöçerlerin
en temel geçim kayna¤›yd›.
Hayvanlardan, ulafl›m, tafl›mac›l›k ve tar›mda yararlan›lmaktayd›. Ayr›ca etleri, sütleri ile g›da kayna¤› olduklar› gibi, k›l, yapa¤› ve derileri ile sanayi
BEYL‹KTEN DEVLETE
hammaddesi oluflturuyorlard›.
Hayvanc›l›kla u¤raflanlardan al›nan a¤nam vergisi
al›n›rd›.
Hayvanc›l›k Osmanl› Devleti taraf›ndan her dönemde desteklenmifltir. Hayvanc›l›¤›n önem kazanmas› sonucu Bursa ipek, Selanik çuha, Bulgaristan aba, Ankara tiftik üretim merkezleri olarak ön plana ç›km›flt›r.
Ticaret
‹ç ticaret: Osmanl› Devleti önemli ticaret yollar›
üzerinde denetim sa¤lam›fl, ticari faaliyetler devlet taraf›ndan desteklenmifltir. Ticari faaliyetlerden al›nan vergiler düflük tutulmaya çal›fl›lm›flt›r.
Ticaret yollan üzerindeki kervanlar›n yolculu¤u
için gerekli imkanlar haz›rlanm›flt›. 30-40 km. aral›klarla kervansaraylar infla edilmifl, ticaret yollar›
ve geçitler derbentçi denilen görevliler taraf›ndan
denetlenmifltir.
Üretti¤i mal› satan ya da ticarete arac›l›k eden esnaf, ahiler taraf›ndan oluflturulan lonca teflkilatlar›na ba¤l›yd›. Hirfet ad› verilen farkl› meslek gruplar›n›n loncalar› olurdu.
Dükkan açma hakk›na gedik denirdi. Gedik sahibi
olmak için önce ç›rakl›k, daha sonra da kalfal›k yap›lmaktayd›. Dükkan açabilmek için ustal›k belgesine hak kazanmak gerekliydi.
D›fl ticaret: Osmanl›lar›n önemli ticaret yollar› üzerinde denetim sa¤layarak, bu yollar› güvenli hale
getirmesi, önemli baz› liman flehirlerini ele geçirmesi, XIV. yüzy›l sonlar›ndan itibaren d›fl ticaretin
geliflmesini sa¤lad›.
Ticaret yollar› üzerinde menzil ad› verilen konaklama yerleri oluflturulmufltur.
Ticaret kervanlar› bu menzil aras›nda sefer yaparlard›. Ticaret merkezleri aras›nda posta ve haberleflme de menzil teflkilât› taraf›ndan gerçeklefltirilirdi.
Devlet, haberleflmede h›z ve güvenli¤i sa¤lamak
amac›yla menzillerin çevresinde dinlenmifl hayvan
bulundururdu. Bu hizmetleri üstlenen yerleflim birimleri baz› vergilerden muaf tutulurdu.
Y›ld›r›m Bayezid Dönemi’nde ‹ran ipek kervanlar› Trabzon yolu yerine Bursa yolunu tercih etmeye bafllam›flt›r.
Bir Osmanl› çarfl›s›
fiehirlere gelen mallar ilk planda bedesten, çarfl›
veya kapanlarda sat›fla sunulur, ticari faaliyetler
ço¤unlukla aç›k veya kapal› çarfl›larda gerçeklefltirilirdi. ‹lk bedesten, Orhan Bey zaman›nda Bursa’da yapt›r›ld›.
Kapan hanlar›, Osmanl› Devleti’nde bir mal›n toptan sat›fl›n›n
yap›ld›¤› yerlerdi.
Osmanl› Devleti’nde ticaret yollar› üzerinde belli
mesafelerle kervansaraylar yap›lm›flt›r.
21
KAVRAMA TEST‹
( 4.1 - 4.12 )
1.
– Osman Bey, Ahilerin lideri fieyh Edebali'nin k›z›
ile evlenmifltir.
4.
– Türkmenler Osmanl› egemenli¤ine girmeye
bafllam›flt›r.
1
Osman Bey Dönemi'nde ilk planda Anadolu’daki
Türk beyliklerini de¤il, Bizans’a ait yerleflim birimlerini hedef alm›flt›r.
B u p ol i t i k a ,
– Bizans’›n siyasi gücünü kaybetmesi sa¤lanm›flt›r.
I. Osmanl› Beyli¤i’nin Anadolu’daki di¤er baz›
beyliklere oranla güçsüz olmas›,
– Cihat ve gaza anlay›fl› benimsenmifltir.
II. Bizans’›n siyasi ve askeri otoritesinin zay›f
olmas›,
O s m a n l› D e v l e t i ' n i n i l k d ö n e m l e r iy l e i l g i l i b u b il g i le r
göz önünde bulunduruldu¤unda aflflaa¤›dakilerden
hangisi söylenemez?
III. ‹slam birli¤inin sa¤lanmaya çal›fl›lmas›
A) Askeri etkinlik art›r›lm›flt›r.
d u r u m l a r › n d a n h a n g i l e r iy l e i l g i l id i r ?
B) Rumeli’ye nüfus aktar›m› yaflanm›flt›r.
A) Yaln›z I
C) Siyasi otorite güçlendirilmeye çal›fl›lm›flt›r.
B) Yaln›z II
D) I ve II
C) Yaln›z III
E) II ve III
D) Bizans'›n etkinlik alan› daralt›lm›flt›r.
E) Fetih giriflimlerinde dini ö¤eler kullan›lm›flt›r.
5.
2.
mede aflflaa¤›dakilerden hangisinin etkisi buBu geliflflm
l u n ma m a k t a d › r ?
Osmanl› Beyli¤i’nin ilk dönemlerde Bizans’la yapt›¤›
askeri mücadelelerde Anadolu’daki baz› Türk beylikleri taraf›ndan desteklenmifltir.
A) Bizans'›n Osmanl› Beyli¤i’ni durduracak gücünün
olmamas›
B u d ur um da ,
B) Osmanl›lar›n ‹slam inanc›n› yaymaya çal›flmas›
I. din dayan›flmas›,
C) Osmanl› Beyli¤i’nde taht için mücadeleler yaflanmas›
II. Türk birli¤i düflüncesi,
III. halifelik
D) Karesi Beyli¤i’nin Osmanl› egemenli¤i alt›na al›nmas›
unsurlar›ndan hangileri rol oynam›flfltt›r?
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
D) I ve II
E) Bizans yönetiminin Osmanl› Beyli¤i’nden yard›m
istemesi
C) Yaln›z III
E) II ve III
6.
3.
B i z a n s D e v l e ti ’ n i n d i r e n c i n i k › r a r a k , ‹ z n i k v e ‹ z m it ' i n
Osmanl›lar taraf›ndan fethine ortam haz›rlayan
me aflflaa¤›dakilerden hangisidir?
geliflflm
Osmanl› Devleti’nin 1389’da Haçl› ordusuna karflfl››
kazand›¤› I. Kosova Savaflfl››,
I. Osmanl› Devleti’ne Kuzey S›rbistan yolunun
aç›lmas›,
A) S›rps›nd›¤› Savafl›
II. Tuna Nehri’ne kadar olan topraklar›n Osmanl›
egemenli¤ine girmesi,
B) Sazl›dere Savafl›
III. Edirne’nin Osmanl›larca fethedilmesi
C) Çirmen Savafl›
sonuçlar›ndan hangilerine yol açm›flfltt›r?
D) II. Kosova Savafl›
A) Yaln›z I
E) Palekanon (Maltepe) Savafl›
22
1353 y›l›nda Rumeli topraklar›na ayak basan Osmanl›lar, bölgedeki egemenlik alanlar›n› geniflletmeye
bafllam›flt›r.
B) Yaln›z II
D) I ve III
C) I ve II
E) I, II ve III
BEYL‹KTEN DEVLETE
7.
11. Aflflaa¤›dakilerden hangisi, Osmanl› Devleti'nin XV.
XIV. yüzy›lda, Balkanlarda,
– Mezhep anlaflmazl›klar› yaflanmaktayd›.
– Siyasi birlik sa¤lanamam›flt›r.
A) Kütahya
Bu durum aflflaa¤›dakilerden hangisini kolaylaflfltt›rm›flfltt›r?
A) Anadolu'da Osmanl›lar taraf›ndan Türk birli¤inin
sa¤lanmas›n›
B) Balkanlardaki Türk fetihlerinin sürdürülmesini
D) Belgrat
C) Lüleburgaz
E) Bursa
12. Timur, Ankara Savafl›'ndan sonra Osmanl› toprakla-
D) Türk kültürünün Anadolu'da yayg›nlaflmas›n›
E) Türk devletleri aras›nda askeri mücadelelerinin
artmas›n›
Timur'un bu politika ile aflflaa¤›dakilerden hangisini
a m a ç la d ›¤ › s ö y l e n e b il i r ?
O s m a n l › D e v le t i B a lk a n t o p r a k l a r › n d a k i f e ti h le r i n i
sürdürebilmek için aflflaa¤›daki savaflflllardan hangisine
girmek zorunda kalmam›flfltt›r?
A) Sazl›dere Savafl›
B) S›rps›nd›¤› Savafl›
C) Çirmen Savafl›
D) I. Kosova Savafl›
E) Koyunhisar Savafl›
9.
B) Edirne
r›nda Y›ld›r›m Bayezid'in çocuklar› aras›nda bafllayan iktidar mücadelesine kar›flmad› ve Anadolu beyliklerinin yeniden kurulmas›n› sa¤lad›
C) Osmanl› donanmas›n›n güçlendirilmesini
8.
yüzy›lda egemenlik alt›na ald›¤› yerler aras›nda gös terilemez ?
O s m a n l › D e v l e t i ’ n i n i l k d ö n e m p o l i t i k a l a r › i l e i l g il i
olarak aflflaa¤›dakilerden hangisi söylenemez?
A) Tekfurlarla rekabet içine girilmifltir.
B) Balkan uluslar› aras›ndaki anlaflmazl›klardan yararlan›lm›flt›r.
C) Halk›n üzerindeki vergi yükü hafifletilmeye çal›fl›lm›flt›r.
D) Ortodoks Patrikhanesi himaye alt›na al›nm›flt›r.
E) Balkanlarda askeri üstünlük sa¤lanmaya çal›fl›lm›flt›r.
A) Anadolu'nun Türklefltirilmesini
B) Bizans'›n yeniden güçlendirilmesini
C) Anadolu'da güçlü bir yönetimin kurulmas›n›
engellemeyi
D) Türklerin Avrupa’daki ilerlemesini durdurmay›
E) ‹slam dünyas›nda birlik sa¤lamay›
13. Aflflaa¤›da verilenlerden hangisi, 1402 y›l›nda gerçek leflfleen Ankara Savaflfl››'n›n sonuçlar›ndan biri de¤ildir?
A) ‹stanbul'un Osmanl›lar taraf›ndan al›nmas›n›n
gecikmesi
B) Osmanl› Devleti’nin da¤›lma tehlikesi ile karfl›
karfl›ya kalmas›
C) Osmanl› flehzadeleri aras›nda taht kavgalar›
yaflanmas›
D) Anadolu'da Türk siyasi birlik parçalanmas›
E) Osmanl› Devleti'nin Balkan topraklar›n› kaybetmesi
1 0 . O s m a n l › De v l e ti ’ n i n A n a d o lu ’d a a k r a b a l › k b a ¤ l a r ›
kurarak toprak elde etti¤i beylik aflflaa¤›dakilerden han gisidir?
A) Germiyano¤ullar› Beyli¤i
B) Karesio¤ullar› Beyli¤i
C) Mentefleo¤ullar› Beyli¤i
D) Saruhano¤ullar› Beyli¤i
E) Ayd›no¤ullar› Beyli¤i
1 4 . O s m a n l › D e v l e t i ' n d e F e t r e t De v r i o l a r a k b i l in e n k a r › me aflflaa flfl››kl›k döneminin baflflllamas›na yol açan geliflflm
¤ › d a k i l e r d e n h a n g is i d i r ?
A) fiehzade Mustafa Ayaklanmas›
B) S›rps›nd›¤› Savafl›
C) Ankara Savafl›
D) fieyh Bedrettin Ayaklanmas›
E) ‹stanbul Kuflatmas›
B-A-E / D-C-C / B-E-D-A / D-C-E-C
23
KAVRAMA TEST‹
( 4.13 - 4.19 )
1.
O s m a n l› D e v le t i ’n in M a c a r l a r l a 1 4 4 4 ’ te im z a la d › ¤ ›
ma s › ' n d a ,
Edirne Segedin Antlaflflm
5.
2
– T›mar Sistemi oluflturulmufltur.
– Mali teflkilat oluflturulmufltur.
I. Ba¤›ms›z S›rp krall›¤› kurulacakt›r.
– Topçu Oca¤› oluflturulmufl
II. Eflak Macaristan’a b›rak›lacakt›r.
III. Tuna nehri s›n›r kabul edilecektir.
Bu düzenlemeler, aflflaa¤›daki Osmanl› hükümdarlar›n dan hangisi döneminde gerçekleflflttirilmiflflttir?
hükümlerinden hangileri yer alm›flfltt›r?
A) Orhan Bey Dönemi
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
D) I ve III
B) Osman Bey Dönemi
C) I ve II
C) Y›ld›r›m Bayezid Denemi
E) I, II ve III
D) Çelebi Mehmet Dönemi
E) I. Murat Dönemi
2.
O s m a n l› D e v l e t i ’ n i n B a lk a n to p r a k l a r › n d a k i v a r l › ¤ ›
aflflaa¤›dakilerden hangisiyle kesinlik kazanm›flfltt›r?
A) S›rps›nd›¤› Savafl›
B) I. Kosova Savafl›
C) II. Kosova Savafl›
6.
D) Ni¤bolu Savafl›
Osmanl› Devleti’nde ilk medrese hangi padiflflaah dö neminde ve nerede kurulmuflflttur?
E) Varna Savafl›
A) Osman Bey – ‹znik
B) Orhan Bey – Bursa
C) Osman Bey – Bilecik
3.
D) I. Murat - Edirne
Osmanl›larda I. Murat Dönemi’nde, “Ülke topraklar›
hükümdar ve o¤ullar›n›n mal›d›r.” ilkesi uygulanmaya bafllam›flt›r.
E) II. Murat - Bursa
Bu uygulama aflflaa¤›dakilerden hangisine yöneliktir?
A) Taht kavgalar›n›n sona erdirilmesine
B) Türk birli¤inin sa¤lanmas›na
C) ‹slam inanc›n›n yayg›nlaflt›r›lmas›na
7.
D) Merkezi otoritenin güçlendirilmesine
E) Ulusal kültürün korunmas›na
4.
O s m a n l › D e v le ti ’n d e ,
I. Divan örgütünün kurulmas›,
II. Yaya ve Müsellem birliklerinin oluflturulmas›,
III. subafl›lar›n ve kad›lar›n görevlendirilmesi
Aflflaa¤›daki beyliklerden hangisinin egemenlik alt›na
al›nmas›, Osmanl›lar›n donanma sahibi olmas›na or tam haz›rlam›flfltt›r?
A) Saruhano¤ullar› Beyli¤i
B) Karesio¤ullar› Beyli¤i
düzenlemelerinden hangileri Orhan Bey Döne mi'nde gerçekleflflttirilmiflflttir?
C) Germiyano¤ullar› Beyli¤i
A) Yaln›z I
D) Hamito¤ullar› Beyli¤i
B) Yaln›z II
D) I ve III
24
‹lk y›llar›nda Osmanl› Devleti'nin bir donanmas›
yoktu. Denizcilikle u¤raflan Anadolu beyliklerinin
Osmanl› egemenli¤ine al›nmas›yla birlikte hem bu
beyliklerin donanmalar›ndan hem de deneyimlerinden yararlan›ld›.
C) I ve II
E) I, II ve III
E) Mentefleo¤ullar› Beyli¤i
BEYL‹KTEN DEVLETE
8.
12. Osmanl› Devleti’nde vergileri toplayan sipahilerin,
I. Ulufe
II. ‹ltizam
I. köylünün güven ve düzenini sa¤lama,
III. Cülus bahflifli
II. köylünün üretim araçlar›n› karfl›lama,
IV. Sefer bahflifli
Y uka r› da ve ri l en l erd en han gi l er i ka p› kul u ask er l eri y le ilgili de¤ildir?
A) Yaln›z II
B) I ve II
D) II ve IV
C) II ve III
E) I, II ve IV
III. köylünün tohum, gübre gibi ihtiyaçlar›n›n teminine yard›mc› olma,
yükümlülüklerinden hangilerine sahip oldu¤u söyle nebilir?
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
D) I ve III
9.
Aflflaa¤›dakilerden hangi Yeniçeri Oca¤› ile ilgili do¤ru
bir bilgi de¤ildir?
A) Askerlik d›fl›nda baflka bir iflle u¤raflmalar› yasakt›.
B) Kap›kulu ocaklar›n›n en kalabal›k grubuydu.
C) Osman Bey zaman›nda kuruldu.
C) I ve II
E) I, II ve III
13. Osmanl› Devleti’nde hayvanc›l›kla u¤raflflaanlardan
al›nan vergi aflflaa¤›dakilerden hangisidir?
A) A¤nam vergisi
B) Çiftbozan vergisi
C) Haraç vergisi
D) Cizye vergisi
D) Görevi savaflta padiflah› korumakt›.
E) ‹spençe vergisi
E) Bar›fl zamanlar›nda Divan›hümayun’u korur, baflkentte güvenli¤i sa¤lard›.
10. T›mar sisteminin Osmanl› Devleti’nde aflflaa¤›dakiler -
14. Osmanl› Devleti’nde flfleehirlere gelen mallar,
den hangisini sa¤lad›¤› söylenemez?
I. bedesten,
A) Devlet hazinesinden para harcanmadan her an savafla haz›r bir orduya sahip olunmas›
II. çarfl›,
III. kapan
B) Tar›m üretimde devaml›l›¤›n sa¤lanmas›
unsurlar›ndan hangilerinde sat›flflaa sunulurdu?
C) Devlet otoritesinin ülkenin ücra noktalar›na kadar
ulaflt›r›lmas›
A) Yaln›z I
D) I ve III
D) Timarl› sipahilerin bölgelerinde huzur ve güveni
sa¤lamas›
E) Ayanlar›n etkinli¤inin güçlenmesi
B) Yaln›z II
C) I ve II
E) I, II ve III
15. Osmanl› Devleti’nde zanaatkar›n dükkan açma hakk›na gedik denirdi.
11. Osmanl› toprak sisteminde mülk topraklar aras›nda
yer alan öflflrri topraklar,
I. ç›rakl›k, kalfal›k süreçlerinden geçmifl olma,
I. Müslümanlara ait olma,
II. elde edilen üründen onda bir oran›nda öflür vergisi ödenme,
ö z e l li k le r i n d e n h a n g i le r i n e s a h i p t i ?
B) Yaln›z II
D) I ve III
II. ustal›k belgesine hak kazanma,
III. Müslüman olma
ö z e l l i k l e r i n d e n h a n g il e r i n i n g e r e k l i o l d u ¤ u s ö y le n e bilir?
III. vak›f haline getirilememe
A) Yaln›z I
Ge d i k s a h i b i o l a b i lm e k i ç i n ,
C) I ve II
E) I, II ve III
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
D) I ve III
C) I ve II
E) I, II ve III
E-C-D-E / E-A-B / A-C-E-C / E-A-E-C
25
05
DÜNYA GÜCÜ: OSMANLI
DEVLET‹ (1453-1600)
Osmanl›lar ‹stanbul’u fethediyor
Fatih Dönemi’nde askeri-siyasi geliflmeler
Osmanl›larda merkezi yönetim anlay›fl› önemlidir
Osmanl› ordusu gelifliyor
Osmanl› e¤itim politikas›
Co¤rafi Keflifler; Avrupal›lar yeni ticaret yollar› ar›yor
Co¤rafi Keflifler’in sonuçlar›
Rönesans nedir
Osmanl›-Safevi iliflkileri, bitmeyen rekabet
Ekonomik geliflmeler
Osmanl› toplum yap›s›
XVI. yüzy›lda Avrupa-Osmanl› iliflkileri
Denizlerde yaflanan geliflmeler
Fransa'ya kapitülasyonlar veriliyor
Hukuk alan›ndaki geliflmeler
Reformun geliflimi ve sonuçlar›
26
DÜNYA GÜCÜ OSMANLI DEVLET‹
5.1
Osmanl›lar ‹stanbul’u fethediyor...
Ortodoks H›ristiyan dünyas›n›n merkezi durumunda bulunan ‹stanbul, tarih boyunca siyasi, dini, kültürel ve ekonomik yönden önemli bir flehir olagelmifltir.
Fethin Nedenleri
Bu özellik ‹stanbul’un her dönemde farkl› kültürleri ve etnik gruplar› bünyesinde bar›nd›rmas›na yol
açm›flt›r. ‹stanbul halk›n›n ço¤unlu¤u Ortodoks
Rumlardan olufluyordu.
– Bizans’›n Avrupa devletlerini k›flk›rtarak Haçl›
seferlerine ortam haz›rlamas›,
Ancak Yahudiler, az say›da Arap ve Türk, Galata
bölgesinde bulunan Venedik ve Cenevizliler de
flehrin Rumlar d›fl›ndaki di¤er sakinleri durumundayd›.
Bu önemli flehir, sahip oldu¤u önemde dolay› çok
eski dönemlerden itibaren farkl› topluluklar taraf›ndan defalarca kuflat›lm›fl, ancak al›namam›flt›.
1453 y›l› itibariyle Bizans Devleti, ‹stanbul flehrinden ibaret haldeydi.
– Bizans’›n Osmanl› flehzadelerini himaye edip,
k›flk›rtarak Osmanl› Devleti’nde siyasal bunal›mlara neden olmas›,
– Bizans’›n Osmanl› toprak bütünlü¤ünü tehdit
etmesi,
– ‹stanbul’un Karadeniz ticaret yollar› üzerinde
önemli bir ekonomik merkez durumunda olmas›,
– Hz. Muhammed’in ‹stanbul’u fethedecek olan
devlet adam› ve askerleri öven bir hadisinin bulunmas›,
OSMANLI DEVLET‹'N‹N
FET‹H HAZIRLIKLARI
Rumelihisar› yapt›r›larak Bo¤az geçifli kontrol
alt›na al›nd›.
Kuflatma için büyük toplar döktürdü. Afl›rtmal›
gülleler haz›rland›.
Kuflatma s›ras›nda Balkanlar ve Anadolu'dan
gelebilecek tehlikeler için sald›rmazl›k
anlaflmalar› yap›ld›.
400 parçal›k donanma oluflturuldu.
Balkan topraklar›na ihtiyat kuvvetleri
yerlefltirildi.
Silivri ve Vize kaleleri al›nd›.
Bizans Dönemi'nde ‹stanbul
Osmanl› Devleti’nde II. Murat’›n 1451 y›l›nda ölümüyle o¤lu II. Mehmet tahta yeniden ç›kt›. Bu dönemde Osmanl› Devleti, Anadolu ve Rumeli’de genifl egemenlik alan›na sahip güçlü bir devlet konumuna gelmiflti.
Bizans XV. yüzy›l ortalar› itibariyle art›k Osmanl›
Devleti için tehlike olmaktan ç›km›flt›.
Ancak Avrupal› devletlerle kurdu¤u ittifaklarla siyasal varl›¤›n› sürdürmekte ve sorun olmaya devam etmekteydi.
‹stanbul’un fethini bir zorunluluk olarak gören II.
Mehmet, bu nedenle saltanat›n›n ilk y›llar›n› fetih
haz›rl›klar›na ay›rd›.
Rumelihisar›
27
DÜNYA GÜCÜ OSMANLI DEVLET‹
KUfiATMA KARfiISINDA
B‹ZANS'IN HAZIRLIKLARI
II. Mehmet'e kuflatmadan vazgeçmesi için elçi
gönderildi.
Avrupa devletlerine elçiler gönderilerek
yard›m istendi.
‹stanbul'un surlar› tamir ettirilerek
güçlendirildi.
Grejuva denilen ve suda dahi yanan bir silah
gelifltirildi.
Ortodoks ve Katolik kiliseleri birlefltirilmeye
çal›fl›ld›.
Haliç'in girifline zincir gerildi.
5.2
Fetih gerçeklefliyor...
II. Mehmet kuflatmadan önce imparatora elçiler
göndererek, flehrin savafl›lmadan teslim edilmesini
istemiflse de, imparator bu teklifi kabul etmemifltir.
Kuflatma 6 Nisan 1453’te bafllad›. Bir süre yo¤un
top at›fllar›yla kara taraf›ndaki surlar y›k›lmaya çal›fl›ld›. Giriflindeki zincir nedeniyle Haliç’e bir süre
gemi sokulamad›.
Bu nedenle Osmanl›lar taraf›ndan 22 Nisan gecesi,
yaklafl›k 70 gemi karadan çekilmek suretiyle Tophane s›rtlar› ve Kas›mpafla üzerinden Haliç’e indirildi.
Bu s›rada Cenevizlilere ait birkaç gemiden oluflan
filo, deniz yoluyla Bizans’a bir miktar yard›m ulaflt›rmay› baflard›.
Osmanl› devlet adamlar› aras›nda kuflatmaya karfl› ç›kanlar da
yok de¤ildi. Sadrazam Çandarl› Halil Pafla y›ll›k vergi karfl›l›¤›nda
kuflatman›n kald›r›lmas› gerekti¤ini savunmufltur. Ancak di¤er
paflalar ve Akflemsettin kuflatman›n devam›ndan yana olmufltur.
29 May›s’ta genel hücuma geçildi. Topkap› taraf›ndan aç›lan bir gedikten Osmanl› askerleri flehre
girdi. 54 günlük kuflatma sonunda fetih nihayet
gerçekleflti.
Fatih Sultan Mehmet, ‹stanbul’un fethinin ard›ndan Ortodoks Patrikhanesi’ni himayesi alt›na alarak, flehirde yaflayan H›ristiyanlara din ve ibadet
özgürlü¤ü tan›d›.
28
Fatih, Ortodokslar› himayesi alt›na alm›flt›r.
FETH‹N TÜRK TAR‹H‹
AÇISINDAN SONUÇLARI
Osmanl› Devleti'nin toprak bütünlü¤ü sa¤land›.
Karadeniz ticaret yolu üzerindeki önemli bir
durak Osmanl›lar›n eline geçti.
‹stanbul baflkent yap›ld›.
II. Mehmet, Fatih olarak an›lmaya baflland›.
Osmanl› Devleti'nde yükselme devri bafllad›.
Osmanl›lar, Ortodokslar›n koruyucusu haline
geldi.
‹stanbul, Türk aileleri yerlefltirilerek önemli
bir ticaret ve kültür merkezi haline getirildi.
FETH‹N DÜNYA TAR‹H‹
AÇISINDAN SONUÇLARI
Gelifltirilen toplar›n surlara verilebilece¤i
zararlar fark edildi. Avrupal› krallar taraf›ndan
kullan›lan bu geliflme, Avrupa'da feodalitenin
y›k›l›fl sürecine girmesine ortam haz›rlad›.
Orta Ça¤ kapand›, Yeni Ça¤ bafllad›.
Bizans ‹mparatorlu¤u y›k›ld›.
‹stanbul'dan kaçan Bizansl› bilim adamlar›
‹talya'ya giderek Rönesans hareketinin
bafllamas›na katk›da bulundular.
Ticaret yollar›n›n Osmanl› Devleti'nin
denetimine girmesiyle birlikte, yeni yollar
bulmak isteyen Avrupal›lar co¤rafi kefliflere
yöneldi.
DÜNYA GÜCÜ OSMANLI DEVLET‹
Fethin ard›ndan Ortodoks Patrikhanesi’ne baz›
ayr›cal›klar verildi. Bunda, H›ristiyan (OrtodoksKatolik) birli¤inin oluflumunun engellenmesi, Ortodoks Rumlar›n devlete ba¤l›l›¤›n›n sa¤lanmas› gibi
amaçlar belirleyici rol oynam›flt›r.
çözüm
Anadolu Hisar›, Y›ld›r›m Bayezid döneminde gerçeklefltirilen ‹stanbul kuflatmalar› s›ras›nda infla ettirilmifltir.
Cevap C
örnek soru
fla¤›dakilerden hangisi, Fatih Sultan Mehmet'in ‹s Afla
tanbul'un fethi için yapt›¤› haz›rl›klardan biri de¤il dir ?
A) Büyük bir donanma haz›rlamas›
B) Rumeli Hisar› (Bo¤azkesen Hisar›)'n› yapt›rmas›
C) Anadolu Hisar› (Güzelcehisar)'n› yapt›rmas›
D) Havan toplar› döktürmesi ve tekerlekli kule yapt›rmas›
E) Karamano¤ullar› ile bar›fl anlaflmas› yapmas›
(LYS 4 2011)
5.3
Osmanl› ordusu ‹stanbul önlerinde
Fatih Dönemi’nde Balkanlarda ve denizlerdeki askeri-siyasi geliflmeler
S›rbistan Seferi (1454): S›rbistan’a Osmanl› Devleti’ne karfl› oluflturulan haçl› ittifaklar›ndaki rolü
dikkate al›narak dört sefer düzenlendi.
Belgrat d›fl›nda kalan S›rbistan topraklar›n›n tamam› al›nd›.
Mora Yar›madas›’n›n Fethi (1460): Bizans’›n varisi
olarak görülen Mora Rum despotlar› hem halka
zulmettikleri, hem de Bizans’›n yeniden kurulmas›
planlar› sona erdirilmek istendi¤i için 1460’da düzenlenen seferle ortadan kald›r›ld›.
Eflak’›n Fethi (1462): Macaristan’la ittifak yaparak
ödemesi gereken y›ll›k vergiyi ödemeyen ve gönderilen Osmanl› elçilerini öldüren Eflak voyvodas›
üzerine sefere ç›kan Fatih, Eflak’› bir Osmanl› eyaleti haline getirdi.
Bosna-Hersek’in Fethi (1463): Bosna kral›n›n y›ll›k
vergiden vazgeçmesi üzerine sefere ç›k›ld› ve Bosna’n›n tamam› fethedildi.
Bosna’y› egemenli¤i alt›na alan Osmanl›lar bu flekilde Venedik’i
karadan s›k›flt›rmas› imkan› elde etmifllerdir.
Bo¤dan’›n Al›nmas› (1476): Bo¤dan al›narak bugünkü Romanya topraklar› Osmanl› egemenli¤ine
kat›ld›.
Arnavutluk’un Fethi (1478): Arnavutluk, Rume-
li’deki Osmanl› ilerleyifli karfl›s›nda Venedik ve Macaristan’la ittifak yapm›flt›.
Fatih düzenledi¤i seferlerle Arnavutluk’un al›nmas›n› sa¤lad›.
Ege Adalar›n›n Al›nmas›: Ege Denizi’nde siyasi ve
ticari hâkimiyetin sa¤lanmas› için adalar›n al›nmas› gerekliydi.
Bölgede Venedik, Ceneviz ve Rodos flövalyelerinin
varl›¤› Osmanl› Devleti için bir tehlike oluflturmaktayd›.
Düzenlenen seferler sonunda 1456’da Gökçeada
(‹mroz), Tafloz, Semadirek ve Limni, 1462’de Midilli, 1470’de ise E¤riboz adas› fethedildi.
K›r›m Hanl›¤›’n›n Himaye Alt›na Al›nmas› (1475):
Karadeniz ticaret yolu üzerinde yer alan K›r›m topraklar›nda, Cenevizlilerin ticari kolonileri bulunmaktayd›.
Gedik Ahmet Pafla komutas›nda 1475 y›l›nda gönderilen Osmanl› donanmas› K›r›m’›n fethini sa¤lad›.
K›r›m Hanl›¤›’n›n Osmanl›lar taraf›ndan himaye alt›na al›nmas›yla, Karadeniz bir Türk gölü haline
geldi. Lehistan’a yap›lacak seferlerde önemli bir üs
elde edilmifl oldu.
29
DÜNYA GÜCÜ OSMANLI DEVLET‹
– Arnavutluk'taki Kroya, ‹flkodra Osmanl›larda kalacak; Osmanl› Devleti de, Dalmaçya, Arnavutluk
ve Mora’da Venediklilerden ald›¤› yerleri geri
verecekti.
– Venedik, ‹stanbul’da balyos denilen daimi elçi
bulunduracakt›.
Rodos’un Kuflat›lmas› (1480): St. Jean fiövalyelerinin elinde bulunan Rodos adas› kuflat›lm›fl, fakat
al›namam›flt›r.
Osmanl›lar Venedik donanmas› ile karfl› karfl›ya gelmifltir.
Osmanl›-Venedik Savafllar› (1463-1479): ‹stanbul’un fethi, Karadeniz ve Ege Denizi’nde Türk
egemenlik alan›n›n genifllemesi, Venedik ticaretine
büyük darbe vurmufltu. Venedik, bu geliflmeler
karfl›s›nda Macaristan ve Arnavutluk’la Osmanl›
karfl›t› ittifaklar kurdu,
Osmanl› egemenli¤indeki yerlerde Venedikli tüccarlara serbestçe ticaret yapma hakk› verildi. Böylece Osmanl› tarihinde ilk
kapitülasyonlar Venedik’e verilmifl oldu. Verilen bu kapitülasyonlar, Osmanl› Devleti'nde ticari hareketlili¤i sa¤lama aç›s›ndan
önemlidir. Ayr›ca bu kapitülasyonlarla Venedik'in Haçl› birli¤inden kopar›lmas› amaçlanm›flt›r.
Venedik’in Mora’ya sald›rmas› üzerine on alt› y›l
süren savafllar yafland›. Bu savafllar 1479’da imzalanan antlaflma ile bitti. Bu antlaflmaya göre,
– Venedik, Osmanl› Devleti’ne savafl tazminat› verecekti.
5.4
örnek soru
fla¤›dakilerden hangisinin egemenlik
Fatih devrinde afla
a l t › n a a l ›n m a s › , K a r a d en i z ’ i b i r T ü r k g ö l ü h a l i n e g et i r fltir?
miflt
C) K›r›m
A) Arnavutluk
B) Bo¤dan
D) ‹stanbul
E) Amasra
çözüm
K›r›m Hanl›¤›’n›n 1475 y›l›nda Osmanl›lar taraf›ndan
himaye alt›na al›nmas›yla, Karadeniz bir Türk gölü
haline geldi.
Cevap C
Fatih Dönemi’nde Anadolu'daki askeri ve siyasi geliflmeler
Amasra’n›n Al›nmas›: Karadeniz k›y›s›nda bulunan
Amasra’y› elinde bulunduran Cenevizliler üzerine
karadan ve denizden sefer yap›ld›. Amasra al›narak Karadeniz’deki Osmanl› denetimi art›r›lm›fl oldu.
Sinop’un Al›nmas›: Sinop çevresinde hakimiyetini
devam ettiren ‹sfendiyaro¤ullar›na karfl› düzenlenen seferle, bölge Osmanl› hâkimiyetine al›nd›
(1461).
Trabzon’un Fethi: IV. Haçl› Seferi’nden sonra Do¤u
Karadeniz’de kurulan Pontus Rum Devleti, düzenlenen sefer sonunda Trabzon al›nmas›yla ortadan
kald›r›ld› (1461).
30
‹talya Seferi (1480): Venedik ve Napoli krall›klar›
aras›nda yaflanan savafllar› de¤erlendirmek isteyen Fatih, donanmay› Gedik Ahmet Pafla komutas›nda ‹talya seferi için görevlendirdi. Osmanl› ordusu Otranto kalesini ald›. Ancak Fatih’in ölümüyle ‹talya seferi yar›m kalm›fl ve Otranto kaybedilmifltir.
Karamano¤ullar› ile Mücadele: Karamano¤ullar›
Beyli¤i, Osmanl›lara karfl› Venedik ve Akkoyunlu
Devleti ile ittifaklar kuruyordu. Anadolu’da siyasi
birli¤i sa¤lamay› amaçlayan Fatih, 1466’da Karamano¤ullar› üzerine yürüyerek Konya ve Karaman
bölgelerini ald›.
Osmanl›-Akkoyunlu ‹liflkileri ve Otlukbeli Savafl›:
Akkoyunlu Devleti’nin bafl›nda bulunan Uzun Hasan, Osmanl›lara karfl› Venediklilerle ve Trabzon
Rum ‹mparatorlu¤u’yla ittifak kuruyordu. Bu geliflmeler iki Türk devletini karfl› karfl›ya getirdi.
1473’te yap›lan Otlukbeli Savafl›’n› Osmanl› Devleti
kazanarak Do¤u Anadolu’yu güvenlik alt›na ald›.
DÜNYA GÜCÜ OSMANLI DEVLET‹
Osmanl›-Memlüklü ‹liflkileri: Anadolu Türk siyasi
birli¤ini tehdit eden di¤er bir devlet M›s›r ve Suriye topraklar›n› elinde tutan Memlüklerdi. Hicaz su
yollar›n›n tamiri meselesi bu devletle olan iliflkileri
bozmufltur.
Uzun bir süre Fransa'da tutulan fiehzade Cem
1495'te burada öldü.
Osmanl› Devleti için bir iç sorun olan bu olay, fiehzade
Cem’in Avrupa'ya götürülmesiyle bir d›fl sorun haline geldi. fiehzade Cem, Osmanl›lar›n Avrupa'ya yapaca¤› seferlere karfl› Avrupal›lar taraf›ndan bir tehdit unsuru olarak kullan›ld›. Bu nedenle
Osmanl› fetih sürecinde durgunluk yafland›.
örnek soru
flta olmak üzere
II. Bayezid zaman›nda, Papal›k baflt
fiövalyeleri ve Fransa, Osmanl› Devleti'nin gü Rodos fiö
fla¤›dakilerden hangisinden yarar cünü k›rmak için afla
fllerdir?
lanmak istemifll
fiehzade Cem
fiehzade Cem Olay›: Fatihin ölümünün ard›ndan
yeniçerilerin deste¤ini alan II. Bayezid, Osmanl›
taht›na geçti. Bu geliflmeye karfl› ç›kan ve tahtta
hak iddia eden Cem Sultan isyan etti. II. Bayezid’in
gönderdi¤i orduyu yenerek Bursa'da padiflahl›¤›n›
ilan etti.
Yeniflehir’de yap›lan ikinci savafl› kaybeden fiehzade Cem önce Memlüklere s›¤›nd›, daha sonra da St.
Jean fiövalyelerinin davetiyle Rodos’a gitti.
A) Hicaz su yollar› sorunu
B) Navarin Olay›
C) Ç›nar Olay›
D) Cem Olay›
E) M›s›r Sorunu
(ÖYS 1992)
çözüm
II. Bayezid zaman›nda, Papal›k baflta olmak üzere
Rodos fiövalyeleri ve Fransa, Osmanl› Devleti'nin gücünü k›rmak için fiehzade Cem’in isyan›ndan yararlanmak istemifllerdir.
Cevap D
fiövalyeler fiehzade Cem’i Osmanl› Devleti’ne karfl› kullanmak amac›yla Fransa’ya götürdü (1482).
OSMANLILARDA YÖNET‹M, ASKER‹ TEfiK‹LAT VE E⁄‹T‹M
5.5
Osmanl›larda merkezi yönetim anlay›fl› önemlidir.
Saray, Osmanl› Devleti’nde önemli bir merkez durumundayd›.
‹lk zamanlar›nda Bursa ve Edirne’de bulunan saraylarda kullan›lm›fl, ‹stanbul al›nd›ktan sonra Topkap› Saray› yapt›r›lm›flt›r.
Güçlü bir merkeziyetçi yönetim anlay›fl›na sahip
olan Osmanl› Devleti’nde yönetimin merkezinde
padiflah yer almaktayd›.
Son söz hakk› kendilerinde olmakla beraber padiflahlar›n, yönetime dair baz› yetkilerini farkl› devlet
görevlilerine verdikleri görülmektedir.
Genifl mutlak yetkilere sahip olan padiflahlar, bu
yetkilerini kullan›rken fler’i kurallara ve örfi kanun-
lara uymak zorunda idi.
Ayr›ca haz›rlanan kanunlar da fler’i kurallara uygun olmak durumundayd›.
Devlet yönetiminde önemli bir etkinli¤e sahip olan
fler’i kurallar, padiflah›n müdahalesine aç›k de¤ildi.
Buna karfl›l›k padiflahlar örfi kanunlar›n haz›rlanmas›nda etkiliydi.
Bu çerçevede Osmanl› padiflahlar› yönetmelik ç›karabiliyor, kanunname, ferman, berat gibi adlar
alt›nda düzenlemelere gidebiliyordu.
Osmanl›larda padiflahlar›n uygulamalar› ilmiye s›n›f› taraf›ndan denetlenmekteydi.
Hem devlet baflkan›, hem hükümet baflkan›, hem
31
DÜNYA GÜCÜ OSMANLI DEVLET‹
de baflkomutan olan padiflahlar›n bafll›ca görevleri
flunlard›:
– Savafllarda orduya komuta etmek,
– Üst düzey devlet memurlar›n› atamak,
– Halk›n refah ve güvenli¤ini sa¤lamak
– Ülkede adaletli bir yönetim sa¤lamak,
– Savafl ilan›na ve bar›fla karar vermek,
T O P K API SAR AY I' NIN B Ö L Ü M L ER ‹
B‹RUN
Saray›n d›fl bölümüdür.
Do¤rudan padiflaha ba¤l›
Yeniçeri A¤as› bu bölümde
bulunurdu.
Padiflah hocas›, hekimbafl›,
kap›c›lar kethudas› ve
çavuflbafl› bu bölümde
bulunurdu.
Babussade kap›s› ile
Enderun'a ba¤lan›rd›.
5.6
ENDERUN
HAREM
Saray›n iç bölümüdür.
Padiflaha hizmet etmekle görevli
kifliler buradayd›.
Büyük Oda, Küçük Oda, Seferli
Oda, Do¤anc›lar Odas›, Kiler Odas›,
Hazine Odas›, Has Oda olmak
üzere yedi odadan oluflurdu.
Sarayda hükümdar›n ve
ailesinin bulundu¤u bölümdür.
Saray kad›nlar› burada e¤itim
görürlerdi.
Harem A¤as› harem bölümünün
yöneticisi durdumundayd›.
Devletin ihtiyaç duydu¤u
devlet adamlar› bu bölümde
yetifltirilirdi.
Divan›hümayun ne demek?
Divan›hümayun, Türk-‹slam devletleri örnek al›narak Orhan Bey Dönemi’nde kuruldu. Fatih Dönemi’ne kadar divana padiflahlar baflkanl›k ederdi.
Fatih’ten itibaren divan baflkanl›¤› veziriama devredildi. Bu flekilde divan bir dan›flma kurulu durumuna gelmifl oluyordu.
Divan sarayda kubbealt› denilen yerde toplan›rd›.
Divanda siyasi, idari, askeri, hukuki ve mali konular
görüflülür, flikayet ve davalar sonuçland›r›l›rd›. Divanda al›nan kararlar sadrazam taraf›ndan padiflaha sunulurdu. Zira son söz padiflaha aitti.
32
Divanda sonuçland›r›lamayan görüflmelere sadrazam›n saray›nda devam edilirdi. Buna ikindi divan›
ad› verilirdi.
Divan toplant›lar›, saray›n kubbealt›
denilen bölümünde yap›l›rd›.
Ayr›ca ola¤anüstü hallerde ayak divan›, elçi kabullerinde ve kap›kulu askerlerinin maafllar› da¤›t›l›rken galebe divan› toplan›rd›.
Divan, padiflaha ait yetkileri kullanan üç önemli
grubun temsilcilerinden olufluyordu. Seyfiye, ‹lmiye, Kalemiye.
DÜNYA GÜCÜ OSMANLI DEVLET‹
OSMANLI DEVLET‹'NDE YÖNET‹M
PAD‹fiAH
D‹VANIHUMAYUN
SEYF‹YE
(Askeri Bürokrasi)
‹LM‹YE
(Din, E¤itim, Hukuk Bürokrasisi)
KALEM‹YE
(Sivil Bürokrasi)
Yönetim ve askerlik görevlerini
E¤itim-ö¤retim, yarg›, fetva
Mali ve idari ifllerin
üstlenen s›n›ft›r. Divandaki
verme ve yönetimi denetleme
yönetilmesinden sorumlu s›n›ft›r.
temsilcileri veziriazam, vezirler
görevlerini üstlenen s›n›ft›r.
Divandaki temsilcileri
ve kaptan-› deryad›r. Yönetim ve
Divandaki temsilcileri kazaskerler
defterdarlar ve niflanc›d›r.
askerlik görevini padiflah ad›na
ve fleyhülislamd›.
Devletin idari ve mali yaz›flmalar›,
hazine ile alakal› kay›tlar›n
idare ederdi.
tutulmas›ndan sorumluydu.
Divan temelde flu üyelerden oluflmaktayd›:
Veziriazam (Sadrazam): Padiflah›n vekiliydi. Padiflah›n mührünü tafl›rd›. Fatih Dönemi’nden itibaren
divana baflkanl›k etmeye bafllad›. Padiflah sefere
ç›kmad›¤› zaman serdar-› ekrem ünvan› ile orduya
komuta ederdi.
Vezirler: Veziriazam›n verdi¤i iflleri yaparlard›. Say›lar› ilk dönemlerde bir iken, zamanla yediye kadar ç›km›flt›r. Kubbealt› vezirleri de denen bu görevliler bugünkü devlet bakanlar› konumunda idi.
Kazasker: Divana ulaflan büyük davalara bakar, kad› ve müderrislerin atamalar›n› yapard›. Say›lar› ilk
dönemlerde bir iken zamanla ikiye ç›km›flt›r. Bunlara Rumeli ve Anadolu kazaskerleri denirdi.
Defterdar: Divanda mali ifllere bakard›. Say›lar› zamanla üçe ç›km›flt›r. Bunlardan Rumeli Defterdar›
(bafl defterdar), Rumeli’deki mali ifllere, Anadolu
Defterdar›, Anadolu’daki mali ifllere bakarlard›.
fi›kk-› Sani defterdar› ise Tuna Nehri çevresindeki
ve ‹stanbul’da bulunan mukataa gelirlerinden sorumluydu.
Niflanc›: Devlet merkezindeki tüm yaz›flmalardan
sorumluydu. Padiflah ad›na yaz›lacak fermanlara,
onun tu¤ras›n› çekerdi. Ayr›ca devletin topraklar›n›n kaydedilmesi ve defterlerinin tutulmas› iflinden
sorumluydu. Yeni haz›rlanan kanunlar›n uygunlu¤unu da denetlerdi.
Kaptan-› Derya: Donanma ve denizcilikle ilgili ifllerden sorumlu idi. Donanman›n sefere ç›kaca¤› zamanlarda görüfllerini bildirmek üzere divan görüflmelerine kat›l›rd›.
Yeniçeri A¤as›: Yeniçerilerin komutan›yd›. Yeniçeriler hakk›nda bilgi verir, ‹stanbul’un güvenli¤ini
sa¤lard›.
fieyhülislam: Divanda al›nan kararlar›n fler’i kurallara uygunlu¤unu denetler ve bu konu ile ilgili fetva verirdi.
örnek soru
fla¤›dakilerden hangisi Divan üyelerinden "nifla
flanc›"
Afla
n › n g ö r e v l e r i n d e n bi r i d i r?
A) Has, zeamet ve t›mar defterlerini tutmak
B) Devlet iflleri hakk›nda fetva vermek
C) Divana baflkanl›k etmek
D) Kad› ve müderrisleri atamak
E) Sadrazam sefere ç›kt›¤›nda ona vekâlet etmek
(ÖYS 1997)
çözüm
Niflanc›, pek çok görevinin yan›nda, devlete ait has,
zeamet ve t›mar defterlerini tutmakla görevli idi.
Cevap A
33
DÜNYA GÜCÜ OSMANLI DEVLET‹
5.7
Taflra yönetimindeki di¤er görevliler kimlerdir?
Muhtesib: Çarfl› ve pazarlar›n düzeninden sorumluydu. Esnaf› denetler, üretimin kalitesini ve fiyatlar› kontrol ederdi.
Kapan Emini: Osmanl› Devleti’nde ürünlerin toptan
sat›ld›¤› yerlere kapan ismi verilirdi. Kapan emini
buralara gelen mallar›n vergilendirilmesi ve fiyat
kontrolünü yapar, eflit flekilde da¤›t›lmas›n› gözetirdi.
Beytülmal Emini: Kamuya ait her türlü ç›kar› korumakla görevliydi.
Gümrük ve Bac Eminleri: Ticarethanelerden ve zanaat sahibi kimselerden vergi toplard›.
Salyaneli
Eyaletler
Salyanesiz
Eyaletler
Özel Yönetimli
Eyaletler
M›s›r
Rumeli
Hicaz
Habefl
Budin
K›r›m
Yemen
Bosna
Erdel
Tunus
Anadolu
Eflak
Cezayir
Karaman
Bo¤dan
Trablusgarp
Sivas
Musul
Ba¤dat
Erzurum
Osmanl› Devleti’nde merkeze ba¤l› eyaletler kendi
içinde vergi düzeni esas al›narak üç gruba ayr›lm›flt›:
Mahalle ve Köy Teflkilat›
Saliyaneli Eyaletler: Tmar sisteminin uygulanmad›¤› eyaletlerdi. Bu eyaletlerden elde edilen vergi
do¤rudan merkeze aktar›l›rd›. Vergilerin bir bölümü ile eyaletteki görevlilerin maafllar› ödenirdi.
Osmanl› Devleti’nde en küçük yerleflim birimleri
köylerdi. fiehir ve kasabalarda ise mahalleler bulunurdu. Bu iki yerleflim biriminde bulunan insanlar›n
yaflay›fl biçimleri, birbirlerine benzerdi.
Saliyanesiz Eyaletler: T›mar sisteminin uyguland›¤› eyaletlerdi. Topraklar› has, zeamet ve t›mar olarak ayr›lm›flt›.
Mahalle ve köylerde oturanlar, birbirlerini tan›yan,
sosyal dayan›flma içinde olan ve bir ölçüde karfl›l›kl› davran›fllar›ndan sorumlu görülen insanlardan
oluflurdu.
Özel Yönetimli Eyaletler: ‹ç ifllerinde serbest, d›fl
ifllerinde Osmanl› Devleti’ne ba¤l› eyaletlerdi. Yöneticileri padiflah taraf›ndan belirlenirdi. Y›ll›k vergilerini ödemelerinin yan›nda ihtiyaç duyuldu¤unda Osmanl› Devleti'ne asker de gönderirlerdi.
Bu tür eyaletlerden Hicaz Emirli¤i kutsal bölgeleri bar›nd›rd›¤›, K›r›m Hanl›¤› ise önemli görüldü¤ü için bu uygulaman›n d›fl›nda tutulmufl ve bu iki eyaletten vergi al›nmam›flt›r.
Mahalle ve köy halk›n›n ortak ihtiyaçlar›n›n karfl›lanmas› amac›yla fon niteli¤i tafl›yan bir sistem bulunurdu. Buna Avar›z Akças› Vakf› denirdi.
Bu sistemle cami, mescit, çeflme, okul gibi kamu
hizmeti gören binalar›n yap›m› sa¤lan›r, imam ve
müezzin gibi görevlilerin maafllar› ödenirdi. Ayr›ca
devlet taraf›ndan ç›kar›lan ola¤anüstü vergiler de
buradan karfl›lan›rd›.
OSMANLILARDA ASKER‹ TEfiK‹LATI
5.8
Osmanl› ordusu gelifliyor...
Osmanl› ordusu temelde kara ve deniz olmak üzere iki bölümden olufluyordu. Kara ordusu, kap›kulu
askerleri, eyalet askerleri ve yard›mc› birlikler fleklinde üç gruba ayr›lm›flt›.
Humbarac› Oca¤›: Havan ve humbara ad› verilen
mermiler ve bombalar yapar ve kullan›rd›.
La¤›mc› Oca¤›: Savafl s›ras›nda kaleleri almak için
tüneller kazar, fitil döfleyerek surlar›n y›k›lmas›n›
sa¤lard›.
34
Top Arabac›lar› Oca¤›: Savafllarda toplar›n nakil ifllerini ve bu nakil için kullan›lan arabalar› yapard›.
Kap›kulu Süvarileri: I. Murat zaman›nda sipahi ve
silahtar adlar›yla kurulmufltu. Sonralar› ulufeciler
ve garipler ad›yla yeni bölükler eklenmifltir. Savafllarda padiflah›, hazineyi ve ordunun a¤›rl›klar›n›
korurlard›.
Deliler; s›n›r boylar›n› korumakla görevliydi. Beflliler; bulunduklar› kasaba, flehjr ve kalelerin muhafazas›yla görevliydi. Sakalar; ordunun su ihtiyac›n›
karfl›lard›. Yard›mc› kuvvetler ise Osmanl› Devleti'ne ba¤l› beylik ve devletlerden ihtiyaç duyuldu¤unda al›nan askerlerdi.
DÜNYA GÜCÜ OSMANLI DEVLET‹
OSMANLI ORDUSU
KARA KUVVETLER‹
KAPIKULU ASKERLER‹
Kap›kulu
Piyadeleri
Acemi Oca¤›
Yeniçeriler
Cebeciler
Topçular
Top arabac›lar›
La¤›mc›lar
Humbarac›lar
Bostanc›lar
Kap›kulu
Süvarileri
Silahtarlar
Süvariler
Sa¤ ulufeciler
Sol ulufeciler
Sa¤ garipler
Sol garipler
DEN‹Z KUVVETLER‹
EYALET ASKERLER‹
T›marl› Sipahiler
Yayalar ve
Müsellemler
Azaplar
Ak›nc›lar
Yörükler
Delifer
Beflliler
Sakalar
Donanma: Osmanl›lar XVI. yüzy›l itibariyle son derece güçlü bir donanmaya sahipti. Bu gücü sa¤layan en önemli etkenlerden birisi, Türk gemilerinin
hafif olmas› ve üstün manevra kabiliyetine sahip
bulunmas› idi.
YARDIMCI KUVVETLER
Ba¤l› devlet ve beyliklerin
gönderdi¤i kuvvetlir
Kurulufl Dönemi
Yükselifl Dönemi
en önemli bölümünü çekdiri ad› ile an›lan kürekli
gemiler olufltururdu.
Bundan baflka Osmanl› donanmas› içinde rüzgarla
hareket eden (yelkenli) gemiler de bulunmaktayd›.
II. Bayezid Dönemi’nde gemilere uzun menzilli toplar yerlefltirilmifltir. Bu dönemde kullan›lmaya bafllanan yivli toplar, her yöne dönebilen bir özelli¤e
sahipti.
Donanma ilkbaharda denizlere aç›l›r ve k›fl bast›rmadan geri dönerdi. Donanman›n komutan› Kaptan-› Derya idi.
Donanman›n inflaat ve onar›m ifllerine tersane
emini bakard›. Osmanl› deniz askerlerine levent ismi verilirdi.
Osmanl› donanmas›n›n en önemli tersaneleri Gelibolu, Haliç, Süveyfl ve Rusçuk’ta idi. Donanman›n
Osmanl›lar deniz gücüne önem vermifltir.
OSMANLI DEVLET‹'NDE E⁄‹T‹M
5.9
Osmanl› e¤itim politikas›
Osmanl› e¤itim politikas›, insani de¤erlerin ö¤retilmesi, kiflilerin topluma yararl›, kanunlara uyan,
meslek sahibi bireyler haline getirilmesi hedeflerine yönelikti.
E¤itim devletin okullar›nda verildi¤i gibi, yayg›n
olarak esnaf örgütleri, camiler, tekke ve zaviyeler-
de de verilirdi. Anadolu’yu dolaflan dervifller, halk
ozanlar› ve tüccarlar e¤itimin yay›lmas›na yard›mc› olmufllard›r.
XVII. yüzy›la kadar Osmanl› Devleti'nde mevcut örgün e¤itim kurumlar› flunlard›:
35
DÜNYA GÜCÜ OSMANLI DEVLET‹
Sivil e¤itimin yap›ld›¤› s›byan mektebi, medrese,
askeri e¤itim yap›lan Acemi O¤lanlar› Oca¤›, Yeniçeri Oca¤› ve Enderun Mektebi‘dir.
Camiler, tekkeler, zaviyeler, loncalar, saray ve konaklar da yayg›n e¤itim kurumlar› olarak ifllev üstlenmifltir.
Osmanl› Devleti’nde Müslüman olmayan halka e¤itim ve ö¤retim alan›nda tam bir özgürlük verilmifl,
az›nl›klar›n kendi e¤itim kurumlar›n› oluflturmalar›na imkan tan›nm›flt›r.
Osmanl›larda devlet ve vak›flar e¤itim alan›nda
önemli yat›r›mlar gerçeklefltirmifltir.
5.10
Loncalar mesleki e¤itim vermifltir.
Mesleki e¤itim
Osmanl› Devleti'nde Selçuklulardaki ahi teflkilatlar› loncalar fleklinde faaliyetlerini sürdürmüfltür.
Loncalar birer e¤itim kurumu olarak da ifllev görmekteydi.
Ayn› zamanda sosyal kurum olarak da çal›flan loncalar, mesleki e¤itimde önemli rol oynuyordu. Her
meslek ve zanaatkar grubu bir loncan›n çat›s› alt›nda toplanm›flt›.
örnek soru
O sm a n l › ‹ m pa r a to rl u¤ u ' n da , h a l k a m e sl e k i e ¤ i t i m
fla¤›dakilerin hangisinde verilmiflt
fltir?
afla
A) Kütüphanelerde
B) Enderunda
C) Loncalarda
D) ‹maretlerde
E) Darülmaariflerde
(ÖYS 1996)
Lonca örgütleri meslek e¤itimi vermelerinin yan›nda sanat okulu olarak da çal›flm›flt›r.
Loncalara girenler bu örgütlerin kurallar›na uyarak ç›rakl›ktan kalfal›¤a, kalfal›ktan ise ustal›¤a
yükseliyordu.
Ustal›k belgesi almaya icazet denirdi. ‹cazet sahibi
olmayanlara dükkan açma izni verilmezdi.
5.11
Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda mesleki e¤itim loncalar
eliyle verilmekteydi. Ǜrak olarak bir ifle giren kifliler
önce kalfa, daha sonra da usta olabilmekteydi.
Cevap C
Saray E¤itimi
Osmanl› saray›, devletin yönetildi¤i yer olman›n
yan›nda, devlet görevlilerinin yetifltirilmesinden,
hanedan üyelerinin e¤itimine kadar çok yönlü bir
e¤itim merkezi olarak da çal›flm›flt›r. Sarayda e¤itim Enderun ve Harem’de verilirdi.
Enderun: Osmanl›larda idari ve askeri kadronun
yetifltirilmesi için kurulan saray e¤itim kurumudur.
Devletin XV. yüzy›l ortalar›ndan itibaren medrese
d›fl›ndaki en önemli resmi e¤itim kurumu olma
özelli¤ini tafl›r.
Enderun, Osmanl› merkez ve taflra bürokrasisine
gerekli insan gücü kayna¤›n› oluflturmak için ku-
36
çözüm
rulmufltur.
Enderun’un II. Murat Dönemi’nde Edirne Saray›’nda kuruldu¤u ancak gerçek teflkilât›na Fatih
Dönemi’nde kavufltu¤u kabul edilir.
Devflirme yoluyla sa¤lanm›fl çocuklar Enderun’a
al›nmadan önce belli bir ön e¤itimden geçirilirlerdi. Üstün yetenekli olanlar yüksek seviyede e¤itim
verilmek üzere Enderun’a al›n›rd›.
Program› ve iflleyifli göz önünde tutulursa, Enderun’un çeflitli hünerlerin, sanatlar›n, idari ve siyasi
bilgilerin uygulamal› olarak ö¤retildi¤i ve yeteneklerin tespit edildi¤i bir yer oldu¤u görülür.
DÜNYA GÜCÜ OSMANLI DEVLET‹
Harem: Harem’de padiflah›n eflleri, çocuklar› ve cariyeleri yaflard›. Padiflah›n yaflad›¤› bölüme Hünkar
Dairesi denirdi. Ayn› zamanda bir okul niteli¤i de
tafl›yan Harem’e al›nan cariyeler, kalfalar›n s›k› disiplini alt›nda e¤itimden geçirilirdi.
Cariyeler özel yeteneklerine göre müzik, resim,
edebiyat, dikifl, nak›fl gibi alanlarda dersler al›r, dini bilgiler ö¤renirdi. Harem halk› günlerini ço¤unlukla kitap okuyarak ve musiki ile u¤raflarak geçirirdi.
Topkap› Saray›'ndaki Enderun kütüphanesi
Enderun sisteminde de¤iflik ›rk ve dini kökenlerden
gelen gençler, Türk-‹slam kültürü içerisinde yetifltiriliyordu.
Enderun’da e¤itim ko¤ufl denilen odalarda yap›l›rd›. Afla¤›dan yukar›ya do¤ru yedi oda bulunmaktayd›. Bu odalar: Büyük Oda, Küçük Oda, Do¤anc›lar Odas›, Seferli Odas›, Kiler Odas›, Hazine Odas›
ve Has Oda’d›r.
Her odan›n e¤itimi süresi ö¤rencilerin kabiliyetlerine göre bir ya da iki y›l olabilirdi. Ö¤renciler alt
odalarda e¤itime bafllar, baflar›l› olduklar› takdirde
yükselirlerdi.
Padiflah›n hizmetinde bulunarak yetiflen ö¤renciler, e¤itimlerinin sonunda ç›kma usulü denen yöntemle devletin de¤iflik kademelerinde yönetici olarak görevlendirilirdi.
Gerek merkezde, gerekse eyaletlerde çeflitli seviyelerde hizmet gören vezirler, beylerbeyleri, sancak beyleri ve di¤er idari görevliler, genellikle Enderun’dan yetiflmifl kimselerdi.
5.12
Padiflah›n erkek çocuklar› olan flehzadeler için de
saray içinde fiehzadegan Mektebi aç›lm›flt›r. fiehzadeler ilkö¤renimlerini bu okulda görürdü.
örnek soru
fltirmek amac›y Fatih Dönemi ’nde, devlet adam› yetiflt
fla¤›dakilerden
la Topkap› Saray›'nda aç›lan okul afla
h an g i s i d i r ?
A) Mekteb-i Ulum-u Edebiye
B) Mekteb-i Maarif-i Adliye
C) Enderun Mektebi
D) Süleymaniye Medreseleri
E) Mekteb-i Rüfldiye
(ÖYS 1994)
çözüm
Osmanl› Devleti’nde Fatih Dönemi’nde devlet adam›
yetifltirmek amac›yla, Topkap› Saray› içinde Enderun
Mektebi aç›lm›flt›r.
Cevap C
Askeri E¤itim
Kap›kulu ordusu içinde farkl› alanlarda askeri e¤itim verilen birçok ocak bulunmaktayd›. Acemi
Oca¤›’na al›nan devflirme gençler Türk-‹slam geleneklerine göre e¤itilir, buradan baflka ocaklara geçirilirdi. Yeniçeri Oca¤›’nda düzenli olarak talimler
yap›l›rd›.
Tophane, top döküm ve yap›m› ile ilgili askeri sanat okuluydu. Humbarahane, havan toplar›n› ve el
bombalar›n› yapan askeri okuldu.
Tüfekhane, tüfek yap›m›, bak›m› ve onar›m› ile ilgili askeri okuldu. K›l›çhane, k›l›ç ve benzeri silahlar›n yap›m› ile ilgili askeri okuldu. Mehterhane, as-
keri müzik okuluydu.
Padiflahlar›n sürek avlar› birer tatbikat niteli¤inde
askeri e¤itim faaliyetleriydi.
XVI. yüzy›ldan itibaren denizcili¤in geliflmesine paralel olarak denizcilik e¤itiminde de geliflmeler yafland›. Barbaros Hayrettin Pafla'n›n kaptan-› derya
olmas›n› izleyen dönemde güçlü gemiler yap›lmas›na ve denizciler yetifltirilmesine h›z verildi.
Tersane, gemicilerin yetiflmesini sa¤layan temel
kurumdu. Deniz seferlerine kat›lacak azap ve leventler çeflitli flekillerde toplan›r ve e¤itilirlerdi.
37
DÜNYA GÜCÜ OSMANLI DEVLET‹
5.13
Medrese
Ders verilen yer anlam›na gelen medrese, XI. yüzy›l sonlar›nda Selçuklular›n kurdu¤u bir e¤itim kurumudur. XIX. yüzy›l›n bafllar›na kadar Osmanl›
Türkiye’sinde de temel e¤itim kurumu olarak kalm›flt›r.
Medreselerde tefsir, f›k›h, kelâm, hadis gibi ‹slâm
bilimleri, yan›nda matematik, t›p ve do¤a bilimleri
de okutulurdu.
Medreseler, XV. yüzy›la kadar Osmanl› topraklar›n›n her köflesinde bulunacak flekilde yayg›nlaflt›r›ld›. Ancak medrese e¤itimi ile ilgili büyük s›çrama
Fatih ile birlikte bafllad›, Kanuni Dönemi’nde zirve
dönemi yafland›.
Fatih Medresesi fethin hemen ard›ndan kuruldu.
Fatih, Sahn-› Seman denilen sekiz fakülte oluflturuldu.
Fatih devrinde medrese müderrisleri dünyaca tan›nm›fl eserlerin yazar› bilginlerdi. Bir k›sm› sonradan fleyhülislam ve kazasker olmufllard›r.
Medreselerde müftü, kad›, matematikçi, müderris,
hekim, sanatç› gibi farkl› mesleklerden insanlar yetiflmifltir.
5.14
Süleymaniye Medreseleri
Osmanl› Devleti’nde e¤itimin ilk basama¤› s›byan
mektebi (Mahalle Mektebi) idi. S›byan mektebinden sonra medresenin her bölümünde belirli bir
süre ö¤renim görülürdü.
Medreseler kendi ö¤retim alanlar›na göre uzmanlaflm›fllard›. Darütt›p medreselerinde t›p e¤itimi
verilir ve hekim ihtiyac› karfl›lan›rd›. Darülhadis
medreselerinde hadis alan›nda ileri düzeyde e¤itim verilirdi. Darülkurra medreselerinde Kur'an-›
Kerim'i ezberleyen, güzel okuyan haf›zlar yetifltirilirdi. Darülhendese medreselerinde ise matematik
ve astronomi alanlar›nda e¤itim verilmekteydi.
Farkl› hocalardan ders alan ö¤renciler, daha sonra
hariç ve dahil medreselerinin derslerini görürdü.
Bundan sonra ise Sahn-› Seman ve Süleymaniye
Medreselerine devam edilirdi.
Kanuni’nin Süleymaniye Medresesi, Fatih Medresesi’ni geçmifl ve devletin en genifl e¤itim kurumu
olmufltur.
Atamalar› yap›lan mezunlar uygun yerlerde göreve bafllard›.
Bu süreci baflar›yla tamamlayan ö¤rencilere müderrislik veya kad›l›k yapabilmek üzere diploma
verilirdi.
Dini kurumlarda e¤itim
Osmanl› halk›n› e¤iten kurumlar aras›nda cami,
tekke ve zaviyeler de vard›r. Camiler ibadetin yap›ld›¤› ve halka dini ve ahlâki bilgilerin verildi¤i
yerlerdi.
Mahalle mekteplerinin ço¤u camilerin çevresinde
kurulmufltur.
Camiler devleti ilgilendiren bir mesele hakk›nda
halk› ayd›nlatmak için de kullan›lm›flt›r.
Camilerden baflka tekke, zaviye ve dergahlar da birer e¤itim kurumu idi. Dini konular a¤›rl›kl› olmak
üzere buralarda ahlak konular› üzerinde durulmufltur. Tekkelerden seçkin besteci, flair, hattatlar
yetiflmifltir.
Loncalar da üyelerine dini e¤itim ve ifl ahlak› kazand›r›lmas› için çal›flan bir ö¤retim kurumu durumundayd›.
AVRUPA'DAK‹ GEL‹fiMELER
5.15
Co¤rafi Keflifler; Avrupal›lar yeni ticaret yollar› ar›yor...
Orta Ça¤’da Avrupa siyasal aç›dan bir bölünmüfllük içindeydi. K›tada derebeylik denilen irili ufakl›
38
birçok devlet bulunuyordu.
Ancak XV. yüzy›lda k›tada siyasi alanda köklü de-
DÜNYA GÜCÜ OSMANLI DEVLET‹
¤iflimler yaflanmaya bafllad›. Derebeylerinin etkinlikleri, haçl› seferleri, göçler, krallar›n topu etkin
biçimde kullanmaya bafllamas› nedeniyle azald›.
ön plana ç›kt›. Bilimsel ve teknolojik alanda önemli geliflmeler oldu.
Feodalitenin zay›flamas›na ba¤l› olarak, milli monarfliler yani merkezi krall›klar kuruldu. Papan›n
krallar üzerindeki etkisi azalmaya bafllad›.
Fransa’da XV. yüzy›l sonlar›na do¤ru derebeylik
yönetimi y›k›lmaya, mutlak krall›k rejimi güçlenmeye bafllam›flt›. ‹ngiltere’de yaflanan Çifte Gül Savafllar›’nda soylular›n önemli bir bölümünün ölmesi kral› güçlendirdi. Feodalite sona erdirildi.
Orta Ça¤’da düflünce alan›nda Kilise’nin koydu¤u
kurallar geçerliydi. Feodal yönetim, Kilise otoritesi
taraf›ndan destekleniyor, ekonomik ve sosyal yönden eflitsizlikler yaflan›yordu. Krallar papan›n elinden tac giyerek siyasal güçlerini dini güçle pekifltiriyorlard›.
Feodalitenin y›k›lmas›ndan papalar olumsuz etkilendi. Çünkü Avrupa’da siyasi bölünmüfllü¤ün ortadan kalkmas›, krallar›n papalar karfl›s›nda güçlenmesine yol açt›.
Bu süreçte Avrupa’da yeni kavramlar ve anlay›fllar
5.16
Feodalite Yeni Ça¤’da y›k›lma sürecine girmifltir.
Müslümanlar›n Sicilya ve ‹spanya’da bulunan medreselerinden etkilenilmesi, haçl› seferleri ile barut,
pusula, k⤛t ve matbaan›n Müslümanlardan ö¤renilmesi, Avrupa düflünce hayat›na büyük etkide
bulundu.
Di¤er bir deyiflle Avrupa’da yaflanan de¤iflim
sürecinde ‹slam dünyas›n›n rolü büyüktür.
Co¤rafi Keflifler’in nedenleri
– Ekonomik durumu kötü olan Avrupal›lar›n do¤u
ülkelerinin zenginliklerini ele geçirmek istemeleri,
– Osmanl›lar›n Baharat Yolu’nu denetim alt›na almalar›, buna karfl›l›k Avrupal›lar›n yeni yollar
aramas›,
örnek soru
fla¤›dakilerden hangisi Co¤rafya Kefli
flifleri ’ni bafll
flla Afla
t a n n e d e n l e r d e n b i ri d i r ?
A) ‹spanya ve Portekiz'in genifl sömürge imparatorluklar› kurmalar›
– Haçl› seferlerinden sonra güçlenen krall›klar
aras›nda ekonomik rekabetin artmas›,
B) Atlas Okyanusu k›y›lar›ndaki baz› liman flehirlerinin önem kazanmas›
– Avrupal›lar›n do¤udan gelen mallara arac›lar olmadan do¤rudan ulaflmak istemeleri,
C) Yeni ‹pek ve Baharat yollar›n›n aranmas›
– Avrupal›lar›n dünyay› ö¤renmek ve H›ristiyanl›¤› yaymak istemeleri
Keflifleri Kolaylaflt›ran Etkenler
D) Avrupa'da düflünce hayat›nda de¤ifliklikler görülmesi
E) Do¤u - Bat› ülkeleri aras›nda siyasi iliflkilerin bafllamas›
(ÖYS 1988)
– Avrupal› gemicilerin pusulan›n gelifltirilmesi sonucunda yönlerini kolayl›kla bulabilmeleri,
– Haçl› seferleri s›ras›nda Müslümanlardan yararlan›larak co¤rafya bilgilerinin art›r›lmas›,
çözüm
– Gemicilik teknolojisinin geliflmesi sonucunda okyanuslara dayan›kl› gemilerin yap›lmas›,
Yeni ‹pek ve Baharat yollar›n›n aranmas› Co¤rafi Keflifler’i bafllatan nedenlerden birisi olarak gösterilebilir.
– Araflt›rma merak› olan, bilgili, cesur ve kilise ö¤retilerine inanmayan gemicilerin yetiflmesi
Cevap C
39
DÜNYA GÜCÜ OSMANLI DEVLET‹
5.17
Co¤rafi Keflifler bafll›yor...
Co¤rafi Keflifler’in öncülü¤ünü Portekizli ve ‹spanyol denizciler yapm›flt›r.
Bartelmi Diaz 1487’de Afrika’n›n en güneyine
(Ümit Burnu) ulaflmay› baflard›. Fakat geri dönmek
zorunda kald›. Daha sonra Portekizli Vasco dö Gama, Ümit Burnu’nu aflarak 1498’de Hindistan’a
varmay› baflard›.
leri tahrip edildi.
John Cabot, ‹ngilizler ad›na Kanada ve Hudson
Körfezi k›y›lar›n› 1497 y›l›nda keflfetti.
Jacque Cartier, 1535 y›l›nda Labrador ve Büyük
Göl bölgesini Fransa ad›na keflfetti. Kuzey Amerika’n›n kuzeyine Frans›zlar, do¤u k›y›lar›na ‹ngilizler, güneyine ise ‹spanyollar yerleflti.
1500 y›l›nda Portekizli gemiciler Brezilya sahillerine ç›kt›lar. Buras›n› k›sa zamanda kolonilefltirdiler.
XX. yüzy›la kadar Portekizlilerin elinde kalan tek
koloni buras› oldu.
Kristof Kolomb bat›ya do¤ru gitmek suretiyle Hindistan’a varaca¤›n› tahmin ediyordu. 1492’de Atlas
Okyanusuna aç›ld›.
Amerika aç›klar›ndaki Bahama adalar›na vard›. Bu
adalar› Hindistan yak›n›ndaki adalar zannetti. Yeni
bir k›ta keflfetti¤inin fark›na varamadan üç sefer
daha yapt›.
Kristof Kolomb’un buldu¤u yerlerin yeni bir k›ta oldu¤unu, ‹talyan gemici Ameriko Vespucci fark etmifltir. Bu geliflmeleri izleyen süreçte Amerika’n›n
di¤er bölgeleri keflfedildi.
1519 y›l›nda Cortes, ‹spanya ad›na Meksika’y› ele
geçirdi. 1531 y›l›nda Pizzaro, Peru ve Kolombiya
bölgesini zaptetti. Aztek, ‹nka ve Maya medeniyet-
5.18
Portekizli gemici Macellan, 1519’da Portekiz’den
hareket ederek bat› yönünde dünyay› dolaflmaya
çal›flt›.
Macellan’›n ölümü üzerine ekibi seferi tamamlad›
ve dünyan›n yuvarlakl›¤› ispatlanm›fl oldu.
Co¤rafi Keflifler’in sonuçlar›
– Yeni pazarlar›n bulunmas›yla sömürge imparatorluklar› kuruldu.
lular eski imtiyaz ve servetlerini kaybetmeye
bafllad›.
– Keflfedilen yerlere Avrupa’dan göçler oldu.
– Avrupa'n›n zenginleflmesi ile sanata ve bilime
de¤er veren bir Mesen s›n›f› ortaya ç›kt›.
– Yeni keflfedilen yerlerde H›ristiyanl›k yayg›nlaflt›.
– Keflifler sonunda Avrupa toplumlar›n›n dünya
görüflünde büyük de¤iflmeler oldu.
– Ticaret yollar›n›n güzergah› de¤iflti ve Baharat
Yolu önemini kaybetti.
– Tütün, kakao, vanilya ve patates gibi yeni bitki
türleri Avrupal›lar taraf›ndan tan›nd›.
– Akdeniz limanlar› gerilerken, Atlas Okyanusu k›y›s›ndaki Lizbon, Londra, Rotterdam ve Amsterdam gibi liman kentleri önem kazand›.
– Keflifler insanlar üzerinde merak, araflt›rma ve
yeni fleyler bulma arzusu uyand›rd›.
– Kilise’ye ve din adamlar›na olan güven sars›ld›.
– Yeni keflfedilen ülkelerin zenginlikleri Avrupa’ya
tafl›nd›.
– Avrupa’ya bol miktarda alt›n ve gümüfl getirildi.
Zenginlik kayna¤› olan toprak, yerini alt›n ve gümüfle b›rakt›.
– Ticaretle u¤raflan burjuva s›n›f› zenginleflti. Soy-
40
Kolomb Hindistan'a ulaflmak için çaba harcam›flt›r.
– Avrupa’n›n bilim, düflünce ve dini hayat›nda
önemli de¤ifliklikler meydana geldi. Rönesans ve
Reform hareketlerine ortam haz›rland›.
fliflerin Osmanl› Devleti’ne Etkileri
Kefli
Co¤rafi Keflifler, Osmanl› Devleti’ni olumsuz etkiledi. Baharat
Yolu’nun önemini kaybetmesiyle, Osmanl›lar büyük ekonomik
zarara u¤rad›. Osmanl›lar›n denetiminde bulunan pek çok
Akdeniz liman› önemini kaybetti.
DÜNYA GÜCÜ OSMANLI DEVLET‹
örnek soru
çözüm
Orta Ça¤'da Venedikliler ve Cenevizliler, Uzakdo¤u
ile Avrupa aras›nda ticari iliflkileri sa¤lamalar› sonucu ekonomik üstünlük elde etmifllerdir.
V en e d i kl i l er l e C en ev iz l i l er i n b u e k o n o m i k ü s t ü n lü kl e fla¤›dakilerden hangisiyle sona ermiflt
fltir?
ri afla
A) Barutun ateflli silahlarda kullan›lmas›yla
B) Avrupa'dan Amerika'ya göçün bafllamas›yla
C) Baharat Yolu'nun Müslümanlar›n eline geçmesiyle
D) Atlas Okyanusu'ndaki limanlar›n önem kazanmas›yla
E) Esir ticaretinin yasaklanmas›yla
(ÖYS 1997)
Venedik ve Ceneviz deniz ticaretinde oldukça ileri
düzeyde olan iki ‹talyan flehir devleti idi. Bu devletler
Uzak Do¤u ile Avrupa aras›nda mal aktar›m›n› sa¤lad›klar› için ekonomik aç›dan zenginleflmifl durumdayd›.
Ancak Co¤rafi Keflifler’le birlikte ticaret yollar› okyanuslara kaym›fl, Akdeniz ticareti ve limanlar› ticari
canl›l›¤›n› kaybetmifltir. Bu süreçte Atlas Okyanusu’ndaki limanlar ticari aç›dan ön plana ç›kmaya bafllam›flt›r.
Bu geliflme Ceneviz ve Venediklilerin ekonomik üstünlüklerine son vermifltir.
Cevap D
RÖNESANS
5.19
Rönesans nedir?
Rönesans, kelime olarak “yeniden do¤ufl” anlam›na gelmektedir.
Özel anlamda ise XV. ve XVI. yüzy›llarda ‹talya’da
bafllay›p di¤er Avrupa ülkelerine de yay›lan, edebiyat, güzel sanatlar ve bilim alan›ndaki geliflme ve
ilerlemenin tümüne birden Rönesans ad› verilmektedir.
Orta Ça¤’da Avrupa’da egemen olan skolastik düflünceye karfl› tepki olarak do¤an, insanl›k sevgisini temel amaç alan edebiyat ak›m›na Hümanizma
denir.
Hümanizma, ‹lk Ça¤’a ait eserlerin dikkatli bir biçimde incelenmesi ve bu tip eserlerin benzerlerinin meydana getirilmeye çal›fl›lmas› sonucunda
do¤mufltur.
Bu amaçla ‹talya’n›n önemli flehirlerinde hümanistlerce akademiler kurulmufl ve Latince, Yunanca ve
‹branice eserler ‹talyan diline tercüme edilerek incelenmifltir.
Bu süreçte sanatç›lar, yazarlar, ressamlar, heykeltrafllar ve
mimarlar kendilerinden önceki Eski Yunan ve Roma medeniyetinin eserlerini kendilerine örnek alm›fllard›r.
Rönesans’›n ‹talya’da Bafllamas›n›n Nedenleri
– ‹talya, co¤rafi durumu itibariyle deniz ticaret
yollar› üzerinde bulunuyordu. Bu nedenle farkl›
kültürlerin etkisinde kalm›flt›r.
– ‹talyan toplumu ‹slam ülkeleriyle sürekli iliflki
içindeydi. Bu iliflki kültür al›flverifline neden olmufltu.
– Zengin ‹talyan flehir devletlerinde bilimsel ve
kültürel çal›flmalar maddi olarak desteklenmifltir.
– ‹talya, Roma uygarl›¤›n›n merkeziydi ve bu uygarl›¤a ait eserlerin büyük bölümü burada bulunuyordu.
– ‹stanbul’un Osmanl›larca fethi sonras›nda ‹talya’ya giden Rum bilginler taraf›ndan, Yunancadan yap›lan çeviriler Rönesans hareketleri üzerinde dolayl› rol oynam›flt›r.
Rönesans, Kilise'nin bask›lar›n› azaltm›flt›r.
41
DÜNYA GÜCÜ OSMANLI DEVLET‹
örnek soru
çözüm
fla¤›daki geliflm
flmelerden hangisinin, kal›plaflm
flm›fl,
fl, ge Afla
flünce ortam› ya lenekçi anlay›fl yerine, özgür bir düflü
flturdu¤u kabul
ratarak di¤erlerinin hepsine temel oluflt
e di l me k t e di r ?
Avrupa’da XV. yüzy›ldan itibaren Rönesans hareketlerinin bafllamas›, kal›plaflm›fl gelenekçi (skolastik
düflünce) anlay›fl yerine, özgür bir düflünce ortam›n›n oluflmas›na ortam haz›rlam›flt›r.
A) Rönesans hareketlerinin bafllamas›
Bu süreçte deney ve gözleme dayal› pozitif düflünce
ön plana ç›km›fl, Avrupa’da düflünce hayat› köklü de¤iflikliklere u¤ram›fl ve bilimsel çal›flmalar›n önündeki önemli engellerden biri daha ortadan kald›r›lm›flt›r.
B) Teknik alanda büyük geliflmelerin olmas›
C) Sanayi devriminin yap›lmas›
D) Frans›z devriminin olmas›
Cevap A
E) Reform hareketlerinin bafllamas›
(ÖYS 1998)
5.20
Rönesans'›n sebepleri ve geliflimi
– Matbaan›n gelifltirilmesi, ka¤›d›n kullan›m›n›n
yayg›nlaflmas› ile yeni düflüncelerin kolayca yay›lmas›,
– Avrupa’da edebiyat ve sanattan zevk alan ve bu
alandaki çal›flmalar› destekleyen Mesen s›n›f›n›n
ortaya ç›kmas›
– Eski Yunan, Helen ve Roma uygarl›klar›na ait
eserlerin çeflitli incelenmesi,
– Yetenekli sanatç› ve bilim adamlar›n›n yetiflmesi,
– Avrupa’n›n Endülüs ve Sicilya medreseleri arac›l›¤›yla ‹slam medeniyetinden yararlanmas›,
– Kilise’ye duyulan güvenin azalmas› ve skolastik
düflüncesinin zay›flamas›
Rönesans’›n Ülkelere Göre Geliflimi
Rönesans hareketleri ‹talya’da bafllam›fl ve di¤er
Avrupa ülkelerine yay›lm›flt›r.
Fransa: Fransa’da Rönesans hareketleri I. François’n›n 1530 y›l›nda College de France’› kurmas›yla
bafllad›. Bu kolejde Arapça, Yunanca, Latince ve
‹branice ö¤retiliyor, Fransa yeni fikir ak›mlar›na
aç›lm›fl oluyordu.
Almanya: Alman Rönesans› dini nitelikteki hümanizma hareketleriyle bafllad›. Alman Rönesans›’n›n
öncülerinden Martin Luther, ‹ncil’i Almancaya çevirdi, Erasmus ve Röklen Almanya’da Rönesans’a
öncülük etmifllerdir.
‹ngiltere: ‹ngiltere’de Rönesans edebiyat alan›nda
bafllad›. Shakespeare gibi ünlü bir edebiyatç› yetiflti. Shakespeare’in ünlü eserleri Hamlet, Othello,
42
Romeo ve Jüliet’tir.
Rönesans’›n Sonuçlar›
– Skolastik düflünce y›k›ld›, yerine deney ve gözleme dayal› pozitif düflünce egemen oldu.
– Kutsal kitaplar ve din adamlar› elefltirildi ve Reform’a ortam haz›rland›.
– Deney ve gözlemle birlikte bilimde ve teknikte
ilerlemeler oldu.
– Avrupa’n›n sosyal yap›s›nda, ahlak anlay›fl›nda
de¤ifliklikler yafland›.
– Avrupa’da edebiyat, sanat ve mimari alanlar›nda ilerlemeler yafland›.
örnek soru
fla¤›dakilerden hangisinde, Yeni Ça¤ bafll
fllar›nda
Afla
A v r u p a ' da gö r ü l e n ,
I. Matbaan›n bulunmas›,
II. Co¤rafya Keflifleri,
III. Eski an›t ve eserlerin incelenerek bunlardan
yararlan›lmas›
fltur?
flmelerinin üçü de etkili olmuflt
geliflm
A) Pusulan›n bulunmas›
B) Kavimler Göçü
C) Rönesans Hareketleri
D) Sömürgecilik yar›fl›
E) Ulusçuluk ak›mlar›
(ÖYS 1990)
DÜNYA GÜCÜ OSMANLI DEVLET‹
örnek soru
çözüm
Matbaan›n bulunmas›, Co¤rafya Keflifleri, eski an›t ve
eserlerin incelenerek bunlardan yararlan›lmas›, Rönesans hareketlerinin bafllamas›nda etkili olmufltur.
Cevap C
Osmanl› Devleti, XV. ve XVI. yüzy›llarda bilim, teknik ve mimaride Avrupa'dan ileri idi. Bu nedenle Avrupa'da yaflanan bu
geliflmelerden yararlanma ihtiyac› duymam›flt›r. Ancak Avrupa
devletlerinin, Rönesans ile h›zl› bir geliflme süreci yakalad›klar›
da bir gerçektir.
Rönesans Dönemi'nde en çok sanat alan›nda ön pla na ç›kan; resim, mimari ve heykel gibi alanlarda bir çok eser üretilen; Leonardo da Vinci, Michelangelo,
flti¤i ülke afla
fla¤›da Rafael gibi de¤erli sanatç›lar›n yetiflt
kilerden hangisidir?
A) Fransa
B) ‹ngiltere
D) Almanya
C) ‹talya
E) Polonya
(LYS-4 2012)
Cevap C
I. SEL‹M (YAVUZ) DÖNEM‹ (1512-1520)
5.21
Osmanl›-Safevi iliflkileri, bitmeyen rekabet...
Osmanl› Devleti'nin do¤usunda yer alan Safevi
Devleti, fiii propagandas› yaparak Osmanl› Devleti’nin toprak bütünlü¤ünü parçalamak istiyordu.
Safevi propagandalar›n›n da etkisiyle 1511'de Tokat, Amasya ve Çorum yörelerinde fiahkulu ‹syan›
bafllad›. Bu isyan II. Bayezid Dönemi’nde Osmanl›
merkezi otoritesince bast›r›ld›.
Bu dönemde Trabzon'da vali olarak görev yapan
fiehzade Selim, do¤udaki geliflmeleri yak›ndan takip etmifl, artan Safevi tehlikesine karfl› padiflahtan gerekli önlemleri almas›n› istemiflti.
Merkezi otoriteyi güçlendiren I. Selim, tehdit do¤udan geldi¤i için devletin d›fl politikas›n› tamamen
do¤uya yöneltti. 1514 y›l›nda Safeviler üzerine sefer düzenledi.
Yavuz bu giriflimlerle ‹pek Yolu üzerindeki denetimini art›rmak istiyordu. Ayr›ca Safevilerin Orta
Asya'dan gelen Türkmenleri engellemeye bafllamas› da böyle bir seferi gerekli hale getirmiflti.
Van yak›nlar›nda Çald›ran Ovas›’nda karfl›laflan iki
ordu aras›nda gerçekleflen Çald›ran Savafl›’n›, Osmanl› ordusu kazand›. Bu savafl›n kazan›lmas›yla,
– Tebriz, Musul, Kerkük, Erbil Osmanl› topraklar›na kat›ld›.
– Safevi tehlikesi bir süreli¤ine önlendi.
– Do¤uda Safevi etkinli¤i k›r›ld›.
Safevi hükümdar› fiah ‹smail’i Çald›ran Savafl›’nda
bozguna u¤ratan Yavuz Sultan Selim, dönüflte
Turnada¤ Savafl› ile Dulkadir Beyli¤i’ni ortadan
kald›rd› (1515).
Yavuz Sultan Selim
II. Bayezid’in harekete geçmemesi üzerine, devlet
adamlar› ve Yeniçerilerin deste¤ini alan fiehzade
Selim, babas›n› tahtan indirerek tahta ç›kt›.
5.22
Bu geliflme Marafl ve civar›n›n Osmanl› hakimiyetine girmesine ve devletin Memlüklerle s›n›r hale
gelmesine yol açt›.
Dulkadir Beyli¤i’nin egemenlik alt›na al›nmas›yla Anadolu’da Türk siyasi birli¤i tam anlam›yla sa¤lanm›fl oldu.
Osmanl›-Memlük iliflkileri
Osmanl›lar›n Memlüklerle olan iliflkileri ilk defa Y›ld›r›m Bayezid Dönemi’nde Malatya ve civar›n›n Osmanl› egemenli¤ine al›nmas› ile bozulmufltu. Fatih
Dönemi’nde de iki taraf aras›nda Dulkadiro¤ullar›
ve Hicaz su yollar› meselesinden dolay› gerginlikler yafland›.
Bu gerginlikler II. Bayezid Dönemi’nde çat›flmalara
dönüfltü, ancak iki taraf bu çat›flmalarda birbirine
karfl› üstünlük sa¤layamad›. Dulkadiro¤ullar›n›n
Osmanl› egemenli¤ine al›nmas›, iki taraf aras›ndaki gerginli¤i daha da art›rm›flt›r.
Yavuz, Safevilere destek veren Memlüklerin tehdi-
43
DÜNYA GÜCÜ OSMANLI DEVLET‹
dini tamamen ortadan kald›rmak için M›s›r Seferi'ne ç›kt›.
M›s›r Seferi’nde; M›s›r ve Suriye limanlar›n›n Akdeniz ticaretinde önemli bir yerinin olmas›, M›s›r bölgesinin verimli topraklar› bar›nd›rmas›, Abbasi halifesini himaye eden Memlüklerin ‹slam dünyas›n›n
lideri gibi davranmas› rol oynam›flt›r.
Mercidab›k Savafl›: Yavuz komutas›ndaki Osmanl›
ordusu ile Memlük ordusu Halep yak›nlar›nda Mercidab›k Savafl›’nda karfl› karfl›ya geldi (1516).
Savafl› kazanan Osmanl›lar, Suriye, Filistin ve Lübnan topraklar›na egemen hale geldi.
– Baharat Yolu Osmanl›lar›n kontrolüne geçti.
– Venedik, K›br›s’tan dolay› Memlüklere ödedi¤i
y›ll›k vergiyi Osmanl›lara vermek zorunda kald›.
– Osmanl› Devleti ekonomik yönden büyük kazanç
sa¤lad›.
– M›s›r’da bulunan son Abbasi halifesi, halifeli¤i
Yavuz Sultan Selim’e devretti.
– Kutsal emanetlerin büyük bir bölümü ‹stanbul’a
getirilerek Topkap› Saray›’na yerlefltirildi.
Baharat Yolu’nu ele geçiren Osmanl›lar, Avrupa devletlerinin Ümit Burnu’nu keflfederek Hint Denizi Yolu’nu ticarete açmalar› nedeniyle bekledi¤i ekonomik kazanc› elde edemedi.
örnek soru
fla¤›dakilerden hangisi, Yavuz Sultan Selim Dönemi
Afla
flmelerinden biridir?
geliflm
A) Veraset sisteminin de¤ifltirilmesi
B) Yeniçeri Oca¤›’n›n kald›r›lmas›
Ridaniye Savafl› ile M›s›r Osmanl› denetimine girdi.
K›fl mevsimini fiam’da geçiren Osmanl› ordusu, ertesi y›l M›s›r üzerine yöneldi.
Memlük tehlikesini ortadan kald›rmak isteyen Yavuz, Memlük ordusunu Ridaniye Savafl›’nda bir kez
daha yenerek bu devletin varl›¤›na son verdi.
M›s›r Seferi’nin Sonuçlar›
– Suriye, Filistin, Lübnan, M›s›r, Hicaz Osmanl›lara
kat›ld›.
C) ‹ngilizlere kapitülasyonlar›n verilmesi
D) Anadolu Hisar›’n›n yap›lmas›
E) M›s›r’›n Osmanl› topraklar›na kat›lmas›
(LYS-4 2010)
çözüm
M›s›r bölgesinin Osmanl› topraklar›na kat›lmas›, Yavuz Sultan Selim Dönemi’nde M›s›r Seferi ile gerçekleflmifltir.
– Memlük Devleti y›k›ld›.
Cevap E
OSMANLI DEVLET‹'NDE EKONOM‹K GEL‹fiMELER VE TOPLUM YAPISI
5.23
Ekonomik geliflmeler
Osmanl› ekonomisi temelde tar›ma dayal› idi. Tar›m üretiminin temelini de t›mar sistemi oluflturmaktayd›.
du. Devlet, üretimin süreklili¤ini sa¤lamak için önlemler al›yor ve ihtiyaç karfl›lanamazsa, sat›n alma
yoluna gidiyordu.
T›mar sistemi ile topraklar›n bofl kalmas› engelleniyor, üretimde süreklilik sa¤lan›yordu.
XV. ve XVI. yüzy›llardan itibaren tar›m yan›nda ticari faaliyetler de önem kazanmaya bafllad›. Fetih
giriflimlerinde ticaret yollar› belirleyici hale geldi.
Bu yönde at›lan ad›mlarla ‹pek ve Baharat Yolu
üzerinde denetim sa¤land›.
Ülkede her yöre, önce kendi ihtiyac›n› karfl›l›yordu.
Bu uygulaman›n istisnas› ‹stanbul’du. Bu gibi büyük flehirlere di¤er bölgelerden ürünler getiriliyor-
44
DÜNYA GÜCÜ OSMANLI DEVLET‹
Mekkari Taifesi: Ticaret yollar› üzerinde tafl›mac›l›k ifli ile u¤raflmaktayd›.
Ticaret yollar›n›n güvenli¤inin sa¤lanmas›na özel
bir önem verilmifltir. Ticaret yollar› üzerinde
sald›r›ya u¤rayan kervanlar›n zarar› devlet taraf›ndan karfl›lan›rd›. Ticaret yollar› üzerinde belirli aral›klarla han ve kervansaraylar infla edilmifltir.
Osmanl›lar ulafl›m› kolaylaflt›rmak için köprüler infla etmifltir.
Bu arada ticari faaliyetleri korumak ve gelifltirmek
amac›yla baz› düzenlemeler yap›ld›, kurumlar oluflturuldu.
Menzil Teflkilat›: Osmanl› topraklar›ndan geçen ticaret yollar›nda tafl›mac›l›¤›n en seri flekilde sa¤lamakla görevliydi.
Derbent Teflkilat›: Önemli ticaret yollar› üzerindeki
geçitlerin denetimini yap›yor ve güvenli¤ini sa¤l›yordu.
5.24
XV. yüzy›ldan itibaren uluslararas› ticaret artmaya
bafllad›. ‹pek ve Baharat yollar› ile Osmanl› topraklar›na gelen mallar, Osmanl› tüccarlar› taraf›ndan
Avrupa'ya aktar›l›yordu.
Bu dönemde Osmanl›lar taraf›ndan, ticaretten
sa¤lanan vergilerin art›r›lmas› için baz› Avrupa
devletlerine Osmanl› topraklar›nda serbest ticaret
yapma hakk› (kapitülasyon) verilmifltir.
Osmanl› Devleti’nin bu dönemdeki gelirleri aras›nda,
halktan al›nan fler’i ve örfi vergiler, gümrük, maden,
tuzla ve ormanlardan al›nan vergiler, ba¤l› devletlerin ödedi¤i vergiler önemli yer tutuyordu.
Osmanl› hazinesi XVI. yüzy›lda, elde edilen ganimetlerin de etkisiyle oldukça iyi durumda idi.
Osmanl› toplum yap›s›
Osmanl› toplumu ilki askeri (yöneten), ikincisi ise
reaya (halk) olarak adland›r›lan iki gruptan oluflmaktayd›.
Osmanl› toplumunda Avrupa'dan farkl› olarak s›n›flar aras› geçifl imkans›z de¤ildi.
Askeri zümreden birisi görevden al›n›nca reaya
haline geldi¤i gibi, reayadan bir kimse de askeri s›n›fa geçebilirdi.
Askeriler (Yönetenler): Osmanl› devlet sisteminde,
devlet taraf›ndan kendisine farkl› alanlarda yetki
verilmifl kifliler bu s›n›f› olufltururdu.
Yönetenler s›n›f›, seyfiye, ilmiye ve kalemiye olarak üç gruba ayr›l›rd›.
Reaya (Yönetilenler): Yönetim görevi üstlenmeyen halk kesimi idi. Halk geçimini tar›m, ticaret ve
hayvanc›l›k yaparak karfl›lard›.
dinlere mensup çeflitli etnik gruplardan oluflmaktayd›.
REAYA
MÜSLÜMANLAR
GAYR‹MÜSL‹MLER
Türkler
Rumlar
Araplar
Yahudiler
Kürtler
Ermeniler
Boflnaklar
Karada¤l›lar
Arnavutlar
S›rplar
Acemler
Bulgarlar
Süryaniler
Nasturiler
Keldaniler
Devlete vergi vermekle yükümlü olan halk, farkl›
5.25
Osmanl› Devleti’nde yaflayan topluluklar
Osmanl› Devleti'nde toplumsal ve hukuki yap›, ›rklar dikkate al›narak de¤il, din eksen al›narak flekil-
lendirilmiflti. Bu oluflturulan yap›ya Millet Sistemi
ad› verilmifltir.
45
DÜNYA GÜCÜ OSMANLI DEVLET‹
Osmanl› Devleti’nde Müslüman olmayan halka
hoflgörülü davran›lm›fl, inanç ve kültürlerini yaflama ve koruma konular›nda tam bir serbestlik tan›nm›flt›r.
Osmanl› Devleti'nde Yahudiler
Osmanl› Devleti'nde Ermeniler
Yahudilere Osmanl› yönetimi taraf›ndan hahaml›k
kurma izni verildi.
Osmanl› toplumunu oluflturan en önemli topluluklardan birisi Ermenilerdi.
Ermeniler, kurulufl dönemlerinden itibaren, Osmanl› topraklar›nda özgürce ve huzur içinde yaflam›flt›r.
Fatih, Bizans döneminde bask› alt›nda kalan Ermenilere, 1461 y›l›nda ‹stanbul’da bir patriklik kurma
izni verdi.
Bu patrikhane, Osmanl› topraklar›nda yaflayan Ortodoks Ermenilerin devletle olan iliflkilerinin düzenlenmesi ile yetkili bir kurum olarak tan›nd›.
Ermeniler sosyal ve dini ifllerini kendi geleneklerine göre düzenleme ve yürütme imkan› buldu.
Filistin topraklar›n›n al›nmas› ile Kudüs Ermeni
Patrikhanesi de Osmanl› yönetimine girdi.
Buradaki Ermeni patri¤ine Kudüs içi ve d›fl›ndaki
tüm kilise ve manast›rlar›n tasarruf hakk› verildi.
XVI. yüzy›lda Osmanl› topraklar›nda 600.000 civar›nda Ermeni
yaflad›¤› tahmin edilmektedir.
II. Bayezid Dönemi’nde ‹spanya'da H›ristiyanlar›n
bask›s› alt›nda kalan Yahudiler, Osmanl› topraklar›na yerlefltirildi.
Özellikle ticaretle u¤raflan Yahudiler ekonomik
aç›dan güçlü bir topluluktu. Osmanl› Devleti’nde
saray doktorlar›n›n önemli bir k›sm› Yahudi’ydi.
Osmanl› Devleti'nde Süryaniler
H›ristiyan bir topluluk olan ve kökenleri ile ilgili
farkl› görüfller bulunan Süryaniler, geçmiflte yaflad›klar› bask›c› dönemlerin aksine Osmanl› idaresi
alt›nda huzur içinde yaflam›flt›r.
Süryani kiliseleri Ermeni Patrikhanesi'ne ba¤lanarak Osmanl› Devleti ile olan iliflkileri düzenlenmifltir.
I. Dünya Savafl›’n› izleyen dönemde baz› isyanlar
ç›karan Anadolu Süryanileri, zamanla Osmanl› topraklar›ndan göç etti.
örnek soru
Osmanl› Devleti’nde yaflayan Müslüman olmayan
topluluklar›n, din ya da mezhep esas›na göre örgütlenip yönetilmesi biçimine millet sistemi denir.
Mi l l e t s i s te mi n i n ,
I. toplumu oluflturan gruplar›n benliklerini korumas›,
II. toplumda din veya mezhep de¤ifltirmenin yasaklanmas›,
III. Osmanl› toplumunun kaynaflmas›
d u r u m l a r › n d a n h a n g i l er i n e n e d en o l d u ¤ u s a v u n u l a bilir?
Bir Ermeni aile
XVIII. yüzy›lda Katolik ve Ortodoks Ermeni gruplar› aras›nda yaflanan anlaflmazl›k üzerine, Osmanl›
yönetimi Katolik Ermeni Patrikhanesi'nin kurulmas›na izin verdi.
Islahat Ferman› ile devlet memuru olma imkan› da
elde eden Ermenilerden, Osmanl› idaresinde 33
mebus, 22 bakan, 29 pafla, 7 büyükelçi, 1 konsolos,
41 yüksek dereceli memur görev yapm›flt›r.
fiehirlerde yaflayan Ermeniler özellikle bankerlik,
kuyumculuk, mimarl›k ve ticaretle u¤raflm›flt›r.
46
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
D) I ve II
C) Yaln›z III
E) I, II ve III
(YGS 2010)
çözüm
Osmanl› Devleti’nde uygulanan millet sistemi, toplumu oluflturan gruplar›n benliklerini korumas›na neden olmufltur.
Cevap A
DÜNYA GÜCÜ OSMANLI DEVLET‹
5.26
Osmanl›larda günlük hayat
Osmanl› flehirlerinde günlük hayat sabah namaz›
ile bafllard›. Herkes konumuna ve servetine göre
giyinirdi. Osmanl› mutfa¤› dünyan›n en zengin
mutfaklar›n›n bafl›nda gelmektedir.
Bulundu¤u yere göre de¤iflik malzemelerden yap›lan evlerin döflemesi üzerine kilimler, hal›lar serilirdi. Evlerde mobilya yoktu.
‹fl yerleri ayr› mahalleler halindeydi. Dükkânlar
hem imal yeri hem de sat›fl yeri özelli¤i tafl›rd›.
Haftal›k dinlenme günü cumayd›. Günlük çal›flma
temposuna namaz vakitlerinde ara verilir ve dinlenilirdi.
Cami, Osmanl› mahalle hayat›n›n merkezinde yer
alm›flt›r. Camiler ibadetlerin yerine getirildi¤i yerler olmalar›n›n yan›nda, medresenin halka aç›lan
kap›s› gibiydi.
Osmanl› ülkesinde birbirinden ayr› Müslüman ve
H›ristiyan köyleri oldu¤u gibi kar›fl›k olanlar da
vard›. Aralar›nda kültürel etkileflim olurdu. Köylerde tar›m ve hayvanc›l›kla u¤rafl›l›rd›.
Köy halk› g›das›n› hayvanlardan ve tar›mdan elde
ederdi. Her ailenin bir veya iki ine¤i, bir çift öküzü,
bir binek hayvan› ve günlük sebzesini elde edebildi¤i bir bahçesi vard›.
5.27
Osmanl›larda mahalle
Göçebeler daha ziyade at, koyun, keçi ve deve besliyorlard›. Hayatlar›n› uzun yolculuklarla, göçle geçirirlerdi. Bir yere konacaklar› zaman çad›rlar›n›
kurarlard›. Pazarlarda hayvanc›l›¤a dayal› yo¤urt,
ya¤, peynir, yapa¤› gibi ürünleri sat›yorlard›.
Osmanl› vak›f sistemi
Vak›f; kiflilerin ya da devletin belirli miktarda mal
ya da paray›, e¤itim, din, sa¤l›k, bay›nd›rl›k gibi
toplum yarar›na alanlarda sürekli olacak flekilde
kulland›rmas›d›r.
Osmanl› Devleti’nde varl›kl› kiflilerin yan›nda, padiflahlar, hanedan üyeleri ve devlet adamlar› da çok
say›da vak›f kurmufllard›r.
– iskan faaliyetlerinde,
– yerleflim yerlerinin ihtiyaçlar›n›n karfl›lanmas›nda,
– yol, han, kervansaray gibi binalar›n yap›m›nda,
– sa¤l›k ve e¤itim alanlar›nda ihtiyaçlar›n karfl›lanmas›nda,
Vak›flar Osmanl› Devleti’nde çeflitli alanlarda hizmet vermifltir.
– fakir kimselere yemek temininde,
Osmanl› vak›flar›;
rol alm›flt›r.
– ihtiyac› olanlara kredi kulland›r›lmas›nda
KANUN‹ DÖNEM‹'NDEK‹ S‹YAS‹ OLAYLAR
5.28
XVI. yüzy›lda Avrupa
Yavuz Sultan Selim’in yerine 1520 y›l›nda Osmanl›
taht›na geçen I. Süleyman (Kanuni) Dönemi’nde
Osmanl›lar en güçlü dönemlerini yaflam›flt›r.
Yavuz zaman›nda do¤u sorunlar›n›n çözülmesi,
yeni padiflah›n bütün dikkatini bat›ya çevirmesine
neden olmufltur.
Avrupa devletleri bu dönemde ekonomik kalk›nma
sürecinde idi. Reform’un etkisiyle dini, sosyal ve si-
yasi kar›fl›klar yaflan›yordu. ‹ngiltere ve Fransa,
Yüzy›l Savafllar› nedeniyle zay›flam›flt›.
Roma-Germen ‹mparatorlu¤u, Avrupa'n›n en güçlü devleti durumundayd›. Roma-Germen imparatoru, Avrupa’n›n tamam›na egemen olmak için bir taraftan Fransa ile mücadele ediyor, öte yandan Macaristan üzerinden Osmanl› Devleti ile rekabet etmeye çal›fl›yordu.
47
DÜNYA GÜCÜ OSMANLI DEVLET‹
Denizlerde Venedik’le ittifak yapan Kutsal RomaGermen Devleti, do¤uda da ‹ran ile ittifak yapmaya yönelmifltir.
Di¤er güçlü bir devlet olan Portekiz, Co¤rafi Keflifler ile birlikte Hindistan’a ulaflan yeni bir yol bulmufl, Osmanl›lar›n denetiminde olan Baharat Yolu’na büyük darbe indirmifltir.
Yeni ticaret yollar›n›n bulunmas› Osmanl›-Portekiz
mücadelelerine ortam haz›rlam›flt›r.
Canberdi Gazali ‹syan›: Canberdi Gazali, Yavuz’un ölümünü f›rsat bilerek Memlük Devleti’ni yeniden kurmak istedi (1521).
fla ‹syan›: Sadrazam olmay› beklerken M›s›r valili¤ine
Ahmet Pafla
atanan Ahmed Pafla burada ba¤›ms›zl›¤›n› ilan etti (1524).
Baba Zünnun ‹syan›: Baba Zünun, Yozgat çevresinde haks›z vergi
al›nd›¤› gerekçesiyle isyan etti (1526).
Kalendero¤lu ‹syan›: Ordunun seferde olmas›n› f›rsat bilen Kalendero¤lu, Konya çevresinde fiiileri toplayarak ayakland›
‹syanlar Osmanl› merkezi otoritesi taraf›ndan bast›r›larak, ülkede
siyasi otorite bofllu¤u oluflmas› önlenmifltir.
örnek soru
K a n u n i S u l t a n S ü le y m a n D ö n em i n d e ç ›k a n C a n b er d i
fla ayaklanmalar›n›n ortak amac›
Gazâli ve Ahmet Pafla
fla¤›dakilerden hangisidir?
afla
A) M›s›r’a egemen olmak
B) Toprak düzenini de¤ifltirmek
C) Devlet rejimini de¤ifltirmek
D) Hanedan de¤iflikli¤i yapmak
E) Islahat hareketlerine karfl› ç›kmak
(LYS-4 2010)
çözüm
Canberdi Gazâli eski bir Memlük komutan›d›r. Ahmet
Pafla M›s›r valisidir. Her iki isyan›n ortak amac› M›s›r’a egemen olmakt›r.
Cevap A
BATIDAK‹ GEL‹fiMELER
5.29
Osmanl›-Macar iliflkileri
Kutsal Roma-Germen ‹mparatorlu¤u ve Avusturya
ile birlikte hareket eden Macar Kral›, ödemesi gereken vergiyi ödememifl ve Kanuni’nin padiflahl›¤›n› tebrik etmemiflti.
– Macaristan bütünüyle Osmanl› topraklar›na kat›ld›.
Macarlar bu süreçte Balkanlardaki Osmanl› topraklar›n› tehdit etmeye bafllam›flt›r.
– Osmanl›lar›n Orta Avrupa etkinli¤i güçlendi.
Belgrad’›n Fethi: Macar Krall›¤›’na gönderilen Osmanl› elçisinin öldürülmesi üzerine Belgrat flehri
kuflat›ld›.
– Macar Krall›¤› Osmanl› Devleti’ne ba¤land›. Krall›¤›n bafl›na Jan Zapola getirildi.
– Osmanl› Devleti ile Avusturya aras›nda mücadeleler bafllad›.
Yaklafl›k bir ayl›k bir kuflatman›n ard›ndan Macarlar›n elinde bulunan Belgrat fethedildi (1521).
Mohaç Meydan Savafl›: Macarlar›n Belgrad’› geri
almaya çal›flmas› ve Osmanl› Macar iliflkilerinin
normalleflmesini önlenmifltir.
Bu arada Fransa kral›n›n Roma-Germen Devleti’ne
esir düflmesi ve Osmanl› yönetiminden yard›m istemesi üzerine Macaristan üzerine sefere ç›k›ld›.
Osmanl› ordusu ile Macar ordusu Mohaç’ta karfl›laflt›. Savafl Osmanl›lar›n galibiyetiyle sonuçland›.
Osmanl›lar Macaristan’›n baflkenti Budin’i (Budapeflte) fethetti.
Mohaç Savafl› sonucunda,
48
Macar soylular› Mohaç Savafl›'nda ölen krallar›n›n bafl›nda
DÜNYA GÜCÜ OSMANLI DEVLET‹
5.30
Osmanl›-Avusturya iliflkileri
Viyana Kuflatmas›: Avusturya Kral› Ferdinand Macar
taht›n›n kendisine ait oldu¤unu ilan ederek Budin’i
iflgal etti. Bunun üzerine Osmanl› ordusu Kanuni komutas›nda yeniden Macaristan üzerine sefere ç›kt›.
– Avusturya kral› Osmanl› sadrazam›na denk say›lacakt›.
Budin yeniden Osmanl› egemenli¤ine al›nd›. Avusturyal›lar, Osmanl› ordusunun karfl›s›na ç›kamad›.
Bunun üzerine Avusturya’n›n baflkenti Viyana, Osmanl› birliklerince kuflat›ld› (1529).
Bu antlaflmayla Osmanl› Devleti, Avusturya ve Avrupa üzerinde siyasi üstünlük kurmufltur.
K›fl mevsiminin yaklaflmas› ve kuflatma için yeterli
haz›rl›¤›n olmamas›ndan dolay› kuflatma kald›r›larak geri dönüldü.
– Avusturya, Osmanl› Devleti’ne y›ll›k vergi verecekti.
1541’de Macar kral›n›n ölümü üzerine Macar Krall›¤›’n› ele geçirmek isteyen Ferdinand, antlaflmay›
bozdu. Kanuni bir kez daha Macaristan seferine ç›karak Budin’i Osmanl› topraklar›na katt›. Macaristan Osmanl› yönetimi taraf›ndan üçe ayr›ld›.
Almanya Seferi: Avusturya Kral› Ferdinand’›n yeniden Budin’e sald›rmas› üzerine, bu kez Almanya
üzerine safere ç›k›lm›flt›r.
– Budin ve çevresi Osmanl›larda kald›, burada Budin Beylerbeyli¤i kuruldu.
Zira Ferdinand, Kutsal Roma Germen ‹mparatoru
fiarlken’e güveniyordu. Ancak ne fiarlken ne de
Ferdinand, Kanuni ile savafla cesaret edebildi.
– Erdel Beyli¤i kurularak Osmanl› himayesinde b›rak›ld›.
Kanuni ‹stanbul’a dönünce Avusturya kral› bar›fl
teklifinde bulundu. 1533’te ‹stanbul Antlaflmas› imzaland›. Bu antlaflmaya göre,
– Avusturya, Macaristan’a kar›flmayacak ve Macar Krall›¤›’n› kabul edecekti.
– Kuzey Macaristan Avusturya’ya b›rak›ld›.
Bu paylafl›mdan sonra Avusturya ile Erdel Beyli¤i
yüzünden sorunlar devam etti. Avusturya'n›n Osmanl› Devleti ile yapt›¤› antlaflmay› bozarak Erdel'e sald›rmas› üzerine Zigetvar Seferi düzenlendi. Fakat Kanuni bu sefer esnas›nda öldü. Kale, Kanuni’nin ölümünden k›sa süre sonra al›nd› (1566).
DO⁄UDAK‹ GEL‹fiMELER
5.31
Osmanl›-‹ran iliflkileri
Kanuni Dönemi’nde Safevi hükümdar› fiah Tahmasp’›n Anadolu topraklar›n› ele geçirmeye yönelmesi, Venedik ve Avusturya ile bu amaçla ittifaklar
kurmas› üzerine Osmanl›-‹ran iliflkileri bozuldu.
Kanuni Dönemi’nde ‹ran üzerine birkaç sefer düzenlendi.
I. ‹ran Seferi (1535)
geçti. Safevi hükümdar› fiah Tahmasb’›n Kanuni’nin karfl›s›na ç›kmamas› üzerine Revan, Nahcivan ve Karaba¤ al›nd›.
Safevilerin bar›fl istemesiyle Amasya Antlaflmas›
yap›ld› (1555). Bu ilk Osmanl›-Safevi antlaflmas›na
göre, Karaba¤, Revan, Ba¤dat ve Tebriz’in Osmanl›larda kalmas› kararlaflt›r›ld›.
Kanuni’nin Almanya Seferi’ni f›rsat bilen Safeviler,
Do¤u Anadolu bölgesinde halk› yönetime karfl› k›flk›rtmaya bafllad›. Bunun üzerine Kanuni, Avusturya ile ‹stanbul antlaflmas›n› yaparak ‹ran seferine
ç›kt›. Tebriz ve Ba¤dat egemenlik alt›na al›nd›.
fla¤›dakilerden hangisi, Osmanl›larla ‹ranl›lar ara Afla
flmas›'n›n özelliklerinden
s›nda yap›lan Amasya Antlaflm
biridir?
II. ‹ran Seferi (1548)
A) Bugünkü Türkiye-‹ran s›n›r›n› çizmesi
Safevilerin Tebriz, Nahç›van ve Van’› almalar› üzerine Kanuni ikinci kez sefere ç›kt›. Erivan, Van,
Nahç›van al›nd›.
B) Osmanl›-‹ran savafllar›n› sona erdirmesi
III. ‹ran (Nahcivan) Seferi (1554)
Osmanl› ordusunun Avrupa’da bulunmas›n› de¤erlendirmek isteyen Safeviler bir kez daha sald›r›ya
örnek soru
C) Osmanl›larla ‹ranl›lar aras›ndaki ilk resmi antlaflma olmas›
D) Avflarlar döneminde imzalanmas›
E) Osmanl›lar› do¤uda en genifl s›n›rlara ulaflt›rmas›
(ÖYS 1991)
49
DÜNYA GÜCÜ OSMANLI DEVLET‹
çözüm
1555 y›l›nda imzalanan Amasya Antlaflmas› Osmanl›
Devleti’nin ‹ran ile imzalad›¤› ilk resmi antlaflma olma özelli¤ine sahiptir. Bu antlaflmadan sonra da Os-
5.32
manl›lar, ‹ran’la zaman zaman askeri mücadelelere
giriflmifltir.
Cevap C
Denizlerde yaflanan geliflmeler
Fatih devrinde Karadeniz’in Türk gölü haline getirilmesi, Ege Denizi’nde Türk hâkimiyetinin kurulmaya bafllanmas›, karada baflar›l› olan Osmanl›
Devleti’nin denizlerde de baflar›l› olaca¤›na göstermifltir.
II. Bayezid Dönemi’nde de deniz gücüne önem verilerek Karadeniz'in önemli ticaret limanlar›ndan
Kili ve Akkerman al›nd› (1484). Mora'da ‹nebaht›,
Modon, Koron ve Navarin fethedildi (1499)
II. Bayezid Dönemi’nde donanma kullan›larak ‹spanya'da bask› alt›nda tutulan Endülüs Müslümanlar›na ve Yahudilere yard›m edildi.
Yavuz Sultan Selim’in donanmayla ilgili çal›flmalar›, Kanuni Dönemi’nde desteklenerek Akdeniz’in
de bir anlamda Türk gölü haline gelmesi sa¤land›.
Osmanl›lar XVI. yüzy›lda hem ‹spanya'n›n Akdeniz'deki etkinli¤ini k›rd›, hem de Hint Okyanusu’na
ulaflarak K›z›ldeniz’deki Müslüman bölgeleri ve
kutsal topraklar› tehdit eden Portekizlilerle mücadele etti.
Suriye ve M›s›r ele geçirilerek, Do¤u Akdeniz k›y›lar› egemenlik alt›na al›nd›.
Co¤rafi Keflifler’le canl›l›¤›n› yitiren Baharat Yolu’na yeniden ifllerlik kazand›rabilmek amac›yla
Süveyfl Kanal› Projesi planland›. Di¤er bir kanal
projesi de Marmara-Karadeniz Kanal› Projesi’dir.
Rodos’un Fethi: St. Jean flövalyelerinin elinde bulunan Rodos, Akdeniz’de Türk hakimiyetini zedeledi¤i gibi Türk deniz ticaretine de zarar veriyordu.
Donanma taraf›ndan kuflat›lan Rodos 1521’de al›nd›.
Cezayir’in Osmanl› Devleti’ne Ba¤lanmas›: II. Bayezid Dönemi’nden beri Akdeniz’de denizcilik yapan
H›z›r ve Oruç Reis kardefller, Yavuz Dönemi’nde de
Osmanl›lar taraf›ndan desteklenmifltir.
Cezayir’i alan iki kardefl ba¤›ms›z flekilde denizcilik
faaliyetlerini sürdürmekteydi. Akdeniz’deki hakimiyetini pekifltirmek isteyen Kanuni, Barbaros
Hayrettin Pafla’y› ‹stanbul’a davet etti. Barbaros
(H›z›r Reis) 1534’te kaptan-› deryal›k ve Cezayir
Beylerbeyi görevlerine getirildi. Böylece Cezayir,
Osmanl› topraklar›na kat›lm›fl oldu.
Preveze Deniz Savafl›: Osmanl› donanmas›n›n Akdeniz’de Venedik’e ait kaleleri fethetmesi ve Akdeniz’deki etkinli¤ini giderek art›rmas›, Kutsal RomaGermen imparatorunu harekete geçirdi.
Süveyfl Kanal› Projesi hayata geçirilemedi.
Bu arada Osmanl›lar›n deniz ve karalardaki etkinliklerini sürdürebilmek için baz› projeler gelifltirdikleri görülür. Bu anlamda Hazar Denizi'ne ulaflarak
Ruslar› bask› alt›nda tutabilmek ve Orta Asya hanl›klar› ile irtibat kurabilmek amac›yla Don-Volga
Kanal› Projesi haz›rland›.
50
Barbaros Hayreddin Pafla
Roma-Germen Devleti öncülü¤ünde, Venedik, Ceneviz, Malta, Portekiz gemilerinin kat›l›m›yla bir
Haçl› donanmas› haz›rland›.
Andrea Doria komutas›ndaki bu donanma, Barba-
DÜNYA GÜCÜ OSMANLI DEVLET‹
ros komutas›ndaki Osmanl› donanmas› karfl›s›nda
büyük bir bozgun yaflad› (1538).
Bu zafer sonucunda, Mora ve Dalmaçya k›y›lar› Osmanl› egemenli¤ine girdi. Akdeniz’de Osmanl› varl›¤› güçlendi.
Trablusgarp’›n Fethi: Kuzey Afrika’da St. Jean flövalyelerinin elinde bulunan Trablusgarp, Turgut
Reis taraf›ndan düzenlenen bir kuflatma al›nd›
(1551). Turgut Reis Trablusgarp Beylerbeyli¤i’ne
atad›.
Cebre Deniz Savafl›: Kaptan-› Derya Piyale Pafla ve
Turgut Reis taraf›ndan yönlendirilen Osmanl› donanmas›, 1560’da Cerbe Deniz Savafl›’nda ‹spanyollar› yendi. Bu Böylece Kuzey Afrika’daki Osmanl› hakimiyeti kesinleflti.
Malta Kuflat›lmas›: Malta, Kuzey Afrika’daki Türk
hakimiyetini tehdit etmekteydi. Osmanl› donanmas›n›n aday› kuflatmas› s›ras›nda Turgut Reis flehit
oldu. Kuflatmadan sonuç al›namad› (1565).
Sak›z Adas›’n›n Fethi: Ege Denizi’nde Cenevizlilerin elinde olan Sak›z adas›, Osmanl› ticareti ve bat› Anadolu k›y›lar› için tehdit oluflturmaktayd›. Pi-
5.33
yale Pafla komutas›nda ada al›nd› (1566).
örnek soru
I. Tötö Kanal›
II. Don-Volga Kanal›
III. Korint Kanal›
O s m a n l› D ev le t i , R u s y a ' n ›n T ü r k- ‹ s la m ü l k el e r in e y a flki
y›lmas›n› önlemek ve Türk dünyas›yla do¤rudan iliflk
k u r m a k i çi n y u k a r › d a k il e r d en h a n g il e r iy l e i lg i l i p r o je
flt›r?
yapm›flt
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
D) I ve II
C) Yaln›z III
E) I, II ve III
(ÖSS 2009/Sos-2)
çözüm
Osmanl› Devleti, Rusya'n›n Türk-‹slam ülkelerine yay›lmas›n› önlemek ve Türk dünyas›yla do¤rudan iliflki kurmak için Don-Volga Kanal› ile ilgili bir proje yapm›flt›r.
Cevap B
Hint Deniz Seferleri ve sonras›...
Portekizliler 1498’de Ümit Burnu’nu keflfederek
Hint Denizi ve K›z›ldeniz’de ticari ve siyasi hakimiyet kurmaya bafllad›.
Bu durum Osmanl› Devleti’ni ekonomik yönden zarara u¤ratt›. Kanuni, Hint deniz ticaret yolunu denetim alt›na almak ve bölgedeki Müslüman toplumlara yard›m ulaflt›rabilmek için Hint Deniz Seferleri’ni bafllatt›.
Bu amaçla 1538, 1551, 1552 ve 1553 y›llar›nda dört
deniz seferi düzenlenmifltir. Osmanl› Devleti bu seferlerden istedi¤i sonucu alamad›.
tan›nmamas›,
– Bölgedeki Müslüman sultanl›klardan yeterince
yard›m al›namamas›,
– Seferlere gereken önemin verilmemesi
Ancak her türlü olumsuzluklara ra¤men Habeflistan al›nd›. Arap Yar›madas›’n›n tamam›nda, K›z›ldeniz ve Basra Körfezi’nde Osmanl› hakimiyeti kuruldu.
Akdeniz’deki Osmanl› faaliyetleri Kanuni Dönemi’nden sonra da sürdürülmüfltür. Bu yeni dönemde flu önemli geliflmeler yafland›:
II. Hint Deniz Seferi’nde Osmanl› donanmas›na komuta eden ünlü
Türk denizcisi Piri Reis, donanmay› Basra’da b›rakarak M›s›r’a dönmesi
üzerine idam edilmifltir.
K›br›s’›n Fethi: Akdeniz ticaretinin güvenli¤i için jeopolitik öneme sahip K›br›s’›n fethine karar verildi.
II. Selim’in emriyle Lala Mustafa Pafla komutas›ndaki Osmanl› donanmas› aday› ald› (1570).
Bu seferlerdeki baflar›s›zl›¤›n temel nedenleri:
– Portekiz donanmas›n›n güçlü olmas›,
‹nebaht› Deniz Savafl›: K›br›s’›n al›nmas›, Avrupa’da Osmanl›lara karfl› bir Haçl› donanmas› kurulmas›na yol açt›. Osmanl› donanmas›yla ‹nebaht›
Körfezi’nde karfl›laflan haçl›lar, burada yaflanan
deniz savafl›nda Osmanl› donanmas›n› yakt› (1571).
– Hint sular›n›n Osmanl› denizcilerince yeterince
Tunus’un Fethi: Tunus’taki ‹spanyol hakimiyetine
– Osmanl› donanmas›n›n aç›k denizlere uygun olmamas›,
51
DÜNYA GÜCÜ OSMANLI DEVLET‹
son verilerek Kuzey Afrika’da önemli bir fetih gerçeklefltirildi (1574).
Fas’›n Osmanl› himayesine al›nmas›: Fas Sultanl›-
5.34
¤›’nda taht mücadelesi bafllay›nca, Cezayir Beylerbeyi Ramazan Pafla Vadi’üs Seyl Savafl›’nda Portekizleri yenerek Fas’› Osmanl› himayesine ald›
(1576).
Fransa'ya kapitülasyonlar veriliyor...
Osmanl›-Frans›z iliflkileri, Fransa kral› I. Fransuva’n›n Alman ‹mparatoru fiarlken’e esir düflmesi
ve Kanuni’den yard›m istemesiyle bafllad›. Kanuni,
Macaristan ve Avusturya seferiyle Alman imparatorunun Avrupa’daki siyasi gücünü k›rm›fl, I. Fransuva’n›n serbest kalmas›n› sa¤lam›flt›r.
Kanuni bu geliflmelerden sonra; Avrupa’da Türklere karfl› oluflan haçl› birli¤ini k›rmak ve Ümit Burnu’nun keflfedilmesiyle sönmeye bafllayan Akdeniz
ticaretini yeniden canland›rmak amac›yla Fransa’ya ticari ve hukuki imtiyazlar vermifltir (1535).
Avrupal›lar taraf›ndan kapitülasyon, Osmanl›lar
taraf›ndan ise imtiyaz-› mahsusa denilen imtiyazlar flu hükümleri içeriyordu:
– Fransa Osmanl› sular›nda düflük gümrükle ve
serbestçe ticaret yapabilecektir.
– Frans›z tüccarlar›n hukuki davalar›na Frans›z bir
hakim bakacakt›r.
– Osmanl› topraklar›nda ölen Frans›z tüccarlar›n
mallar› Fransa’daki varislerine teslim edilecektir.
– Osmanl› tüccarlar› da Fransa’da ayn› haklardan
yararlanacakt›r.
– Kapitülasyonlar iki hükümdar hayatta kald›¤› sürece geçerli olacakt›r.
Kapitülasyonlar Co¤rafi Keflifler’in etkisi ile gerileyen Akdeniz ticaretini canland›rmay› ve Avrupa'n›n siyasi birli¤ini parçalamay› hedefledi ve k›smen hedefine ulaflt›. Zamanla di¤er Avrupa ülkelerine de tan›nmaya baflland›.
1541'de Barbaros Hayrettin Pafla komutas›ndaki
Osmanl› donanmas›yla Fransa kral›n›n yard›m talebi üzerine Marsilya'ya gitti. Bunun üzerine ‹spanya
ile Fransa aras›nda anlaflma imzalad›.
OSMANLILARDA HUKUK, B‹L‹M, TEKNOLOJ‹K VE SANATSAL ALANINDAK‹ GEL‹fiMELER
5.35
Hukuk alan›ndaki geliflmeler
Osmanl›larda "Ülke hanedan›n ortak mal›d›r." ilkesinin yerini, I. Murat Dönemi’nden itibaren “Ülke
padiflah ve o¤ullar›n›n mal›d›r." ilkesi alm›flt›r.
Fakat kimin ne flekilde tahta geçece¤i belli esaslara ba¤lanmam›flt›. Bu anlay›fl, taht mücadelelerini
beraberinde getiriyor, devletin otoritesinin zaman
zaman zay›flamas›na yol aç›yordu.
Fatih Dönemi’ne kadar bu konuyla ilgili herhangi
bir düzenleme yap›lmam›flt›r. Bu durumu önlemek
amac›yla Fatih taraf›ndan, Kanunname-i Ali Osman olarak isimlendirilen bir kanunname yay›nland›.
Buna göre, tahta geçen padiflaha, gere¤i durumunda nizam-› alem için kardefllerini öldürme yetkisi veriliyordu. Merkeziyetçili¤i güçlendirmeye
dönük bu kanunname, veraset sistemindeki ilk
önemli düzenleme niteli¤indedir.
Osmanl› hukuk sistemi fler’i ve örfi hukuk kuralla-
52
r›ndan oluflan bir nitelikte idi. ‹slam inanc›na göre
düzenlenmifl olan fler’i hukuk kurallar›, ülkede yaflayan tüm Müslüman unsurlar için ba¤lay›c› nitelikteydi.
Örfi hukukun kayna¤› ise Türk gelenekleri ve egemenlik alt›na al›nan yörelerin devam ettirilen kurallar› idi. Örfi kurallar›n fler’i kuralara uygun olmas› bir zorunluluktu.
Padiflahlar, yay›nlad›klar› kanunnamelerde örfi ve
fler’i hukuk hükümleri beraber kullan›rd›. Örfi kanunlar fermanlar arac›l›¤›yla duyurulurdu. fier’i
düzenlemeler ise padiflah ad›na fleyhülislam ve kad› taraf›ndan yap›l›rd›.
Osmanl› Devleti'nde ilk defa genifl çapl› yaz›l› kanunlar Fatih Dönemi’nde Kanunname-i Ali Osman
ad›yla haz›rland›.
Kanuni Dönemi’nde ise çok say›da kanunname ç›kar›ld›¤› görülmektedir. Kanunnameler pek çok
DÜNYA GÜCÜ OSMANLI DEVLET‹
Osmanl› topraklar›nda yaflayan gayrimüslim unsurlar için fler’i kurallar uygulanmam›flt›r. Fakat bu
topluluklar, yürürlükteki örfi kurallara t›pk› Müslümanlar gibi uymak zorunda idi.
Osmanl› Devleti’nde kad›lar›n görevlerini etki ve
bask› alt›nda kalmadan yapabilmeleri için gerekli
tedbirler al›nm›flt›. Kad›lar kararlar›nda serbestti.
Bu yarg› ba¤›ms›zl›¤›n›n korunmas›na önem verildi¤ini göstermektedir.
Osmanl› Devleti’nde kad›lar fler’i ve hukuki konularda yarg› görevini yürütür, mahkemelerde hakimlik yapard›. Bununla birlikte, kazalarda belediye ifllerini görür ve hükümet emirlerinin uygulanmas›n› sa¤lard›.
Kad›lar›n yarg› d›fl›ndaki temel görevleri, evlenme
ve boflanma ifllerini yürütmek, nafaka ve miras iflleri ile ticaret davalar›nda karar vermek ve vergilerin düzenli flekilde hazineye aktar›lmas›n› sa¤lamakt›.
farkl› konu ile ilgili olabilmekteydi.
5.36
Osmanl›larda bilim ve teknoloji
Fatih Dönemi, Osmanl› Devleti’nde bilimin zirveye
ç›kt›¤› dönem olarak nitelendirilir. Bunun en önemli sebebi Fatih’in bilim adamlar›n› himaye etmesi
ve onlara sayg› göstermesidir.
‹stanbul’un fethinden sonra Fatih’in ‹stanbul’da
hizmete açt›¤› külliye devrin en önemli bilim adamlar›n› bir araya getirmiflti. Külliyenin “Sahn-› Seman Medresesi” diye adland›r›lan bölümü Osmanl›
kültür hayat›n›n önemli kurumlar›ndan biridir.
Fatih bilim adamlar›n› ‹stanbul’a davet ederek onlara çal›flma f›rsat›n› vermifl ve desteklemifltir.
Dünyaca ünlü matematikçi Ali Kuflçu, bunun en güzel örne¤idir.
farkl› olarak t›p medresesi de bulunmaktayd›.
Kanuni Dönemi’nde büyük bir co¤rafyac› olan Piri
Reis yetiflmifltir.
Kitab-› Bahriye adl› eserinde; limanlar, f›rt›nalar,
med ve cezir, pusula kullan›m› ile bilgiler veren Piri
Reis, dünyan›n yuvarlakl›¤›ndan ve Amerika’n›n
keflfinden de söz etmektedir.
Muhit, Miratül Memalik, Mirat-› Kainat eserlerini
yazan Seydi Ali Reis devrin di¤er bir co¤rafyac›s›d›r.
Piri Reis haritas›
Ali Kuflçu, Fatih'in huzurunda
Osmanl› ülkesinde ilk t›p medresesi Y›ld›r›m Bayezid taraf›ndan aç›ld›. Fatih Dönemi’nde de t›p alan›nda önemli çal›flmalar yap›ld›.
Bu dönemde yetiflen en önemli t›p adamlar›ndan
biri Sabuncuo¤lu fierafettin'dir. Eserlerinde cerrahi müdahale tekniklerini göstermifl, kendi buldu¤u
teknikleri resimli flekilde anlatm›flt›r.
XVI. yüzy›lda Kanuni’nin yapt›rd›¤› Süleymaniye
Külliyesi, bu yüzy›l›n bilimsel çal›flmalar›n› zirveye
tafl›m›flt›r. Külliyede di¤er bilim kurulufllar›ndan
Bu dönemde matematik alan›nda çal›flmalar yap›lm›flt›r. Devrin önemli matematikçisi Sinan Pafla,
kaleme ald›¤› eserlerle büyük bir üne kavuflmufltur.
Ayr›ca Hocazâde Mustafa, Molla Mehmet Zeyrek,
Molla Lütfi, Molla Hüsrev bu döneme damgas›n›
vuran di¤er bilim adamlar›d›r.
Amasyal› fiükrullah, Enveri ve Tursun Bey tarihle
ilgili eserler kaleme alm›fllard›r.
II. Bayezid devrinde bilimsel çal›flmalar ayn› h›zla
devam etmifltir. Matematikte, Molla Lütfi, Sinan
Pafla, Muslihiddin Bin Sinan, Tarihte, Afl›kpaflaza-
53
DÜNYA GÜCÜ OSMANLI DEVLET‹
de, Neflri, ‹dris-i Bitlisi, Kemalpaflazade önemli
eserler yazarak çal›flmalara ›fl›k tutmufllard›r.
Yavuz Dönemi’nde, Matrakç› Nasuh yazd›¤› matematik kitab› ile Yavuz Sultan Selim taraf›ndan büyük bir takdir görmüfl ve desteklenmifltir.
ha net ve do¤ru gözlemler yapt›¤› bilinmektedir.
Ancak Takiyüddin’in rasathanesi 1580 y›l›nda baz›
çevrelerin etkisiyle y›kt›r›lm›flt›r.
Kemalpaflazade, Ebussuud Efendi ve Zembilli Ali
Cemali Efendi, yapt›klar› çal›flmalarla ‹slâm hukuku
alan›nda ün kazanm›fllard›r.
XVI. yüzy›lda astronomi bilimi ile ilgili olarak çal›flmalar yap›lm›fl, Takiyüddin Mehmet taraf›ndan ‹stanbul’da bir rasathane (gözlemevi) kurulmufltur
(1578).
Takiyüddin, Günefl ve Ay tutulmalar›n› hesaplamaya çal›flm›fl, kendi gelifltirdi¤i tekniklerle gözlemler
yapm›flt›r. Gözlemleri s›ras›nda mekanik saat kullanm›flt›r.
Astronomi hesaplamalar›nda ondal›k kesirlere göre trigonometri cetvelleri haz›rlam›flt›r.
Ekliptik ile ekvator aras›ndaki aç›y› sadece 1 dakika
40 saniye farkla bulan Takiyüddin, sabit y›ld›zlar›n
yerlerinin belirlenmesinde Venüs gezegenini kullanarak daha do¤ru sonuçlara ulaflm›flt›r. Otomatik
makineler üzerine bir eser kaleme alm›flt›r.
Takiyüddin’in kendisi ile ayn› dönemde yaflayan
Avrupal› tan›nm›fl astronom Tycho Brahe'den da-
5.37
Osmanl›larda askeri malzemelerle ilgili olarak da
bilimsel çal›flmalar yap›lm›flt›r.
Fatih’in topçulu¤un temeli olan balistik sahas›ndaki araflt›rmalar› ve surlar› y›kmak için haz›rlanan
büyük çapl›, havan toplar› ve tahrip bombalar›, dönemin teknolojik durumunu aç›kça ortaya koymaktad›r.
Gemi yap›m› ile ilgili teknolojik veriler dikkate al›narak infla edilen tersaneler, Türk denizcili¤ini zirveye ç›karm›flt›r.
Denizcilik alan›nda elde edilen bu üstünlük XVI.
yüzy›l sonlar›na kadar devam etmifltir.
Osmanl› edebiyat›
Divan Edebiyat›: Bu dönemde yetiflen flairler fliirlerini divan ad› verilen bir kitapta toplamaktayd›. Osmanl› divan fliirinin mesnevi, kaside, gazel ve rubai
gibi çeflitleri vard›. Konusu aflk, güzellik ve tasavvuftu.
XV. yüzy›lda fieyhi, Ahmed Pafla ve Necati, divan›n
ilk örneklerini kaleme ald›lar. Nesir alan›nda ise Sinan Pafla’n›n yazd›¤› Tazarruat adl› eser, dönemin
en baflar›l› eserlerinden biri olarak kabul edilmifltir.
XVI. yüzy›l divan edebiyat›n›n zirveye ç›kt›¤› dönemdir. Baki, fliir sanat›ndaki üstünlü¤ünü yüzy›llarca korumufltur. En ünlü eseri Divan’d›r.
Yine bu dönemin fliir üstad› Fuzuli, yazd›¤› Leyla ile
Mecnun ile edebiyat dünyas›nda önemli bir yer tutmufltur. Nesimi ve Ruhi de bu edebiyat türünün
önemli isimleri aras›ndad›r.
Halk Edebiyat›: Türkler Orta Asya’da babadan o¤ula geçen sözlü edebiyatlar›n›, Anadolu’ya geldik-
54
fiahi topu
ten sonra yaz›ya dökerek halk edebiyat›n›n ilk
eserlerini ortaya koymufllard›r.
Ellerinde sazlar›yla köy köy gezerek dolaflan saz
flairleri halk taraf›ndan desteklenmifltir. Bunlar aflk
türküleri, maniler, destanlar, koflmalar, sevgililer
için a¤›tlar söylemekteydiler.
Tan›nm›fl halk edebiyat› ozanlar›na Pir Sultan Abdal, Bahfli, Kul Mehmet ve Köro¤lu’nu örnek gösterebiliriz. XVI. yüzy›lda Karacao¤lan, halk edebiyat›n›n önemli bir temsilcisidir.
Tasavvuf Edebiyat›: Dini motiflere a¤›rl›k veren flairlerin ortaya koydu¤u edebiyat çeflididir. Bu türün
ortaya ç›kmas›nda Mevlevilik ve Bektaflilik gibi tarikatlar›n etkisi vard›r.
Bu edebiyat›n en güzel örnekleri Hac› Bektafl-› Veli ve Yunus Emre taraf›ndan ortaya konmufltur.
Kaygusuz Abdal bu edebiyat türünün di¤er bir
temsilcisidir.
DÜNYA GÜCÜ OSMANLI DEVLET‹
5.38
Osmanl›larda güzel sanatlar
Minyatür: Osmanl›larda resim sanat› fazla geliflmemiflken daha çok minyatür sanat› ön plânda tutulmufltur.
Seramik Sanat›: Osmanl›larda XIV. yüzy›ldan itibaren ‹znik’te seramik sanat›n›n ilk örnekleri verilmifltir.
Ancak Fatih portre sanat›na önem vermifl, Avrupal› sanatç› Bellini’yi saray›na davet ederek portresini yapt›rm›flt›r. II. Bayezid Dönemi’nde ise Türkmen minyatürleri etkili olmufltur.
Beyaz ve lacivert rengin hakim oldu¤u tabaklarda
bitki, y›ld›z ve hayvan figürlerine yer verilmifltir.
XVI. yüzy›lda seramik sanat›nda daha çok çiçek
motifleri ön plana ç›km›flt›r.
Kanuni zaman›nda kitap süslemeleri ve tarihi olaylar›n tasvirleri dikkat çekmektedir. Matrakç› Nasuh
Barbaros’un Preveze zaferini ve Kanuni’nin do¤u
seferlerini tasvir etmifltir.
Çinicilik: Çinicili¤in ilk merkezi ‹znik olmakla beraber bu sanat daha çok Kütahya’da geliflmifltir. Do¤uda ise Diyarbak›r, çinicili¤in merkezi durumuna
gelmiflti. Osmanl› çini sanat›n›n ilk önemli örnekleri, Bursa Yeflil Camii, Yeflil Türbe, Topkap› Saray›’ndaki Çinili Köflk olarak gösterilir.
III. Murat, Nakkafl Osman’a portresini yapt›r›rken
onun sanat faaliyetlerini desteklemifltir. Nakkafl
Osman, Surname adl› eserinde III. Murat’›n o¤luna
ait 250 adet kompozisyona yer vermifltir.
‹stanbul’da Süleymaniye Camii, Rüstem Pafla Camii çini sanat›n›n XVI. yüzy›ldaki en önemli çal›flmalar› olarak kabul edilmektedir.
Cilt Sanat›: Fatih Devri cilt sanat›nda klasik Osmanl› sanat› ve sadeli¤i dikkat çekmektedir. XVI.
ve XVII. yüzy›llarda ise daha gösteriflli ve süslü
eserler meydana getirilmifltir.
Hat Sanat›: Güzel yaz› sanat› olarak da nitelendirilebilecek olan hat, Osmanl›larda zirveye ç›km›flt›r.
Bu sanatla ilgilenen hattatlar, sülüs, nesih, muhakkak, reyhani, tevki ve rika gibi teknikler kullanarak
yaz›ya ayr› bir gösterifl katm›fllard›r.
Fatih Dönemi’nde Amasyal› fieyh Hamdullah ünlü
bir hat ustas›d›r.
Osmanl›lar minyatür sanat›nda ileri düzeydedir.
5.39
Süleymaniye Camisi'nin kubbesinde yer alan yaz›lar Ahmet Karahisari’ye aittir.
Osmanl› mimarisi
Osmanl› Devleti’nde s›n›rlar›n geliflmesine paralel
olarak, yap› üslubunda ve estetik manada mimaride önemli bir tak›m geliflmeler meydana geldi¤i
görülür.
Yavuz Sultan Selim ve Kanuni Sultan Süleyman ile
seferlere kat›lan Mimar Sinan, fethedilen bölgelerin sanat eserlerini incelemifl ve kendine has yeni
mimari anlay›fl›yla XVI. yüzy›la damgas›n› vurmufltur.
Mimar Sinan’›n kendi deyimiyle; ç›rakl›¤›n› fiehzadebafl› Camisi, kalfal›¤›n› Süleymaniye Camisi, ustal›¤›n› da Selimiye Camisi’nde görmek mümkündür.
Osmanl› tarihinin mimari eserlerinden biri ‹stanbul’un fethinden sonra Fatih’in yapt›rd›¤› Topkap›
Saray›’d›r.
Topkap› Saray›, tarihi süreç içinde farkl› padiflahlar
taraf›ndan yap›lan eklemelerle genifllemifl ve
bugünkü görünümüne kavuflmufltur.
Osmanl› padiflahlar› farkl› zamanlarda tüccarlar›n
rahat etmeleri için han ve kervansaray yap›m›na
da özen göstermifllerdir.
Bursa Emir Han›, Koza Han›, Kürkçü Han›, Yeni
Han, Valide Han, Vezir Han› Osmanl› Devleti
taraf›ndan infla ettirilen kervansaray ve hanlardan
baz›lar›d›r.
Askeri amaçla Y›ld›r›m Beyaz›t taraf›ndan yapt›r›lan Anadoluhisar› ve Fatih’in yapt›rd›¤› Rumelihisar› ve Topkap› Saray›’n›n surlar› ‹stanbul ile bütünleflmifl durumdad›r.
55
DÜNYA GÜCÜ OSMANLI DEVLET‹
5.40
Osmanl›larda e¤lence ve spor
‹nsanlar›n dinlenme ve e¤lenmeleri için Osmanl›lar
zaman›nda önemli mekanlar seçilmifl ve bu bölgeler için özel yasalar ç›kar›lm›flt›r.
fiehrin nispeten d›fl›nda, insanlar›n tabiatla bafl bafla kalarak dinlenmesi için özenle korunan bu bölgeler aras›nda flunlar› gösterebiliriz: A¤a Çay›r›,
Ka¤›thane, Bo¤az k›y›lar›, Çaml›ca, Göksu Deresi
ve Belgrat Ormanlar›.
Avrupa dahi hakl› flöhrete ulaflan Türk hamamlar›
ise ayr› bir e¤lence ve dinlenme yerleriydi.
Türk toplumu kahve kültürü ile XVI. yüzy›lda tan›flm›flt›r. Buralarda genellikle tavla, satranç oynan›r,
müzik dinlenir, flairler ve edebiyatç›larla sohbetler
yap›l›rd›.
Halk›n, di¤er e¤lence kaynaklar› aras›nda Türklere
has orta oyunu, meddah, karagöz gibi seyirlik
oyunlar vard›.
Meddah, eski hikaye ve destanlar› çeflitli taklitlerle
mahalle aralar›nda canland›r›r. ‹bret al›nmas› için
seyrederken düflündüren taklitlerle insanlar›n ilgisini çekerdi. Orta oyunu ve Karagöz özellikle Ramazan gecelerinin vazgeçilmez e¤lence ve nefle
kaynaklar›ndand›.
Bunlar›n d›fl›nda, ordunun sefere ç›kmas›, zaferlerin kutlanmas›, flehzadenin do¤um ve sünnet törenleri, padiflah›n cuma alay›, Mekke’ye arma¤anlar›n yollanmas› (Surre Alay›) gibi olaylar halk›n
büyük ilgisini çekerdi.
Osmanl›larda spor deyince akla daha çok ok atmak, k›l›ç kullanmak, ata binmek ve m›zrak kullanmak (cirit) gelmekteydi.
REFORM
5.41
Reform’un nedenleri
Katolik Kilisesi, Orta Ça¤ boyunca Avrupa’da oldukça etkindi. Genifl topraklara sahip Kilise mensuplar›
ve papalar, zenginlik ve lüks içinde yafl›yordu.
Genifl halk kitleleri ise ekonomik bak›mdan kötü
durumda idi.
Papalar, endüljans ad› verilen belge karfl›l›¤›nda insanlar›n günahlar›n› ba¤›fllayabiliyordu. Bu belge
karfl›l›¤›nda Kilise önemli kazançlar elde etmekteydi.
‹nsanlar› dinden ç›karmak anlam›na gelen aforoz
yetkisine sahip olan papalar, ciddi bir siyasi etkinli¤e de sahip olmufltur. Öyle ki, papan›n veya onun
bir temsilcisinin elinden tac giymeyen kral›n krall›¤› geçerlilik kazanm›yordu.
5.42
Genifl halk kitleleri Katolik Kilisesi’nin elefltirilemez
olarak görülen ö¤retilerini sorgulamaya bafllad›.
Rönesans’la birlikte Avrupa’da, deney ve gözleme
dayanan pozitif düflünce güçlenmifl, skolastik düflünce y›k›lm›flt›r.
‹flte Reform böyle bir ortamda flekillenmifltir. Reform’un kelime anlam› öze ba¤l› kal›narak yeniden
düzenleme yap›lmas›d›r.
Kavram olarak ise Reform, XVI. yüzy›lda Almanya'da bafllayan, Katolik H›ristiyan inanc›n› yeniden
yorumlama hareketidir.
Reform’un geliflimi
Reform temelde dini alanda bafllam›fl, ancak sonuçlar› itibariyle farkl› pek çok alanda yans›malara
yol açm›flt›r. Avrupa’da Rönesans’la bafllayan özgürleflme süreci Reform’la birlikte yeni bir döneme
girmifltir.
Katolik Kilisesi’nde bir düzenlemesi yap›lmas› gerekti¤i, Reform öncesinde de kimi çevreler taraf›ndan dile getirilmiflti. Ancak bu düflünceler papalar
taraf›ndan dikkate al›nmam›flt›r.
56
Bu arada matbaan›n kullan›lmaya bafllanmas›yla,
Avrupa’da insanlar›n kitaba ulaflmas› kolaylaflm›flt›.
Martin Luther taraf›ndan Almanya’da bafllat›lan Reform, Alman
prensleri taraf›ndan desteklenmifltir.
Bir Katolik papaz olan Martin Luther, Kilise’ye karfl› olan elefltirilerini yüksek sesle dile getirmifl, bu
elefltirilerini içeren doksan befl maddelik bir bildiriyi 1517'de Wittenberg Kilisesi'nin kap›s›na asm›flt›r.
Luther bu bildiride Kilise’nin yanl›fllar›n› belirtiyor,
ne flekilde düzeltilmesi gerekti¤inden söz ediyordu. Temel tezi, “Tanr› ile kul aras›na kimse giremez. Tanr› kullar›n›n günah›n› ancak kendisi ba¤›fllar.” fleklindeydi. Din adamlar›n›n af yetkisinin olmamas› gerekti¤ini düflünüyordu.
Luther’in elefltirdi¤i bir di¤er uygulama endülüjans
DÜNYA GÜCÜ OSMANLI DEVLET‹
idi. Günahlar›n ç›kar›lmas› karfl›l›¤›nda Kilise taraf›ndan verilen bu belge, halk aras›nda para ile sat›l›r hale gelmiflti
Luther, Kilise’nin elinde büyük ölçekli topraklar bulundurmas›na karfl›l›k, halk›n ekonomik durumunun son derece kötü olmas›na da tepki göstermifltir.
Luther’in bu fikirleri Alman halk› aras›nda büyük
destek buldu. Papa, Luther’in bu görüfllerini dikkate almak bir yana kendisini aforoz etti. Yak›lmas›na karar verilen Luther, papan›n bask›lar›ndan ve
merkezi yönetim aray›fllar›ndan kurtulmak isteyen
Alman prensleri taraf›ndan himaye edildi.
Luther, Saksonya Elektörü Frederik’in flatosunda
sakland›¤› bu dönemde, yasak olmas›na karfl›n ‹ncil’i Almancaya tercüme etti.
Luther’e onun taraftarlar›na Katolik Kilisesi’ni protesto edenler
anlam›nda Protestan dendi.
Tüm bu geliflmeler siyasi yans›malara yol açt›. Katolik Kilisesi’ni ve papay› himaye eden Kutsal Roma-Germen Devleti ile Luther’i himaye eden Alman prensleri aras›nda çat›flmalar bafllad›.
5.43
Y›llar süren çat›flmalarda Alman prenslerine üstünlük sa¤layamayan Kutsal Roma Germen imparatoru, 1555 y›l›nda Augsburg Antlaflmas›’n› imzalanmak durumunda kald›. Bu anlaflma ile,
– Papa, Protestanl›k mezhebini resmen tan›d›.
– Alman prenslerinin kendi ülkelerindeki kiliselere
egemen oldu¤u ilkesi kabul edildi.
– Halk, prenslerin kabul etti¤i mezhebe girmek zorunda b›rak›ld›.
Reform düflüncesi Avrupa’da yay›l›yor…
Fransa’da Reform hareketleri Kalven taraf›ndan
bafllat›ld›. Kalven taraftarlar› ile Katolikler aras›nda fliddetli çat›flmalar yafland›.
Çat›flmalar sonucunda 1598 y›l›nda Nant Ferman›
yay›nland›. Protestanl›¤›n bir yorumu olan Kalvenizm Fransa’da resmen serbest b›rak›ld›.
‹ngiltere’de Reform hareketleri kral taraf›ndan
bafllat›ld›. ‹ngiliz Kral› VIII. Henri, ‹ngiliz Kilisesi’ni
papal›ktan ay›r›p kendi denetimine ald› ve Katolik
Kilisesi’nden ba¤›ms›z Anglikan Kilisesi’ni kurdu
(1534).
Protestan inanc›, Norveç, ‹sveç, Danimarka gibi ülkelerin halklar› taraf›nda da ilgi ile karfl›lanm›flt›r.
Reformun sonuçlar›
– Avrupa’da mezhep birli¤i parçaland›. Protestanl›k, Kalvenizm, Anglikanizm gibi yeni mezhepler
ortaya ç›kt›.
Reform’un Osmanl› Devleti’ne Etkileri
– Papa ve din adamlar›na ba¤l›l›k azald›.
Osmanl›lar›n uygulad›¤› adaletli yönetim anlay›fl›
ve farkl› inançlara gösterilen hoflgörü, H›ristiyanlar dahil tüm Osmanl› halk›n›n güvenli¤ini sa¤lam›flt›r. Osmanl› yönetimleri kendi tebaas› olan
az›nl›klar› Kilise bask›s›ndan uzak tutmufl ve onlar›n ezilmesine izin vermemifltir.
– Kilise’nin toplum hayat› üzerindeki bask›s›
önemli ölçüde azald›.
– Kilise kendini yenilemek zorunda kald›.
– Katolik karfl›tlar› ile mücadele etmek için Engizisyon mahkemeleri kuruldu.
– Baz› Avrupa ülkelerinde Kilise mallar› ya¤maland›. Katolik Kilisesi’nin ekonomik gücü azald›.
– Cizvit tarikat› kurularak Katolik mezhebinin yay›lmas›na çal›fl›ld›.
– Kilise’nin kültür hayat› üzerindeki bask›s› azald›.
Özgür düflünce ortam› güçlendi. ‹lerleme ve geliflmeyi önleyici engeller kalkt›.
– E¤itim kurumlar› Kilise’nin ve din adamlar›n›n
elinden al›narak laik e¤itim ön plana ç›kar›ld›.
Osmanl› Devleti’nde yaflayan H›ristiyan unsurlar
genifl bir inanç özgürlü¤üne sahipti.
Dini hayatlar›nda özgür olan Ortodoks H›ristiyanlar, Avrupa’da meydana gelen Reform hareketlerinden etkilenmemifltir. Buna karfl›l›k Avrupa’da
mezhep birli¤inin bozulmas› ve çat›flmalar yaflanmas›, Osmanl›lar›n Avrupa’da ilerlemesini kolaylaflt›rd›.
Kanuni Sultan Süleyman Protestanlar› desteklemek suretiyle bu bölünmüfllükten faydalanmaya
çal›flm›flt›r.
57
KAVRAMA TEST‹
( 5.1 - 5.20 )
1.
Osmanl›lar, ‹stanbul Kuflatmas› öncesinde Rumelihisar›’n› infla ettirmifltir.
4.
Bu giriflfliimin temel amac› aflflaa¤›dakilerden hangisidir?
1
O s m a n l › D e v l e t i F a t i h D ö n e m i ’n d e A n a d o l u ' d a k i
egemenlik alan›n› geniflfllletip, siyasi etkinli¤ini art›ra bilmek için,
I. Karamano¤ullar›,
A) Karadeniz üzerinden yap›lan ticareti denetim alt›na almak
II. Akkoyunlu,
B) Bizans yönetiminin Anadolu topraklar› ile ba¤›n›
kesmek
III. Ceneviz
d e v l e t l e r i n d e n h a n g i l e r i i le a s k e r i m ü c a d e l e y e g ir mek durumunda kalm›flfltt›r?
C) Osmanl› birliklerinin Rumeli yakas›na geçiflini kolaylaflt›rmak
A) Yaln›z I
D) Bizans’›n Karadeniz üzerinden yard›m almas›n›
engellemek
B) Yaln›z II
D) I ve II
C) Yaln›z III
E) I, II ve III
E) Katolik-Ortodoks anlaflmazl›¤›n›n sona erdirilmesini önlemek
2.
Fa t i h S ul t an Mehm et ’ i n ‹ st a nbul ' un f et hi n den sonr a
gerçekleflflttirdi¤i,
5.
I. Venediklilere ekonomik alanda baz› ayr›cal›klar
tan›nmas›,
A) Üst düzey devlet memurlar›n›n atamas›n› gerçeklefltirmek
II. Rum Ortodoks Patrikhanesi’nin himaye alt›na
al›nmas›,
B) Savafl ilan›na ve bar›fl yap›lmas›na dair karar vermek
III. ‹stanbul’daki Rum halka inanç ve ibadet özgürlü¤ünün tan›nmas›
C) Divan’da al›nan kararlar›n dine uygunlu¤unu
denetlemek
giriflfliimlerinden hangileri, Avrupa’da H›ristiyan
birli¤inin kurulmas›n› engelleme çabas›yla iliflflkkilidir?
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
D) I ve II
3.
D) Ülkede adaletli bir yönetimle halk›n refah ve
güvenli¤ini sa¤lamak
C) Yaln›z III
E) Savafllarda orduya komuta etmek
E) I, II ve III
XV. yüzy›lda Osmanl›-Venedik iliflflkkilerinin bozulma s›na aflflaa¤›dakilerden hangisinin neden oldu¤u söyle nebilir?
A) Karadeniz ticaret yolu üzerinde Osmanl›lar›n denetim sa¤lamas›
B) Karamano¤ullar› Beyli¤i’nin Anadolu’da geriletilmesi
6.
O s m a n l › D e v l e ti ’ n d e D iv a n › h ü m a y u n ’ d a ,
I. Seyfiye,
II. ‹lmiye,
C) Co¤rafi Kefliflerle yeni ticaret yollar›n›n bulunmas›
III. Kalemiye
D) M›s›r'›n Osmanl› egemenli¤ine girmesi
A) Yaln›z I
E) Anadolu'da Türk siyasi birli¤inin sa¤lanmas›
58
Aflflaa¤›dakilerden hangisi Osmanl› Devleti’nde padi flflaahlar›n görevleri aras›nda yer almaz?
gruplar›ndan hangilerinin temsilcileri yer alm›flfltt›r?
B) Yaln›z II
D) I ve II
C) Yaln›z III
E) I, II ve III
DÜNYA GÜCÜ OSMANLI DEVLET‹
7.
11. Avrupal› devletlerin dünyan›n farkl› bölgelerine yö-
I. Beylerbeyi
nelik olarak bafllatt›klar› Co¤rafi Keflifler'le birlikte
meydana gelen geliflmelerden baz›lar› flunlard›r:
II. Subafl›
III. Kad›
I. Avrupal› devletlerin do¤u ülkeleri ile olan ticari
ba¤› okyanuslara kaym›flt›r.
IV. Yeniçeri A¤as›
V. Sancakbeyi
Yukar›dakilerden hangisi Osmanl› Devleti’nde taflflrra
yönetiminde yer alan görevlilerden birisi de¤ildir?
A) I
B) II
C) III
D) IV
E) V
II. Baharat Yolu'nun Avrupal›lar taraf›ndan kullan›m› azalm›flt›r.
III. Avrupa'da burjuva s›n›f› ön plana ç›kmaya
bafllam›flt›r
me l e r d e n h a n g il e r i n i n O s m a n l › D e v le t i 'n e
Bu geliflflm
o l u m s u z b i r e t k i s i n d e n b a hs e di l e me z ?
8.
Aflflaa¤›dakilerden hangisi Osmanl› Devleti’nde özel
yönetime sahip eyaletler aras›nda yer almam›flfltt›r?
A) Hicaz
B) Bo¤dan
D) Eflak
9.
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
D) I ve II
C) Yaln›z III
E) II ve III
C) K›r›m
E) Ba¤dat
I. S›byan Mektebi
12. XVI. yüzy›lda Avrupa'n›n çeflitli ülkelerinden ‹talya'ya e¤itim ve dini mekanlar› ziyaret etmek amac›yla gelen pek çok kimse, ‹talya'da gördüklerini ülkelerinde uygulamak istediler.
B u du rum ,
II. Enderun
I. Rönesans,
III. fiehzadegan Mektebi
II. Reform,
IV. Medrese
III. skolastik felsefe
Y uka r› da ki e ¤i t i m kur uml a r› nda n han gi l eri ni n O s m a n l› l a r d a sa r a y ›n b ü n y e s i n d e fa a l iy e t g ö s t e r d i¤ i
sö y l e n e bi l i r ?
olgular›ndan hangilerinin yay›l›flfl››na ortam haz›rla m›flfltt›r?
A) Yaln›z III
B) I ve II
D) II ve IV
C) II ve III
E) I, II ve IV
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
D) I ve II
C) Yaln›z III
E) II ve III
13. XV. ve XVI. yüzy›llarda Avrupa'da görülen,
I. elefltirel düflünce anlay›fl›n›n öne ç›kmas›,
me s i n e ;
10. Co¤rafi Keflfliifler'in gerçekleflflm
I. Avrupa’da cesur gemicilerin yetiflmesi,
II. co¤rafya bilgilerinin geliflmesi,
II. sanat ve edebiyata ilgi duyan zengin bir zümrenin ortaya ç›kmas›,
III. pusulan›n Avrupal›larca ö¤renilmesi
III. ‹stanbul'dan giden Bizansl› bilginlerin Antik
Yunan eserlerini tan›tmalar›
me l e r i n d e n h a n g i l e r i n i n o r t a m h a z › r l a d › ¤ › s ö y l e geliflflm
nebilir?
durumlar›ndan hangileri, Rönesans ’›n ortaya ç›k›flfl››na
zemin haz›rlam›flfltt›r?
A) Yaln›z I
A) Yaln›z II
B) Yaln›z II
D) II ve III
C) I ve II
E) I, II ve III
D) I ve III
B) Yaln›z III
C) I ve II
E) I, II ve III
D-E-A / E-C-E / D-E-C-E / C-A-E
59
KAVRAMA TEST‹
( 5.21 - 5.43 )
1.
Rönesans'a kadar bilim ve sanat alanlar›nda ‹slam ülkeleri öncülük yaparken, Rönesans’la birlikte Avrupa
ülkelerinin bu alanlarda öne geçti¤i görülür.
4.
I. Osmanl› egemenlik anlay›fl›n›n de¤ifltirilmek
istenmesi,
I. Avrupa'da kültürel çal›flmalar›n yo¤unluk kazanmas›,
II. halifelik makam›n›n Memlüklerin himayesi
alt›na bulunmas›,
II. Müslüman topluluklar›n sosyal ve kültürel yönden duraklamaya bafllamas›,
III. II. Bayezid’in Safevi tehlikesine karfl› etkisiz
kalmas›
III. Avrupal› toplumlar›n›n Do¤u dünyas› ile olan
iliflkilerinin azalmas›
durumlar›ndan hangileri etkili olmuflflttur?
sonuçlar›ndan hangilerine yol açm›flfltt›r?
B) Yaln›z II
D) I ve II
A) Yaln›z I
C) Yaln›z III
D) I ve II
I I. B a y e z i d Dö n e m i’ n d e ,
I. Kili,
III. Navarin
E) I, II ve III
Aflflaa¤›dakilerden ha ng isi, Yavuz Sultan Selim'in
M e m l ü k D e v le t i ü z e r in e s e f e r d ü z e n l e m e s i n i n n e denleri aras›nda gösterilemez?
B) Yavuz Sultan Selim’im ‹slam birli¤ini sa¤lama politikas›n› benimsemesi
bölgelerinden hangilerinin fethedilmesi, K›r›m’la
kara ba¤lant›s›n›n sa¤lanmas›na yol açm›flfltt›r?
B) Yaln›z II
D) I ve III
C) Yaln›z III
A) Memlük Devleti’nin Osmanl› Devleti’ne karfl› ittifaklar oluflturmaya çal›flmas›
II. Akkerman,
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
E) I, II ve III
5.
2.
Osmanl› Devleti’nde fiehzade Selim, babas› II. Bayezid’e karfl› taht mücadelesine giriflmifltir.
me d e ,
Bu geliflflm
me ,
Bu geliflflm
A) Yaln›z I
2
C) Memlük Devleti’nin Osmanl›lar›n yay›lmas›ndan
rahats›z olmas›
C) I ve II
D) Akdeniz’deki Osmanl› etkinli¤inin güçlendirilmek
istenmesi
E) I, II ve III
E) Osmanl›lar›n Karadeniz ticaret yolunu denetim
alt›na almak istemesi
3.
Avrupa'da XV. yüzy›lda Rönesans'la birlikte skolastik
anlay›fl etkinli¤ini kaybetmeye bafllam›flt›r.
me aflflaa¤›dakilerden hangisine ortam haz›rla Bu geliflflm
m›flfltt›r?
A) Avrupa’da dinin siyasi alandaki etkinli¤inin sürmesine
B) Avrupal› devletlerin ekonomik durumunun güçlendirilmesine
C) Pozitif düflünce anlay›fl›n›n ön plana ç›kmas›na
D) Papa ve din adamlar›n›n dini alandaki etkinli¤inin
sona ermesine
E) ‹slam dünyas› ile olan iliflkilerin gerilemesine
60
6.
Aflflaa¤›dakilerden hangisi, Osmanl› Devleti’nin Mem l ü k D e v l e t i i l e 1 5 1 7 y › l › n d a y a p t › ¤ › Ri d a n i y e S a v a flfl››'n›n sonuçlar› aras›nda yer almaz?
A) Halifelik makam›n›n Osmanl› padiflahlar›na
devredilmesi
B) Baharat Yolu’nun Osmanl›lar›n denetimi alt›na
girmesi
C) Memlük Devleti’nin ortadan kald›r›lmas›
D) Suriye topraklar›n›n Osmanl› egemenli¤i alt›na
al›nmas›
E) Kuzey Afrika fetihlerinin bafllamas›
DÜNYA GÜCÜ OSMANLI DEVLET‹
7.
11. Kanuni Sultan Süleyman Dönemi'nde, Fransa'ya ta -
I. Menzil Teflkilat›
n›nan kapitülasyonlar çerçevesinde aflflaa¤›daki ayr›ca l›klardan hangisi yer almam›flfltt›r?
II. Derbent Teflkilat›
III. Mekkari Taifesi
Y u k a r › d a k i l e r d e n h a n g i s i, O s m a n l › D e v l e t i ’ n d e t i c a r i
faaliyetleri korumak ve geliflflttirmek amac›yla oluflflttu r u l a n k u r u m l a r a r a s › n d a g ö s t e r i le b i l ir ?
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
D) I ve II
8.
C) Yaln›z III
E) I, II ve III
Vak›flar Osmanl› Devleti’nde aflflaa¤›dakilerden
hangisiyle ilgili faaliyetlerde bulunmam›flfltt›r?
A) Frans›z gemileri Osmanl› sular›nda serbestçe ticaret yapacakt›r.
B) Frans›z tüccarlar düflük gümrük vergisi verecektir.
C) Frans›z gemileri Türk sular›nda Osmanl› bayra¤›
tafl›yacakt›r.
D) Türk tüccarlar Fransa'da ayn› haklardan yararlanacakt›r.
E) Frans›z tüccarlar aras›ndaki anlaflmazl›klar Frans›z
elçili¤i taraf›ndan çözülecektir.
A) ‹skan faaliyetleri
B) Yerleflim yerlerinin ihtiyaçlar›n›n karfl›lanmas›
C) Sa¤l›k ve e¤itim ihtiyaçlar›n›n karfl›lanmas›
12 . I. Karacao¤lan
D) Askeri harcamalar›n karfl›lanmas›
E) ‹htiyac› olanlara kredi kulland›r›lmas›
II. Pir Sultan Abdal
III. Kul Mehmet
9.
O s m a n l › D e v l e t i Ka n u n i S u l t a n S ü l e y m a n D ö n e mi’nde,
I. K›br›s,
IV. Köro¤lu
V. Hoca Dehhani
II. Rodos,
Y u k a r › d a v e r i l e n l e r d e n h a n g i s i O s m a n l › De v l e ti ’ n d e
halk edebiyat› alan›nda eserler vermemiflflttir?
III. Malta
A) I
B) II
C) III
D) IV
E) V
a d a l a r › n d a n h a n g i l e r in i e g e m e n l i k a l t › n a a l a r a k A k deniz’deki denetimini güçlendirmiflflttir?
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
D) I ve II
C) Yaln›z III
E) II ve III
13 . Reform’u bafllatan Martin Luther, yasak olmas›na
ra¤men ‹ncil'i Almancaya çevirmifltir.
10. Osmanl› Devleti’nin XVI. yüzy›lda gerçekleflflttirdi¤i
Hint Deniz Seferleri aflflaa¤›dakilerden hangisine yöne liktir?
A) Portekizlilerin Hint sular›ndaki etkinli¤ini sona erdirmeye
Bu çaba,
I. Avrupa’da din adamlar›n›n sayg›nl›¤›n› koruma,
II. halk›n Katolik inanc›na ba¤l›l›¤›n› art›rma,
B) Karadeniz üzerinde egemenlik kurmaya
III. halk›n inanc›n› din adamlar›na ihtiyaç duymadan kayna¤›ndan ö¤renmesini sa¤lama
C) Yeni ticaret yollar› bulunmas›n› engellemeye
a m a ç l a r ›n d a n h a n g il e r i n e y ö n e l i k t i r ?
D) Avrupa’da Haçl› birli¤i kurulmas›n› önlemeye
A) Yaln›z I
E) Akdeniz’de Osmanl› siyasi gücünü art›rmaya
B) Yaln›z II
D) I ve II
C) Yaln›z III
E) II ve III
D-C-C / C-E-D / E-D-B-A / C-E-C
61
06
ARAYIfi YILLARI
(1600-1700)
XVII. yüzy›lda Asya, Avrupa ve Osmanl› Devleti’nin durumu
Peki, Osmanl› Devleti neden sorunlar yaflamaya bafllad›
Sorunlar bunlarla bitmiyor
XVII. yüzy›lda Osmanl›-Avusturya ve Osmanl›-‹ran iliflkileri
1555 sonras› dönemde Osmanl›-‹ran iliflkileri
Osmanl› Devleti’nde iç isyanlar
Osmanl›lar Avrupa’n›n geliflimine ayak uyduram›yor
(Genç) II. Osman Dönemi ve Islahatlar›
IV. Murat Dönemi ve ›slahatlar›
Toprak sisteminde sorunlar yaflan›yor
XVII. yüzy›lda Avrupa’da siyasi durum
XVII. yüzy›lda Avrupa’da bilim ve teknik alan›ndaki geliflmeler
IV. Mehmet Dönemi siyasi olaylar›
II. Viyana Kuflatmas›
XVII. yüzy›lda Osmanl› Devleti’nde kültür, bilim, sanat ve mimari
62
ARAYIfi YILLARI
XVII. YÜZYILDA ASYA VE AVRUPA
6.1
XVII. yüzy›lda Asya, Avrupa ve Osmanl› Devleti’nin durumu
XVII. yüzy›lda Avrupa’da feodal yönetimlerin birkaç ülke hariç art›k kalmad›¤› ve mutlak krall›klar›n
k›ta genelinde egemen durumda bulundu¤u görülmektedir. Bu konuda Fransa ve ‹ngiltere öncülük
yapm›fl ve bu ülkelerde krallar otoritelerini güçlendirmifltir.
Co¤rafi Keflifler’in Avrupa devletlerine olan ekonomik etkisi bu dönemde aç›kça görülmeye bafllad›. Avrupal› devletler bu dönemde zenginliklerini
art›rd›.
Osmanl› Devleti’nin Genel Durumu
Osmanl› Devleti’nin egemenlik alan› XVII. yüzy›lda
Viyana’dan Kafkasya'ya; Fas’tan ‹ran’a uzanmaktayd›.
Osmanl› Devleti, bu genifl co¤rafyada pek çok
farkl› etnik grubu bünyesinde bar›nd›ran bir
imparatorluk görünümündeydi.
Buna karfl›n Osmanl› ülkesinde bu dönemde baz› iç
ve d›fl sorunlar da yaflanmaya bafllam›flt›.
Keflifler, Avrupa’da bilinmeyen yerlere gitme düflünce ve aray›fllar›n› güçlendirmifltir.
Sömürgecili¤i beraberinde getiren bu yar›fl, Portekiz ve ‹spanya taraf›ndan bafllat›lm›flt›. Ancak zamanla bu yar›flta ‹ngiltere, Fransa ve Hollanda gibi
ülkelerin ön plana ç›kmaya bafllad›¤› görülmektedir.
Avrupa devletleri taraf›ndan dünyan›n de¤iflik bölgelerinde sömürgeler elde edildi. Özellikle Uzak
Do¤u ve Hint Okyanusu, ilk planda Avrupal› devletlerin ekonomik ve siyasi denetimi alt›na girmeye
bafllad›.
Asya’n›n Genel Durumu
XVII. yüzy›lda Asya’da güçlenerek ön plana ç›kmaya bafllayan devletlerden birisi de Rusya’d›r. Alt›n
Orda Devleti’nin y›k›lmas›ndan sonraki dönemde
güçlenen Ruslar, güneye ve do¤uya do¤ru yay›lma
imkan› elde etmifltir.
Bu arada Alt›n Orda Devleti’nin topraklar›nda Özbekler güçlenmeye bafllad›. Baz› Türk hanl›klar› kuruldu.
Kazak Hanl›¤›, K›rg›z, Kaflgar ve Babür Devleti, Orta Asya ve Hindistan’da önemli birer siyasi güç durumuna gelmifl ve Türk kültürünün buralarda yay›lmas›na katk› yapm›fllard›r.
Bu devletler döneminde verilen eserlerin önemli
bir k›sm›, bölgedeki Türk kültürünün günümüze
ulaflan yans›malar›d›r.
Babürname: Babür Devleti’nin kurcusu Babür fiah taraf›ndan
kaleme al›nan bu eflsiz eser bir otobiyografidir. Babür fiah bu kitapta hat›ralar›n›, görme iman› buldu¤u yerleri ve o bölgelerin
geleneklerini Türkçe olarak aktarm›flt›r.
Babür Han
örnek soru
Osmanl› ‹mparatorlu¤u'nun egemenli¤i alt›nda bulunan topraklar, devletin kuruluflundan XVII. yüzy›l›n
sonlar›na kadar artm›flt›r.
B u b i l g i y e d a y a n a ra k O s m a n l › ü l k e s i n d e ,
I. Gelir ve giderlerin miktar› de¤iflmifltir.
II. Merkezi otoritenin sa¤lanmas› kolaylaflm›flt›r.
III. S›n›rlar yeniden belirlenmifltir.
fl›labilir?
yarg›lar›ndan hangilerine ulafl›
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
D) I ve III
C) Yaln›z III
E) II ve III
(2003 - ÖSS)
çözüm
Osmanl› egemenli¤i alt›ndaki topraklar›n artmas›,
gelir miktar›n›n de¤iflmesine ve s›n›rlar›n›n yeniden
belirlenmesine yol açm›flt›r.
Cevap D
63
ARAYIfi YILLARI
6.2
Peki, Osmanl› Devleti neden sorunlar yaflamaya bafllad›?
Merkezi Yönetim Zay›flamaya Bafllad›: Osmanl› padiflahlar› sahip olduklar› mutlak yetkilerle, merkezinde kendilerinin bulundu¤u bir yönetim anlay›fl›
oluflturmufllard›r.
Bu tarz bir yönetimde padiflahlar›n kiflilikleri ve yetiflme tarzlar› önem tafl›m›fl, gücü ve devlet otoritesini padiflah›n bizzat kendisi temsil etmifltir.
XVII. yüzy›lda I. Ahmet Dönemi’nde, yaflça en büyük olan flehzadenin tahta geçmesi prensibine dayanan Ekber ve Erfled Sistemi uygulamaya konuldu.
Bu yeni uygulama sancak sisteminin terk edilmesine ve flehzadelerin, yönetim tecrübesi kazanamadan tahta geçmelerine
yol açm›flt›r.
lam›flt›r. Dirlik topraklar›n hak etmeyen kiflilerin
eline geçmeye bafllamas›, beliren aksakl›klar›n temel nedenidir.
Topraklar›n› kaybeden köylüler flehirlere göç etmeye bafllad›, eflk›yal›k yay›ld›. Bu geliflmeler, ülkede sosyal huzurun zedelenmesine, dirlik topraklar›
vas›tas›yla beslenen eyalet askerlerinin say›lar›n›n
azalmas›na ve devletin vergi gelirlerinin düflmesine yol açt›.
örnek soru
fla¤›dakilerden hangisi, Osmanl› ‹mparatorlu¤u'nun
Afla
Duraklama Dönemi'ne girmesinin nedenlerinden
biridir?
A) Ülkede tek söz sahibinin padiflah olmas›
Kafes Usulü olarak nitelendirilen yeni uygulama
uyar›nca flehzadeler sarayda e¤itim görmeye bafllad›. Taht de¤ifliklikleri nedeniyle, flehzadeler kimi
zaman küçük yaflta padiflahl›k makam›na geçmek
durumunda kald›.
Bu durumdaki padiflahlar›n, saltanat dönemlerinde
çevrelerinin etkisi alt›nda kald›klar› ve saray kad›nlar›n›n zaman zaman devlet yönetiminde etkili oldu¤u görülür.
Devlet adamlar›n›n görevlendirilmesinde liyakat
ve kabiliyetin göz ard› edilmeye bafllamas› da merkezi otoriteyi zay›flatan bir baflka geliflmedir.
Toprak Sisteminde Bozulmalar Yafland›: Klasik dönemde sorunsuz bir flekilde uygulanan T›mar sisteminde, XVII. yüzy›lda aksakl›klar belirmeye bafl-
6.3
B) T›mar sisteminin bozulmas›
C) ‹ltizam sisteminin kald›r›lmas›
D) Divan üyelerinin say›s›n›n art›r›lmas›
E) fiehzadelerin taflrada görevlendirilmesi
(ÖYS 1997)
çözüm
T›mar sisteminin bozulmas›, Osmanl› Devleti’nin XVII.
yüzy›lda duraklama dönemine girmesine yol açm›flt›r.
Bu geliflme Osmanl› Devleti’nde pek çok sorunu beraberinde getirmifl, farkl› alanlarda s›k›nt›lara neden olmufltur.
Cevap B
Sorunlar bunlarla bitmiyor...
Askeri Yap›da Sorunlar Bafllad›: Toprak sisteminin
bozulmas›, eyalet askerlerinin say›lar›n›n günden
güne azalmas› sonucunu do¤urdu. Eyalet askerleri (T›marl› Sipahiler), say›lar›nda yaflanan azalmaya ba¤l› olarak, zamanla geri hizmet s›n›f› haline
getirilmek durumunda kal›nd›.
Asker miktar›nda ortaya ç›kan boflluk yeniçerilerle
kapat›lmaya çal›fl›ld›. Bu nedenle yeniçerilerin say›s› XVI. yüzy›l bafllar›nda 10.000 civar›nda iken,
XVII. yüzy›lda 80.000’e kadar ulaflm›flt›r.
Yeniçeriler devletten üç ayda bir maafl alan ücretli askerlerdir.
Dolay›s›yla, yeniçeri askerlerinin say›s›nda yaflanan bu anormal
art›fl, Osmanl› maliyesini son derece zor durumda b›rakm›flt›r.
64
Osmanl›lar XVII. yüzy›lda askeri alanda
sorunlar yaflamaya bafllad›.
ARAYIfi YILLARI
Yeniçeri al›m›nda rüflvet ve iltimas›n öne ç›kmas›,
askerlikle ilgisi olmayan kiflilerin Yeniçeri Oca¤›’na
kaydedilmesine yol açm›fl, dolay›s›yla ocakta bozulmalar yaflanmaya bafllam›flt›r.
“Ocak, devlet içindir.” anlay›fl›n›n yerini, “Devlet,
ocak içindir.” anlay›fl›na b›rakt›¤› görülür. E¤itim
yapmay› reddeden yeniçerilerin savafl kabiliyetleri
azalm›fl, ayr›ca Avrupa’da yaflanan askeri geliflmeler takip edilememifltir.
XVI. yüzy›lda alt›n ça¤›n› yaflayan Osmanl› donanmas› da ordu içindeki genel aksakl›klardan pay›n›
alm›fl, denizcilikle fazla ilgili olmayan kifliler donanman›n bafl›na getirilmeye bafllanm›flt›r.
Ekonomik Alanda S›k›nt›lar Bafl Gösterdi: Devlet
için önemli bir gelir kayna¤› olan savafllar bu dönemde, y›llarca süren ve ganimet elde edilmesi bir
yana, büyük masraflar yap›lmas›na neden olan
mücadeleler haline gelmifllerdir. Ayr›ca,
– Yabanc› devletlere verilen kapitülasyonlar,
– Co¤rafi Keflifler’le birlikte Osmanl› Devleti’nin Baharat Yolu’ndan elde etti¤i gelirlerin azalmas›,
– Avrupa’dan gelen alt›n ve gümüfl gibi madenler
nedeniyle Osmanl› paras›n›n de¤er kaybetmeye
bafllamas› ve enflasyon olgusunun güçlenmesi,
– T›mar sisteminin bozulmas› ile birlikte tar›m
üretiminin azalmas›,
– Saray masraflar›n›n artmas› ve s›k yaflanan padiflah de¤ifliklikleri nedeniyle ödenen cülus bahfliflleri Osmanl› maliyesini sarsm›flt›r.
Osmanl› toplumsal düzeni XVII. yüzy›lda bozulmaya bafllad›
Rüflvet, iltimas ve adam kay›rmac›l›¤›n toplumda
yayg›nlaflmas›, hak etmeyen kiflilerin makam sahibi olabilmeleri, toplum ile devlet aras›nda ciddi bir
uçurum meydana getirdi.
Devletin Do¤al S›n›rlar›na Ulafl›ld›: Osmanl› Devleti’nin bu dönemdeki genifl topraklar›n›n sa¤l›kl› bir
flekilde idare edilmesinin ne denli zor oldu¤u, dönemin haberleflme ve ulafl›m flartlar› göz önüne
al›nd›¤›nda daha iyi anlafl›lacakt›r.
Avrupal› Devletler Osmanl› Karfl›t› ‹ttifaklara Yöneldi: Avrupal›lar Osmanl›lar›n Balkan ilerleyifline
Haçl› organizasyonlar›yla karfl› koymufllard›r. ‹lk
dönemlerde askeri aç›dan güçlü olunmas› nedeniyle bu seferlerle bafla ç›k›labilmifl, fakat XVII. yüzy›ldan itibaren yaflanan savafllar Osmanl› Devleti’ni
zor durumda b›rakmaya bafllam›flt›r.
örnek soru
E¤itim Sistemi Bozulmaya Bafllad›: Avrupa’da Rönesans ile birlikte bilim, sanat ve e¤itimde yaflanan
de¤iflme ve geliflmeler, Osmanl›lar taraf›ndan yeterince de¤erlendirilememifltir.
Yeniçeri Oca¤›’nda Duraklama Dönemi'ne kadar
"Ocak devlet içindir." anlay›fl› egemen iken, bu dönemden sonra "Devlet ocak içindir." anlay›fl› egemen
olmaya bafllam›flt›r.
E¤itim kurumlar›nda ilmi yeterlili¤i olmayan kiflilere makamlar verilmesi, bunun yan›nda matematik,
astronomi, kimya gibi derslere e¤itim kurumlar›n›n
müfredatlar›nda daha az yer verilmeye bafllanmas› ciddi aksakl›klar do¤urmufltur.
fla¤›dakilerden hangisi Yeniçeri Oca¤› ’ndaki bu an Afla
flikli¤inin bir sonucu de¤ildir ?
lay›fl de¤ifli
Ayr›ca padiflah hocalar› ve ulemadan baz› ileri gelenlerin çocuklar›na müderrislik gibi görevler verilmeye bafllanm›fl, Beflik Ulemal›¤› ad› verilen yeni
bir kavram ortaya ç›km›flt›r.
C) Gerilemenin h›z kazanmas›
Toplum Yap›s› Bozulmaya Bafllad›: Devletin merkezi otoritesinde yaflanan bozulma, ülkenin iç güvenli¤inin sa¤lanmas›nda da bir tak›m sorunlar yaflanmas›na neden oldu.
A) Devletin güçlü bir dayana¤›n› yitirmesi
B) Yeniçeri Oca¤›’n›n sayg›nl›¤›n›n artmas›
D) Savafllarda yenilginin artmas›
E) ‹syanlar›n artmas›
(ÖSS 1987)
çözüm
Yeniçeri Oca¤›’nda yaflanan bozulma, bu oca¤›n sayg›nl›¤›n› art›rmam›fl, aksine azaltm›flt›r.
Cevap B
65
ARAYIfi YILLARI
6.4
XVII. yüzy›lda Osmanl›-Avusturya ve Osmanl›-‹ran iliflkileri
kileri
Osmanl›-Avusturya ‹liflflk
Avusturya ile Kanuni Dönemi’nde uzun mücadele
ler sonucunda oluflturulan bar›fl ortam›, s›n›r anlaflmazl›klar› nedeniyle XVI. yüzy›l›n sonlar›ndan
itibaren yeniden bozuldu.
Avusturya’n›n Erdel, Eflak ve Bo¤dan beyleri ile ittifak yapmas›yla 1593’te bafllayan savafllarda, Osmanl› Devleti fazla baflar›l› olamad›. III. Mehmet’in
tahta geçerek ordunun bafl›nda sefere ç›kmas›yla
E¤ri Kalesi al›nd›.
III. Mehmet Dönemi’nde 1696’da Haçova Meydan
Savafl› kazan›larak Avusturya ordusu bozguna u¤rat›ld›. Kanije Kalesi al›narak Tiryaki Hasan Pafla kale komutanl›¤›na getirildi. Tiryaki Hasan Pafla, geri
Avusturya’ya karfl› kaleyi baflar›yla savundu.
– Avusturya, Osmanl› Devleti’ne savafl tazminat›
ödeyecekti.
– Avusturya kral›n›n diplomatik aç›dan Osmanl›
padiflah›na denk say›lmas› kararlaflt›r›ld›.
Zitvatorok Antlaflmas›, Osmanl› Devleti’nin Orta Avrupa’daki
üstünlü¤ünü sona erdirmifltir. Avusturya ile yap›lan savafllarda
baflar› kazan›lmas›na karfl›n, diplomatik alanda baflar›l› olunamamas›nda, Anadolu’da Celali ‹syanlar›n›n yaflanmas›, d›flar›da ise
‹ran ile savafl durumunda olunmas› rol oynam›flt›r.
örnek soru
X VI I . y ü z y › l d a O s ma n l › D e v l e t i i l e A v u s t u r y a a r a s › n d a
flanan askeri mücadelelerin temel nedeni afla
fla¤›da yafla
k i l e rd e n h a n gi si d i r ?
A) Osmanl› Devleti’nin Avrupa’daki varl›¤›n›n zay›flat›lmak istenmesi
B) Osmanl› Devleti’nin Baharat Yolu’nu denetim alt›nda tutmas›
C) Osmanl› Devleti’nin çok uluslu bir toplum yap›s›na
sahip olmas›
D) Osmanl› Devleti’nde Yeniçerilerin disiplininin azalmas›
E) Osmanl› Devleti’nde iltizam topraklar›n›n art›r›lmas›
Haçova savafl› zorlukla kazan›lm›flt›r.
1606 y›l›na kadar süren bu savafllar sonunda Osmanl› Devleti ile Avusturya aras›nda Zitvatorok
Antlaflmas› imzaland› (1606). Bu antlaflma ile,
– E¤ri, Kanije ve Estergon kaleleri Osmanl› Devleti’nde kald›.
6.5
XVII. yüzy›lda Osmanl› Devleti ile Avusturya aras›nda
yaflanan askeri mücadelelerin temel nedeni, Osmanl› Devleti’nin Avrupa’daki varl›¤›n›n zay›flat›lmak istenmesidir.
Cevap A
1555 sonras› dönemde Osmanl›-‹ran iliflkileri
Osmanl›lar›n Yavuz Dönemi’nde ‹ran’la bafllayan
mücadeleleri Kanuni Dönemi’nde sürmüfl ve
1555’te Amasya Antlaflmas› ile bar›fl ortam› oluflturulmufltu.
Bu bar›fl ortam› 1577’de Safevi sald›r›lar› nedeniyle bozuldu. Safevilerin bu sald›r›lar›nda, Osmanl›lar›n içeride isyanlarla u¤raflmas›, Avrupa’da ise
Avusturya ile sorunlar yaflamas› cesaretlendirici
rol oynam›flt›r.
1577-1590 Savafllar›: ‹ran fiah› II. ‹smail’in s›n›rlar-
66
çözüm
daki beyleri Osmanl› Devleti aleyhine k›flk›rtmas›
üzerine, III. Murat Dönemi’nde Safevilere karfl› sefer düzenlendi.
Osmanl› ordular› Kafkaslardan Hazar Denizi’ne kadar ilerleyince ‹ran bar›fl istemek zorunda kald›.
‹ki taraf aras›nda 1590 y›l›nda Ferhat Pafla Antlaflmas› imzaland›.
Bu anlaflma ile, Azerbaycan, Gürcistan, Da¤›stan
ve Luristan Osmanl› Devleti’ne b›rak›ld›.
ARAYIfi YILLARI
Osmanl› Devleti Ferhat Pafla Antlaflmas› ile birlikte do¤uda
en genifl s›n›rlara ulaflm›flt›r.
1603-1611 Savafllar›: Osmanl› Devleti’nin bat›da
Avusturya ile savaflmas› ve Anadolu’da Celali ‹syanlar› ile u¤raflmas›n› f›rsat bilen ‹ran fiah› I. Abbas, Osmanl› Devleti’ne savafl açt›.
Amac› Ferhat Pafla Antlaflmas› ile kaybetti¤i yerleri geri almakt›. I. Ahmet Dönemi’nde yaflanan bu
mücadelede Osmanl› Devleti baflar›l› olamad›. Taraflar aras›nda 1611 y›l›nda Nasuh Pafla Antlaflmas›
imzaland›. Bu anlaflmaya göre;
– Osmanl› Devleti, Ferhat Pafla Antlaflmas› ile ald›¤› yerleri ‹ran’a verdi.
– ‹ran, Osmanl› Devleti’ne her y›l 200 deve yükü
ipe¤i vergi olarak ödemeyi kabul etti.
‹ran’›n her y›l vermeyi kabul etti¤i ipe¤i göndermemesi üzerine Osmanl›-‹ran çat›flmalar› yeniden
bafllad›. Mücadeleler 1618 y›l›nda Serav Antlaflmas›’n›n imzalanmas› ile sonuçland›. Osmanl› Devleti
herhangi bir kazan›m sa¤layamad›.
‹ran ile bu dönemde giriflilen son mücadele IV. Murat Dönemi’nde yafland›. Bu mücadele de 1639 y›l›nda Kasr-› fiirin Antlaflmas› ile sona erdirildi.
6.6
Safevilerle bu dönemde giriflilen mücadeleler, Osmanl› Devleti’nin mali yap›s›n›n zarar görmesine, Avusturya ile yap›lan
mücadelelerin güçleflmesine yol açm›flt›r.
örnek soru
O s m a n l› D e v le t i ’ n i n X V I I. y ü z y ›l d a ‹r a n i l e i m z a l a d › ¤ ›
flmalar afla
fla¤›dakilerden hangisine yol açmam›flfl antlaflm
t›r ?
A) Osmanl›-‹ran anlaflmazl›klar›n›n bütünüyle ortadan kalkmas›na
B) Osmanl›lar›n Kafkasya’da güçlenmesine
C) Anadolu’da Osmanl› otoritesinin korunmas›na
D) Osmanl›lar›n do¤u s›n›rlar›n›n güvenli¤ini korumas›na
E) ‹ran’›n Orta Do¤u’daki etkinli¤inin s›n›rland›r›lmas›na
çözüm
Osmanl› Devleti’nin XVII. yüzy›lda ‹ran ile imzalad›¤›
antlaflmalar, Osmanl›-‹ran anlaflmazl›klar›n›n bütünüyle ortadan kalkmas›na yol açmam›flt›r.
Cevap A
Osmanl› Devleti’nde iç isyanlar
XVII. yüzy›lda devletin otoritesinin zay›flamas› ile
birlikte karfl›lafl›lan sorunla, toplumsal olumsuzluklara neden olmufl ve Osmanl› topraklar›nda farkl›
nedenlere dayal› baz› isyanlar bafl göstermifltir.
XVII. yüzy›lda ortaya ç›kan ekonomik, idari ve askeri problemler, devleti ciddi iç ve d›fl sorunlarla
karfl› karfl›ya getirdi.
örnek soru
fla¤›dakilerden hangisi, XVII. yüzy›lda Osmanl› ‹m Afla
p a r a t o r l u ¤ u ' n d a k a d › v e s a n c a k b ey l e r in in h a l kt a n
flekilde para almaya bafll
fllamas›n›n
kanuna ayk›r› bir fle
sonuçlar›ndan biri de¤ildir ?
A) Ülkede ayaklanmalar›n artmas›
B) Yönetime ba¤l›l›¤›n azalmas›
Bu yüzy›lda ‹stanbul ve taflrada, yaflanan sorunlara ba¤l› olarak bir dizi isyan ile u¤rafl›lmak durumunda kal›nd›.
C) Salyaneli eyaletlerin kurulmas›
— Kap›kulu ve t›mar sisteminin yozlaflmas›,
E) Ekonomik durumun bozulmas›
— Ekonominin bozulmas›na ba¤l› olarak halktan
yeni vergilerin al›nmas›,
— Yeniçerilerin disiplinsizli¤i,
— Yerel yöneticilerin halka bask› yapmas›,
Halk›n devlete güvenini sarsm›fl ve isyanlara kat›l›m›n artmas›na neden olmufltur.
D) Reayan›n huzursuz olmas›
(ÖYS 1996)
çözüm
XVII. yüzy›lda Osmanl› ‹mparatorlu¤u'nda kad› ve
sancak beylerinin halktan kanuna ayk›r› bir flekilde
para almaya bafllamas›, salyaneli eyaletlerin kurulmas›na yol açmam›flt›r.
Cevap C
67
ARAYIfi YILLARI
6.7
‹stanbul isyanlar›
‹stanbul isyanlar›n›n temel nedeni merkezi otoritenin zay›flamas›d›r. Yeniçeriler taraf›ndan ç›kar›lm›fl olan bu isyanlar, ço¤unlukla baz› ç›kar çevrelerinden, zaman zamanda halk ve medrese ö¤rencilerinden destek bulmufltur.
‹stanbul isyanlar›nda;
– Yeniçerilerin maafllar›n› yetersiz bulmas›,
– Paran›n ayar›n›n devlet taraf›ndan zaman zaman düflürülmesi,
karfl›s›nda Yeniçeri Oca¤›’n› kald›rmay› düflündü.
Genç padiflah›n düflüncesini ö¤renerek ayaklanan
yeniçeriler, II. Osman’› önce tahttan indirmifl, daha
sonra da öldürmüfltür (1622).
II. Osman, isyan sonunda öldürülen ilk Osmanl› padiflah› olarak
tarihe geçmifltir. Bu olay yeniçerilerin devlet içindeki gücünü ve
etkisini art›rm›flt›r.
– Ulufe ve cülus bahflifllerinin devlet taraf›ndan
zaman›nda ödenememesi,
‹stanbul isyanlar› IV. Murat Dönemi’nde de yafland›.
– Yeniçeri Oca¤›’nda disiplinin bozulmas›,
Küçük yaflta bafla geçen padiflaha gözda¤› vermek
isteyen yeniçeriler, cülus bahfliflini bahane ederek
isyan ç›kard› (1622).
– Ç›kar çevrelerinin yeniçerileri k›flk›rtmalar› etkili olmufltur.
Yeniçeriler bu dönemde istemedikleri devlet
adamlar›n›n görevden al›nmas›n›, hatta öldürülmesini sa¤layabiliyordu.
Yeniçerilerin isteklerinin padiflahlar taraf›ndan yerine getirilmesi, yeniçerilerin siyasi alanda etkinlik
sa¤lamas› yan›nda, halk›n devlete olan güveninin
de zay›flamas›na yol açm›flt›r.
Sadrazam Haf›z Ahmet Pafla isyanc›lar taraf›ndan
öldürüldü. ‹syanc›lar›n isteklerinin yerine getirilmesiyle isyan sona erdi.
Ancak IV. Murat, daha sonraki dönemde ‹stanbul
isyanlar›n›n elebafllar›n› ortadan kald›rm›flt›r.
IV. Mehmet Dönemi’nde ise yeniçeriler, ulufeleri
zaman›nda ödenmedi¤i ve saray halk›n›n yönetime
kar›flt›¤› gerekçeleriyle ayakland›.
‹syanc›lar otuz kadar devlet adam›n›n idam›n› istiyordu.
‹stekleri padiflah taraf›ndan yerine getirildi (1656).
Bu olay Osmanl› tarihinde Ç›nar Vakas› (Vaka-y›
Vakvakiye) olarak an›lm›flt›r.
Yeniçeriler XVII. yüzy›lda s›k s›k isyan etmifltir.
Osmanl› yönetimleri bu dönemde yaflanan isyanlar› sona erdirebilmek amac›yla, zaman zaman isyanc›lar›n liderlerine devlet
görevi verme yoluna da gitmifltir.
‹stanbul isyanlar›n›n en önemlileri, III. Murat, II. Osman, IV. Murat ve IV. Mehmet dönemlerinde görülmüfltür.
III. Murat döneminde ulufe sorunundan dolay› saraya yürüyen yeniçeriler defterdar›n öldürülmesini istedi.
‹syan, isyanc›lar›n isteklerinin yerine getirilmesinden sonra bast›r›labildi (1592).
68
II. Osman, Hotin Seferi’nde disiplinsiz davran›fllar›
‹syanc›lara verilen devlet görevlileri ç›nar a¤ac›na as›lm›flt›r.
‹stanbul’da huzuru bozan bu isyanlar, devlet taraf›ndan ço¤u
zaman fliddet kullan›larak sona erdirilmeye çal›fl›lm›flt›r.
Temelinde ekonomik ç›karlar yatan ‹stanbul isyanlar› hanedan› ve rejimi de¤ifltirmeyi amaçlamam›flt›r. Buna karfl›l›k devlet yöneticileri ve baz› padiflahlar hedef al›nm›flt›r.
ARAYIfi YILLARI
örnek soru
çözüm
flanan isyanlar,
‹stanbul’da XVII. yüzy›lda yafla
I. flehirde düzenin bozulmas›,
II. devlet otoritesinin bozulmas›,
III. t›mar sisteminin bozulmas›
flt›r ?
sonuçlar›ndan hangilerine ortam haz›rlam›flt
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
D) I ve II
6.8
‹stanbul’da XVII. yüzy›lda yaflanan isyanlar, flehirde
düzenin ve devlet otoritesinin bozulmas›na ortam
haz›rlam›flt›r.
T›mar sisteminin bozulmas› ise daha çok Celali ‹syanlar› ile iliflkilendirilebilecek bir olgu olarak gözükmektedir.
Cevap D
C) Yaln›z III
E) I ve III
Celali ve eyalet isyanlar›
Celali ‹syanlar
Eyalet ‹syanlar›
Celali ‹syanlar›n›n temel sebebi, XVII. yüzy›lda ülkede ekonomik durumun bozulmas›d›r.
XVII. yüzy›lda devletin otoritesinin zay›flamas›na
ba¤l› olarak, merkezden uzak eyaletlerde de isyanlar yafland›. Bu isyanlar›n meydana geliflinde,
ba¤›ms›zl›k kazanma, özerklik elde etme gibi düflünceler etkili oldu.
Devlet mali yap›n›n düzelmesi için birtak›m tedbirler aram›fl, iltizam sistemi yayg›nlaflt›r›larak sipahilerin elindeki dirlikler hazineye aktar›lm›flt›r.
Vergilerin art›r›lmas› halk›n topra¤›n› terk ederek flehirlere göç
etmesine sebep olmufltur.
Eyaletlerdeki huzurun bozulmas›nda kad› ve sancak beylerinin haks›z yönetimleri de etkilidir.
Yerel yöneticilerin halktan kanuna ayk›r› olarak
para almalar› halk›n devlete olan güvenini sarsm›flt›r.
Bu dönemde Avusturya ve ‹ran savafllar›n›n uzun
sürmesi, t›marl› sipahilerin topraklar›ndan uzakta
kalmas›na yol açm›flt›r.
Anadolu ç›kan bu ayaklanmalar›n bafll›calar›, Karayaz›c›, Deli Hasan, Tavil Ahmet, Canbolato¤lu ve
Kalendero¤lu isyanlar›d›r.
Eflak, Erdel, Bo¤dan, Yemen, Ba¤dat, Halep ve K›r›m’da ç›kan bu tür isyanlar, devleti uzun süre u¤raflt›rd›. Osmanl› Devleti bu isyanlar› bast›rarak,
söz konusu eyaletlerin devletten ayr›lmalar›n› engelledi.
Bu dönemde Fahrettin Pafla (Lübnan), Abaza Mehmet Pafla (Erzurum), Vardar Ali Pafla (Sivas) gibi
yerel yöneticiler de isyan ç›karm›flt›r.
örnek soru
fla¤›dakilerden hangisi Celali isyanlar›n›n neden Afla
lerinden biri de¤ildir ?
A) ‹ltizam sisteminin kald›r›lmas›
B) Halk›n ödeme gücünün azalmas›
Celali isyanlar›n›n dini bir yönü olmad›¤› gibi, bu
isyanlar belli bir ideolojik düflünceye de dayanm›yordu. Celali isyanlar›;
C) Savafllar›n uzun sürmesi ve baflar›s›z olmas›
– Ekonomik çöküntü yaflanmas›na neden oldu.
E) Yüksek oranda vergi ödemek zorunda kalan köylünün topra¤›n› b›rakmak zorunda kalmas›
– Anadolu’da tar›msal üretimin azalmas›na yol
açt›.
– Toprak sisteminin bozulmas›na, dolay›s›yla
eyalet askerlerinin say›s›n›n azalmas›na ortam
haz›rlad›.
Osmanl› Devleti bu isyanlar› fliddet kullanarak, askeri tedbirlerle bast›rm›fl, sorunlar için kal›c› ve köklü tedbirler alamam›flt›r.
D) Halk›n devlete olan güven ve ba¤l›l›¤›n›n azalmas›
(2008 ÖSS / Sos 2)
çözüm
Osmanl› Devleti’nde iltizam sisteminin kald›r›lmas›,
Celali isyanlar›n›n nedenlerinden biri olarak gösterilemez.
Cevap A
69
ARAYIfi YILLARI
6.9
Osmanl›lar Avrupa’n›n geliflimine ayak uyduram›yor...
Avrupa devletlerinde, XVI. Ve XVII. yüzy›llarda siyasi, ekonomik, kültürel ve sosyal alanlarda köklü
birçok de¤iflim yaflanm›flt›r.
Avrupa’da, ‹ngiltere ve Fransa'n›n öncülü¤ünde insan haklar› ve demokratikleflme gibi konularda,
h›zl› bir geliflme sürecine girildi.
Yaflanan bu süreçte Rönesans ve Reform’un katk›lar› büyük olmufltur.
XVII. yüzy›lda Avrupal› devletlerin yeni ticaret yollar› bulma ve sömürgeler elde etme yar›fl› h›z kazand›.
‹ngiltere, Fransa, ‹spanya, Hollanda, Portekiz gibi
ülkeler, yeni ticaret yollan bulabilmek için Afrika,
Uzak Do¤u, Hindistan, Amerika, Avustralya gibi
bölgelere egemen olmaya yöneldi.
Bu yar›fl, Avrupal› devletler aras›nda sömürge rekabetinden do¤acak çat›flmalara ortam haz›rlam›flt›r.
Osmanl›lar yaflad›klar› iç ve d›fl sorunlar›n etkisiyle bu geliflmeleri yak›ndan izleyemedi.
Co¤rafi Keflifler’in Osmanl› Devleti’ne Etkileri
Deniz ticaretini canl› tutmak ve ekonomik kay›plar› azaltmak isteyen Osmanl› Devleti, Hollanda ile ticari ayr›cal›klar içeren bir antlaflma imzalad›. Gümrük vergileri düflürüldü. Hollandal› tüccarlara ticari
faaliyetlerinde serbestlik tan›nd›.
Bu ve benzeri her giriflim vergi gelirlerinde kayba
yol açt›. Piyasaya bol ve ucuz Avrupa mallar› hakim oldu. Bu durum Osmanl› üreticisine büyük zarar verdi.
Teknolojide yaflanan geliflmeleri izleyemeyen Osmanl› Devleti, denizlerdeki gücünü ve etkinli¤ini
kaybetmeye, giriflilen deniz savafllar› yenilgi ile sonuçlanmaya bafllad›.
Yeni Ekonomik Model: Merkantilizm
XVII. yüzy›lda Avrupa'da merkantilizm olarak an›lan yeni bir ekonomik anlay›fl ön plana ç›kmaya
bafllad›.
Buna göre, bir ülke ne kadar çok madene ve paraya sahipse o kadar zengin say›l›yordu. Bu nedenle
Avrupal› devletler iç ve d›fl ticarete büyük önem
verdiler.
Co¤rafi Keflifler, Baharat Yolu ve Akdeniz ticaretinin canl›l›¤›n› sona erdirmifltir. Bu geliflme Osmanl› Devleti’nin gelirlerini ciddi anlamda azaltt›.
Merkantilistler de¤erli madenleri önemli görüyordu.
Sahip olduklar› sömürgeler sayesinde ham madde
ve pazar sahibi haline gelen Avrupal›lar, gelir düzeyini ve tüketim iste¤ini art›rmay› amaçl›yordu.
Co¤rafi Keflifler Osmanl› ekonomisini olumsuz etkilemifltir.
Kefliflerle Avrupa’ya bol miktarda alt›n ve gümüfl
girmesi, bunlar›n Osmanl› pazarlar›nda kullan›lmaya bafllanmas› Osmanl› ekonomisine büyük zarar
verdi. Osmanl› paras›n›n de¤er kay›plar›na u¤ramas›na ortam haz›rlad›.
Osmanl› yönetimleri Avrupa’ya tavizler veriyor…
Osmanl› Devleti, azalan ticari gelirlerini telafi edebilmek ve Akdeniz ticaretini yeniden canland›rmak
için Avrupal› devletlere yeni ekonomik ayr›cal›klar
vermek durumunda kald›.
70
Avrupal›lar merkantilist ekonomik politikalar› ile
uluslararas› alanda daha etkin olmaya çal›fl›rken,
Osmanl› Devleti iç piyasada halk›n ihtiyaçlar›n›
karfl›lamaya dönük geleneksel ekonomi politikalar›n› sürdürdü.
Osmanl› yönetimleri yeni ekonomik kaynaklar bulup gelirlerini art›rma konusunda baflar›l› olamad›.
Bu arada Avrupal› devletlerin mallar›n›n kapitülasyonlar sayesinde Osmanl› topraklar›na serbestçe
girmesi engellenemedi.
ARAYIfi YILLARI
XVII. YÜZYIL ISLAHATLARI
6.10
(Genç) II. Osman Dönemi ve Islahatlar›
Osmanl› Devleti’nde XVII. yüzy›lda yaflanan isyanlar ve sorunlar, baz› düzenlemeler yap›lmas›n› zorunluluk haline getirmifltir.
Bu arada disiplinsiz davran›fllar sergileyen yeniçerilere çekidüzen vermeye çal›flt›. Lehistan üzerine
yap›lan Hotin Seferi’ne bizzat kat›ld›.
II. Osman, Osmanl› Devleti’nde ›slahat hareketlerine giriflen ilk padiflaht›r.
Sefer s›ras›nda yeniçerilerin disiplinsiz davran›fllar
sergilemeleri karfl›s›nda, Yeniçeri Oca¤›’n›n yerine
daha düzenli ve disiplinli yeni bir ordunun kurulmas›n› planlad›.
II. Osman, devletin içine düfltü¤ü kar›fl›kl›klar›n temel nedenini, adam kay›rma ile rüflvetin devlet
kademelerinde yayg›nlaflmas› ve kötü yönetim olarak görüyordu.
‹lk planda kiflisel otoritesini güçlendirmek için giriflimlerde bulundu.
‹lmiye s›n›f›n›n yönetimdeki etkinli¤ini azaltmaya,
saltanat makam›n›n otoritesini güçlendirmeye çal›flt›. fieyhülislamlar›n fetva d›fl›nda kalan yetkilerini k›s›tlad›.
‹lk kez saray d›fl›ndan evlenerek saray halk›n› yönetimin uza¤›nda tutmaya çal›flt›. Baflkenti ‹stanbul'dan Anadolu'ya tafl›may› dahi planlad›¤› ifade
edilmektedir.
II. Osman, bu tasar›lardan haberdar olan yeniçerilerin isyan› ile tahttan indirilmifl ve öldürülmüfltür
(1622).
örnek soru
fltirilen ›slahat giri II. Osman Dönemi’nde gerçekleflt
flimlerinin bafla
flar›s›z olmas›n da,
fli
I. ç›kar çevrelerinin ›slahat giriflimlerine karfl› ç›kmas›,
II. bu dönemde yaflanan isyanlar›n hanedan› hedef
almamas›,
III. bu dönemde baz› devletlerle askeri mücadelelere giriflilmesi
flmelerinden hangileri belirleyici rol oynam›flt
flt›r?
geliflm
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
D) I ve II
C) Yaln›z III
E) I ve III
çözüm
II. Osman Dönemi’nde gerçeklefltirilen ›slahat giriflimlerinin baflar›s›z olmas›nda, ç›kar çevrelerinin ›slahat giriflimlerine karfl› ç›kmas› belirleyici rol oynam›flt›r.
Sultan II. Osman
6.11
Cevap A
IV. Murat Dönemi ve ›slahatlar›
IV. Murat, Osmanl› taht›na 1623 y›l›nda küçük yaflta geçmifltir. Saltanat›n›n ilk dönemlerinde devlet
iflleri annesi Kösem Sultan ve sadrazam taraf›ndan
yönlendirildi.
Zamanla bütün yetkileri elinde toplayan IV Murat,
ç›kar çevrelerini ve saray halk›n› engelledi.
Bu geliflmeyi takip eden dönemde isyanlar›n üzerine daha güçlü flekilde gidilmeye baflland›¤› görülür.
Koçibey ve Katip Çelebi gibi baz› devlet adamlar›na raporlar haz›rlatarak, yaflanan sorunlar›n nas›l
çözümlenebilece¤ini belirlemeye çal›flt›. Koçibey
taraf›ndan haz›rlanan rapor (Koçibey Risalesi)
devlet iflleyiflindeki aksakl›klar›n giderilebilmesi
için neler yap›lmas› gerekti¤i üzerinde durmufltur.
IV. Murat, yeniçeri isyanlar›n›n elebafllar›n› yakalatarak ortadan kald›rd› ve ‹stanbul isyanlar›n› sona
erdirdi. Kap›kulu ocaklar›n› disiplin alt›na ald›.
‹stanbul’da onun döneminde güvenlik ve asayifl
sa¤land›. ‹çki ve tütün yasa¤› koyuldu.
Düzen ve güvenli¤in sa¤lanabilmesi amac›yla, ‹stanbul’da baz› dönemlerde gece soka¤a ç›kma yasa¤› uygulatt›.
71
ARAYIfi YILLARI
si ise 1638'de olmak üzere iki sefer düzenlendi. Bu
seferler sonunda Revan ve Ba¤dat al›nd›. ‹ki taraf
aras›nda Kasr-› fiirin Antlaflmas› yap›ld› (1639).
Bu antlaflmaya göre;
– Ba¤dat Osmanl›lara Revan ve Azerbaycan ise
Safevilere b›rak›ld›.
– Za¤ros Da¤lar› iki taraf aras›nda s›n›r kabul
edildi.
Osmanl› Devleti ile ‹ran aras›nda belirlenen bu s›n›r, zaman
içinde küçük de¤iflikliklere u¤ramas›na karfl›n günümüze kadar
ulaflm›flt›r.
Sultan IV. Murat
Bu dönemde hak etmeyenlerden geri al›nan dirlikler, hak edenlere verilmeye çal›fl›ld›. Yeniçerilerin
isyanlar› örgütlemek için kulland›¤› kahvehaneler
kapat›ld›.
örnek soru
fla¤›dakilerden hangisi, IV. Murat ve Köprülülerin
Afla
yapt›klar› yeniliklerin özelli¤i de¤ildir ?
IV. Murat Dönemi’nde Lehistan, Venedik ve ‹ran ile
mücadelelere girilmifltir. Lehistan vergilerini zaman›nda vermemesi, Venedik’in ise Dalmaçya bölgesinde isyan ç›karmaya çal›flmas›, bu ülkelerle
iliflkileri gerginlefltirdi.
A) Kuvvete ve fliddete baflvurma
Ancak her iki devletin de bar›fl istemesi üzerine,
herhangi bir çat›flma yaflanmaks›z›n bar›fl antlaflmalar› imzaland›.
E) Yönetime canl›l›k getirme
‹ran ise Osmanl›-Avusturya savafllar›n› ve Celali isyanlar›n› de¤erlendirerek Osmanl› topraklar›n›
hedef alan sald›r›lar gerçeklefltirdi.
B) Orduyu disiplin alt›na alma
C) Eyaletlerde güvenli¤i sa¤lama
D) Avrupa'daki geliflmelerden yararlanma
(1985-ÖYS)
çözüm
IV. Murat ve Köprülülerin yapt›klar› yeniliklerde Avrupa’daki geliflmelerden yararlanma düflüncesi yoktur.
IV. Murat Dönemi’nde ‹ran üzerine, ilki 1635, ikinci-
6.12
Toprak sisteminde sorunlar yaflan›yor...
T›mar Sisteminin Bozulmas›
‹ltizam ve Mukataa
Dirlik topraklar›n›n zaman içinde hak etmeyen kiflilere verilmeye bafllanmas› toprak sistemini yozlaflt›rm›flt›r.
Fatih Sultan Mehmet Dönemi’nde t›marlar›n haricinde kalan topraklar›n vergilerini toplamak için iltizam uygulamas› bafllat›lm›flt›.
Topraklar›n› terk eden köylü flehirlere göç etmeye
bafllam›fl, kanunsuzluk yay›lm›flt›r. Ayr›ca devletin
vergi gelirleri de zaman içinde düflmüfltür.
Bir bölgenin vergisinin toplanmas› iflinin ihale ile
bir kifliye verilmesine iltizam, ifli yapan kifliye mültezim, vergi kayna¤› araziye ise mukataa denirdi.
Bu geliflmeler, ülkede sosyal düzenin bozulmas›na,
dirlik topraklar› ile bak›lan eyalet askerlerinin azalmas›na yol açm›flt›r.
Mültezim, ihalesini ald›¤› topra¤›n vergisini peflin
olarak hazineye öder, bölgedeki vergileri kendisi
toplard›. Bu uygulama devlet hazinesinin nakit para ihtiyac›n› karfl›lamaya yönelikti.
Sipahi sisteminin bozulmas›yla devlet, ücretli asker almak zorunda kald›. Sekban ad›ndaki bu askerler sadece savafl zaman›nda askerlik yaparken,
iflsiz kald›klar›nda halktan haraç al›yorlard›.
72
Cevap D
Mültezimler vergisini toplad›klar› bölgenin bir çeflit
yöneticisi durumuna geldi. Bu süreçte zamanla
halktan fazla vergi toplanmaya çal›fl›ld›¤› da ol-
ARAYIfi YILLARI
mufltur. Bu durum halk›n topraklar›n› terk etmesine yol aç›yordu.
örnek soru
fla¤›dakilerden hangisi, XVII. yüzy›lda Osmanl› ‹m Afla
p a r a t o r l u ¤ u ' n d a t a r ›m s a l ü r et i m in a z a lm a s › n a y o l
flt›r?
açm›flt
çözüm
Osmanl› Devleti’nde t›mar sisteminin bozulmas›, tar›msal üretimin azalmas›na yol açm›flt›r. Bu dönemde
ürününü de¤erlendiremeyen köylüler topraklar›n›
terk etmeye ve tar›m topraklar› bofl kalmaya bafllam›flt›r.
T›mar sisteminin bozulmas›nda bu topraklar›n hak
etmeyen kiflilerin eline geçmeye bafllamas› da etkili
olmufltur. Ülkede tar›msal üretimin düflmesinde
belirleyici unsurlardan biri de budur.
A) Kapitülasyonlar›n geniflletilmesi
B) D›flar›dan borç para almas›
C) Duyun-› Umumiye'nin kurulmas›
Cevap D
D) T›mar sisteminin bozulmas›
E) Nüfusun artmas›
(ÖYS 1995)
6.13
XVII. yüzy›lda Avrupa’da siyasi durum
Avrupal› devletler XVII. yüzy›lda merkezi otoritelerini art›rarak daha da güçlendiler. Ayd›nlanma Ça¤› olarak nitelenen bu dönemde din eksenli savafllar yafland›.
Otuz Y›l Savafllar› (1618 – 1648)
Kutsal Roma-Germen ‹mparatorlu¤u, Avrupa’da
kurmak istedi¤i H›ristiyan birli¤i için en büyük engel olarak Alman prenslerini görüyordu. Bu durum
askeri mücadeleler yaflanmas›na ortam haz›rlad›.
Kutsal Roma-Germen ‹mparatorlu¤u ile Alman
Prenslikleri aras›nda yaflanan ve yaklafl›k olarak
otuz y›l süren bu çat›flmalara Otuz Y›l Savafllar› ad›
verilir.
güdüyordu.
1555 Augsburg Antlaflmas› ile Protestanlar ile Katolikler aras›ndaki ilk çat›flmalar sona erdirildi. Bu
antlaflmaya göre say›lar› 200’ün üstünde olan Alman prenslerinin Protestan oldu¤u kabul edildi.
Fakat anlaflma tam anlam›yla uygulanamad›. Kutsal Roma Germen imparatoru Avrupa’da Katolikli¤i tekrar güçlendirmek istiyordu.
Protestan Alman prenslikleri, ‹sveç ve Danimarka
krallar› ise bu giriflime karfl› ç›kt›. Protestan prensler 1608 y›l›nda bir birlik kurdu. 1618 y›l›nda da
Roma-Germen Devleti ile çat›flmalar yeniden bafllad›.
Fransa, Katolik bir devlet olmas› ve Katolik bir din
adam› taraf›ndan yönetilmesine ra¤men, 1636 y›l›nda Protestanlar›n yan›nda savafla girdi. ‹sveç ve
Hollanda ile ittifak kurdu.
Otuz Y›l Savafllar›, Kutsal Roma Germen ‹mparatorlu¤u’nun yenilgisiyle sonuçland›. Taraflar aras›nda Westfalya Antlaflmas› imzaland› (1648).
Bu antlaflma ile;
– Avrupa halk›na mezhep seçme özgürlü¤ü verildi.
Otuz Y›l Savafllar›
Çok say›da Avrupa devletinin kat›ld›¤› bu savafllar
dizisi, temelde bir Protestan-Katolik mücadelesi
olsa da, savaflan devletlerin ço¤u siyasi amaçlar
– Alman prenslikleri hükümran siyasal birimler
oldu.
– Prensliklerin r›zas› olmadan imparatorun vergi
koyamayaca¤›, asker toplayamayaca¤›, kanun
haz›rlayamayaca¤› ve savafl ilan edemeyece¤i
73
ARAYIfi YILLARI
kabul edildi.
– Hollanda ve ‹sviçre'nin ba¤›ms›zl›¤› tüm taraflarca resmen tan›nd›.
6.14
Westfalya Antlaflmas›, Kutsal Roma Germen imparatorunun
siyasal otoritesini neredeyse sona erdirmifltir. Voltaire’in de
dedi¤i gibi, “Kutsal Roma Germen ‹mparatorlu¤u art›k ne kutsal,
ne Romal›, ne de imparatorluktu.”
Avrupa de¤ifliyor...
Bu süreçte 1640 y›l›nda ‹ngiltere’de parlamenter
yönetime geçilerek meflrutiyet ilan edildi. ‹spanya
sömürgelerinin ço¤unu yitirdi.
XVII. yüzy›lda Avrupa’da eflitlik, hürriyet, adalet gibi evrensel kavramlar üzerine çal›flmalar yap›ld›.
Kanunlara, laikli¤e ve sosyal düzenin aksakl›klar›na dair kitaplar yaz›ld›.
‹nsan akl› kullan›larak, iyi toplum ve iyi yönetim
meydana getirilece¤i, insan›n ve do¤an›n gerçe¤ine ak›l yolu ile var›labilece¤i iddia edildi. XVIII. yüzy›lda Avrupa’da yaflanan bu sürece Ayd›nlanma
Ça¤› ad› verilir.
Ayd›nlanma Ça¤ düflünürleri, anayasal hükümetler, kurumlar, toprak köleli¤ine son verilmesi, dinde hoflgörü, din adamlar› ile soylular›n ayr›cal›klar›na son verilmesi, insan onuruna yak›fl›r cezalar,
serbest ekonomi, devletin ekonomik hayata daha
az kar›flmas› gibi konularda fikirler ileri sürdü.
Prusya Kral› Frederik, Rusya Çariçesi II. Katerina
ve Avusturya ‹mparatoru II. Josef bu süreçte baz›
reformlara giriflti.
‹ngiltere’de parlamenter sistem kesintilerle XVII.
yüzy›la kadar devam etti. 1629 y›l›nda kral›n parlamentoyu da¤›tmas› üzerine halk ayakland›.
Prusya kral› Frederik
6.15
1689’da parlamentonun onay› olmadan yasalar›n
yürürlükten kald›r›lmamas›, vergi toplanmamas›
ve seçimlerin serbestçe yap›lmas› kararlaflt›r›ld›.
Böylece ‹ngiltere’de meflrutiyet rejimi kurulmufl oldu.
XVII. yüzy›lda Avrupa’da bilim ve teknik alan›ndaki geliflmeler
XVII. yüzy›lda bilim ve teknik alan›nda önemli geliflmeler yaflanmaya bafllam›flt›r. Bu geliflmeler nedeniyle XVII. yüzy›l Avrupa’da Ak›l Ça¤› olarak da
nitelendirilmifltir.
Sanat ve edebiyatta Rönesans yaflayan Avrupa,
XVII. yüzy›ldan itibaren bir anlamda bilim Rönesans› da yaflamaya bafllad›.
Pozitif bilimlerin hemen her dal›nda geliflmeler
kaydedildi.
Avrupa’da bilim alan›ndaki geliflmeler XVI. yüzy›l›n
sonunda Kopernik’in (1473-1543) astronomi ile
ilgili büyük devrimiyle bafllad›.
Kopernik, dünyan›n günefl etraf›nda döndü¤üne
dair teorisini ortaya att›.
74
Galileo
Galileo 1609’da basit dürbünler yaparak gökyüzünü inceledi ve Kopernik’in fikirlerini do¤rulad›.
ARAYIfi YILLARI
Sosyal bilimlerde Descartes bütün Ayd›nlanma Ça¤›’n› etkiledi. Devlet, toplum ve kültür konular›n› iflleyen eserler yazd›.
Voltaire, Montesqieu, Jean Jacques Rousseau gibi
düflünürler yaz›lar›yla krallar›n ve din adamlar›n›n
bask›lar›na karfl› mücadele etti. Krall›k rejimini ve
s›n›f eflitsizli¤ini elefltirdi.
Bu dönemde bilim ve teknik alan›nda yaflanan
geliflme ve ilerlemeler Sanayi ‹nk›lab›’na ortam haz›rlam›flt›r.
IV. MEHMET DÖNEM‹
6.16
IV. Mehmet Dönemi ›slahat çal›flmalar›
1648’de ç›kan bir isyan sonucunda Sultan ‹brahim’in tahttan indirilmesinin ard›ndan IV. Mehmet
küçük yaflta padiflahl›k makam›na geçirildi.
– Ekonomik tedbirlerle mali yap› düzeltildi.
IV. Mehmet, ülkeyi tek bafl›na yönetebilecek yafla
geldikten sonra, yaflanan aksakl›klar›n ortadan
kald›r›labilmesi için giriflimlerde bulundu.
– Orduda ve donanmada düzenlemeler gerçeklefltirildi. Çanakkale Bo¤az›’n› abluka alt›na alan
Venedik donanmas› ile mücadele edildi.
Baz› devlet adamlar›n› bu amaçla görevlendirdi.
Bu dönemde görevlendirilen devlet adamlar›ndan
baz›lar› flunlard›r:
Islahat giriflimleri, Köprülü Mehmet Pafla’n›n ard›ndan sadrazaml›k makam›na getirilen o¤lu Köprülü
Faz›l Ahmet Pafla Dönemi’nde de sürdürüldü.
Tarhuncu Ahmet Pafla (1652-1653)
XVII. Yüzy›l Islahatlar›n›n Genel Özellikleri
Dönemin sadrazamlar›ndand›r. Ekonomik sorunlarla bo¤uflarak ve mali yap›y› yeniden düzenlemek için u¤raflt›.
– Sorunlar›n kayna¤› tam olarak araflt›r›lamad›.
Has ve zeamet gelirlerini do¤rudan hazineye aktarma yoluna gitti.
– Islahatlarda Avrupa etkisi yoktur.
Devletin gelir ve giderlerini hesaplad›. Bütçenin
denklefltirilmesi için çaba harcad›.
Bütçe aç›klar›n›n kapat›labilmesi için devlet alacaklar›n›n tahsil edilmesine u¤raflt› ve artan saray
masraflar›n› k›smaya çal›flt›.
Köprülü Mehmet Pafla (1656-1661)
Köprülü Mehmet Pafla’ya sadrazaml›k makam› valide sultan taraf›ndan teklif edilmifltir. Köprülü,
sadrazaml›k görevini;
– Saray halk› taraf›ndan devlet ifllerine kar›fl›lmamas›,
– Atama ve görevden almalara müdahale edilmemesi,
– Hakk›nda flikayet olmas› durumunda mutlaka
savunmas›n›n al›nmas›
kofluluyla kabul etmifltir.
Köprülü Mehmet Pafla Dönemi’nde,
– ‹stanbul’da ulema aras›nda yaflanan dini ve fikri anlaflmazl›klar sona erdirildi.
– Celali isyanlar› fliddet kullan›larak bast›r›ld›.
Eyaletlerde ve merkezde güvenlik sa¤land›.
– Kiflilere ba¤l› kal›nd›¤›ndan, süreklilik sa¤lanamad›.
– Islahatlar baz› ç›kar çevrelerince engellenmeye
çal›fl›ld›.
– Halka indirgenemedi ve kal›c› çözümler getirilemedi.
– Düzenlemeler daha çok askeri alanda yap›ld›.
– Devlet otoritesi bask› ve fliddet kullan›larak
sa¤lanmaya çal›fl›ld›.
– Bozulan düzenin eski durumuna getirilmesi
amaçland›.
örnek soru
fla¤›dakilerden hangisi XVII. yüzy›l ›slahat hareket Afla
lerinin özelliklerinden biri de¤ildir ?
A) Sorunlar›n nedenlerini yeterince araflt›rmama
B) Bozulan düzeni eski durumuna getirme
C) Ç›kan sorunlar için geçici çözümler getirme
D) Kiflilere ba¤l› kalma
E) Avrupa’y› örnek alma
(LYS-4 2010)
75
ARAYIfi YILLARI
çözüm
Osmanl› Devleti’nde XVII. yüzy›lda gerçeklefltirilen
›slahatlarda Avrupa’n›n herhangi bir etkisi yoktur. Bu
6.17
etki ilk olarak XVIII. yüzy›l ›slahatlar›nda ortaya ç›km›flt›r.
Cevap E
IV. Mehmet Dönemi siyasi olaylar›
Osmanl›-Venedik ‹liflkileri
Venedik, Osmanl› Devleti’nin Akdeniz’de elde etti¤i üstünlükten sürekli olarak endifle duymufltur.
Osmanl›lar ile Venedikliler aras›nda XVII. yüzy›lda
yaflanan en önemli sorun Girit idi.
Venedikliler bu dönemde ellerinde bulundurduklar› Girit üzerinden, Osmanl› ticaret gemilerine ve
hac kafilelerini tafl›yan gemilere zarar vermeye
bafllad›.
Osmanl› Devleti, bu durumun sona erdirilmesi
amac›yla, konum itibariyle de önemli bir yerde bulunan Girit’i ele geçirme karar› ald›.
sefere ç›kt›. Sefer, Uyvar Kalesi’nin al›nmas›yla sonuçland›.
Avrupa’da heyecan uyand›ran bu olay “Türk gibi
kuvvetli” sözünün y›llarca Avrupa’da kullan›lmas›na neden olmufltur. Avusturya’n›n teklifiyle 1664
y›l›nda Vasvar Antlaflmas› imzaland›. Bu antlaflmaya göre,
– Erdel, Osmanl›’ya ba¤l› kalacak, Avusturya Osmanl›lar›n atad›¤› Erdel Beyini tan›yacakt›.
– Uyvar ve Novigrad Osmanl› Devleti’ne, Zerinvar ise Avusturya’ya b›rak›lacakt›.
Osmanl›-Lehistan ‹liflkileri
Lehistan’›n Osmanl› himayesi alt›nda bulunan Ukrayna Kazaklar›na sald›rmalar› üzerine sefer düzenlendi. Osmanl› ordusunun baflar›l› olmas› üzerine,
1672’de Bucafl Antlaflmas› imzaland›. Bu antlaflma
ile;
– Podolya, Osmanl› Devleti’ne verildi.
– Ukrayna, Osmanl› egemenli¤indeki Kazaklara
b›rak›ld›.
– Lehistan’›n Osmanl› Devleti’ne y›lda 200 bin alt›n vergi vermesi kararlaflt›r›ld›.
Kandiye Kalesi (Girit)
Ada 1645 y›l›nda kuflat›ld›. Buna karfl›l›k Venedikliler de Çanakkale Bo¤az›’n› abluka alt›na ald›. Adan›n korunakl› olmas› ve Venedik’e Avrupa’dan yard›mlar›n gelmesi gibi sebeplerle kuflatmadan yirmi
dört y›l sonuç al›namad›.
Girit, 1669'da Köprülü Faz›l Ahmet Pafla Dönemi’nde adadaki son kale olan Kandiye Kalesi’nin
al›nmas›yla fethedilebildi.
Osmanl› maliyesine zarar veren bu kuflatma süreci, Osmanl›
donanmas›n›n eski gücünde olmad›¤›n› da göstermifltir.
Osmanl›-Avusturya ‹liflkileri
Avusturya’n›n Erdel Beyli¤i’nin iç ifllerine kar›flmas› üzerine Osmanl›-Avusturya iliflkileri bozuldu.
Sadrazam Faz›l Ahmet Pafla, Avusturya üzerine
76
Lehistan Diyet Meclisi antlaflman›n vergi maddesini kabul etmeyince, 1676’da yeni bir sefer daha düzenlendi. Vergi maddesinin kald›r›lmas›yla antlaflma yenilendi.
Osmanl› Devleti Bucafl Antlaflmas› ile Avrupa’da son kez yeni
toprak kazanm›flt›r. Ayr›ca bu antlaflma ile Avrupa’da en genifl s›n›rlara ulafl›ld›.
Osmanl›-Rusya ‹liflkileri
Osmanl› himayesindeki Kazaklara sald›ran Ruslara
karfl› Merzifonlu Kara Mustafa Pafla komutas›nda
sefer düzenlendi ve Çehrin Kalesi al›nd›. Rusya’n›n
iste¤iyle Bahçesaray Antlaflmas› imzaland› (1678).
Bu antlaflmaya göre,
– Kiev, Rusya’da kald›
– Dinyeper Nehri iki taraf aras›nda s›n›r kabul
edildi.
ARAYIfi YILLARI
örnek soru
çözüm
Osmanl›lar›n XVII. yüzy›lda giriflti¤i mücadeleler daha uzun sürmüfl ve bu mücadelelerden kimi zaman
beklenen sonuç elde edilememifltir.
Osmanl›lar›n XVII. yüzy›lda giriflti¤i mücadelelerin
daha uzun sürmesi ve bu mücadelelerde ço¤u zaman
beklenen sonucun elde edilememesinde,
flmede,
Bu geliflm
– askeri etkinli¤in azalmas›,
I. Osmanl› askeri etkinli¤inin azalmas›,
II. Avrupa’da ordular›n yeniden düzenlenmeye
bafllanmas›,
III. Osmanl›lar›n mutlak yönetim anlay›fl›n› sürdürmesi
flt›r?
durumlar›ndan hangileri rol oynam›flt
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
D) I ve II
6.18
C) Yaln›z III
– Avrupa’da ordular›n yeniden düzenlenmeye bafllamas›
rol oynam›flt›r.
Cevap D
Bahçesaray Antlaflmas› Rusya ile Osmanl› Devleti aras›nda
imzalanan ilk antlaflmad›r.
E) I ve III
II. Viyana Kuflatmas› (1683)
Vasvar Antlaflmas›’ndan sonra Katolik Avusturya
Krall›¤›, Macaristan üzerinde bask› kurmak istedi.
Avusturya’ya karfl› ayaklanan Protestan Macar
halk›, Tökeli ‹mre baflkanl›¤›nda ayaklanarak Osmanl› Devleti’nden yard›m istedi.
ne engel olmad›. ‹ki atefl aras›nda kalan Osmanl›
ordusu büyük kay›plar vererek geri çekilmek zorunda kald› (1683).
Sadrazam Merzifonlu Kara Mustafa Pafla’n›n idam›na yol
açan Viyana baflar›s›zl›¤›, Osmanl›lar›n Avrupa karfl›s›nda savunmaya çekilmesine yol açm›flt›r.
Bunun üzerine Merzifonlu Kara Mustafa Pafla baz›
komutanlar›n karfl› ç›kmalar›na ra¤men sefere ç›kt›. Avusturya’n›n baflkenti Viyana kuflat›ld›.
Kutsal ‹ttifak Savafllar›
Bu kuflatma Avrupa’da büyük bir heyecan uyand›rd›. fiehri terk eden Avusturya imparatoru, Avrupa
devletlerinden yard›m istedi.
Viyana Kuflatmas›’n›n Osmanl›lar için bozgunla sonuçlanmas›, Avrupal› devletleri harekete geçirmifltir.
Lehistan Kral› Jan Sobieski büyük bir ordu ile
Avusturya’n›n yard›m›na geldi. Bu s›rada Merzifonlu Kara Mustafa Pafla, K›r›m han›n› Tuna üzerindeki köprüleri tutmakla görevlendirmiflti.
Avrupa’da papan›n da çal›flmalar›yla Osmanl› Devleti’ne karfl› “Kutsal ‹ttifak” kuruldu. Bu ittifaka
Avusturya, Lehistan, Venedik, Malta ve Rusya kat›ld›.
Osmanl› Devleti, Kutsal ‹ttifak’a kat›lan devletlere
karfl› dört cephede 16 y›l savaflmak zorunda kald›.
Padiflah II. Mustafa ç›kt›¤› Avusturya seferinde
Zenta’da a¤›r bir yenilgiye u¤rad› (1697).
Bu s›rada Lehistan Bo¤dan’a, Venedikliler Mora ve
Dalmaçya’ya sald›rd›lar.
Rus Çar› I. Petro Azak Kalesini ald›. Osmanl› Devleti bar›fl istemek zorunda kald›.
Viyana Kuflatmas›
Ancak K›r›m Han› Leh ordusunun Tuna’y› geçmesi-
‹ngiltere ve Hollanda’n›n arac›l›¤› ile yap›lan görüflmeler sonucunda Avusturya, Venedik ve Lehistan
ile Karlofça Antlaflmas› imzaland› (1699). Bu antlaflma ile;
– Temeflvar ve Banat bölgeleri haricinde kalan
77
ARAYIfi YILLARI
Macaristan topraklar› Avusturya’ya b›rak›ld›.
örnek soru
– Podolya ve Ukrayna topraklar› Lehistan’a verildi.
Osmanl›lar Viyana'y› 1683 y›l›nda ikinci kez kuflatm›fllar, ancak alamam›fllard›r.
– Mora ve Dalmaçya k›y›lar› Venedik’e b›rak›ld›.
fla¤›dakilerden hangisi bu kufla
flatman›n sonuçlar›n Afla
dan biri de¤ildir ?
– Antlaflman›n 25 y›l süreyle geçerli olmas› ve
Avusturya’n›n antlaflmada garantör devlet olmas› kararlaflt›r›ld›.
Avrupa devletleri Osmanl› Devleti’ne karfl› sald›r› durumuna
geçti. Osmanl› Devleti’nin Macaristan’› kaybetmesiyle
Avrupa’daki egemenli¤i zarar gördü. ‹lk defa bu kadar büyük
çapta toprak kaybedildi.
A) Sadrazaml›k makam›nda de¤ifliklik yap›lmas›
B) Podolya'n›n elden ç›kmas›
C) Celâli isyanlar›n›n bafllamas›
D) Kutsal ‹ttifak'›n kurulmas›
E) Rusya'n›n Karadeniz'de üs kazanmas›
(ÖYS 1994)
Rusya’yla da ‹stanbul Antlaflmas› yap›ld› (1700).
Bu antlaflma ile;
– Azak Rusya’ya b›rak›ld›.
– Rusya, ‹stanbul’da elçi bulundurma hakk›na sahip hale geldi.
Ruslar, ‹stanbul Antlaflmas› ile Karadeniz’e aç›lma imkan›
elde etmifltir.
6.19
Osmanl›lar›n 1683 y›l›nda ikinci kez kuflatmas›na ra¤men Viyana’y› alamamas›, Celali isyanlar›n›n bafllamas›na yol açmam›flt›r.
Cevap C
XVII. yüzy›lda Osmanl› Devleti’nde kültür, bilim, sanat ve mimari
Osmanl› Devleti, XVII. yüzy›lda Avrupa'da bilim ve
sanat alan›nda yaflanan geliflmelerin uza¤›nda kalm›flt›r.
Bu dönemde Osmanl› Devleti'nde yap›lan bilimsel
çal›flmalarda, matematik, t›p ve astronomi alan›nda çeviriler ve önce yaz›lm›fl eserlerin aç›klanmas›
fleklindeki eserler ön plandad›r.
Buna karfl›l›k edebiyat, tarih, müzik ve özellikle sanat alanlar›nda önemli eserler ortaya koyulmufltur. Denilebilir ki bu dönemde Osmanl› Devleti’nde
yaflanan duraklamadan en az etkilenen alan sanat
alan›d›r.
Bu dönemde ortaya koyulan mimari eserlerin en
önemlilerinden bir tanesi hiç kuflkusuz XVII. yüzy›l
bafl›nda yap›lan Sultanahmet Camisi’dir. Cami I.
Ahmet ad›na Sedefkar Mehmet A¤a taraf›ndan infla edilmifltir.
Bu dönemin tan›nm›fl baz› simalar› flunlard›r:
Evliya Celebi: Büyük Osmanl› gezginidir. Seyahatname adl› ölümsüz eserinde, gezip gördü¤ü Osmanl› co¤rafyas›n› tan›tm›flt›r.
78
çözüm
Katip Çelebi: Tarih, co¤rafya, felsefe alanlar›nda
araflt›rmalar yapm›flt›r. Cihannüma, Mizanül Hak,
Tuhfetül Kibar fi Esfaril Bihar ve Düsturul Amel kitaplar›ndan baz›lar›d›r.
Nabi: Dönemin tan›nm›fl flairlerindendir. fiiirleri daha çok toplumsal hayatla ilgilidir.
Naima: OsmanI› Devleti'nde saray taraf›ndan görevlendirilen resmi tarihçilere vakanüvis ad› verilirdi. Osmanl› Devleti’nin ilk vakanüvisi Naima’d›r.
Kendi ad› ile an›lan bir tarih kitab› vard›r.
Nef'i: Osmanl› edebiyat›n›n önemli hiciv flairlerindedir. Siham-› Kaza en önemli eseridir.
Itri: Türk müzi¤inin büyük ustalar›ndand›r. Makam
icat etmifltir. 42 adet bestesi vard›r.
örnek soru
Osmanl› Devleti XVII. yüzy›lda, birçok alanda duraklama ve gerileme dönemine girmifltir.
B u d ö n e m d e g ö r ü l e n , d u r a kl a m a v e g e r i le m e b e l ir t i fla¤›dakilerden hangisinde en azd›r ?
leri afla
A) Güzel sanatlar
B) D›fl ülkelerdeki sayg›nl›k
C) ‹mparatorluk s›n›rlar› içindeki topraklar
D) Hazine gelirleri (maliye)
E) Ordunun savafl gücü
(1999 - ÖSS)
Cevap A
KAVRAMA TEST‹
( 6.1 - 6.19 )
1.
Osmanl› Devleti'nde XVII. yüzy›ldan itibaren ortaya
ç›kan pek çok aksakl›kta devletin merkezi otoritesindeki zay›fl›¤›n rol oynad›¤› görülür.
4.
Aflflaa¤›dakilerden hangisi 1590 y›l›nda Safevilerle im m a s › ’ n › n ö z e l l i k le r i a r a s › n zalanan Ferhat Paflflaa Antlaflflm
d a y e r a l m a k t a d› r ?
Aflflaa¤›dakilerden hangisi merkezi otoritenin zay›fla mas›n›n sonuçlar› aras›nda gösterilemez?
A) Osmanl› Devleti’nin do¤uda en genifl s›n›rlar›na
ulaflmas›n› sa¤lam›flt›r.
A) Ba¤›ms›zl›k isyanlar›n›n bafllamas›
B) Osmanl› Devleti’nin imzalad›¤› kazançl› son antlaflmad›r.
B) Yeni ticaret yollar›n›n ortaya ç›kmas›
C) Anadolu’da fiii-Sünni farkl›l›¤›n› ortadan kald›rm›flt›r.
C) Yerel yöneticilerin keyfi tutum içine girmeleri
D) Yeniçerilerin isyan ç›karmas›
D) Osmanl›lara karfl› haçl› seferleri düzenlenmesine
neden olmufltur.
E) Vergi toplamada sorunlarla karfl›lafl›lmas›
E) Ülkede eyalet isyanlar›n›n yaflanmas›na ortam haz›rlam›flt›r.
2.
Osmanl› veraset sisteminde de¤iflfliiklik yap›larak hü kümdar ailesinden en yaflflll› kiflfliinin tahta ç›k ar›lmas›
esas›n›n benimsenmesi aflflaa¤›dakilerden hangisinde
miflflttir?
gerçekleflflm
5.
B) IV. Murat Dönemi
Osmanl› Devleti’nde XVII. yüzy›lda yaflflaanan ‹stanbul
isyanlar›nda aflflaa¤›dakilerden hangisi belirleyici
olmam›flfltt›r?
C) III. Mehmet Dönemi
A) Yeniçerilerin maafllar›n› yetersiz bulmas›
D)I. Ahmet Dönemi
B) Paralar›n ayar›n›n devlet taraf›ndan zaman zaman
düflürülmesi
A) I. Abdülhamit Dönemi
E) III. Selim Dönemi
C) Ulufe ve cülus bahflifllerinin zaman›nda ödenememesi
3.
D) Taflrada topraklar›n hak etmeyen kimselerin eline
geçmesi
Osmanl› Devleti'nde XVII. yüzy›lda,
E) Baz› ç›kar çevrelerinin Yeniçerileri yönetime karfl›
k›flk›rtmalar›
– Vergiler a¤›rlaflm›flt›r.
– Köylü topraklar›n› b›rakarak flehirlere yönelmifltir.
– Y›llarca süren askeri mücadelelere girilmifltir.
me le r O s m a n l › D e v l e t i ' n d e ,
Bu geliflflm
6.
I. devletin gelir kayb›na u¤ramas›,
Aflflaa¤›dakilerden hangisi, Celali ayaklanmalar›n›n
sonuçlar› aras›nda yer almaz?
II. halk - devlet iliflkilerinin zedelenmesi,
A) Ülkede tar›m üretiminin gerilemesi
III. halk›n ekonomik ve sosyal durumunun kötüleflmesi
olgular›ndan hangilerine ortam haz›rlam›flfltt›r?
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
D) I ve III
C) I ve II
E) I, II ve III
B) Devlet otoritesinin sars›lmas›
C) T›mar sisteminin bozulmas›
D) Balkanlarda toprak kayb› yaflanmas›
E) Anadolu’da halk›n devlete olan güveninin sars›lmas›
79
ARAYIfi YILLARI
7.
11. Osmanl› Devleti’nde XVII. yüzy›lda yenilik giriflimle-
I. Kuyucu Murat Pafla
rinde bulunulmufl, ancak bu giriflimler baz› çevreler
taraf›ndan tepki ile karfl›lanm›flt›r.
II. I. Ahmet
III. II. Osman
me aflflaa¤›dakilerden hangisine neden olmuflfl-Bu geliflflm
tur?
IV. Sokullu Mehmet Pafla
Y uka r› da ki l er den hang i l eri Os man l › D e vl et i ’ nde di s i p l i n s i z l i¤ i n d e n d o l a y › Y e n i ç e r i O c a ¤ › ' n › k a l d › r m a y ›
planlam›flfltt›r?
A) Yaln›z III
B) I ve III
D) II ve IV
8.
C) II ve III
E) III ve IV
XVII. yüzy›lda haz›rlanan ve devlet iflfllleyiflfliindeki
aksakl›klar›n giderilebilmesi için neler yap›lmas›
gerekti¤i üzerinde duran Koçibey Risalesi aflflaa¤›daki
padiflflaahlardan hangisine sunulmuflflttur?
A) II. Osman
B) IV. Murat
C) III. Mehmet
D) IV. Mehmet
E) III. Murat
9.
A) Yenilik çabalar›n›n süreklilik kazanamamas›na
B) Ulema s›n›f›n›n siyasi ve sosyal alandaki etkinli¤inin azalmas›na
C) Yeniçerilerin askeri etkinliklerinin artmas›na
D) Balkan topraklar›nda az›nl›k isyanlar›n›n yaflanmas›na
E) Yabanc› devletlerle olan ekonomik iliflkilerin bozulmas›na
12. Osmanl› Devleti’nin XVII. yüzy›lda taraf oldu¤u,
I. Zitvatorok,
II. Vasvar,
Osmanl› Devleti’nde bir bölgenin vergisinin toplanmas› iflinin ihale ile bir kifliye verilmesine ----------,
vergi kayna¤› araziye ise ---------- denirdi.
IV. Bucafl
Yukar›da bofl b›rak›lan yerlere s›ras›yla aflflaa¤›dakiler d e n h a n g i s i g e t ir il m e li d i r ?
malar›ndan hangileri Avusturya ile yap›lmam›flfl-antlaflflm
t›r ?
A) Mütesellim – Dirlik
A) I ve II
III. Hotin,
B) I ve III
D) II ve IV
B) Mültezim – Metruk
C) II ve III
E) III ve IV
C) ‹ltizam – Mukataa
D) ‹ltizam – Ocakl›k
E) Zeamet – Avar›z
10. Ayd›nlanma Ça¤ düflflüünürleri, aflflaa¤›daki konulardan
ma yapmam›flflllard›r?
hangisiyle ilgili çal›flflm
A) Anayasal yönetim anlay›fl›n›n ön plana ç›kar›lmas›
ma l a r d a n h a n g i s i , O s m a n l › D e v l e 13 . Aflflaa¤›daki antlaflflm
ti ’nin XVII. yüzy›lda da fetih politikalar›n› sürdürdü ¤ünü ve bat› s›n›rlar›n› geniflfllletmeye devam etti¤ini
k a n › t l a m a k t a d› r ?
B) Toprak köleli¤ine ve s›n›f farkl›l›klar›na son verilmesi
A) Pasarofça Antlaflmas›
C) Soylular›n sahip olduklar› ayr›cal›klara son verilmesi
C) Kasr-› fiirin Antlaflmas›
D) Dinin toplumsal alandaki etkinli¤inin korunmas›
D) Karlofça Antlaflmas›
E) Devletin ekonomik hayata daha az kar›flmas›
E) Bucafl Antlaflmas›
B) Zifltovi Antlaflmas›
B-D-E / A-D-D / A-B-C-D / A-E-E
80
03
LYS
TAR‹H
‹çindekiler
Avrupa ve Osmanl› Devleti (XVIII. Yüzy›l)
2
En Uzun Yüzy›l
24
XX Yüzy›lda Osmanl› Devleti
52
Yeni Türk Devleti'nde Kültür ve Teflkilat
74
01
02
03
04
05
06
07
08
09
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
YGS Türkçe 01
YGS Türkçe 02
YGS Türkçe 03
YGS Türkçe 04
YGS Tarih 01
YGS Tarih 02
YGS Tarih 03
YGS Co¤rafya 01
YGS Co¤rafya 02
YGS Co¤rafya 03
YGS Co¤rafya 04
YGS Felsefe 01
YGS Temel Matematik 01
YGS Temel Matematik 02
YGS Temel Matematik 03
YGS Temel Matematik 04
YGS Temel Matematik 05
YGS Kolay Geometri 01
YGS Kolay Geometri 02
YGS Kolay Geometri 03
YGS Fizik 01
YGS Fizik 02
YGS Fizik 03
YGS Fizik 04
YGS Fizik 05
YGS Kimya 01
YGS Kimya 02
YGS Meslek Biyoloji 01
YGS Meslek Biyoloji 02
YGS Meslek Biyoloji 03
LYS Dil ve Anlat›m 01
LYS Dil ve Anlat›m 02
LYS Edebiyat 01
LYS Edebiyat 02
LYS Edebiyat 03
LYS Tarih 01
LYS Tarih 02
LYS Tarih 03
LYS Ça¤dafl T. ve D. Trh. 01
LYS Ça¤dafl T. ve D. Trh. 02
LYS Co¤rafya 1-2 01
LYS Co¤rafya 1-2 02
LYS Psikoloji
LYS Sosyoloji
LYS Mant›k
LYS Matematik 01
LYS Matematik 02
LYS Matematik 03
LYS Matematik 04
LYS Fizik 01
LYS Fizik 02
LYS Fizik 03
LYS Fizik 04
LYS Fizik 05
LYS Kimya 01
LYS Kimya 02
LYS Kimya 03
LYS Kimya 04
LYS Kimya 05
YGS-LYS Geometri 01
YGS-LYS Geometri 02
YGS-LYS Geometri 03
YGS-LYS Geometri 04
YGS-LYS Geometri 05
YGS-LYS Biyoloji 01
YGS-LYS Biyoloji 02
YGS-LYS Biyoloji 03
YGS-LYS Biyoloji 04
YGS-LYS Biyoloji 05
YGS-LYS Biyoloji 06
MF
TM
TS
+
+
+
+
–
–
–
–
–
–
–
–
+
+
+
+
+
–
–
–
+
+
+
+
+
+
+
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
+
+
+
+
+
–
–
–
–
–
+
+
–
–
–
+
+
+
+
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
+
+
+
+
+
–
–
–
–
–
–
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
MLMF MLTD
+
+
+
+
–
–
–
–
–
–
–
–
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
KD00-SS.01MD38
( GRUPLARA GÖRE DA⁄ILIM )
S›ra
No Dergi Ad›
L Y S TAR‹H | 03
MODÜLER
ÜN‹VERS‹TE HAZIRLIK DERG‹LERi
07
AVRUPA VE OSMANLI
DEVLET‹ (XVIII. YÜZYIL)
Osmanl› Devleti ve Avrupa devletlerinin d›fl politikas›
Genel duruma bir bakal›m
Osmanl›-Rus iliflkileri
Osmanl›-Avusturya iliflkileri
III. Ahmet Dönemi ›slahatlar› (Lale Devri)
Avrupa de¤ifliyor
Sanayi ‹nk›lab›; Avrupa makinenin gücünü fark ediyor
Avrupa’da sömürgecili¤in geliflimi
Lehistan sorunu ve Osmanl›-Rus Savafl›
Amerika Birleflik Devletleri kuruluyor
Frans›z ‹htilali
‹htilal karfl›s›nda Osmanl› Devleti’nin tutumu
ve Viyana Kongresi
Osmanl›-Rusya ve Osmanl›-Avusturya savafllar›
III. Selim Dönemi ›slahatlar›
Osmanl› Devleti’nde yönetim
2
AVRUPA VE OSMANLI DEVLET‹ (XVIII. YÜZYIL)
XVIII. YÜZYILDA AVRUPA VE OSMANLI DEVLET‹’N‹N GENEL DURUMU
7.1
Osmanl› Devleti ve Avrupa devletlerinin d›fl politikas›
XVIII. yüzy›lda Avrupa’da mutlak yönetime sahip
krall›klar ve prenslikler bulunmaktayd›.
Bu yüzy›lda Avrupal› devletlerin birbirlerine karfl›
ç›karlar›n› korumak için ittifaklar oluflturma yoluna
gittikleri görülür.
XVIII. yüzy›l, Avrupal› devletlerin ç›karlar›n› korumak ve amaçlar›na ulaflmak için her türlü yola baflvurduklar› (Makyavelist Politika) bir dönem olarak
karfl›m›za ç›kmaktad›r.
birisi de Avusturya-Macaristan’d›.
Avusturya, Ruslar›n Balkanlarda izledikleri Panslavist politikalar› engellemeye çal›flt›. Ancak bu
bölgedeki topraklar›n› korumakta zorlanm›flt›r.
Uzun süre Osmanl› Devleti’nin topraklar›n› ele geçirmek için Rusya ile ittifak yapan Avusturya, XVIII.
yüzy›l›n sonlar›nda Balkanlardaki Rus politikalar›na
karfl› Osmanl› Devleti ile birlikte hareket etmeye
bafllad›.
Bu dönemde Avrupal› devletler aras›nda yaflanan askeri mücadelelerin tek nedeni sömürge elde etmek,
ya da zenginlik kaynaklar›na sahip olmak de¤ildi.
Avrupal› kraliyet ailelerinin akrabal›k ba¤lar›ndan do¤an veraset
anlaflmazl›klar› da bu dönem savafllar›n›n önemli nedenlerinden birisidir.
Osmanl› Devleti: Pek çok alanda s›k›nt›lar yaflayan
Osmanl› Devleti, bu dönemde bir yandan toprak
kay›plar›n› telafi etmeye çal›flm›fl, di¤er yandan da
toprak bütünlü¤ünü korumak için Avrupal› devletler aras›ndaki ç›kar çat›flmalar›ndan yararlanm›flt›r.
XVIII. yüzy›l Osmanl› Devleti’nin önemli toprak kay›plar›na u¤rad›¤› bir zaman dilimidir.
Fransa: Yedi Y›l Savafllar› sonucunda sömürgelerinin bir bölümünü kaybeden Frans›zlar, kay›plar›n›
telafi etmek için Osmanl›lar›n elindeki M›s›r’a sald›rm›flt›r.
Fransa’n›n bu dönemdeki sömürge aray›fl›, ‹ngiltere ile rekabette daha güçlü olmaya dönüktür.
‹ngiltere: Sahip oldu¤u güçlü donanma sayesinde
dünya genelinde çok say›da sömürgesi bulunmaktayd›.
Mevcut durumda sömürgelerini ve ç›karlar›n› koruyabilmek için Rusya’n›n Akdeniz’e inmesini engellemeye çal›flm›flt›r.
‹ngiltere’nin bu yoldaki di¤er bir rakibi de Fransa
idi. ‹ngilizler bu nedenlerle XVIII. yüzy›lda Rusya ve
Fransa’ya karfl› Osmanl› toprak bütünlü¤ünü koruyan bir politika izlemifltir.
Avusturya: Frans›z ‹htilali’nin ön plana ç›kard›¤›
milliyetçilik ak›m›n›n endiflelendirdi¤i ülkelerden
Rus çar› Petro
Rusya: Rusya, Çar Petro taraf›ndan XVIII. yüzy›lda
gerçeklefltirilen Avrupa tarz›nda düzenlemelerle
güçlü bir devlet haline gelmiflti.
Ruslar›n temel ve neredeyse de¤iflmez amaçlar›,
bir taraftan Karadeniz’de etkinlik kurarak s›cak denizlere ç›kmak, di¤er taraftan ise Balt›k Denizi’ne
ulaflmakt›.
Kafkasya ve Orta Asya, Ruslar›n XVIII. yüzy›ldaki di¤er yay›lma
alanlar› olarak nitelendirilebilir.
örnek soru
Osmanl› ‹mparatorlu¤u, ‹stanbul ve Karlofça Antlaflmalar›yla kaybetti¤i topraklar› geri almak için, XVIII.
yüzy›l›n ilk yar›s›nda birçok devletle savaflm›flt›r.
fla¤›dakilerden hangisi bu devletlerden birisi de¤il Afla
dir?
A) Rusya
B) ‹ngiltere
D) Avusturya
C) Venedik
E) ‹ran
(1987-ÖYS)
3
AVRUPA VE OSMANLI DEVLET‹ (XVIII. YÜZYIL)
çözüm
yüzy›l›n ilk yar›s›nda ‹ngiltere ile savaflmam›flt›r.
Osmanl› ‹mparatorlu¤u, ‹stanbul ve Karlofça Antlaflmalar›yla kaybetti¤i topraklar› geri almak için, XVIII.
Cevap B
III. AHMET DÖNEM‹
7.2
7.3
Genel duruma bir bakal›m...
XVII. yüzy›l sonunda yaflanan Kutsal ‹ttifak Savafllar› yenilgiyle sonuçlanm›flt›. Karlofça ve ‹stanbul
antlaflmalar› ile ciddi toprak kay›plar› yaflanmas›,
Osmanl› Devleti’nde sars›nt›lar yaflanmas›na neden oldu.
III. Ahmet ilk planda ülkede iç güvenli¤i sa¤lamaya
çal›flt›. Ekonomik ve askeri yap›y› gelifltirmeyi hedefledi.
XVIII. yüzy›l›n hemen bafl›nda yaflanan ve Edirne
Olay› olarak adland›r›lan geliflme ile II. Mustafa
tahttan indirilmifl ve III. Ahmet padiflahl›k makam›na getirilmifltir.
– Karlofça ve ‹stanbul antlaflmalar› ile kaybedilen
topraklar› geri almak,
Bu dönemde Osmanl› Devleti’nin izledi¤i genel politika iki temel hedefe yöneliktir.
– Islahatlar yaparak ülkede yaflanan sorunlar› ortadan kald›rmak.
Osmanl›-Rus iliflkileri
Rus Çar› I. Petro, XVIII. yüzy›lda gerçeklefltirdi¤i
yenilik giriflimleri ile ülkesini Avrupa’n›n güçlü devletlerinden biri haline getirmiflti.
geri al›nmas›, Karlofça ile kaybedilen di¤er topraklar›n da geri al›nmas› ümidini güçlendirmifltir.
Rusya’n›n bu dönemdeki önemli hedeflerinden birisi, Balt›k Denizi’ne ulaflmakt›. Bu hedefin önündeki temel engel ‹sveç’ti. Bu nedenle Ruslarla ‹sveçliler aras›nda çok say›da mücadele yafland›. I. Petro
önderli¤indeki Ruslar 1711 y›l›nda Poltova Savafl›’nda ‹sveç ordusunu yenmeyi baflard›.
Yenilgi sonras›nda ‹sveç kral› Osmanl› topraklar›na
s›¤›nmak durumunda kald›. Kral› izleyen Rus birlikleri Osmanl› topraklar›na girerek baz› yerleflim birimlerine zarar verdi.
Bu geliflmeler üzerine Rusya’ya savafl ilan edildi
(1711). Rus ordusu karfl›s›nda üstünlük sa¤land›. Fakat Yeniçerilerin savafl s›ras›nda sergiledikleri disiplinsiz davran›fllar, Osmanl› ordusunun daha büyük bir baflar› kazanmas›n› engelledi.
Ruslar›n bar›fl teklifi kabul edilerek, Prut Antlaflmas› imzaland› (1711). Bu antlaflmaya göre,
– Azak kalesi Osmanl› Devleti’ne geri verilecekti.
– Rusya, Lehistan’›n içifllerine kar›flmayacakt›.
– Rusya, ‹sveç kral›n›n serbestçe ülkesine dönmesine izin verecekti.
– Rusya, ‹stanbul’da elçi bulunduramayacakt›.
4
‹stanbul Antlaflmas› ile kaybedilmifl olan Azak’›n
‹sveç kral› fiarl
örnek soru
I. ‹spanya’da siyasi ve dinî bask›larla karfl›laflan
Yahudiler
II. ‹sveç Kral› XII. fiarl
III. Avusturya ve Rusya’ya karfl› direnen Macarlar
Y u ka r ›d a ki l er d e n h a n g i l er i n i n O s m a n l › D e v l et i ’ n e s › ¤›nmas›yla gelifle
flen olaylar , 1711 Osmanl› -Rus Sava flfl››’na neden olmuflt
fltur?
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
D) I ve II
C) Yaln›z III
E) II ve III
(ÖSS 2007/Sos-2)
AVRUPA VE OSMANLI DEVLET‹ (XVIII. YÜZYIL)
çözüm
‹sveç Kral› XII. fiarl’›n Ruslardan kaçarak Osmanl›
7.4
Cevap B
Osmanl›-Venedik iliflkileri
Osmanl›lar, Karlofça ile kaybedilen Mora ve Dalmaçya topraklar›n› Venedik’ten geri almak istiyordu.
vermesi ve Karada¤ halk›n› Osmanl› Devleti'ne
karfl› k›flk›rtmas›, Osmanl›lar› harekete geçmeye
yönelten di¤er etkenlerdir.
Bu arada Venedik yönetiminden memnun olmayan
Mora halk›, ‹stanbul’a elçi göndererek, yeniden Osmanl› egemenli¤ine girmek istediklerini bildirdi.
Durumu göz önüne alan Osmanl› Devleti, Mora
üzerine karadan ve denizden sefer düzenledi. Yap›lan savaflta üstün gelen Osmanl›lar, Mora’y› yeniden egemenlik alt›na ald›.
Venedik'in Akdeniz'deki Osmanl› gemilerine zarar
7.5
Devleti’ne s›¤›nmas›, Osmanl› Devleti’nin 1711’de Rusya ile savafla girmesine ortam haz›rlam›flt›r.
Osmanl›-Avusturya iliflkileri
Osmanl›lar›n Rusya’n›n ard›ndan Venedik karfl›s›nda da baflar›l› olmas› Avusturya’y› harekete geçirdi.
Karlofça Antlaflmas› flartlar›n›n ihlal edildi¤ini ileri
süren Avusturya yönetimi Osmanl› Devleti’ne savafl ilan etti (1716).
Avusturya ile Osmanl› Devleti aras›nda yap›lan Petervaradin Savafl› Osmanl›lar›n yenilgisi ile sonuçland›.
Bu yenilgi sonucunda Temeflvar ve Belgrad, Avusturya taraf›ndan iflgal edildi.
Pasarofça Antlaflmas› ile yeni toprak kay›plar›n›n
yaflanmas›, Osmanl› Devleti'nin daha önceden kaybetti¤i topraklar› geri alma ümitlerini sona erdirmifltir.
Avrupa'y› daha yak›ndan tan›ma çabas› içine giren Osmanl›lar,
bu dönemden itibaren ›slahat çabalar›nda Avrupa’da yaflanan ilerlemelerden yararlanmaya bafllad›.
örnek soru
Osmanl› yönetimi yaflanan baflar›s›zl›k sonucunda
Avusturya’ya bar›fl teklifinde bulunmak zorunda
kald›.
Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun yapm›fl oldu¤u antlaflmalardan baz›lar› flunlard›r:
Taraflar aras›nda Pasarofça Antlaflmas› imzaland›
(1718). Bu antlaflmaya göre,
– Pasarofça Antlaflmas›
– Belgrad, Temeflvar, Banat bölgeleri ve Kuzey S›rbistan, Avusturya’ya verildi.
– Mora Yar›madas›, Osmanl› yönetimine b›rak›ld›.
– Dalmaçya k›y›lar› ve Bosna-Hersek’te baz› kaleler Venedik’e b›rak›ld›. Venedik bu flekilde
Ege’den uzaklaflt›r›lm›fl oldu.
Belgrad’›n Avusturya’ya geçmesi, Osmanl›lar›n Avrupa’daki etkinli¤inin zay›flamas›na, Avusturya’n›n
güçlenmesine yol açt›.
Osmanl›lar bu antlaflma sonras›nda Avusturya'ya
karfl› yeni önlemler almak durumunda kald›.
Antlaflmay› izleyen dönemde Balkan topraklar›nda
devlet otoritesi güçlendirilmeye çal›fl›ld›.
– Zitvatorok Anlaflmas›
– Belgrat Antlaflmas›
flmalar afla
fla¤›daki devletlerden hangisiyle ya Bu antlaflm
flt›r?
p›lm›flt
A) ‹ran
B) Rusya
D) ‹ngiltere
C) Avusturya
E) Hollanda
(ÖYS 1987)
çözüm
Zitvatoruk, Pasarofça ve Belgrat antlaflmalar›, Osmanl› Devleti’nin Avusturya ile imzalad›¤› antlaflmalar aras›nda yer almaktad›r.
Cevap C
5
AVRUPA VE OSMANLI DEVLET‹ (XVIII. YÜZYIL)
7.6
Osmanl›-‹ran iliflkileri
‹ran’daki mezhep anlaflmazl›klar› XVIII. yüzy›l bafllar›nda iç kar›fl›kl›klara yol açm›flt›r. Bu kar›fl›kl›klar
sonucunda ‹ran’a ait Da¤›stan bölgesi Osmanl›lar
ba¤land›.
Bu arada XVI. yüzy›ldan beri bölgede etkinli¤ini art›rmak isteyen Ruslar, süreç içinde Volga bölgesine yerleflmifl ve Astrahan’› ele geçirerek Azerbaycan topraklar›na komflu olmufllard›.
Hazar k›y›lar›na ve Kafkasya’ya egemen olmak isteyen Ruslar›n bölgedeki yay›l›fl›, ‹ran ve Osmanl›
Devleti taraf›ndan engellenemedi.
Prut Savafl› ile Karadeniz ve Balkanlardaki yay›lma
giriflimi baflar›s›z olan Ruslar, ‹ran’a yönelerek Güney Kafkasya’da yer alan baz› topraklar› egemenli¤i alt›na ald›.
Bu yeni durum Osmanl› yönetimini harekete geçirmifl, ‹ran’a yönelik bir sefer düzenlenmifltir. ‹ran
topraklar›na giren Osmanl›lar ile Ruslar aras›nda
1724 y›l›nda ‹stanbul Antlaflmas› imzalanm›fl ve
Ruslar›n ilerleyifli bu flekilde durdurulmufltur.
‹stanbul Antlaflmas› ile,
– Tebriz, Karaba¤ ve Revan Osmanl› Devleti’ne b›-
7.7
rak›ld›.
– Hazar k›y›lar› ve Da¤›stan, Rusya’ya b›rak›ld›.
Bu paylafl›m› kabul etmek istemeyen ‹ran ile Osmanl› Devleti aras›ndaki savafllar aral›kl› olarak
1779 y›l›na kadar devam etti.
Bir süre sonra ‹ran’da tahta geçen fiah Tahmasp’›n, ‹stanbul Antlaflmas›’n› tan›mad›¤›n› ilan
etmesiyle askeri mücadeleler yeniden bafllad›. ‹ki
taraf aras›nda yaflan mücadeleler sonucunda 1732
y›l›nda Ahmet Pafla Antlaflmas› imzaland›.
Bir süre sonra yeniden bafllayan Osmanl›-‹ran mücadeleleri, 1746 y›l›nda Kerden Antlaflmas› ile sona
erdi. Kasr-› fiirin Antlaflmas›’n›n flartlar› yeniden
kabul edildi.
Mücadeleler 1776 y›l›nda ‹ran taraf›ndan yeniden
bafllat›ld›. 1779 y›l›nda ‹ran iflgal etti¤i yerlerden
çekilmek durumunda kald›. Bu savafllarda iki tarafta belirgin bir kazan›m sa¤layamad›.
Osmanl› Devleti ile ‹ran aras›nda 1639 y›l›nda Kasr-› fiirin Antlaflmas› ile belirlenen s›n›rlar, günümüzde de büyük ölçüde geçerlili¤ini korumaktad›r.
III. Ahmet Dönemi ›slahatlar› (Lale Devri)
III. Ahmet Dönemi’nde Nevflehirli Damat ‹brahim
Pafla’n›n sadrazaml›k yapt›¤› zaman dilimi Lale
Devri olarak adland›r›lm›flt›r (1718-1730).
– Avrupa’ya geçici elçiler gönderildi. Bu elçilerin
gönderilmesinde, Avrupa’daki siyasi, sosyal, askeri ve teknik geliflmeleri ve yenilikleri daha yak›ndan izleyebilme düflüncesi etkili olmufltur.
Lale Devri'nde yapt›r›lan III. Ahmet çeflmesi
Bu dönemde, Osmanl› Devleti’nde diplomasi, bilim,
sanat ve e¤itim alanlar›nda baz› geliflmeler yafland›. Özellikle baflkentte lüks ve e¤lence hayat›
yayg›nlaflmaya bafllad›.
Osmanl› Devleti’nde Lale Devri’nde gerçeklefltirilen düzenlemelerden baz›lar› flunlard›r:
6
Sadabad Cami Lale Devri eserlerindendir.
– Müslüman halka yönelik kitap bas›m› için ilk defa
matbaa aç›ld›. Bu matbaa ‹brahim Müteferrika ve
Sait Mehmet Efendi taraf›ndan 1727 y›l›nda kurulmufltur. Bu matbaada dini kitaplar›n bas›m›na
izin verilmiyordu. Bas›lan ilk kitap Vankulu Lügati adl› eserdi.
AVRUPA VE OSMANLI DEVLET‹ (XVIII. YÜZYIL)
– Yalova’da ka¤›t fabrikas› aç›ld›.
– ‹stanbul’da kumafl ve çini fabrikalar› aç›ld›.
– Yeniçerilerden bir itfaiye teflkilat› kuruldu.
– ‹lk defa modern anlamda çiçek afl›s› uyguland›.
– Do¤u ve bat›dan çeflitli eserlerin tercüme edilmesini sa¤lamak amac›yla Tercüme Encümenli¤i kuruldu. Baz› eserler Türkçeye tercüme edildi.
– Avrupa’da ortaya ç›kan Barok ve Rokoko tarzla-
r›n›n etkisinde kal›nd›. Bu tarzlara uygun mimari
eserler infla edildi.
– Sivil mimari öne ç›kar›ld›. Köflkler ve kas›rlar infla
edildi.
Bu dönemde Bat› ürünleri, süs eflyalar› ve sanat
eserleri Osmanl› ülkesine girmeye bafllad›. Lale
Devri, bu dönemde yayg›nlaflmaya bafllayan lüks
ve e¤lence hayat›na bir tepki niteli¤indeki Patrona
Halil ‹syan› ile birlikte 1730 y›l›nda sona erdi.
AVRUPA’DA DÜfiÜNCE ALANINDAK‹ GEL‹fiMELER
7.8
Avrupa de¤ifliyor...
Ayd›nlanma, Avrupa’da XVII. ve XVIII. yüzy›llarda
tanr›, ak›l, tabiat ve insan kavramlar›n› yeni bir
yaklafl›mla ele alan bir düflünce fleklidir.
Bu yüzy›llarda düflünce ve bilimde önemli geliflmeler oldu. Avrupa’da XVII. yüzy›l Ak›l Ça¤›, XVIII.
yüzy›l ise Ayd›nlanma Ça¤› olarak adland›r›l›r.
Ayd›nlanma düflüncesinde akl›n do¤ru kullan›lmas›yla yararl› bilgiye ulafl›labilece¤i, insan›n mutlulu¤unun her türlü bask›dan uzak olmas›yla gerçekleflebilece¤i temel iddia olarak yer al›r.
engellerin kald›r›lmas› amaçland›. Toplumlar›n kültür seviyeleri yükseldi. Milli egemenlik, demokrasi
gibi de¤erlerden toplumlar etkilendi.
Ayd›nlanma Ça¤› öncüleri, ‹ngiliz düflünürleri, John Locke, Hu me ve Condillac ile Frans›z düflünürleri; Montesquieu, Voltaire ve Je an Jacques Rousseau’dur.
Ayd›nlanmac› düflünürlere göre, insan do¤an›n bir
parças›d›r. Bunun yan›nda akl›yla parças› oldu¤u
bütünü kavrayabilir. Ayd›nlanma sürecinde ön plana ç›kar›lan gözlem ve deney, pozitif bilimlerde büyük geliflmelere yol açt›.
Ayd›nlanma ça¤› ‹ngiltere’de tan›nm›fl düflünür
John Locke ile bafllad›. ‹ngiltere’de bafllayan Ayd›nlanma Felsefesi daha sonra Fransa ve Almanya’ya geçti.
Ayd›nlanma, bu ülkelerin sosyal ve siyasal özelliklerine uygun flekiller ald›. ‹ngiltere’de deneyci,
Fransa’da ak›lc›, Almanya’da ise mistik ak›lc› bir nitelik kazand›.
Ayd›nlanma, özgürlük, geliflme, insani de¤erler gibi evrensel kavramlar› ilke edindi. Akla, do¤aya ve
insan›n mutlulu¤una ayk›r› inançlara karfl› ç›kt›.
Akl›n, özgür düflüncenin ve bilimin önündeki tüm
7.9
Jean Jacques Rousseau
Ayd›nlanma düflüncesi Avrupa'da eflitlik esas›na
dayal› toplumsal yap›n›n, siyasi alanda ise laik, parlamenter sistemin ve demokrasi düflüncesinin güçlenmesine ortam haz›rlad›.
Avrupa’da mutlak yönetimlerin yerini meflruti ve
demokratik yönetimler almaya bafllad›. Laiklik anlay›fl› geliflti.
Sanayi ‹nk›lab›; Avrupa makinenin gücünü fark ediyor...
Avrupa’da ekonomik durumun iyiye gitmesi ile birlikte XVII. yüzy›ldan bafllayarak bilimsel çal›flmalar
h›z kazanm›flt›r.
Frans›z Denis Papin buhar›n bir enerji kayna¤›
olarak kullan›labilece¤ini ortaya koydu. Buhar
gücüyle çal›flan ilk makineyi yapt›. ‹ngiliz James
7
AVRUPA VE OSMANLI DEVLET‹ (XVIII. YÜZYIL)
Watt, ateflli pompa sistemini bularak makinelerin
gelifltirilmesine ortam haz›rlad›. Buharl› gemiler
yap›lmaya baflland›. Bu çal›flmalar ticari alanda
önemli geliflmelere yol açt›.
büyük fabrikalar almaya bafllad›.
– Tar›m toplumundan, sanayi toplumuna geçifl süreci bafllad›.
– Köylerden kentlere göç artt›.
– ‹flçi s›n›f› ortaya ç›kt›, kapitalizm, sosyalizm güç
kazand›.
– Büyük iflletmeler, tüketici kooperatifleri ortaya
ç›kt›. Biriken zenginlik Avrupa’da merkezileflmifl
endüstriyi do¤urdu.
– Bankac›l›k sistemi geliflti.
– ‹flçi ve iflveren sorunlar› ile grev ve lokavt uygulamalar› bafllad›.
– Demir ve deniz yollar› önem kazand›. Ulafl›m sistemiyle birlikte haberleflmede de önemli ad›mlar
at›ld›. Posta hizmetleri önem kazand›.
James Watt'›n buhar makinesi
Avrupa toplumlar›n›n ekonomik yap›lar›, XVII. yüzy›l›n ortalar›na kadar büyük ölçüde tar›ma, küçük
el sanatlar›na ve ticarete dayan›yordu.
– Sanayileflen ülkelerde yaflama koflullar›n›n iyileflmesinin bir sonucu olarak özgürlükçü fikirler h›zla yay›ld›.
– Avrupa’da iflçi haklar›na dönük düzenlemeler yap›ld›.
Yeni bulufllar›n üretime uygulanmas› ve buhar gücü ile çal›flan makinelerin kullan›lmaya bafllanmas›,
Avrupa’da makineleflmifl endüstri kavram›n› do¤urmufltur.
Avrupa’da insan ve hayvan gücüne dayal› üretim
biçiminden, makine gücüne dayal› üretim biçimine
geçilmesi Sanayi ‹nk›lab› olarak adland›r›l›r.
‹lk olarak ‹ngiltere’de dokuma sektöründe yaflanan
bu geliflme k›sa sürede Avrupa’n›n di¤er ülkelerine
yay›ld›.
XVIII. yüzy›ldan itibaren Sanayi ‹nk›lab›’n›n gerçekleflmesinde,
sömürgecili¤e ba¤l› olarak Avrupa’da yaflanan sermaye birikiminin
önemli bir rolünün oldu¤u söylenebilir.
Sanayi ‹nk›lab›’n›n Sonuçlar›
– Seri üretim bafllad›, üretimin niteli¤i de¤iflti ve
üretim maliyetleri azald›.
– Üretimin artmas› genifl pazarlara olan ihtiyac› da
art›rd›. Uluslararas› ekonomik iliflkiler daha fazla
önem kazand›.
örnek soru
fla¤›dakilerden hangisi Sanayi ‹nk›lâb›'n›n sonuçla Afla
r›ndan biri de¤ildir ?
A) Kültürlerin ve uluslar›n birbirlerine yaklaflmas›
B) Ticaretin geliflmesi
– Avrupa ülkeleri aras›ndaki ekonomik ve siyasi rekabet h›zland›.
C) Refah›n artmas›
– Geleneksel üretim biçimleri ile birlikte baz› meslekler ortadan kalkt›.
E) Pazar bulma ihtiyac›n›n artmas›
– El tezgahlar› ve atölyeler kapanmaya, yerlerini
8
Sanayi ‹nk›lab› sürecinde büyük fabrikalar kuruldu.
D) Mutlak krall›klar›n kurulmas›
(ÖYS 1990)
AVRUPA VE OSMANLI DEVLET‹ (XVIII. YÜZYIL)
çözüm
Sanayi ‹nk›lab›, Avrupa’da mutlak krall›klar›n kurulmas› gibi bir geliflmeye ortam haz›rlamam›flt›r. Tersi-
7.10
ne bu dönemde meflrutiyet ve cumhuriyet yönetimleri k›ta genelinde yayg›nd›.
Cevap D
Avrupa’da sömürgecili¤in geliflimi
Sömürgecilik, bir devletin kendi s›n›rlar› d›fl›nda
baflka toplumlar ve topraklar üzerinde hakimiyet
kurmas› ya da egemenlik alan›n› geniflletmesidir.
XVI. yüzy›lda dünyan›n farkl› yörelerindeki zenginlikleri kendi ülkelerine tafl›yan Avrupa devletleri,
böylelikle sömürgecili¤i bafllatm›fl oluyordu.
Sanayi ‹nk›lab› ile üretim alan›nda büyük art›fl oldu.
Üretimin artmas›, sanayileflen ülkeleri daha çok ve
ucuz hammadde ile d›fl sat›m için pazar aray›fl›na
yöneltti.
Sanayileflmesini gerçeklefltiren her Avrupa ülkesi,
kendi topraklar›nda az bulunan ya da hiç bulunmayan hammadde kaynaklar›na sahip olmak, ürettiklerini rahatça satabilmek için dünyan›n geri kalm›fl
ya da az geliflmifl ülke ve bölgelerini ele geçirme
çabas›na giriflti.
etkilendi.
Ülke içinde el tezgahlar›nda üretilen mallar, Avrupa’dan gelen bol miktardaki ucuz mal ile rekabet
edemedi.
Osmanl› üretim sistemi büyük zarar gördü. Bu durum Osmanl› ekonomisini d›fla ba¤›ml› hale getirdi.
örnek soru
flçi s›n›f›n›n önem kazanmas› ve bu s›n›f›
Avrupa'da iflç
fla¤›daki
temsil eden sosyalist partilerin kurulmas›, afla
flmesinde etkili olmuflfl olaylardan hangisinin gerçekleflm
tur?
A) Yüzy›l Savafllar›
B) 1848 ‹htilalleri
C) Viyana Kongresi
D) Frans›z ‹htilali
E) Otuz Y›l Savafllar›
Di¤er bir deyiflle Sanayi ‹nk›lab› sömürgecili¤in
artmas›na ortam haz›rlad›.
Sanayi ‹nk›lab›’n›n Osmanl› Devleti’ne Etkisi
Sanayileflme, Avrupa ülkelerinin birço¤unun yarar›na olurken, tar›m toplumu aflamas›nda kalan ülkeleri olumsuz biçimde etkiledi.
(ÖYS 1993)
çözüm
Avrupa’da iflçi s›n›f›n›n ve haklar›n›n öne ç›kmas› ve
sosyalist partilerin kurulmas› 1848 ihtilallerinin gerçekleflmesinde etkili olmufltur.
Cevap B
Bu çerçevede Osmanl› Devleti, Sanayi ‹nk›lab› ile
birlikte Avrupa’da yaflanan geliflmelerden olumsuz
RUSYA’NIN GEN‹fiLEME POL‹T‹KASI VE OSMANLI-RUS ‹L‹fiK‹LER‹
7.11
Rusya’n›n amaçlar› nelerdir?
XVIII. yüzy›lda yaflanan geliflmeler Rusya’y› askeri
ve siyasi aç›dan güçlendirdi.
Rusya bu dönemde Karadeniz’de etkinlik sahibi olmay›, Bo¤azlar› egemenlik alt›na alarak s›cak denizlere ç›kmay›, Osmanl› topraklar›nda yaflayan
Ortodokslar› himaye alt›na almay› hedefledi.
Rusya'n›n s›cak denizlere inebilmesi için öncelikle
K›r›m ve Bo¤azlara sahip olmas› gerekiyordu.
Rusya, Balkanlara inebilmek için ise ilk planda Lehistan üzerinde egemenlik kurmak isterken, di¤er
taraftan Karadeniz'e inebilmek için de K›r›m'› denetim alt›na almaya yöneldi.
K›r›m Hanl›¤›, Osmanl› Devleti için Rusya’ya karfl› bir tampon bölge konumundayd›. K›r›m ve Lehistan'›n güvenli¤i Osmanl› Devleti'nin
güvenli¤i demekti.
9
AVRUPA VE OSMANLI DEVLET‹ (XVIII. YÜZYIL)
7.12
Rusya-Avusturya ittifak› ile Osmanl› Devleti aras›ndaki savafllar (1736-1739)
Rusya’n›n Lehistan’›n içifllerine kar›flmas› ve s›n›r
olaylar›n› bahane göstererek 1736 y›l›nda K›r›m’›
iflgal etmesi, Osmanl› Devleti’nin savafl karar›
almas›na yol açt›. Avusturya da Rusya’n›n yan›nda
yer ald›.
Fransa’ya Kanuni taraf›ndan 1535 y›l›nda verilmifl
olan kapitülasyonlar, I. Mahmut Dönemi’nde sürekli hale getirildi (1740).
Osmanl› ordusu Avusturya ve Rus ordular› karfl›s›nda baflar› kazand›, Fransa’n›n araya girmesi sonucunda Belgrat Antlaflmas› imzaland› (1739).
flman›n
Fransa ile yap›lan kapitülasyonlarla ilgili antlaflm
fla¤›daki hükümlerinden hangisi 1740 y›l›nda de¤iflfl afla
fltir?
tirilmiflt
Bu antlaflma sonucunda,
A) Frans›z ticaret gemilerinin Osmanl› sular›nda serbestçe dolaflaca¤›
– Belgrad ve di¤er topraklar Osmanl› Devleti taraf›ndan geri al›nd›.
– Rusya, Karadeniz’de donanma ve ticaret gemisi
bulundurma hakk›n› kaybetti.
– Azak kalesi y›k›lmak flart›yla Ruslara b›rak›ld›.
Belgrat Antlaflmas›, Osmanl› Devleti’nin XVIII. yüzy›lda imzalad›¤› son kazançl› antlaflmad›r. Osmanl›lar›n Karadeniz’deki etkinli¤inin korunmas›na yol
açm›flt›r.
örnek soru
B) Osmanl› ülkesindeki Frans›zlar›n inançlar›nda serbest olaca¤›
C) Türk ticaret gemilerinin Frans›z sular›nda serbestçe dolaflaca¤›
D) Türkiye'de ölen Frans›zlar›n mallar›n›n varislerine
verilece¤i
E) Kapitülasyonlar›n, anlaflmay› imzalayan hükümdarlar›n dönemi için geçerli olaca¤›
(ÖYS 1988)
Osmanl› ordusunda yap›lan Avrupa tarz› düzenlemelerin olumlu
sonuçlar verdi¤i bu mücadelelerde aç›kça görülmüfltür.
çözüm
1740 Kapitülasyonlar›
Belgrad Antlaflmas›’nda arabuluculuk yapan Fransa, bu dönemde Osmanl› Devleti'nden yeni ayr›cal›klar elde etti. Kudüs'te Katolik H›ristiyanlara ait
olan kutsal yerlerin denetimini üzerine ald›.
7.13
“Kapitülasyonlar›n antlaflmay› imzalayan hükümdarlar›n dönemi için geçerli olaca¤›” maddesi 1740 y›l›nda de¤ifltirilmesi, kapitülasyonlar›n sürekli hale gelmesine yol açm›flt›r.
Cevap E
Lehistan sorunu ve Osmanl›-Rus Savafl› (1768-1774)
Rusya'n›n Balkanlara ulaflabilmek için Lehistan'›
ele geçirmek istedi¤ini daha önce söylemifltik. Bu
yönde bir ad›m atan Rusya, 1763’te Rus yanl›s› bir
kifliyi Lehistan’a kral seçtirdi.
Leh milliyetçileri bu geliflmeye karfl› koyarak isyan
ç›kard›. Ruslar›n Lehistan’a asker göndermesi üzerine kaçmak durumunda kalan Leh milliyetçileri,
Osmanl› topraklar›na s›¤›nd›.
Lehlileri izleyen Ruslar Osmanl› topraklar›na girince, Osmanl› Devleti Rusya’ya savafl ilan etti (1768).
‹ki taraf aras›ndaki mücadele yaklafl›k alt› y›l sürdü. Rus birlikleri, Eflak ve Bo¤dan'› ele geçirerek
K›r›m’› iflgal etti.
Bu arada Balt›k Denizi'nde bulunan Rus donanmas› Mora k›y›lar›na getirildi. Mora halk›n› ayaklanmas› için k›flk›rtmaya bafllad›.
10
Osmanl› donanmas› Çeflme'de Ruslar taraf›ndan yak›lm›flt›r.
Mora'da yaflanan isyan› Osmanl› Devleti bast›rd›.
Rus donanmas› ani bir bask›nla Çeflme Liman›'nda
bulunan OsmanI› donanmas›n› yakt› (1770).
Osmanl› Devleti kay›plar›n›n artmas› üzerine bar›fl
AVRUPA VE OSMANLI DEVLET‹ (XVIII. YÜZYIL)
teklifinde bulundu ve 1774 y›l›nda Küçük Kaynarca
Antlaflmas› imzaland›.
Bu antlaflma ile,
– K›r›m’a ba¤›ms›zl›k verildi. Ancak K›r›m hanlar›
dini yönden halifeye ba¤l› kalacakt›.
– Kabartay arazisi, Azak Kalesi ve çevresi Ruslara
verilecek, Bu¤ Nehri iki devlet aras›nda s›n›r olacakt›.
– Rus H›ristiyanlar› ve rahipleri, kutsal yerleri serbestçe ziyaret edebilecekti.
– Rusya, Karadeniz ve Akdeniz'deki Osmanl› sular›nda serbest ticaret yapabilecek ve kapitülasyonlardan yararlanacakt›.
– Rusya, ‹stanbul’da elçilik, Balkanlarda da konsolosluk açabilecekti.
– Eflak-Bo¤dan ve Ege adalar› Osmanl›larda kalacakt›.
– Osmanl› Devleti savafl tazminat› ödeyecekti.
mas›’n›n Önemi
Küçük Kaynarca Antlaflflm
‹lk defa halk› Müslüman bir bölge kaybedildi. K›r›m
halk› ile kültürel ba¤lar korunmaya çal›fl›ld›.
Halifelik siyasi bir olgu olarak devletler aras› platformda kullan›ld›.
Osmanl›lar›n Karadeniz’deki üstünlü¤ü sona erdi.
Ruslar s›cak denizlere ulaflma konusunda önemli
bir ad›m att›.
Osmanl› Devleti ilk defa savafl tazminat› ödemek
zorunda kald›.
Bu antlaflma sonras›nda Ruslar taraf›ndan Ortodoks H›ristiyanlar›n himayesi sorunu ortaya ç›kar›ld›. Rusya, bu flekilde Osmanl› Devleti’nin içifllerine kar›flma olana¤›na kavufltu.
Grek ve Dakya Projeleri
Osmanl›-Rus Savafl› s›ras›nda Osmanl› topraklar›nda Bizans’›n yeniden kurulmas› amac›yla Ruslar taraf›ndan Grek Projesi haz›rland›.
Bu proje, Türklerin Avrupa'dan at›lmas›, Ruslar›n
yönetiminde ‹stanbul merkezli bir Grek devleti ku-
rulmas› amac›na yönelikti.
Bu arada Rusya ve Avusturya aras›nda planlanan
Dakya Projesi ile Osmanl› topraklar› paylafl›lmaya
çal›fl›ld›. Buna göre, Eflak-Bo¤dan ve Besarabya'da
Dinyester ve Tuna aras›nda Dakya ad›yla bir devlet kurulacakt›.
Rusya, K›r›m’› denetim alt›na almak için kendisine yak›n fiahin Giray’› K›r›m Han› seçtirdi. Bu giriflime karfl› ç›kan K›r›m halk› isyan etti. fiahin Giray taraf›ndan
davet edilen Rus ordusu K›r›m’a girdi.
Bu geliflmeler üzerine Osmanl›-Rus iliflkileri yeniden gerginleflti. Taraflar aras›nda yeni bir savafl
tehlikesi belirdi. Frans›zlar›n araya girmesiyle
1779’da Aynal›kavak Tenkihnamesi imzaland›. Buna göre;
– K›r›m’daki Rus birlikleri bölgeyi boflaltacakt›.
– Osmanl› Devleti, fiahin Giray’›n hanl›¤›n› tan›yacakt›.
örnek soru
X V I I I . yü zy › l d a R u sy a ' n › n ,
– K›r›m'› tehdit eder duruma gelmesi,
– Kapitülasyonlardan yararlanabilmesi,
– Osmanl› egemenli¤indeki Balkanlarda konsolosluklar açabilmesi
fla¤›daki antlaflm
flmalar durumlar›n›n ortaya ç›kmas› afla
d a n h a n g i s i n i n b i r s o n u c u d u r?
A) Prut
B) Edirne
D) Zifltovi
C) ‹stanbul
E) Küçük Kaynarca
(ÖSS 2008/Sos-2)
çözüm
XVIII. yüzy›lda Rusya'n›n, K›r›m'› tehdit eder duruma
gelmesi, kapitülasyonlardan yararlanabilmesi, Osmanl› egemenli¤indeki Balkanlarda konsolosluklar
açabilmesi, Küçük Kaynarca Antlaflmas›’n›n bir sonucudur.
Cevap E
ABD’N‹N KURULMASI VE FRANSIZ ‹HT‹LAL‹
7.14
Amerika Birleflik Devletleri kuruluyor...
Amerika’n›n keflfedilmesinin ard›ndan ‹spanya,
Portekiz, ‹ngiltere, Fransa bu yeni k›tada sömürgeler kurmufllard›.
XVIII. yüzy›l itibariyle Kuzey Amerika’n›n do¤u k›y›lar›nda ‹ngiltere Krall›¤›’na ba¤l› 13 koloni bulunuyordu.
11
AVRUPA VE OSMANLI DEVLET‹ (XVIII. YÜZYIL)
Bir ‹ngiliz valisi taraf›ndan yönetilen bu koloniler
kendi meclislerini kurmufl durumdayd›.
‹ngiltere ve Fransa, 1756 – 1763 y›llar› aras›nda
gerçekleflen Yedi Y›l Savafllar›’nda birbirleriyle
mücadeleye giriflmifl, mali aç›dan büyük çöküntüye u¤ram›fllard›.
¤u arama hakk›na sahiptir.
– Bunlar devredilemez ve vazgeçilemez haklard›r.
– Bu haklar› kuvvetini halktan alan ve halk›n arzusuyla ifl bafl›na gelen hükümetler korur.
– Hükümetler bu haklar› çi¤nedi¤inde onu de¤ifltirip yerine yenisini getirmek milletin hakk›d›r.
Amerikan ba¤›ms›zl›k savafl› yaklafl›k olarak sekiz
y›l sürdü. Bu mücadele s›ras›nda ‹ngiltere’yi zor
durumda b›rakmak isteyen Fransa, ‹spanya ve Hollanda gibi devletler Amerikan kolonilerinin yan›nda yer ald›.
Yenilen ‹ngiltere’nin bar›fl istemesi üzerine 1783
y›l›nda Versay Antlaflmas› imzaland›.
‹ngiltere bu antlaflma ile Amerika k›tas›ndaki kolonilerin ba¤›ms›zl›¤›n› tan›d›.
Amerikan ba¤›ms›zl›k bildirisi imzalan›yor.
Amerikan Kolonileri Kazan Kald›r›yor…
Yedi Y›l Savafllar›’ndan galibiyetle ç›kan ‹ngilizler,
buna ra¤men ciddi bir ekonomik s›k›nt› ile karfl›
karfl›ya gelmiflti.
Amerika’daki koloniler ba¤›ms›zl›klar›n› elde ettikten sonra, yeni bir siyasal düzen kurmak için çaba
harcad›.
Dört y›l süren bir iç savafltan sonra federal bir yönetim kuruldu.
1787 y›l›nda Amerikan anayasas› kabul edildi. Federal bir cumhuriyet kuruldu.
‹ngiltere kral› ülkede yaflanan mali bunal›mdan
kurtulabilmek amac›yla, Amerika’da bulunan kolonilere yeni vergiler koyma karar› ald›.
Bu karar Amerikan kolonilerinde yaflayan halk›n
tepkisine yol açt›.
Boston liman›na gelen ‹ngiliz gemilerindeki çaylar,
bu tepkinin bir sonucu olarak Amerikal›lar taraf›ndan denize döküldü.
Bunun üzerine ‹ngiliz savafl gemileri liman› ablukaya ald›.
1774 y›l›nda koloniler Filedelfiya Kongresi topland›. Kolonilerin onay› olmadan vergi koyulmamas›
ve ticareti engelleyici yasalar›n kald›r›lmas› ‹ngiltere’den istendi.
‹ngiltere bu istekleri kabul etmeyince savafl patlak
verdi ve II. Filedelfiya Kongresi topland› (1776).
Bu kongrede kolonilerin ba¤›ms›zl›¤› ilan edilerek
‹ngiltere ile savafl karar› al›nd›.
George Washington baflkomutanl›¤a getirildi. "‹nsan Haklar› Bildirisi" kabul edildi (1776).
Bu bildiride yer alan maddelerden baz›lar› flunlard›r:
– ‹nsanlar do¤ufltan, yaflama, özgürlük ve mutlulu-
12
‹lk ABD baflkan› George Washington
1789 baflkanl›k seçimlerinde George Washington
cumhurbaflkan› seçildi. ABD;
– Avrupa’ya karfl› bir denge unsuru olmufltur.
– Demokratik bir rejim ve insan haklar› bildirgesi
ile Avrupa’ya örnek olmufltur.
– Frans›z ‹htilali öncesinde Frans›z halk›n› etkilemifltir.
– Avrupa kültürü için yeni yay›lma alan› haline gelmifltir.
AVRUPA VE OSMANLI DEVLET‹ (XVIII. YÜZYIL)
7.15
Frans›z ‹htilali
Frans›z ‹htilali, siyasi, sosyal ve ekonomik yönden
dünyay› derinden etkileyen, sonuçlar› itibariyle
ça¤dafl toplum ve devletlerin oluflumuna ortam
haz›rlayan bir geliflmedir.
‹htilal Neden Ç›kt›?
– ‹htilalin ç›k›fl sebeplerinin ilki s›n›f farkl›l›klar›d›r.
Fransa’da halk çeflitli sosyal s›n›flara ayr›lm›flt›.
Yönetim yetkisi soylular›n elinde idi ve halk yönetimin uza¤›nda tutulmaktayd›.
– Fransa, XVI. yüzy›ldan beri bask›c› bir mutlakiyetle yönetilmekteydi. Ülkede eflitlik ve özgürlük
yoktu. Kral ülkenin tek hakimiydi.
– Montesqieu, Jean Jacques Rousseau, Voltaire
gibi VIII. yüzy›l Frans›z düflünürleri, devlet yönetimini ve ülke sorunlar›n› incelemifl ve eserleriyle
ihtilale ortam haz›rlam›fllard›r.
Köylü ve burjuva milletvekilleri, halk›n yüzde doksan alt›s›n› temsil ettiklerini ileri sürerek Etats Generaux’yu “Milli Meclis” ilan etti.
Vergilerin meclisin onay› olmadan toplanmamas›
hususunda karar al›nd›. Kral bunu kabul etmedi ve
meclisi kuvvet kullanarak da¤›tmak istedi.
Buna karfl›l›k Milli Meclis anayasa haz›rlamaya bafllayarak kendini “Kurucu Meclis” ilan etti. Kral meclisi da¤›tmak isteyince halk ayakland›. Bastil Hapishanesi’ni basarak siyasi tutuklular› serbest b›rakt›
(14 Temmuz 1789).
Kurucu Meclis 28 A¤ustos 1789’da ‹nsan Haklar›
Beyannamesi’ni kabul ve ilan etti. Bu bildiride flu
hususlar yer almaktad›r:
– ‹nsanlar haklar› bak›m›ndan hür ve eflit do¤arlar.
– Yaflama hakk› insanlar›n en do¤al hakk›d›r.
– ‹ngiltere’de meflruti krall›k yönetimine geçilmesi,
halka baz› haklar ve özgürlüklerin verilmesi
Frans›z halk›n› etkiledi.
– Her siyasi toplulu¤un amac› insan haklar›n› korumakt›r. Bu haklar özgürlük, mülkiyet, güvenlik ve
bask›ya karfl› direnme hakk›d›r.
– Frans›z halk› Amerikan ba¤›ms›zl›k hareketlerinin de etkisinde kald›.
– Egemenlik kay›ts›z, flarts›z milletindir. Hiçbir kifli
veya kurulufl, milletçe verilmeyen bir hakimiyeti
kullanamaz.
– XVIII. yüzy›lda ard› ard›na girilen savafllar nedeniyle Frans›z ekonomisi bozulmufltu.
– Halk ekonomik s›k›nt› içinde iken kraliyet ailesi
lüks içinde yafl›yordu.
– Özgürlük baflkas›na zarar vermeyen her fleyi yapabilmektir.
– Özgürlü¤ün s›n›r› ancak kanunla belirlenir.
‹htilal ile bafllayan kar›fl›kl›klar Napolyon’un 1804
y›l›nda imparator olmas›na kadar devam etti.
‹htilal devri flu dönemlerden geçti:
– Etats Generaux, Milli ve Kurucu Meclis Devri (1789-1791)
– Meflrutiyet Meclisleri Devri (1791-1792)
– Milli Konvansiyon Meclisi Devri (1792-1795)
– Direktuvar Devri (1795-1799)
– Konsülük Devri (1799-1804)
‹htilalin Sonuçlar›
Etats Generaux Meclisi’nde tart›flmalar
‹htilal bafll›yor…
Kral 1614 y›l›ndan beri toplanamayan Etats Generaux Meclisi’ni yeni vergiler koymak için toplant›ya
ça¤›rd›. Etats Generaux toplant›s›nda çeflitli s›n›flar›n milletvekilleri aras›nda tart›flma ç›kt›.
Etats Generaux Meclisi, kral›n istedi¤i zamanlarda toplanan, yap›lacak reformlar› görüflen, kararlar› ba¤lay›c› olmayan, yol gösterici nitelikte karar alabilen bir meclisti.
– Fransa’da feodal düzen kald›r›larak eflitlik ilkesi
kabul edildi.
– Yönetimde halk egemenli¤i esas› kabul edildi.
– Milliyetçilik ak›m› siyasi bir karakter kazanarak
güçlendi. Bu durum çok uluslu imparatorluklar›
parçalanma tehlikesi ile karfl› karfl›ya getirdi.
– Adalet, eflitlik, özgürlük gibi kavramlar etkinli¤ini
art›rd› ve dünya genelinde yayg›nlaflmaya bafllad›.
– Ulus devletlerin kurulmas› süreci bafllad›.
13
AVRUPA VE OSMANLI DEVLET‹ (XVIII. YÜZYIL)
– “‹nsan Haklar› Evrensel Bildirgesi” yay›nland›.
– Laik devlet anlay›fl› etkinli¤ini art›rd›.
Frans›z ‹htilali Yeni Ça¤’› sona erdiren Yak›n Ça¤’› bafllatan olay
olarak kabul edilmifltir.
çözüm
Fransa’da 1789 y›l›nda ‹htilali bafllatan geliflmeler
aras›nda, Fransa’n›n s›n›rlar› geniflletmeye çal›flmas›
gibi bir durum belirleyici olmam›flt›r.
Cevap B
Frans›z ‹htilali’nin etki alan› Avrupa ile s›n›rl› kalmam›fl, ihtilal fikirleri dünyay› etkilemifltir. Bu etkide ihtilalin getirdi¤i ilkelerin evrensel nitelikli olmas› rol oynam›flt›r.
örnek soru
fla¤›dakilerden hangisi, Frans›z ‹htilali'ni bafll
fllatan
Afla
nedenlerden biri de¤ildir ?
A) Monarflik yönetimin halka bask› yapmas›
B) Fransa'n›n s›n›rlar›n› geniflletmeye çal›flmas›
C) Halk›n farkl› sosyal s›n›flara ayr›lm›fl olmas›
Frans›z halk› krala karfl› isyan etmifl ve Bastille
D) Ayd›n fikir adamlar›n›n halk› etkilemesi
Hapishanesi’ni basarak burada bulunan
suçlular› serbest b›rakm›flt›r.
E) Halk›n vergileri ödeyemez hale gelmesi
(ÖYS 1988)
7.16
‹htilal karfl›s›nda Osmanl› Devleti’nin tutumu ve Viyana Kongresi
Osmanl› Devleti, ihtilalin ilk dönemlerinde bu olay›
Fransa’n›n bir iç sorunu olarak görmüfl ve tarafs›z
kalmay› tercih etmifltir.
Frans›z ‹htilali’nin Osmanl› Devleti üzerindeki
olumlu etkisi eflitlik, yarg› güvencesi, insan haklar›
gibi kavramlar›n güçlenmesini sa¤lamas›d›r.
‹htilalin getirdi¤i yeni düflünceler Osmanl› ayd›nlar› aras›nda yay›ld›.
Bu düflüncelerin ›fl›¤›nda Tanzimat Ferman› ve
Islahat Ferman› yay›nland›. Meflrutiyet yönetimine
geçildi. Kanun-› Esasi yürürlü¤e koyuldu.
Frans›z ‹htilali öncelikle Osmanl› topraklar›nda yaflayan az›nl›klar› etkiledi.
Az›nl›klar aras›nda milliyetçilik fikirleri yay›ld›. Milliyetçilik zamanla güçlendi ve az›nl›klar›n Osmanl›
Devleti’nden kopmas›nda etkili oldu.
Ba¤›ms›zl›¤›n› elde ederek milli devletlerini kurmak
için önce S›rplar sonra Yunanl›lar, Karada¤l›lar ve
Bulgarlar ayakland›.
Osmanl› Devleti’nde milliyetçi ayaklanmalar›n Balkanlarda bafllamas›n›n nedeni, bölgenin Avrupa’ya
14
yak›n olmas› ve Avrupal› büyük devletlerin az›nl›klar› k›flk›rtmalar›d›r.
örnek soru
fla¤›dakilerden hangisi, Frans›z ‹htilali'nin getirdi¤i
Afla
flünce ak›mlar›yla ba¤daflm
flmaz ?
düflü
A) Tanzimat Ferman›'n›n ilan edilmesi
B) Meflrutiyet'in ilan edilmesi
C) Islahat Ferman›'n›n ilan edilmesi
D) 31 Mart Olay›'n›n ortaya ç›kmas›
E) Sened-i ‹ttifak'›n imzalanmas›
(ÖYS 1993)
çözüm
Osmanl› Devleti’nde 1808 y›l›nda imzalanan Sened-i
‹ttifak’ta Frans›z ‹htilali’nin getirdi¤i, milliyetçilik,
eflitlik, adalet gibi düflünce ak›mlar›n›n herhangi bir
etkisi yoktur.
Cevap E
AVRUPA VE OSMANLI DEVLET‹ (XVIII. YÜZYIL)
7.17
Frans›z ‹htilali’nin Avrupa ve dünya ülkelerine etkileri
Fransa’da meydana gelen olaylar Avrupa’daki monarflik yönetimleri endifleye sevk etti. ‹ngiltere, ‹spanya, Avusturya ve Prusya 1793 y›l›nda Fransa’ya
savafl ilan etti.
Savafllar 1815 y›l›na kadar sürdü. Fransa’da ortaya
ç›kan insan haklar›, demokrasi, halk›n kendi kendisini yönetmesi, devlet ve memleket ifllerinde söz
sahibi olmas› gibi düflünceler bütün Avrupa’ya yay›ld›.
Savafllar Fransa’n›n yenilgisiyle sonuçland›. Bozulan düzeni yeniden sa¤lamak ve Avrupa’n›n gelece¤ini belirlemek üzere Viyana’da galip devletlerin
önderli¤inde bir kongre topland›.
Bu kongrede Fransa’y› yenilgiye u¤ratm›fl olan ‹ngiltere, Avusturya, Rusya ve Prusya ön planda yer
ald›lar. Osmanl› Devleti ise kongreye kat›lmad›.
Viyana Kongresi’nde Avrupa devletlerinin s›n›rlar›
yeniden çizildi.
Kongrede al›nan kararlara göre;
– Fransa, ihtilal öncesi s›n›rlara çekildi.
–Rusya, Prusya ve Avusturya, Lehistan’› kendi aralar›nda paylaflt›lar.
–Otuz befl devletten oluflan bir Germen Konfederasyonu kuruldu.
–‹sviçre yeniden kuruldu ve tarafs›zl›¤› kabul edildi.
–Belçika ile Hollanda, ‹sveç ile Norveç birlefltirildi.
Avrupa devletlerinin s›n›rlar›, Viyana Kongresi’ne
kat›lan devletlerin istekleri do¤rultusunda yeniden
çizildi. Bu s›n›rlar çizilirken, din, dil, milliyet gibi unsurlar dikkate al›nmad›¤› için bar›fl sa¤lanamad›.
‹ngiltere, Avusturya, Rusya ve Prusya, Viyana
Kongresi’nde kurduklar› düzeni koruyabilmek için
aralar›nda baz› anlaflmalar yapt›.
Bundan dolay› 1815 y›l›nda yap›lan Viyana Kongresi ile bafllayan döneme Restorasyon Dönemi denilmifltir.
Avusturya Baflbakan› Meternich
Avusturya Baflbakan› Metternich’in önderli¤inde
oluflturulan ve Meternich Sistemi denilen yeni yap›da, milliyet kökenli isyanlar›n tümünün birlikte
bast›r›lmas› kararlaflt›r›ld›.
Avrupal› devletler kendi ülkelerindeki milliyetçi isyanlar› bast›rmaya çal›fl›rken, Osmanl› ülkesindeki
milliyetçi ak›mlar› desteklemifl ve az›nl›klar› k›flk›rtm›fllard›r.
Bu süreçte Avrupa’daki kar›fl›kl›klar sona ermemifl, 1830 ve
1848’de yeni ihtilal dalgalar› yaflanm›flt›r.
örnek soru
fla¤›dakilerin han Avrupa'da Restorasyon dönemi afla
fllam›flt
flt›r?
gisiyle bafll
A) Berlin Kongresi
B) Viyana Kongresi
C) Paris Antlaflmas›
D) Versay Antlaflmas›
E) Verdün Antlaflmas›
(ÖYS 1997)
çözüm
Avrupa’da Restorasyon dönemi 1815 y›l›nda düzenlenen Viyana Kongresi ile bafllam›flt›r.
Cevap B
III. SEL‹M DÖNEM‹
7.18
Osmanl›-Rusya ve Osmanl›-Avusturya savafllar› (1787-1792)
Ruslar›n 1783 y›l›nda K›r›m’› topraklar›na katt›klar›n› aç›klamas›, Osmanl›-Rus iliflkilerini bozdu, bu
arada Ruslar Avusturya ile ittifak yapma yoluna
gitti.
Bu durum karfl›s›nda Rusya’ya savafl ilan edildi
(1787). Avusturya da Rusya’n›n yan›nda savafla
girdi. Buna karfl›l›k Osmanl› Devleti de Prusya ve
‹sveç ile ittifak kurdu.
15
AVRUPA VE OSMANLI DEVLET‹ (XVIII. YÜZYIL)
Ancak bu ittifak çal›flmad›. Osmanl› ordusu iki cephede birden mücadele etmek zorunda kald›.
– Dinyester nehri, Osmanl›- Rus s›n›r› kabul edildi.
Osmanl› Devleti, Rusya ve Avusturya ile mücadeleye devam ederken Frans›z ‹htilali meydana geldi.
Milliyetçilik ak›m›ndan çekinen Avusturya, Osmanl› Devleti’ne bar›fl teklifinde bulunarak 1791’de Zifltovi Antlaflmas›’n› imzalad›.
Avusturya, iflgal etti¤i Osmanl› topraklar›n› bu antlaflma ile boflaltma karar› ald›.
Rusya, Osmanl› Devleti ile savafla bir süre daha devam etti. ‹ki taraf aras›nda 1792 y›l›nda Yafl Antlaflmas› imzaland›.
Bu antlaflma uyar›nca;
K›r›m Han Saray›
– K›r›m’›n Rus topra¤› oldu¤u kabul edildi.
7.19
III. Selim Dönemi ›slahatlar›
fiehzadelik döneminde Avrupa’da yaflanan geliflmeleri takip eden III. Selim, tahta geçer geçmez bu
yönde çal›flmalara bafllad›.
Devlet adam›nlar›na neler yap›labilece¤iyle ilgili
verilen raporlar (layiha) haz›rlamalar› için görev
verdi.
Avrupa’daki geliflmeler hakk›nda daha detayl› bilgiler edinebilmek için bu dönemde Avrupa’ya elçiler gönderildi. Viyana’ya elçi olarak gönderilen
Ebu Bekir Ratip Efendi bu ülkede edindi¤i izlenimleri rapor haline getirerek III. Selim’e sundu.
Bu dönemdeki yeniliklere Nizam-› Cedit ad› verilir.
– Avrupal› ordular örnek al›narak, III. Selim taraf›ndan oluflturulan askeri birliklere de Nizam-› Cedit
Ordusu ad› verildi.
– Nizam-› Cedit ordusu için Anadolu’dan asker topland›. Yeniçerilerden de asker seçildi. Bu birlikler
için Levent ve Selimiye k›fllalar› infla edildi.
– Askeri ›slahatlar›n masraflar›n›n karfl›lanabilmesi
için ‹rad-› Cedit hazinesi oluflturuldu.
say›s› azalt›ld›.
– Avrupa’n›n önemli merkezlerinde sürekli elçilikler aç›ld›.
– Ordunun düzenlenmesinde Avrupal› subaylardan yararlan›ld›.
– Devlet taraf›ndan bir matbaa kuruldu, yabanc›
dillerdeki baz› kitaplar Türkçeye tercüme edildi.
örnek soru
fla¤›dakilerden hangisi III. Selim Dönemi ’yle ilgili Afla
dir?
A) Islahat Ferman›
B) Nizam-› Cedit
C) Sekban-› Cedit
D) Sened-i ‹ttifak
E) Vaka-y› Hayriye
(ÖYS 1994)
çözüm
Nizam-› Cedit, Osmanl› Devleti’nde III. Selim Dönemi’nde gerçeklefltirilen Avrupa tarz› ›slahatlara verilen genel bir isimdir.
Cevap B
– Yerli mal›n›n kullan›m› teflvik edildi.
– Donanma ve tersane ›slah edildi. Yeniçerilerin
7.20 Osmanl›-Frans›z
Savafl› (1798-1801)
Fransa, XVIII. yüzy›l sonlar›nda bozulan ekonomisini düzeltmek, ‹ngiltere’yi Akdeniz’den uzaklaflt›rmak ve Hindistan’a giden ticaret yollar›n› denetim
16
alt›na almak amac›yla harekete geçti.
Napolyon komutas›ndaki Frans›z donanmas›
1798’de M›s›r’› iflgal etti. M›s›r’›n iflgaline tepki gös-
AVRUPA VE OSMANLI DEVLET‹ (XVIII. YÜZYIL)
teren ‹ngiltere ve Rusya, hemen harekete geçerek
Osmanl› Devleti’ne yard›m teklifinde bulundu.
Rus donanmas› Bo¤azlardan geçerek Akdeniz’e indi. ‹ngiliz donanmas› Ebuk›r liman›nda bulunan
Frans›z donanmas›n› yakt›.
Osmanl› Devleti’ni bar›fla zorlamak isteyen Napolyon, Suriye üzerine yöneldi. Fakat Cezzar Ahmet
Pafla komutas›ndaki Osmanl› ordusu karfl›s›nda
Akka’da bozguna u¤rad›.
Fransa bar›fl istemek zorunda kald›. Osmanl› Devleti ile Fransa aras›nda 1801’de imzalanan El Arifl
Antlaflmas› ile iflgal sona erdi.
Osmanl› Devleti ile Fransa aras›nda 1802'de Paris
Antlaflmas› imzaland›. Bu antlaflma ile M›s›r’›n Osmanl› topra¤› oldu¤u kabul edildi. ‹ngiltere'ye Karadeniz"de ticaret yapma hakk› tan›nd›.
Ruslar›n milliyetçi k›flk›rtmalar› ve ‹ngilizlerin M›s›r'a yerleflmek
istemesi, Osmanl› Devleti'nin Fransa ile iliflkilerini yeniden öne ç›karmas›na yol açm›flt›r.
örnek soru
fla¤›dakilerden han 1798 y›l›nda Rusya ve ‹ngiltere afla
g i s in e t e p k i g ö s t e r er e k O s m a n l › D e v l et i ' y le i t t if a k
fltir?
yapm›fl ve Osmanl›larla birlikte mücadele etmiflt
A) S›rplar›n ayaklanmas›
B) Romanya'n›n ba¤›ms›z olmas›
C) Napolyon'un M›s›r'› iflgal etmesi
D) Navarin'de Osmanl› donanmas›n›n yak›lmas›
E) Do¤u Rumeli'nin Bulgaristan ile birleflmesi
(ÖSS 2006/Sos 2)
çözüm
1798 y›l›nda Napolyon liderli¤indeki Fransa’n›n M›s›r’› iflgal etmesine karfl›, Rusya ve ‹ngiltere tepki
göstermifl ve Osmanl› Devleti ile ittifak yaparak
Fransa’ya karfl› birlikte mücadele etmifltir.
Cevap C
XVIII. YÜZYILDA OSMANLI DEVLET‹’NDE DE⁄‹fi‹M VE ISLAHATLAR
7.21
Osmanl› Devleti’nde yönetim
XVII. yüzy›ldan itibaren sadrazamlar›n devlet yönetimindeki etkinlikleri gittikçe artmaya bafllad›.
Bunun sonucunda daha önce kubbealt› denilen
yerde toplanan divan, sadrazam›n paflakap›s›
denilen saray›nda toplanmaya bafllad›.
n›n say›s› XVIII. yüzy›l bafllar›nda haftada bir güne
kadar inmifltir.
XVIII. yüzy›l›n sonlar›na do¤ru paflakap›s› terimi
yerini Bab-› Ali’ye b›rakt›. Bu terim devletin çöküflüne kadar kullan›ld›.
Önceleri niflanc›ya ba¤l› olan reisülküttaplar›n bu
dönemde görev ve yetkileri geniflletildi. Devletin
d›fl ifllerini yönetmeye bafllayan reisülküttap önem
kazand›.
Fatih devrinde her gün yap›lan divan toplant›lar›-
7.22 Taflra
Bu yüzy›lda devletler aras› iliflkiler önem kazanmaya bafllad›. Bunun sonucunda kalemiye (bürokrat)
s›n›f›n›n önemi artt›.
Teflkilat›
Osmanl› Devleti, XVIII. yüzy›la kadar t›mar d›fl›nda
kalan topraklar›n gelirlerini aç›k art›rma yoluyla
mültezim denilen kiflilere sat›yordu.
XVIII. yüzy›lda iltizam sisteminden vazgeçilerek
vergi kaynaklar›n›n hayat boyu kiraland›¤› Malikane sistemine geçildi.
Bu sistemde mukataa topraklar muaccele ad› verilen bir bedel karfl›l›¤›nda hayat› boyunca belli kiflilere kiralan›yordu.
Osmanl› Devleti’nin toprak sisteminde yaflanan bu de¤ifliklikler,
devletin nakit paraya olan ihtiyac›n›n karfl›lanmakta zorland›¤›n›n ve
mali yap›n›n sorunlu oldu¤unun göstergesidir.
XVIII. yüzy›lda taflra teflkilat› bozulmaya bafllad›.
Eyalet ve sancak yöneticileri, bulunduklar› görev
yerlerine gitmeyerek vekillerini göndermeye bafllad›.
17
AVRUPA VE OSMANLI DEVLET‹ (XVIII. YÜZYIL)
Mütesellim denilen bu vekiller bafllang›çta eyalet
ve sancak yöneticileri taraf›ndan seçiliyordu.
Fakat zamanla bu görevlere taflrada eflraf ve ayan
aras›ndan güçlü ve nüfuzlu olanlar getirilmeye
baflland›.
Ayanlar zamanla malikaneleri ele geçirdi. Daha
sonra mütesellimlik, voyvodal›k, muhass›ll›k gibi
resmi görevlere yükselerek Osmanl› Devleti'nin
taflra ve ordu sisteminde oldukça etkili duruma
geldi.
Böylece ayanlar yönetici kadronun içine girdi ve
devletin temsilcisi konumuna gelerek etkinli¤ini
art›rd›.
T›mar sistemi önemini yitirince taflradaki yöneticiler t›marl› sipahi yerine, sar›ca sekban ya da levend olarak adland›r›lan kimseleri beslemeye bafllad›.
Bu yüzy›lda savafllar›n genelde baflar›s›zl›kla sonuçlanmas› Osmanl› maliyesini zor durumda b›rakm›flt›r.
Osmanl› yönetimi oluflan ve bir türlü engellenemeyen bütçe aç›klar›n› kapatabilmek için esham ad›
verilen iç borçlanma senetleri ç›kar›ld›.
7.23
örnek soru
XVIII. yüzy›lda Osmanl› Devleti'nde ayanlar, halk taraf›ndan seçilmifl; kendilerine devlet taraf›ndan, vergi toplama, fiyatlar› kontrol etme ve bulundu¤u bölgenin güvenli¤ini sa¤lama vb. konularda yetki verilmifltir.
fla¤›dakilerden hangisinin bir göstergesi
Bu durum afla
de¤ildir ?
A) Ayanl›¤›n resmiyet kazand›¤›n›n
B) Ayanlar›n halk› temsil etti¤inin
C) Ayanlar›n, halk›n üzerinde etkili oldu¤unun
D) Halk›n ayanlar›n çal›flmalar›ndan memnun oldu¤unun
E) Baz› konularda denetim sa¤lamak için devletin
ayanlarla iflbirli¤i yapt›¤›n›n
(ÖSS 2000)
çözüm
XVIII. yüzy›lda Osmanl› Devleti’nde ayanlar›n önemli
yetkiler kazanmas›, halk›n ayanlar›n çal›flmalar›ndan
memnun oldu¤unu göstermez.
Cevap D
XVIII. yüzy›l ›slahatlar›n›n amac› ve özellikleri
– XVIII. yüzy›lda Avrupa’n›n gerisinde kal›nd›¤›
fark edildi. Avrupa’daki geliflmelerden yararlan›lmaya baflland›.
– Avrupa’da ilk sürekli Osmanl› elçilikleri aç›ld›.
– Osmanl› hizmetine al›nan Avrupal› subaylarla ordu yeniden düzenlenmeye çal›fl›ld›.
– Nizam-› Cedit Ordusu kuruldu.
– Humbarac› Oca¤› yeniden düzenlendi.
– Sürat Topçular› Oca¤› kuruldu.
– Donanma yeniden düzenlendi.
– Mühendishane-i Berr-i Humayun ve Mühendishane-i Bahr-i Humayun aç›ld›.
– Ulufe al›m sat›m› yasakland›.
– XVIII. yüzy›l ›slahatlar› padiflah ve devlet adamlar› taraf›ndan gerçeklefltirildi. Yap›lan düzenlemelerde halk›n etkisi yoktur.
– Savafllarda karfl›lafl›lan yenilgiler nedeniyle ›slahatlar askeri alanda yo¤unlaflt›. Fakat baflka baz› alanlarda da düzenlemeler yap›ld›.
– Islahatlar kal›c› olamad›, sorunlar ve aksakl›klar
çözümlenemedi.
– ‹stihkam Okulu aç›ld›.
7.24
XVIII. yüzy›l ›slahatlar›n›n Osmanl› toplumu ve kültürüne etkileri
XVIII. yüzy›lda Osmanl› Devleti’nin Avrupa'yla iliflkileri geliflti. Bu iliflkiler Osmanl› toplumunu etkilemeye bafllad›. Yabanc› elçilikler ve ülkede görev
verilen Avrupal› uzmanlar arac›l›¤›yla Bat› kültürü,
18
özellikle Osmanl› devlet kademelerinde yayg›nlaflt›.
Avrupa ile ticaret yapan Rum ve Ermenilerin de
Bat› kültürünün Osmanl› toplumunda tan›nmas› ve
AVRUPA VE OSMANLI DEVLET‹ (XVIII. YÜZYIL)
yayg›nlaflmas›nda etkisi oldu. Avrupa tarz› giyim
ve e¤lence bir moda halinde benimsenmeye baflland›.
Avrupa mimarisinin etkisinin görüldü¤ü ilk yap›lardan birisi Sadabad Kasr›’d›r. Zamanla klasik Osmanl› mimarisinin yerini, Bat›daki barok ve rokoko
tarz› mimari almaya bafllad›.
Fransa'da Osmanl› giyim kuflam›na ilgi
duyulmufltur. (Turquerie Modas›)
Bu dönemde Fransa’da da Osmanl› giyim tarz›na ilgi gösterilmifl, Frans›z kad›nlar Osmanl› bafll›klar›na benzer bafll›klar kullanmaya bafllam›flt›r.
XVIII. yüzy›lda Osmanl› Devleti'nde minyatür ve fliir alanlar›nda geliflmeler görüldü. Minyatür alan›nda Levni; fliir alan›nda ise fieyh Galip ve Nedim bu
dönemde yetiflmifltir.
Islahatlar ve Osmanl› E¤itim Sistemi
Osmanl› yönetimleri XVIII. yüzy›lda Avrupa'dan
özellikle askeri alanda uzmanlar getirdi.
Matbaan›n Osmanl› topraklar›nda kullan›lmaya
bafllanmas›, kütüphanelerin yayg›nlaflt›r›lmas›, yabanc› dil e¤itimine yönelinmesi ve baz› yabanc› kitaplar›n Türkçeye tercüme edilmesi, e¤itim alan›nda geliflmelere ortam haz›rlad›.
Bu dönemde aç›lan kara ve deniz mühendishanelerinde askeri e¤itim ve mühendislik derslerinin yan›nda hat, Frans›zca, Arapça, astronomi, matematik gibi dersler de okutuluyordu.
XVIII. yüzy›lda Islahatlar ve Osmanl› Sanat›
Osmanl› sanat› ve mimarisi, XVIII. yüzy›lda Avrupa
sanat ve mimarisinden etkilenmeye bafllad›. Paris'e elçi olarak gönderilen Yirmi Sekiz Çelebi Mehmet Efendi, padiflaha Frans›z mimarisi ile ilgili gözlemlerini aktarm›flt›r.
Laleli Camisi
Nuruosmaniye, Laleli, Beylerbeyi camileri, Do¤ubeyaz›t ‹shak Pafla Saray›, Koca Rag›p Pafla Kütüphanesi Avrupa tarz› mimari anlay›fllar›n etkisiyle
infla edilmifltir. Mehter müzi¤i XVIII. yüzy›lda Avrupal› bestecileri etkilemifltir.
örnek soru
O s m a n l › ‹ m p a r a t o r l u ¤ u ' n d a a sk e r i e ¤ i t i m k u r u m l a r › flkilatland›r›lmas› için Avrupal› uz n›n Bat› tarz›nda teflk
fllan manlardan yararlan›lmas›na kaç›nc› yüzy›lda bafll
flt›r?
m›flt
A) XV.
B) XVI.
D) XVIII.
C) XVII.
E) XIX.
(ÖYS 1995)
çözüm
Osmanl› ‹mparatorlu¤u'nda askeri e¤itim kurumlar›n›n Bat› tarz›nda teflkilatland›r›lmas› için Avrupal› uzmanlardan yararlan›lmas›na XVIII. yüzy›lda bafllanm›flt›r.
Cevap D
19
KAVRAMA TEST‹
( 7.1 - 7.12 )
1.
R u s y a i l e O s m a n l› D e v l e t i a r a s › n d a X V I II . y ü z y › l b o yunca askeri mücadeleler yaflflaanmas›nda,
4.
II. Kerden,
III. Amasya
II. Rusya'n›n s›cak denizlere inme amac› tafl›mas›,
malar›ndan hangileri imzalanm›flfltt›r?
antlaflflm
III. Rusya’n›n Balt›k Denizi’ne ç›kmay› amaçlamas›
A) Yaln›z I
durumlar›ndan hangileri rol oynam›flfltt›r?
B) Yaln›z II
D) I ve II
O s m a n l › D e v l e t i i l e ‹r a n a r a s › n d a X V I I I . y ü z y › l d a ,
I. Ahmet Pafla,
I. Osmanl› Devleti’nin farkl› alanlarda ›slahatlar
yapmaya çal›flmas›,
A) Yaln›z I
1
D) I ve II
C) Yaln›z III
E) I, II ve III
B) Yaln›z II
5.
C) Yaln›z III
E) I, II ve III
Osmanl› Devleti’nde XVIII. yüzy›lda yaflflaanan Lale
Devri’nde,
I. mimari alanda Avrupa'n›n örnek al›nmaya bafllanmas›,
2.
II. Do¤u klasik eserlerinin Türkçeye tercüme edilmesi,
mas› i l e
Osmanl› Devleti 1699 y›l›nda Karlofça Antlaflflm
kaybetti¤i Mora’y› geri alabilmek için XVIII. yüzy›l
baflfl››nda,
III. Avrupa’ya geçici görevle elçiler gönderilmesi
melerinden hangileri gerçekleflflm
miflflttir?
geliflflm
I. Venedik,
A) Yaln›z I
II. ‹ngiltere,
B) Yaln›z II
D) I ve II
C) Yaln›z III
E) I, II ve III
III. Rusya
d e v l e t l e r i n d e n h a n g i l e r iy l e a s k e r i m ü c a d e l e y e g ir miflflttir?
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
D) I ve II
6.
C) Yaln›z III
Osmanl› ülkesinde XVIII. yüzy›lda Lale Devri’nde
devlet adamlar› ve zengin s›n›f aras›nda lüks ve e¤lence düflkünlü¤ü ön plana ç›kmaya bafllam›flt›r.
me aflflaa¤›dakilerden hangisine yol açm›flfltt›r?
Bu geliflflm
E) I, II ve III
A) Avrupa tarz›nda askeri ›slahatlar yap›lmas›na
B) Patrona Halil ‹syan›’n›n yaflanmas›na
C) Karadeniz'de Osmanl› etkinli¤inin azalmas›na
D) K›r›m'›n Rus egemenli¤i alt›na girmesine
3.
I. Belgrad, Temeflvar ve Kuzey S›rbistan’›n Avusturya’ya verilmesi,
II. Mora Yar›madas›’n›n Osmanl› yönetimine b›rak›lmas›,
III. Dalmaçya k›y›lar› ve Bosna-Hersek’te baz› kalelerin Venedik’e b›rak›lmas›
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
D) I ve II
7.
I. Locke
II. Erasmus
III. Montesquieu
IV. Voltaire
V. Rousseau
Y u k a r › d a v e r i l e n l e r d e n h a n g il e r i A y d › n l a n m a Ç a ¤ ›
ünürleri aras›nda yer almaz?
düflflü
hükümlerinden hangileri yer alm›flfltt›r?
20
E) Kabakç› Mustafa ‹syan›’n›n yaflanmas›na
O s m a n l › D e v l e t i ’ n i n 1 7 1 8 y › l ›n d a A v u s t u r y a i l e im mas› ’ da,
zalad›¤› Pasarofça Antlaflflm
C) Yaln›z III
E) I, II ve III
A) I
B) II
C) III
D) IV
E) V
AVRUPA VE OSMANLI DEVLET‹ (XVIII. YÜZYIL)
8.
mesinde aflflaa¤›dakiler Sanayi ‹nk›lab›’n›n gerçekleflflm
den han gi si ni n rol ün den söz e di l ebi l i r?
A) Buhar gücü ile çal›flan makinelerin kullan›lmaya
bafllanmas›
B) Avrupa’da mutlak yönetim anlay›fl›n›n gerilemeye
bafllamas›
C) Avrupa’da siyasi istikrar›n sa¤lanamamas›
D) Frans›z ‹htilali’nin gerçekleflmesi
E) ABD’nin ‹ngiltere’den ba¤›ms›zl›¤›n› kazanmas›
9.
XVII. yüzy›lda ‹ngiltere’de baflflllayan Sanayi ‹nk›la b›’n›n aflflaa¤›dakilerden hangisine yol açt›¤› söylenemez ?
A) Sanayileflen devletlerin pazarlara olan ihtiyac›n›n
artmas›
B) Uluslararas› ekonomik iliflkilerin daha fazla önem
kazanmas›
C) Tar›msal üretimin ön plana ç›kmaya bafllamas›
D) Avrupa ülkeleri aras›ndaki ekonomik ve siyasi rekabetin h›zlanmas›
E) Geleneksel üretim biçimleri ve baz› mesleklerin
ortadan kalkmas›
11. Sanayi ‹nk›lab›, Osmanl› Devleti’nde,
I. küçük atölye ve el tezgahlar›n›n kapanmaya bafllamas›,
II. az›nl›klara yeni haklar verilmek zorunda kal›nmas›,
III. ekonominin d›fla ba¤›ml› hale gelmesi
sonuçlar›ndan hangilerine ortam haz›rlam›flfltt›r?
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
D) I ve III
C) Yaln›z III
E) I, II ve III
12. Rusya-Avusturya ittifak› ile Osmanl› Devleti aras›nda
yaflflaanan 1736-1739 Savaflflllar› aflflaa¤›dakilerden hangi sine yol açm›flfltt›r?
A) Rusya’n›n, Karadeniz’de donanma ve ticaret gemisi bulundurma hakk› kazanmas›
B) Pasarofça Antlaflmas› ile daha önce kaybedilen
Belgrat’›n Osmanl›larca geri al›nmas›
C) Azak Kalesi’nin Avusturya’ya b›rak›lmas›
D) Osmanl›lar›n Mora üzerinde denetim sa¤lamas›
E) Rusya’n›n K›r›m’a egemen olmas›
13. Osmanl› Devleti XVI. yüzy›lda Fransa'ya verdi¤i kapitülasyonlar› 1740 y›l›nda sürekli hale getirmifltir.
10. Avrupa’da XIX. yüzy›lda grev ve lokavt uygulamalar›n›n kullan›lmaya baflland›¤› görülür.
me aflflaa¤›dakilerden hangisine yol açm›flfltt›r?
Bu geliflflm
A) ‹flçi ve iflveren sorunlar›n›n k›ta genelinde ön plana ç›kmas›na
B) Avrupa’da iflsizlik sorununun tamamen çözümlenmesine
C) Devletler aras›ndaki ekonomik iliflkilerin gerilemesine
D) Halk›n soylular karfl›s›nda yönetim yetkileri kazanmas›na
E) Sendikac›l›k faaliyetlerin gerilemesine
O s m a n l › D e v l e t i ’n in k a p it ü l a s y o n l a r › s ü r e k l i h a l e g e tirmesinin temel nedeni aflflaa¤›dakilerden hangisidir?
A) ‹ngiltere’nin bask›lar›n›n önüne geçilmeye çal›fl›lmas›
B) Fransa'n›n ‹ran’la ittifak yapmas›n›n önlenmek istenmesi
C) Osmanl› Devleti'nin Akdeniz ticaretini canland›rmak istemesi
D) Fransa’n›n Belgrat Antlaflmas›’nda Osmanl› lehine
arabuluculuk yapm›fl olmas›
E) Osmanl› Devleti'nin Fransa'n›n askeri deste¤ini
almak istemesi
B-A-E / D-E-B-C / A-C-A / D-B-D
21
KAVRAMA TEST‹
( 7.13 - 7.24 )
1.
Osmanl› Devleti’nin 1774 y›l›nda Rusya ile imzalad›¤› Küçük Kaynarca Antlaflmas›, Rusya'n›n Osmanl›
içifllerine kar›flmas›na ortam haz›rlam›flt›r.
4.
2
ABD’nin ba¤›ms›zl›¤›n› kazanmas› aflflaa¤›dakilerden
hangisine yol açmam›flfltt›r?
A) ABD’nin Avrupa’ya karfl› bir denge unsuru olarak
ortaya ç›kmas›
me aflflaa¤›dakilerden hangi Bu duruma yol açan geliflflm
sidir?
A) Rusya’ya kapitülasyonlar tan›nmas›
B) ‹nsan haklar› bildirgesi ile Avrupa’ya örnek olunmas›
B) Rusya’n›n Osmanl› topraklar›nda yaflayan Ortodokslar› himaye etmeye bafllamas›
C) Kurulan demokratik rejim ile Frans›z halk›n›n etkilenmesi
C) Rusya’n›n, ‹stanbul’da sürekli elçilik açma hakk›
elde etmesi
D) Amerika’n›n Avrupa kültürü için yeni yay›lma alan› haline getirilmesi
D) Ruslar›n Karadeniz’de donanma bulundurabilir
hale gelmesi
E) Amerika k›tas›nda sömürgeci politikalar›n sona erdirilmesi
E) K›r›m halk›n›n dini yönden halifeye ba¤l› kalmaya
devam etmesine karar verilmesi
5.
2.
Osmanl› Devleti'nin fifiaahin Giray'› K›r›m han› olarak
t a n ›m a k v e R u s y a ’ n › n b u b ö l g e ü z e r i n d e k i e t k i n l i ¤ i n i
ma
art›rmas›n› kabul etmek durumunda kald›¤› antlaflflm
aflflaa¤›dakilerden hangisidir?
Aflflaa¤›dakilerden hangisinin dünya genelinde yayg›n mas› nd a Fr ans› z ‹ ht i l al i ’ ni n, her han gi bi r et ki si
laflflm
yoktur?
A) Eflitlik
B) Ulus egemenli¤i
C) Adalet
D) Monarfli
E) Milliyetçilik
A) Aynal›kavak Tenkihnamesi
B) Küçük Kaynarca Antlaflmas›
C) Belgrat Antlaflmas›
D) Yafl Antlaflmas›
E) Bükrefl Antlaflmas›
6.
Varl›¤›n› yüzy›llarca sürdüren, hatta egemenlik hakk›n› tanr›dan ald›¤› iddia edilen krall›klar›n y›k›labilece¤i Frans›z ‹htilali ile ortaya ç›kt›.
Buna göre,
3.
A m e r i k a n k o lo n i l e r i, X V I II . y ü z y › l s o n u n d a ‹ n g i l t e r e
ile giriflflttikleri ba¤›ms›zl›k savaflfl››nda aflflaa¤›dakilerden
m›flflllard›r?
hangisi ile baflflaar›ya ulaflflm
A) Verdün Antlaflmas›
II. Avrupa'da siyasi yap›da köklü de¤iflimler gerçekleflmifltir.
B) Versay Antlaflmas›
III. Fransa ekonomik alanda büyük bir s›çrama
gerçeklefltirmifltir.
C) Nantes Ferman›
yarg›lar›ndan hangilerine ulaflfl››labilir?
D) Londra Antlaflmas›
A) Yaln›z I
E) Washington Antlaflmas›
22
I. Papa ve Kilise'nin toplumsal etkisi artm›flt›r.
B) Yaln›z II
D) I ve III
C) Yaln›z III
E) II ve III
AVRUPA VE OSMANLI DEVLET‹ (XVIII. YÜZYIL)
7.
178 9 Fra ns› z ‹ ht i l al i ' nde n he men so nra y ay › nl ana n
nin maddeleri
"‹nsan ve Vatandafl Haklar› Bildirisi"n
aras›nda aflflaa¤›dakilerden hangisinin yer ald›¤› savunulamaz ?
A) ‹nsanlar hür ve eflit haklarla do¤ar ve yaflarlar.
B) S›n›f farkl›l›klar› toplumsal ve siyasi alanda gevfletilmelidir.
C) Hürriyetin s›n›r›n› ancak kanun belirleyebilir.
D) Egemenlik hakk› ulusa aittir.
E) ‹nsan, mülk edinme, güvenlik ve bask›ya direnme
hakk›na sahiptir.
10. Viyana Kongresi'nde mutlak krall›klar›n korunmas›na
yönelik giriflimlere ilk büyük tepki hareketi Fransa'da
bafllam›flt›r.
B u b i l g il e r e b a k › la r a k ,
I. Fransa'da krall›k yönetimi halka kendisini kabul
ettirmifltir.
II. Fransa halk›, halk› d›fllayan yönetim anlay›fl›n›n
karfl›s›nda yer alm›flt›r.
III. Frans›zlar Yak›n Ça¤'da özgürlükçü ak›mlar›
desteklemifllerdir.
yarg›lar›ndan hangilerine ulaflfl››labilir?
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
D) I ve II
8.
C) Yaln›z III
E) II ve III
F r a n s › z ‹h t i la l i’ n i n ,
I. Avrupa’da bask›c› yönetim anlay›fl›n›n gerilemesi,
II. Avrupa toplumlar›nda dinin etkinlik alan›n›n genifllemesi,
III. Avrupa’da kölelik olgusunun sorgulanmaya bafllanmas›
me l e r i n d e n h a n g i l e r i n e o r t a m h a z › r l a d › ¤ › s a v u geliflflm
nulabilir?
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
D) I ve II
C) Yaln›z III
E) I ve III
11. Aflflaa¤›dakilerden hangisi, Viyana Kongresi’nde al›nan
kararlar›n sonuçlar› aras›n da bulunmamaktad›r?
A) Fransa’n›n ihtilal öncesi s›n›rlara çekilmesi
B) Rusya, Prusya ve Avusturya’n›n, Lehistan’› kendi
aralar›nda paylaflmalar›
C) Yeniden kurulan ‹sviçre’nin tarafs›zl›¤›n›n kabul
edilmesi
D) Belçika ile Hollanda’n›n, ‹sveç ile de Norveç’in
birlefltirilmesi
E) Almanya’n›n ulusal birli¤inin sa¤lanmas›
9.
F r a n s ›z ‹ h t i l a l i ' n i n O s m a n l› t o p l u m u n u v e a y d › n la r › n ›
aflflaa¤›dakilerden hangisinde etkiledi¤i savunulamaz?
A) Padiflah›n yetkilerinin yasalar vas›tas›yla s›n›rland›r›lmas›
B) Kanun üstünlü¤ü ilkesinin öne ç›kar›lmas›
C) Gayrimüslim vatandafllara dini alanda özgürlük
tan›nmas›
D) Az›nl›klara siyasi, kültürel ve sosyal yeni haklar
verilmesi
E) Halk›n padiflah yan›nda devlet yönetimine kat›lmas›n›n sa¤lanmas›
12. Aflflaa¤›dakilerden hangisi Osmanl› Devleti’nde III. Se lim Dönemi'nde gerçekleflflttirilen Nizam-› Cedit yeni likleri aras›nda yer alma maktad›r ?
A) Avrupa'n›n baz› merkezlerinde sürekli elçiliklerin
aç›lmas›
B) Yerli mal› kullan›m›n›n teflvik edilmesi
C) Avrupa tarz›nda Sekban-› Cedit ordusunun kurulmas›
D) Avrupal› uzman subaylara orduda görev verilmesi
E) Askeri masraflar›n karfl›lanmas› için ‹rad-› Cedit’in
kurulmas›
B-A-B / E-D-B / B-E-C / E-E-C
23
08
EN UZUN YÜZYIL
(1800-1922)
Asya ve Avrupa Devletlerinin Genel Durumu
II. Mahmut Dönemi ›slahatlar›
Milliyetçilik güçleniyor
De¤iflen flartlara göre Osmanl› politikalar›
M›s›r Sorunu ve Mehmet Ali Pafla ‹syan›
Bo¤azlar sorunu ortaya ç›k›yor
Tanzimat Ferman› yay›nlan›yor
K›r›m Savafl› ya da Rusya’n›n k›r›lan hayalleri
Islahat Ferman›; az›nl›klara yepyeni haklar veriliyor
Meflrutiyetin ilan›, halk art›k yönetime ortak
1877-1878 Osmanl›-Rus Savafl› (93 Harbi)
Berlin Kongresi ve yeni antlaflma
Osmanl› Devleti’nin kay›plar› durmak bilmiyor
Meflrutiyet ikinci defa ilan ediliyor
Almanya, Osmanl› Devleti’ne yaklafl›yor
24
EN UZUN YÜZYIL
XIX. YÜZYIL BAfiLARINDA ASYA VE AVRUPA
8.1
Asya ve Avrupa Devletlerinin Genel Durumu
XIX. yüzy›lda dünya politikas›nda etkili olan devletler ‹ngiltere, Fransa, Rusya, ‹spanya ve Hollanda idi.
Milliyetçilik ve liberalizm bu yüzy›lda daha da güçlendi. Mutlakiyetçi yönetimlerin zay›flama süreci
h›zland›, Avrupa toplumlar›nda demokrasi anlay›fl›
ön plana ç›kt›.
XIX. yüzy›l sonlar›nda siyasi birli¤ini sa¤layan Almanya ve ‹talya, Avrupa ve dünya politikas›ndaki
dengeleri de¤ifltirmeye çal›flt›.
‹ngiltere: Parlamenter yönetime sahip ‹ngiltere,
XIX. yüzy›l›n en güçlü devleti durumdayd›. Dünyan›n farkl› bölgelerinde sahip oldu¤u topraklarla büyük bir sömürge imparatorlu¤u haline gelmiflti.
Milliyetçilik düflüncesini destekleyen ‹ngilizler, çok
uluslu devletlerin parçalanmas›n› ç›karlar›na uygun görüyordu.
Fransa: Sömürgeci bir baflka devlet Fransa idi.
Frans›z ‹htilali sonras›nda demokratikleflme yolunda önemli ad›mlar atan Fransa, özellikle Akdeniz
çevresinde ekonomik ve siyasi gücünü art›rmaya
çal›flt›.
Avusturya: Çok uluslu toplum yap›s›na sahip olan
Avusturya, Balkan topraklar›ndaki egemenlik mücadelesinde Rusya ile karfl› karfl›ya geldi. Yüzy›l›n
sonlar›nda da Prusya ile Alman siyasi birli¤inin
sa¤lanmas› konusunda mücadele etti.
Rusya: Bir yandan Karadeniz üzerinden s›cak denizlere ulaflmaya çal›flan Rusya, bunun için Osmanl› Devleti ile çat›flt›. Rusya’n›n di¤er bir yay›lma alan› Orta Asya’d›r.
ler aras›ndaki ç›kar çat›flmalar›n› kullanarak denge
politikas› izlemeye ve bu flekilde topraklar›n› korumaya çal›flt›.
Sömürgecili¤in h›z kazanmas›, Osmanl› topraklar›n› daha önemli
hale getirdi ve Avrupal› devletlerin ç›kar çat›flmalar›n›n ortas›nda
b›rakt›.
örnek soru
XVIII. yüzy›l›n sonlar›nda ve özellikle XIX. yüzy›lda
Avrupa'n›n büyük devletleri Osmanl› imparatorlu¤una ba¤l› Yak›n Do¤u topraklar›na ilgi duydular.
fla¤›dakilerden hangisi Avrupal›lar›n bu topraklarla
Afla
ilgilenmedeki amaçlar›ndan biri de¤ildir ?
A) Hindistan'a ve Afrika'ya ulaflmak
B) Ekonomik ç›karlar sa¤lamak
C) Az›nl›klar›n dinsel haklar›n› savunmak
D) Merkezi otoriteyi zay›flatmak
E) Araplar›n tam ba¤›ms›z devlet kurmalar›n› sa¤lamak
(1995-ÖYS)
çözüm
XIX. yüzy›lda Avrupal› devletlerin Araplar›n tam ba¤›ms›z devlet kurmalar›n› sa¤lamaya çal›flmalar›, bir
amaç de¤il araçt›r.
Cevap E
Orta Asya'da iflbirli¤i yapan Türk topluluklar› ile
mücadeleye giriflti. Akdeniz çevresinde yetiflen pamu¤un ‹ngiltere ve Fransa taraf›ndan yönlendirilmesi karfl›s›nda, Orta Asya pamu¤unu denetim alt›na almaya çal›flt›.
Rusya’n›n Orta Asya’daki yay›lmas› XIX. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda
h›zland›.
Osmanl› Devleti: XIX. yüzy›lda Osmanl› toprak bütünlü¤üne yönelik tehditler, askeri, siyasi ve ekonomik alanda yaflanan sorunlar artt›.
XIX. yüzy›lda, Osmanl› toprak bütünlü¤üne
yönelik tehditler artm›flt›r.
Osmanl› yönetimleri, XIX. yüzy›lda Avrupal› devlet-
25
EN UZUN YÜZYIL
8.2
II. Mahmut Dönemi ›slahatlar›
Sened-i ‹ttifak
II. Mahmut, tahta ç›kmas›n› sa¤layan Rusçuk ayan›
Alemdar Mustafa Pafla'y› sadrazaml›k makam›na
getirdi. Bu süreçte güçlenen ayanlar› denetim alt›na almak isteyen II. Mahmut, ayanlarla anlaflarak
Sened-i ‹ttifak’› imzaland› (1808).
II. Mahmut, daha sonra bu anlaflmay› ve ayanl›¤›
kald›rd›.
Ayanlarla anlaflma yap›lmas›nda, yenilik karfl›t›
çevrelere, özellikle de yeniçerilere karfl› destek elde edilmek istenmesi rol oynam›flt›r
Sened-i ‹ttifak’›n maddeleri:
– Ayanlar, devletin eyaletlerden asker toplamas›na karfl› gelmeyecektir.
– Ayanl›¤›n babadan o¤ula geçmesi kabul edilecektir.
– Ayanlar›n bölgelerinde hazine gelirlerinin, devletin koydu¤u kanun ve hükümlere göre ayanlar
taraf›ndan toplanmas› sa¤lanacakt›r.
– Padiflah a¤›r vergiler koymayacak, adaletli davranacakt›r.
I I . M a h mu t ' u n â y a n l a r l a S e n e d - i ‹ t t i f a k ' › i m z a l a m a s ›
fla¤›dakilerden hangisinin bir göstergesidir?
afla
A) Padiflah›n mutlak otoritesinin s›n›rland›r›ld›¤›n›n
B) Âyanlar›n say›ca art›r›ld›¤›n›n
– Sadrazama sayg› gösterilecek ve emirlerine
ayanlar taraf›ndan uyulacakt›r.
C) Gelenek ve göreneklere ba¤l›l›¤›n azald›¤›n›n
– ‹stanbul’da isyan ç›kmas› durumunda, ayanlar
emir beklemeksizin padiflaha yard›ma geleceklerdir.
Sened-i ‹ttifak ile ilk kez padiflah›n mutlak otoritesi s›n›rland›r›ld› ve ayanlar›n haklar› ve varl›¤› devlet taraf›ndan tan›nd›.
Sened-i ‹ttifak'›n imzalanmas›nda rol oynayan
Alemdar Mustafa Pafla, bir süre sonra yeni kurulan
Eflkinci Oca¤›'n› hedef alan bir yeniçeri isyan›nda
öldürüldü. Sened-i ‹ttifak’a bir müddet ba¤l› kalan
D) Avrupa'n›n sanayideki üstünlü¤ünün kabul edildi¤inin
E) Yabanc›lara yeni ayr›cal›klar verildi¤inin
(ÖYS 1993)
çözüm
Osmanl› Devleti’nde II. Mahmut’un ayanlarla 1808 y›l›nda Sened-i ‹ttifak’› imzalamas›, padiflah›n mutlak
otoritesinin s›n›rland›r›ld›¤›n›n bir göstergesi durumundad›r.
Cevap A
II. Mahmut Dönemi’nde di¤er alanlarda neler yap›ld›?
Yönetim Alan›nda Yap›lan Islahatlar
II. Mahmut, Osmanl› Devleti'ni anayasal bir devlete
dönüfltürmek ve Bat› tarz›nda bir hükümet anlay›fl›n› yerlefltirmek için köklü reformlar gerçeklefltirdi.
– Divan kald›r›ld›, bunun yerine bakanl›klar
(nezaretler) kuruldu.
– Devlet memurluklar› iç iflleri ve d›fl iflleri fleklinde ikiye ayr›ld›.
26
örnek soru
– Halka haks›zl›k yapanlar devlete bildirilecektir.
– Ayanlar anlaflmaya uyacak, uymayanlara karfl›
padiflahla birlikte hareket edeceklerdir.
8.3
Sultan II. Mahmut
– Dirlik sistemi kald›r›ld›. Memurlara t›mar yerine
maafl ödenmeye baflland›.
– Memurlara rütbe ve niflan da¤›t›lmaya baflland›.
– Bireylerin mallar›na devlet taraf›ndan el koyulmas› uygulamas› (Müsadere) sona erdirildi. Bu
düzenleme ile özel mülkiyet güçlendirildi.
– Ayanl›k kald›r›larak, iller merkeze ba¤land›.
– Köy ve mahallelerde muhtarl›klar kuruldu.
EN UZUN YÜZYIL
– Polis ve posta teflkilatlar› kuruldu.
– Avrupa’ya ilk defa ö¤renci gönderildi.
– Askeri amaçl› ilk nüfus say›m› yap›ld›.
– Mekteb-i T›bbiye (T›p Fakültesi) aç›ld›.
– Yurt d›fl›na ç›k›fllarda pasaport uygulamas› bafllat›ld›.
– Mekteb-i Harbiye (Harp Okulu) aç›ld›.
– Memurlar için fes, pantolon ve ceket zorunlu hale getirildi, devlet dairelerine padiflah›n resmi
as›ld›.
– Takvim-i Vekayi gazetesi ç›kar›ld›.
– Mehter tak›m› yerine M›z›ka-y› Hümayun ad›yla
II. Mahmut Dönemi’nde medreselerin kald›r›lmamas›nda, halk›n tepkisinden çekinilmesi rol oynam›flt›r.
Avrupa tarz›nda bir bando tak›m› oluflturuldu.
Farkl› tarzda e¤itim veren kurumlar›n varl›¤›, e¤itimde ikilik yaflanmas›na ve kültür çat›flmalar›na
ortam haz›rlam›flt›r.
Ekonomik Alanda Yap›lan Islahatlar
– Ticaret Nezareti kurularak tar›m ve ticaret iflleri
düzene sokulmaya çal›fl›ld›.
– Yerli mal› kullan›m› teflvik edildi.
– Bez, iplik ve deri fabrikalar› faaliyete geçirildi.
– Ordusun fes ihtiyac› için feshane kuruldu.
II. Mahmut Dönemi'nde memurlar için
fes giyme zorunlulu¤u getirilmifltir.
Askeri Alanda Yap›lan Islahatlar
– 1808 y›l›nda Sekban-› Cedit ordusu kuruldu. Fakat yeniçerilerin bask›s› üzerine kald›r›ld›.
– Yeni kurulan Eflkinci Oca¤› yeniçerilerin tepkileri nedeniyle kapat›ld›.
– Yeniçeri Oca¤› 1826 y›l›nda kapat›ld›.
– Avrupa ordular› örnek al›narak Asakir-i Mansure-i Muhammediye ordusu kuruldu.
– T›marl› Sipahilerin yerine taflrada Redif Birlikleri kuruldu.
Yeniçeri Oca¤›’n›n kapat›lmas› (Vaka-y› Hayriye), yenilik hareketlerine karfl› ç›kan bir grubun ortadan kald›r›lmas› ve padiflah otoritesinin güçlendirilmesi anlam›na gelir.
E¤itim ve Kültür Alan›nda Yap›lan Islahatlar
– ‹stanbul’da k›z ve erkek çocuklar› için ilkö¤retim
zorunlu hale getirildi.
– Enderun yerine Mekteb-i Maarif-i Adliye aç›ld›.
– Medreseler ›slah edilmeye çal›fl›ld›.
– Tercüme odalar› kuruldu.
– Rüfldiye ad›yla Avrupa tarz›nda e¤itim veren orta dereceli okullar aç›ld›.
– Gümrük vergileri yeniden düzenlendi.
– Yollar düzenlenerek ulafl›m kolaylaflt›r›lmaya
çal›fl›ld›.
– Gümrük vergileri yeniden düzenlenerek Osmanl› tüccarlar›n›n yabanc›larla rekabeti kolaylaflt›r›lmaya çal›fl›ld›.
örnek soru
O s m a n l› l a r d a A s â k ir - i M a n s u r e -i M u h a m m e d iy e a d ›
fla¤›dakiler ile Avrupa usulünde ordunun kurulmas› afla
d e n h a n g i s i n i n bi r s o n u c u d u r ?
A) Tanzimat-› Hayriye
B) Sened-i ‹ttifak
C) 31 Mart Vak'as›
D) Vaka-y› Vakvakiye
E) Vaka-y› Hayriye
(ÖYS 1992)
çözüm
Osmanl›larda Asâkir-i Mansure-i Muhammediye ad›
ile Avrupa usulünde ordunun kurulmas›, 1826 y›l›nda
gerçekleflen ve Vaka-y› Hayriye olarak adland›r›lan
Yeniçeri Oca¤›’n›n kald›r›lmas› girifliminin bir sonucudur.
Cevap E
27
EN UZUN YÜZYIL
II. MAHMUT DÖNEM‹ S‹YAS‹ OLAYLARI
8.4
Milliyetçilik güçleniyor...
Osmanl› Devleti Frans›z ‹htilali'ni, ilk planda bu
devletin bir iç sorunu olarak de¤erlendirdi. Fakat
bir süre sonra ihtilalin güçlendirdi¤i milliyetçi ve
özgürlükçü düflüncelerden olumsuz flekilde etkilenmeye bafllad›.
Özellikle s›cak denizlere inmek isteyen Rusya, milliyetçili¤i Osmanl› Devleti’ne karfl› bir silah olarak
kulland›. Balkanlar üzerinden Akdeniz’e ulaflmak
için bölgedeki uluslar› Osmanl› yönetimine karfl›
k›flk›rtt›.
S›rplar bu flekilde milliyetçilik isyanlar› sonucunda ayr›cal›k elde
eden ilk topluluk oldu.
1829 y›l›nda Edirne Antlaflmas› ile özerklik elde
ederek iç ifllerinde serbest bir prenslik kuran S›rplar, Berlin Antlaflmas› ile 1878’de ba¤›ms›z oldu.
Osmanl› topraklar›nda yaflayan Balkan uluslar› da,
milliyetçilik ak›m›ndan etkilenerek ba¤›ms›zl›k
amac› tafl›yan isyanlar ç›karmaya bafllad›.
S›rp ‹syan›
Fatih Dönemi’nde Osmanl› egemenli¤ine giren
S›rplar, XIX. yüzy›lda Rusya taraf›ndan merkezi yönetime karfl› ba¤›ms›zl›k için k›flk›rt›ld›.
S›rplar›n ba¤›ms›zl›k amaçl› olarak isyan etmesinde rol oynayan etkenler flunlard›r:
– S›rplar›n milliyetçilik ak›m›ndan etkilenmesi,
– Bölgedeki Osmanl› yöneticilerinin halkla kaynaflamamas›,
A) Bulgarlar
– Rusya’n›n Balkanlardaki Slav topluluklar›n› Osmanl› yönetimi aleyhine k›flk›rtmas›,
çözüm
1804 y›l›nda bafllayan S›rp ‹syan›, 1812 y›l›nda Rusya ile imzalanan Bükrefl Antlaflmas›’nda S›rplara
baz› ayr›cal›klar verilmesiyle sona erdi.
B) S›rplar
D) Rumlar
C) Romenler
E) Araplar
(ÖYS 1990)
Osmanl› ‹mparatorlu¤u'nda, 1804 y›l›nda isyan ederek ilk ba¤›ms›zl›k hareketini bafllatan ve ayr›cal›k elde ederek iç ifllerinde serbest bir prenslik kuran millet S›rplard›r.
Cevap B
Yunan ‹syan› bafll›yor...
Balkanlarda ba¤›ms›zl›k için isyan ç›karan di¤er bir
ulus Yunanl›lard›r.
Yunan kültürüne hayranl›k duyan Avrupal›lar, Osmanl› merkezi otoritesinin zay›flamas› karfl›s›nda
Yunanl›lar› destekledi.
Yunan ‹syan›’n›n nedenleri:
– Yunanl›lar›n milliyetçilikten etkilenmesi,
de bulunmalar›,
– Ruslar taraf›ndan kurdurulan Filik-i Eterya cemiyetinin faaliyetleri,
– Fener Rum Patrikhanesi'nin Rumlar› k›flk›rtmas›,
– Yanya Valisi Tepedelenli Ali Pafla'n›n Osmanl›
yönetimine isyan etmesi
– Avrupa devletlerinin Yunanl›lar› k›flk›rtmas›,
Rus deste¤i ile 1820 y›l›nda Eflak’ta ç›kan ilk isyan,
yeterli halk deste¤i elde edilemeyince sonuçsuz
kald›.
– Rum ayd›nlar›n›n ba¤›ms›zl›¤a dönük faaliyetler-
Bir y›l sonra Mora’da yeni bir isyan ç›kar›ld›.
– Bizans Devleti’nin yeniden kurulmak istenmesi,
28
O s m a n l › ‹ mp a r a t o r l u ¤ u ' n d a , i l k b a ¤ › m s › z l › k h a r e k e t i fllatarak iç ifll
fllerinde serbest bir prenslik kuran
ni bafll
fla¤›dakilerden hangisidir?
millet afla
– Bölgenin uzun süredir Avusturya ve Rusya ile
olan mücadelelerde bir savafl alan› haline gelmesi,
– Balkan topraklar›nda devlet otoritesinin zay›flamas›
8.5
S›rp ‹syan›
örnek soru
EN UZUN YÜZYIL
yenilgiye u¤rad›. Osmanl› Devleti ile Rusya aras›nda Edirne Antlaflmas› imzaland› (1829).
Bu antlaflmaya göre,
– Yunanistan ba¤›ms›z olacakt›.
– Prut Nehri Osmanl›-Rus s›n›r› olacakt›.
– Eflak-Bo¤dan ve S›rbistan’a özerklik verilecekti.
– Rus ticaret gemileri Bo¤azlardan serbestçe geçebilecekti.
– Osmanl› Devleti savafl tazminat› ödeyecekti.
Yunan isyanc›lar›
Avrupal›lar ‹syana Destek Veriyor…
Osmanl› yönetiminin isyan› bast›rma yönündeki
çabalar›na tepki gösteren Avrupal› devletler harekete geçti. Avrupa’dan Yunan isyan›na gönüllü kat›l›mlar oldu.
Yunan isyan›n›n tek bafl›na bast›ramayan Osmanl›
merkezi yönetimi, M›s›r valisinden yard›m istedi.
M›s›r Valisi Kavalal› Mehmet Ali Pafla, Mora ve Girit valiliklerinin kendisine verilmesi kofluluyla yard›m gönderdi.
Ortak hareket eden Osmanl› ve M›s›r donanmalar›
Mora’ya gelerek isyan› bast›rd›. Devreye giren Avrupal› devletler Osmanl› yönetiminden Yunanl›lara
özerklik vermesini istedi.
Osmanl› Devleti’ne savafl ilan eden ‹ngiltere, Fransa ve Rusya’ya ait donanmalar Navarin’de Osmanl› ve M›s›r donanmalar›n› yakt› (1827).
Bu arada Frans›zlar Mora’ya asker ç›karmaya bafllad›.
Yeniçeri Oca¤›’n›n kald›r›lmas›n› da f›rsat bilen
Ruslar, bu kar›fl›k durumu de¤erlendirerek Balkanlar ve Kafkasya üzerinden Osmanl› topraklar›na
sald›rd›.
Osmanl› ordular›, bat›da Edirne, do¤uda ise Kars
ve Erzurum'u iflgal eden Rus birlikleri karfl›s›nda
8.6
Yunanl›lar Osmanl› Devleti’nden ayr›larak ba¤›ms›z olan ilk topluluktur. Bu geliflme di¤er uluslar
için örnek oluflturmufltur. Yunan isyan› bu geliflmeler yan›nda M›s›r sorununa da ortam haz›rlam›flt›r.
Yunanl›lar ba¤›ms›zl›¤› izleyen dönemde Anadolu topraklar›nda kazan›mlar elde ederek Büyük Yunanistan (Megali idea) ve Pontus
devleti kurmaya çal›flm›flt›r.
örnek soru
fla¤›daki ayaklanmalardan hangisi, M›s›r sorununun
Afla
fltur?
ortaya ç›kmas›na neden olmuflt
A) Kabakç› Mustafa Pafla
B) Tepedelenli Ali Pafla
C) Vardar Ali Pafla
D) Abaza Mehmet Pafla
E) Kavalal› Mehmet Ali Pafla
(ÖYS 1994)
çözüm
Osmanl› Devleti’nde yaflanan Kavalal› Mehmet Ali
Pafla ‹syan›, M›s›r sorununun ortaya ç›kmas›na neden olan geliflmedir.
Cevap E
De¤iflen flartlara göre Osmanl› politikalar›
Viyana Kongresi ve fiark Sorunu
1804 y›l›nda Fransa’da imparator olan Napolyon,
ihtilal fikirlerini yaymak ve Avrupa’y› egemenlik alt›na almak amac›yla Avusturya, ‹ngiltere ve Rusya
ile savafla tutufltu.
Fakat Avrupal› devletlerin birlikte karfl› koymas›
nedeniyle yenilgiye u¤rad›.
‹ngiltere, Rusya, Avusturya, Prusya ve Fransa'n›n
kat›l›m›yla Viyana Konferans› topland› (1815).
29
EN UZUN YÜZYIL
Konferansa Avusturya Baflbakan› Meternich baflkanl›k etti.
Aralar›nda anlaflan Rusya, ‹ngiltere, Avusturya ve
Prusya Dörtlü ‹ttifak’› kurdu.
Meternich Sistemi olarak adland›r›lan yeni bir politika oluflturan Avrupal› devletler, ihtilal fikirlerinin
kendi ülkeleri ve halklar› üzerinde de etkili olmas›n› engellemek için birlikte hareket etmeye bafllad›.
Bu flekilde Avrupa’n›n ihtilal öncesindeki siyasi yap›s›, büyük devletler taraf›ndan korunmaya çal›fl›ld›.
Kongrede, Avrupa’da ç›kacak milliyetçi bir ayaklanmalar›n birlikte bast›r›lmas›n› kararlaflt›ran Avrupal› devletler, Osmanl› topraklar›nda ç›kan S›rp
ve Yunan isyanlar›n› ise desteklediler.
Viyana Kongresi’nde s›n›rlar çizilirken milliyetçilik
düflüncesi dikkate al›nmad›¤› için bar›fl dönemi
uzun ömürlü olmad›.
Avrupa’da 1815-1827 y›llar› aras›ndaki döneme
yeniden düzenleme anlam›nda Restorasyon Dönemi ad› verilir.
fiark Sorunu: Viyana Kongresi’nde fiark Sorunu
gündeme getirildi, Osmanl› Devleti’nin topraklar›n›n gelecekteki durumu ile ilgili tart›flmalar yap›ld›.
Viyana Kongresi
‹htilal Savafllar› sonras› dönemde düzenlenen Viyana Kongresi ile Fransa’n›n eski s›n›rlar›na döndürülmesi sa¤land›.
8.7
fiark sorunu, XIX. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda Balkanlardaki Osmanl› topraklar›n›n paylafl›lmas› ve ‹stanbul merkezli bir Bizans devleti kurulmas› hedefine dönüfltürüldü.
M›s›r Sorunu ve Mehmet Ali Pafla ‹syan›
M›s›r Valisi Mehmet Ali Pafla, Mora ve Girit valiliklerinin kendisine verilmesi kofluluyla Yunan ‹syan›’nda Osmanl› yönetimine yard›m etmiflti.
Mora’n›n kaybedilmesi üzerine bu kez Suriye valili¤ini istedi. Bu teklif Osmanl› merkezi yönetimi taraf›ndan kabul edilmeyince de isyan bafllatt›.
Kavalal›’n›n o¤lu ‹brahim Pafla komutas›ndaki M›s›r
birlikleri, Osmanl› ordusunu yenerek Kütahya’ya
kadar ilerledi.
II. Mahmut, Osmanl› kuvvetlerinin M›s›r birlikleri
karfl›s›nda baflar›s›zl›¤a u¤ramas› üzerine ‹ngiltere
ve Fransa’dan yard›m istedi.
Bu iki devlet, geliflmeleri Osmanl› Devleti’nin bir iç
meselesi olarak niteleyerek ve II. Mahmut’un yard›m ça¤r›s›na olumsuz yan›t verdi.
30
Osmanl› Devleti'nin zay›fl›¤›ndan faydalanmak isteyen Avrupal› devletler, ilk planda Osmanl› az›nl›klar›n›n durumunu bahane etmek süretiyle Osmanl› Devleti’nin iç ifllerine kar›flmaya bafllad›.
Osmanl›-Rus iflbirli¤i ve bir Rus donanmas›n›n Bo¤aza yerleflmesi,
‹ngiltere ve Fransa’n›n ç›karlar›na aç›kça ters düflen bir durumdu.
Bu geliflmeden kayg›lanarak harekete geçen ‹ngiltere ve Fransa, Kavalal› Mehmet Ali Pafla’y› bir anlaflmaya raz› etti.
‹ngilizler, Rus donanmas›n›n Bo¤aza gelmesinin,
Ruslar›n Akdeniz’e inmesini kolaylaflt›rmas›ndan
endifle etmifltir.
‹ngiliz ve Frans›z bask›lar› alt›nda kalan M›s›r valisi
ile Osmanl› Devleti aras›nda Kütahya Antlaflmas›
imzaland› (1829).
Bu antlaflma ile,
– Mehmet Ali Pafla’ya Girit ve Suriye valilikleri verildi.
Yaflanan bu geliflmeler II. Mahmut’u Rusya’dan
yard›m istemek zorunda b›rakt›.
– M. Ali Pafla’n›n o¤lu ‹brahim Pafla’ya Cidde ve
Adana valilikleri verildi.
Osmanl› Devleti ile anlaflan Ruslar, ‹stanbul Bo¤az›’na donanma gönderdi. Rus donanmas› Bo¤aza
yerleflti.
M›s›r Sorunu, Osmanl› Devleti’nin bir iç sorunu
iken bir Avrupa sorunu haline gelmifltir.
Kavalal› Mehmet Ali Pafla ‹syan›, Osmanl› merkezi
EN UZUN YÜZYIL
yönetiminin kendi valisine boyun e¤mek durumunda kald›¤› bir sorun durumuna dönüfltü.
örnek soru
I. ‹spanya’da H›ristiyanl›k bask›lar›ndan kaçan Yahudilerin Osmanl› Devleti’ne s›¤›nmas›,
II. M›s›r Valisi Kavalal› Mehmet Ali Pafla’n›n ayaklanmas›,
III. Halifenin M›s›r’dan ‹stanbul’a getirilmesi
flmelerinden hangileri, Osmanl› Devleti’nde d›fl
geliflm
flt›r?
sorun yaratm›flt
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
D) I ve III
C) I ve II
E) II ve III
(ÖSS 2006 / Sos-2)
çözüm
M›s›r Valisi Kavalal› Mehmet Ali Pafla’n›n ayaklanmas›, Osmanl› Devleti’nde XIX. yüzy›lda bir d›fl sorun haline gelmifl ve Osmanl› Devleti’ni zor durumda b›rakm›flt›r.
Kavalal› Mehmet Ali Pafla
örnek soru
fla¤›daki ayaklanmalar›n hangisi Osmanl› Devleti, afla
nin ard›ndan Rusya'n›n deste¤ini koruyabilmek ama flmas›'n› imza c›yla 1833 y›l›nda Hünkâr ‹skelesi Antlaflm
flt›r?
lam›flt
A) Patrona Halil
B) Kavalal› Mehmet Ali Pafla
C) Tepedelenli Ali Pafla D) Canberdi Gazali
E) Kabakç› Mustafa
Cevap B
8.8
(LYS-4 2012)
Cevap B
Denize düflen Osmanl›lar y›lana sar›l›yor...
‹ngiltere ve Fransa’n›n M›s›r sorunu karfl›s›nda tak›nd›klar› tutum II. Mahmut’u rahats›z etmiflti.
M›s›r valisinin yeniden isyan etmesi ihtimalini göz
önünde bulunduran Osmanl› padiflah›, yaflanabilecek yeni bir olumsuzluk karfl›s›nda kendisini güvenceye alabilmek için Rusya ile ittifak yapma karar› ald›.
Osmanl› Devleti ile Rusya aras›nda 1833 y›l›nda
Hünkar ‹skelesi Antlaflmas› imzaland›.
Bu antlaflmaya göre;
– Osmanl› Devleti sald›r›ya u¤rarsa, masraflar›
Osmanl›lar taraf›ndan karfl›lanmak kofluluyla
Rusya yard›m gönderecekti.
– Rusya sald›r›ya u¤rarsa, Osmanl› Devleti Bo¤azlar› sald›rgan devlete kapatacak ve Rus gemilerinin Bo¤azlardan geçifline izin verecekti.
‹ngiltere’ye Taviz Veriliyor…
Rusya ile anlaflan Osmanl› yönetimi, ‹ngiltere ile
olan iliflkilerini bütünüyle kopartmaktan da kaç›nd›. ‹htiyaç durumunda deste¤ini alabilmek için ‹ngiltere ile 1838 y›l›nda Baltaliman› Ticaret Antlaflmas› imzaland›.
Bu antlaflmaya göre,
— ‹ngiliz tüccarlar, k›s›tlama olmaks›z›n, her türlü
mal› Osmanl› topraklar›nda al›p satabileceklerdi.
(Bu düzenlemeye kadar ‹ngiliz mallar›n›n da¤›t›m› yerli tüccarlar taraf›ndan yap›l›yordu.)
— ‹ngiliz tüccarlardan ülke içinde mal nakli için belge istenilmeyecekti.
— ‹ngiliz tüccarlar, iç ticarette yerli tüccarlardan
fazla vergi ödemeyecekti.
— Yabanc› mallar Bo¤azlardan serbestçe geçecekti.
– Antlaflma sekiz y›l geçerli olacakt›.
Rusya’n›n Karadeniz’deki güvenli¤ini art›rmas›na yol açan Hünkar ‹skelesi Antlaflmas›, Bo¤azlar›n devletler aras› bir sorun haline
gelmesine yol açm›flt›r.
Hünkar ‹skelesi Antlaflmas›, Osmanl›lar›n Bo¤azlar
üzerindeki egemenlik haklar›n› tek bafl›na kulland›¤› son antlaflmad›r.
Baltaliman› Antlaflmas›, zaten zor durumda bulunan yerli tüccarlar›n yabanc› tüccarlarla rekabet etmesini zorlaflt›rm›fl, ‹ngiliz mallar›n›n Osmanl› pazarlar›na egemen olmas›na ortam haz›rlam›flt›r.
Kavalal› Yeniden ‹syan Ediyor…
Kütahya Antlaflmas›, Mehmet Ali Pafla’y› memnun
31
EN UZUN YÜZYIL
etmemiflti. Vermesi gereken vergiyi ödemedi¤i için
Osmanl› yönetimiyle tekrar karfl› karfl›ya geldi.
iki taraf aras›nda Nizip’te yaflanan savafl› M›s›r ordusu kazand›.
Bu arada II. Mahmut’un ölmesi üzerine Osmanl›
taht›na Abdülmecit geçti. Geliflmeleri tehlikeli bulan ‹ngiltere’nin giriflimleri ile Londra’da bir konferans düzenlendi ve Londra Antlaflmas› imzaland›
(1840). Bu antlaflma ile;
A) Bükrefl Antlaflmas›
— M›s›r’›n yönetimi, hukuki yönden Osmanl› Devleti’ne ba¤l› kalmak kayd›yla Mehmet Ali Pafla ve
ailesine b›rak›ld›.
E) Küçük Kaynarca Antlaflmas›
— Suriye, Adana ve Girit valilikleri Osmanl› yönetimine geri verildi.
Antlaflmay› kabullenmek istemeyen Mehmet Ali
Pafla, bask›lar karfl›s›nda geri ad›m att›.
Londra Antlaflmas› ile Akdeniz’deki ç›karlar›n› koruyan ‹ngiltere,
Osmanl› toprak bütünlü¤ünü koruma politikas›n› da sürdürdü.
8.9
örnek soru
X I X . y ü z y › l › n o r t a l a r › n a d o ¤ ru B o ¤ a z l a r › n s o r u n h a l i flma afla
fla¤›dakilerden
ne gelmesinde etkili olan antlaflm
h an g i s i d i r ?
B) Hünkâr ‹skelesi Antlaflmas›
C) Edirne Antlaflmas›
D) Yafl Antlaflmas›
(ÖYS 1997)
çözüm
XIX. yüzy›l›n ortalar›na do¤ru Bo¤azlar›n sorun haline gelmesinde etkili olan antlaflma, 1833 y›l›nda Osmanl› Devleti ile Rusya aras›nda imzalanan Hünkar
‹skelesi Antlaflmas›’d›r.
Cevap B
Bo¤azlar sorunu ortaya ç›k›yor...
Hünkar ‹skelesi Antlaflmas›’n›n sekiz y›ll›k süresi
bitince ‹ngiltere ve Fransa liderli¤inde Londra’da
bir konferans düzenlendi ve Londra Bo¤azlar Sözleflmesi imzaland› (1841).
Bu sözleflmeye göre;
sat›labiliyordu.
Bu durum Osmanl› ülkesinde el tezgahlar›n›n kapanmas›na ve iflsizli¤in artmas›na ortam haz›rlad›.
Osmanl› Devleti bir süre sonra hammadde ihraç
eden d›fla ba¤›ml› bir ülke haline geldi.
— Bo¤azlar Osmanl› yönetiminde kalacak, bar›fl
zamanlar›nda savafl gemilerine kapat›lacakt›.
— Avrupal› devletler antlaflmay› garanti alt›nda
bulunduracaklard›.
Bu sözleflme Rusya’n›n Bo¤azlar üzerinde elde etti¤i
ayr›cal›kl› konumu kaybetmesine yol açt›, Bo¤azlar›n
uluslar aras› bir statü kazanmas›n› sa¤lad›.
Sanayi ‹nk›lab›’n›n Osmanl› Devleti’ne Etkisi
Sanayi ‹nk›lab› Osmanl› Devleti’ni son derece
olumsuz etkilemifltir. Avrupa’da ucuza üretilen bol
miktardaki ürün, kapitülasyonlar sayesinde düflük
gümrük vergisi ödenerek Osmanl› topraklar›nda
Osmanl›lar Avrupa'daki geliflmeleri yeterince izleyemedi
TANZ‹MAT’TAN MEfiRUT‹YET’E
8.10
Tanzimat Ferman› yay›nlan›yor...
II. Mahmut Dönemi’nde bafllayan Tanzimat haz›rl›klar›, Abdülmecit Dönemi’nde tamamland›.
32
Mustafa Reflit Pafla taraf›ndan haz›rlanan Tanzimat Ferman›, Rum ve Ermeni patrikleri ile ‹stan-
EN UZUN YÜZYIL
bul’da bulunan yabanc› elçilerin de kat›l›m›yla ilan
edildi (3 Kas›m 1838).
Tanziman Ferman›’n›n haz›rlanmas›nda;
— 1840 Londra Konferans›'nda az›nl›k sorununun
gündeme gelmesine engel olma,
— M›s›r sorununda Avrupal› devletlerin siyasi deste¤ini elde ederek Osmanl› Devleti lehine karar
al›nmas›n› sa¤lama,
— Az›nl›klara yeni haklar verilerek ba¤›ms›zl›k aray›fllar›n› sona erdirme
düflünceleri rol oynad›.
Tanzimat Ferman›’n›n Baz› Maddeleri
— Herkes kanun karfl›s›nda eflit kabul edilecektir.
— Rüflvet ve iltimas›n önüne geçilecektir.
— Fark gözetilmeksizin halk›n can ve mal güvenli¤i teminat alt›na al›nacakt›r.
— Vergi adaleti sa¤lanacak, herkesten gelirine göre vergi al›nacakt›r.
— Mahkemeler halka aç›k olacak, hiç kimse
yarg›lanmadan cezaland›r›lmayacakt›r.
kanun üstünlü¤üne ba¤l› kal›naca¤› ilan edilmifltir.
— Halk›n devlete olan güveni art›r›lmak istenmifltir.
— Gayrimüslimlere de askerlik yapma yükümlülü¤ü getirilmifltir.
— Padiflah›n yetkileri kendi iradesi ile k›s›tlanm›flt›r.
— Tanzimat Ferman›, Osmanl› ülkesinde anayasal
düzene geçiflte ilk önemli aflama olarak kabul
edilir.
Tanzimat Ferman›, Avrupa kamuoyunda olumlu
fakat yetersiz olarak görüldü.
Di¤er taraftan din fark› gözetmeksizin bütün tebaay› eflit gören bu ferman, H›ristiyan topluluklar
taraf›ndan kendi milli gayelerinin gerçekleflmesine
yarayacak bir belge olarak düflünüldü.
Tanzimat Ferman› edebiyat alan›nda da etkiye yol açm›flt›r. Bu dönemde Osmanl› Devleti'nde makale, tiyatro, roman, hikaye, hat›ra ve elefltiri gibi edebi türler görülmeye baflland›. Bu dönemde Avrupa düflünce
ve sanat›yla da daha yak›ndan ilgilenilmeye baflland›.
— Askerlik ifllemleri yeniden düzenlenecek ve askerlik vatan görevi haline getirilecektir.
örnek soru
fla¤›dakilerden hangisi, Tanzimat-› Hayriye Ferma Afla
n›'n›n özelliklerinden biri de¤ildir ?
A) Yap›lacak ›slahatlar› içerme
B) Padiflahla halk aras›nda yap›lan bir sözleflme olma
C) Bat›'n›n etkisiyle haz›rlanm›fl olma
D) Halka aç›klanm›fl ve okunmufl olma
E) Padiflah›n üstünde bir güç oldu¤unu vurgulama
(ÖYS 1990)
çözüm
Sultan Abdülmecit
Tanzimat Ferman› Neden Önemli?
— Mülk ve mal edinebilme ve miras b›rakabilme
hakk› geniflletilmifl, özel mülkiyet kavram› güçlendirilmifltir.
Osmanl› Devleti’nde 1839 y›l›nda yay›nlanan Tanzimat Ferman›, padiflahla halk aras›nda yap›lm›fl bir
sözleflme özelli¤ine sahip de¤ildir. Padiflah taraf›ndan tek tarafl› olarak yay›nlanm›flt›r.
Cevap B
— Fark gözetilmeksizin halk›n eflit kabul edilece¤i,
8.11
K›r›m Savafl› ya da Rusya’n›n k›r›lan hayalleri (1853-1856)
‹ngiltere, Rusya'n›n Osmanl› Devleti’nden büyük
kazan›mlar elde etmesini ve Akdeniz'e inmesini is-
temiyor, Hint sömürge yollar› üzerinde bulunmas›ndan endifle ediyordu.
33
EN UZUN YÜZYIL
Rusya, Hünkar ‹skelesi Antlaflmas› ile elde etti¤i
haklar› Londra Bo¤azlar Sözleflmesi ile kaybetmiflti. Bu kay›plar› telafi etmek isteyen Rusya, bir Osmanl› topra¤› olan Kudüs’teki kutsal yerleri bir sorun olarak öne sürmeye bafllad›.
Osmanl› Devleti, daha önce Fransa'ya Kudüs'teki
Katolik H›ristiyanlar için ayr›cal›klar vermiflti.
Küçük Kaynarca Antlaflmas› ile Ortodokslar›n koruyuculu¤unu üstlenen Rusya, Osmanl› yönetiminden yeni ayr›cal›klar elde etmeyi amaçl›yordu.
Avusturya, Osmanl› Devleti'nin yan›nda savafla
girdi. ‹ngiltere ve Fransa, Osmanl› Devleti'ne destek olmak üzere donanmalar›n› ‹stanbul'a gönderdi.
Ruslar, Londra Bo¤azlar Sözleflmesi'nin çi¤nendi¤ini ileri sürerek Osmanl› donanmas›n› Sinop'ta
yakt›.
örnek soru
I. Sinop Bask›n›
II. Çeflme Bask›n›
III. Navarin Olay›
B u o l a y l a r › n ü ç ü n d e d e O s ma n l › d o n a n m a s › n a b ü y ü k
fla¤›dakilerden hangisidir?
zarar veren devlet afla
A) ‹ngiltere
B) Fransa
D) Rusya
C) Venedik
E) Avusturya
(ÖYS 1990)
çözüm
Sinop bask›n›
Bu amaçla ‹stanbul'a gönderilen Rus elçisi Mençikof Osmanl› yönetiminden baz› isteklerde bulundu.
Bu isteklerin reddedilmesi üzerine Osmanl› Devleti’ne savafl ilan eden Rusya, Eflak ve Bo¤dan'› iflgal
etti (1853).
Farkl› zamanlarda Sinop, Çeflme ve Navarin’de Osmanl› donanmas›na büyük zarar veren devlet Rusya’d›r. Rusya bu olaylarda Osmanl› donanmas›n› yakm›flt›r.
Cevap D
Ruslar›n Balkanlarda ilerlemesinden endiflelenen
8.12
Rusya savafl› kaybediyor...
Karadeniz'e ç›kan ‹ngiliz ve Frans›z donanmalar›
Karadeniz'in kuzeyinde Rus limanlar›n› bombalad›.
Bu savaflta Piyemonte (Sardunya) de Osmanl›
Devleti ile birlikte hareket etti.
Müttefik devletlere ait birlikler, K›r›m'a ç›karak Sivastopol'u ald›. Kendisine karfl› oluflan askeri ittifak karfl›s›nda zor durumda kalan Rusya bar›fl istedi.
1856 y›l›nda Paris’te yap›lan konferansa ‹ngiltere,
Fransa, Osmanl›, Avusturya, Prusya ve Piyemonte
kat›ld›.
Paris Bar›fl Konferans› 1815 Viyana Kongresi’nden sonra Avrupa devletleri aras›nda dengeyi sa¤lamak için toplanan önemli bir konferanst›r.
Paris Konferans› sonunda 1856’da Paris Antlaflma-
34
s› imzaland›.
man›n önemli baz› maddeleri flflu
unlard›r:
Antlaflflm
— Osmanl› Devleti bir Avrupa devleti say›lacak,
Avrupa devletler hukukundan yararlanacakt›r.
— Osmanl› Devleti’nin toprak bütünlü¤ü Avrupal›
devletlerin garantisi alt›nda olacakt›r.
— Osmanl› Devleti, Islahat Ferman› ilkelerini yerine getirecektir.
— Bo¤azlar 1841 Londra Antlaflmas› geçerli olmak
kayd›yla bütün ticaret gemilerine aç›k, savafl gemilerine kapal› tutulacakt›r.
— Osmanl› Devleti ve Rusya Karadeniz’de donanma bulunduramayacak ve tersane açamayacakt›r.
EN UZUN YÜZYIL
— Tuna Nehri Avrupal› bir komisyon taraf›ndan
kontrol edilecek ve bütün ticaret gemilerine aç›k
olacakt›r.
platformda savunma imkan› buldu. Böylece ‹talyan birli¤i sorunu Avrupa politikas›n›n gündemine girdi.
— Ruslar Kars’› boflalt›p Osmanl› Devleti’ne, müttefikler ise K›r›m’› boflalt›p Rusya’ya iade edeceklerdir.
Paris Antlaflmas›’n›n getirdi¤i bar›fl uzun süreli olmad›. Zaten antlaflma uygulama imkan›ndan yoksun flartlar› ile Osmanl› Devleti’nin
gelece¤i için bir garanti olmaktan uzakt›.
Osmanl› Devleti, ilk kez savafl s›ras›nda d›fl borç ald›. Borçlanma süreci daha sonraki y›llarda da sürdürüldü.
Bir süre sonra borçlar›n› ödeyemez hale gelen Osmanl› yönetimi, 1881 y›l›nda Muharrem Kararnamesi’ni yay›nlayarak d›fl borçlar› için yeni koflullar
belirlenmesini sa¤lam›flt›r.
Avrupal› devletler alacaklar›n› tahsil edebilmek
için Duyun-› Umumiye ‹daresi’ni kurmufl, Osmanl›
Devleti’nin baz› vergi gelirlerine el koymufltur.
Ruslar, K›r›m Savafl›’nda yenilgiye u¤ram›flt›r.
Paris Antlaflmas› sonucunda;
— Rusya’n›n geleneksel güneye inme politikas›na
Avrupal› devletler taraf›ndan set çekildi.
— Rusya’n›n Osmanl› topraklar› ile ilgili planlar› engellendi. ‹ngilizler Do¤u Akdeniz’deki ç›karlar›n›
korudu.
örnek soru
1856 Paris Antlaflmas›'yla Osmanl› ‹mparatorlu¤u'nun Avrupa devletler toplulu¤una al›nmas›na karar verilmifltir.
fla¤›dakilerden hangisinin etkisi vard›r?
Bu kararda afla
A) Tanzimat Ferman›'n›n yay›nlanmas›n›n
B) Sened-i ‹ttifak'›n imzalanmas›n›n
— Osmanl› Devleti, savafltan önceki s›n›rlar›na kavufltu ve Rusya’n›n Osmanl› Devleti’ne müdahalesi bir süreli¤ine engellendi.
C) Kanun-› Esasi'nin ç›kar›lmas›n›n
— Osmanl› Devleti’nin toprak bütünlü¤ünü tek bafl›na koruyamad›¤› anlafl›ld›.
E) II. Meflrutiyet'in ilan edilmesinin
— Osmanl› Devleti savafltan galip ayr›lan tarafta
yer al›yordu. Buna ra¤men Karadeniz’de savafl
gemisi bulundurulmamas› maddesi ile yenik
devlet muamelesi gördü.
— Islahat Ferman›’n›n antlaflmada yer almas› Osmanl› iç ifllerine kar›flmas›na sebep oldu.
D) Mecelle'nin haz›rlanmas›n›n
(ÖYS 1995)
çözüm
1856 Paris Antlaflmas› ile Osmanl› Devleti’nin bir Avrupa devleti say›lmas›nda Tanzimat Ferman›’n›n yay›nlanmas›n›n etkisi vard›r.
Cevap A
— Piyemonte, Paris Konferans›’na kat›lmakla ‹talyan birli¤ini kurma düflüncesini devletler aras›
8.13
Islahat Ferman›; az›nl›klara yepyeni haklar veriliyor...
Avrupa devletleri, Tanzimat Ferman›’nda az›nl›klarla ilgili düzenlemeleri yeterli bulmad›.
Osmanl› Devleti, bu durum karfl›s›nda Tanzimat’›n
devam› niteli¤inde bir fermanla Avrupal› devletlerin bask›lar›n› engellemek istedi.
Paris Konferans›'n›n devam etti¤i s›rada, Avrupal›lar›n istekleri do¤rultusunda, Osmanl› topraklar›nda yaflayan gayrimüslimlere yeni haklar vermek
amac›yla Islahat Ferman› ilan edildi (1856). Bu giriflimle konferansta Osmanl› Devleti lehine kararlar›n al›nmas› hedeflendi.
35
EN UZUN YÜZYIL
Ayr›ca Rusya'n›n Osmanl› iç ifllerine kar›flmas›,
az›nl›klar› k›flk›rtmas› engellenmek ve Balkanlardaki isyanlar sona erdirilmek istendi.
müslim toplumlara bu fermanla eflitlik tan›d›¤›n›
ilan etmek zorunda kald›.
Ferman›n hükümleri Müslüman halk aras›nda hoflnutsuzlu¤a yol açt›.
Paris Antlaflmas›’nda yer alan Osmanl›’n›n iç ifllerine kar›fl›lmayaca¤› hükmü, hiçbir zaman dikkate
al›nmad›. Büyük devletler Osmanl› Devleti’nin iç ifllerine müdahale etmeyi sürdürdü.
Osmanl›c›l›k düflüncesinin bir ürünü olan Tanzimat ve Islahat
Fermanlar›, toplumsal dengeyi zedelemifl, Osmanl› Devleti’nin
parçalanma sürecini h›zland›rm›flt›r.
Osmanl› Devleti'nde bir Rum aile (XIX. yüzy›l)
Islahat Ferman›’n›n Baz› Maddeleri
— ‹nanç özgürlü¤ü sa¤lanacak, gayrimüslimlere
ibadethanelerini onarma hakk› verilecektir.
— Gayrimüslimlere yönelik hakaret ifade eden ve
afla¤›lay›c› bütün tabirler suç say›lacakt›r.
— H›ristiyan ve Yahudiler istedikleri Türk okuluna
(dini okullar hariç) girebilecek ve devlet memuru olabilecektir.
— ‹ltizam usulü kald›r›lacak, vergiler adaletli flekilde toplanacakt›r.
— Gayrimüslimler bedel ödeyerek askerlikten muaf olacaklard›r.
— Yabanc›lar Osmanl› topraklar›nda mülk edinme
hakk›na sahip olacaklard›r.
— Mahkemeler herkese aç›k olacak, herkes kendi
dinine göre yemin edecektir.
— Ortodoks Patrikhanesinin ald›¤› kararlar devlet
taraf›ndan onayland›ktan sonra geçerlilik kazanacakt›r.
— Gayrimüslimler flirket kurabilecek, il meclislerine üye olabileceklerdir.
— Hiç kimse din de¤ifltirmeye zorlanmayacakt›r.
Islahat Ferman› devlet içindeki gayrimüslimlerin
Müslümanlarla eflit haklara sahip hale getirilmesini hedeflemifltir.
Görünürdeki amac› bütün topluluklar› din, dil, ›rk
fark› gözetmeksizin kaynaflt›rmak ve böylece bir
Osmanl› toplumu oluflturmakt›.
Osmanl› Devleti büyük devletlerin bask›s› karfl›s›nda toprak bütünlü¤ünü koruyabilmek için gayri-
36
Sultan Abdülaziz
Tanzimat ve Islahat fermanlar›n›n yay›nlatan Abdülmecit’in 1861'de ölümü üzerine tahtta Abdülaziz geçti.
Sultan Abdülaziz, Avrupa'ya seyahat eden ilk Osmanl› padiflah›d›r. Bu dönemde güçlü bir donanma
kurulmufltur. Beylerbeyi ve Ç›ra¤an saraylar› yine
bu dönemde infla edilmifltir.
Rusya'n›n Balkan uluslar›n› k›flk›rtmas› nedeniyle,
bu y›llarda Bosna-Hersek, Bulgaristan, S›rbistan ve
Karada¤'da isyanlar bafl gösterdi.
örnek soru
fla¤›dakiler Avrupa devletleri, Osmanl› Devleti'ni afla
fllard›r?
den hangisine zorlam›fll
A) Tanzimat Ferman›'n› ilan etmeye
B) Yeniçeri Oca¤›'n› kald›rmaya
C) Sened-i ‹ttifak'› onaylamaya
D) Avrupa'n›n büyük baflkentlerinde elçilikler açmaya
E) Islahat Ferman›'n› ilan etmeye
(ÖYS 1997)
EN UZUN YÜZYIL
çözüm
yay›nlamaya zorlam›fllard›r.
Cevap E
Avrupa devletleri Osmanl› Devleti’ni az›nl›klara yeni
haklar verilmesine yönelik olarak Islahat Ferman›’n›
OSMANLI DEVLET‹’NDE ANAYASAL DÜZENE GEÇ‹fi VE S‹YAS‹ GEL‹fiMELER
8.14
Meflrutiyetin ilan›, halk art›k yönetime ortak
Osmanl› Devleti’nde Tanzimat Dönemi’nde Avrupa’y› yak›ndan izleyen ayd›nlar ve devlet adamlar›
yetiflmifltir.
pal› devletlerin Osmanl› içifllerine kar›flmalar›na
engellemeyi ve az›nl›klar›n ba¤›ms›zl›k isyanlar›n›
sona erdirmeyi amaçlam›flt›r.
Önemli bir k›sm› Avrupa'da e¤itim görmüfl ya da
d›fl elçiliklerde göre yapm›fl olan bu toplulu¤a, Avrupal›lar taraf›ndan Jön Türkler (Genç Osmanl›lar)
ad› verilmifltir.
Meflrutiyetin ilan›n›n hemen ard›ndan seçimler düzenlendi. Kanun-› Esasi’ye göre, Meclis, Ayan ve
Mebusan meclislerinden oluflacakt›.
Jön Türkler, meflruti yönetime geçilerek halk›n yönetime kat›lmas› gerekti¤ini, Osmanl› Devleti'nin
da¤›lmaktan ancak bu flekilde kurtulabilece¤ini ileri sürüyordu. Onlara göre, bir anayasa haz›rlanmal›, halk›n temsilcilerinden oluflan bir meclis aç›lmal›yd›.
Mutlak yönetim anlay›fl›n›n bir an önce sona erdirilmesi için çal›flmalarda bulunan Jön Türkler,
meflrutiyeti ilan etmeyi kabullenmeyen Abdülaziz'i
tahtan indirerek yerine V. Murat'› geçirdi.
V. Murat’›n padiflahl›¤›, rahats›zl›klar› nedeniyle
sadece üç ay sürdü. Jön Türkler, tahta bu kez de
meflrutiyeti ilan edece¤i sözünü veren II. Abdülhamit'i geçirdi.
Meclis-i Ayan üyelerini padiflah II. Abdülhamit belirleyecek, Meclis-i Mebusan üyelerini ise halk seçecekti.
Ülkede gerçeklefltirilen seçimler sonucunda Osmanl› Mebusan Meclisi 20 Mart 1877’de çal›flmalar›na bafllad›.
Osmanl› Mebusan Meclisi'nde 69 Müslüman üyenin yan›nda
az›nl›k unsurlara mensup 46 üye de yer al›yordu.
Bu arada Mebusan Meclisi'nin yan›nda yer alan ve
üyeleri padiflah taraf›ndan seçilen Ayan Meclisi’nin
üye say›s› ise 26 idi.
Bir anayasa haz›rlanmas› için Mithat Pafla baflkanl›¤›nda komisyon kuruldu.
K›sa sürede haz›rlanan Kanun-› Esasi’nin padiflah
taraf›ndan kabul edilmesiyle birlikte, 23 Aral›k
1876’da Osmanl› Devleti’nde Meflrutiyet rejimine
geçildi.
Yeni rejimin ilan›, Balkan Sorunu’nun çözülebilmesi için Osmanl› Devleti, Rusya, ‹ngiltere, Fransa, Almanya, Avusturya ve ‹talya aras›nda düzenlenen
‹stanbul (Tersane) Konferans› s›ras›nda gerçeklefltirildi.
Osmanl› Mebusan Meclisi
Osmanl› Devleti meflrutiyetin ilan› ile Tersane Konferans›’n› gereksiz k›lmak istemiflti.
Yabanc› devletlerin kontrolünde hareket etmeyi
sürdüren az›nl›k milletvekilleri, Osmanl› Mebusan
Meclisi’nde uzlaflmaz bir tutum sergiledi.
Art›k bir anayasa vard› ve bu anayasaya göre bütün Osmanl› vatandafllar›n›n mecliste temsilcileri
olacakt›.
Az›nl›k unsurlar aras›nda ba¤›ms›zl›k düflüncesinin
etkinli¤ini gün geçtikçe art›rmas›, Osmanl› Mebusan Meclisi’nin düzgün çal›flmas›n› engellemifltir.
Osmanl› yönetimi, meflrutiyeti ilan etmekle Avru-
37
EN UZUN YÜZYIL
örnek soru
çözüm
1 87 6 y › l › n d a d ü z e n l e n e n ‹ s t a n b u l K o n f e r a n s ›’ n ›n t o p la n d › ¤ › i l k g ü n , O s m a n l› D e v l e t i’ n in K a n u n - › E s a s i ’ y i
yürürlü¤e koymas› ve meflr
flrutiyeti ilan etmesinin ne denlerinden birinin afla
fla¤›dakilerden hangisi oldu¤u
savunulabilir?
A) Konferans›n alaca¤› kararlarda etkili olmak istemesi
B) Konferans›n da¤›lmas›n› önlemeye çal›flmas›
C) ‹ngiltere’nin K›br›s’a yerleflmesini önlemek istemesi
D) Balkanlarda yap›lacak ›slahat için Rusya’n›n deste¤ini sa¤lamay› gerekli görmesi
Osmanl› Devleti 1876 y›l›nda düzenlenen ‹stanbul
Konferans›’n›n topland›¤› ilk gün, Kanun-› Esasi’yi yürürlü¤e koymufl ve meflrutiyeti ilan etti¤ini bildirmifltir.
Bu giriflimde Avrupal› devletlerin konferansta alaca¤› kararlarda etkili olunmak istenmesi belirleyici olmufltur.
Osmanl› temsilcisi de konferans s›ras›nda bunu vurgulam›flt›r. Meflrutiyetin ilan edildi¤ini ve art›k az›nl›klara hak verilmesi düflüncesinin ön plana ç›kt›¤›n›
bundan dolay› konferansa gerek kalmad›¤›n› ifade
etmifltir.
Cevap A
E) Osmanl›–Rus savafl›n› önlemek amac›yla Londra’da toplanacak konferans› etkilemek istemesi
(ÖSS 2007 / Sos-2)
8.15
Kanun-› Esasi
unlard›r:
Kanun-› Esasi’nin maddelerinden baz›lar› flflu
— Yasama görevi, Ayan Meclisi ve Mebusan Meclisi taraf›ndan üstlenilecektir.
— Ayan Meclisi üyeleri padiflah taraf›ndan, Mebusan Meclisi üyeleri ise dört y›ll›¤›na halk taraf›ndan belirlenecektir.
— Yürütme görevi Bakanlar Kurulu’na aittir. Bakanlar Kurulu’nun bafl› ise padiflaht›r.
— Kanun teklifi Bakanlar Kurulu taraf›ndan yap›labilir.
— Padiflah, meclisi kapatma ve sürgün yetkisine
sahiptir.
— Hükümet, padiflaha hesap vermekle yükümlüdür.
Özel mülkiyet hakk›, e¤itim ve ö¤retim özgürlü¤ü,
inanç ve bas›n özgürlükleri anayasal garanti alt›na
al›nm›flt›r.
Kanun-› Esasi ile Osmanl› Devleti’nde parlamenter
yönetim bafllad›, halk padiflah›n yan›nda k›s›tl› da
olsa yönetime kat›larak, seçme ve seçilme hakk›n›
kulland›.
Yeni anayasa padiflah›n yetkilerini k›s›tlamam›fl, meclisin yetkilerini ise s›n›rl› tutmufltur.
Meclis 13 Aral›k 1877’de ikinci dönem çal›flmalar›na
bafllad›¤› s›rada “93 Harbi” devam etmekteydi.
38
Ruslar›n ‹stanbul’a kadar yaklaflmalar› ve savafl›n
getirdi¤i kar›fl›kl›klar› ileri süren II. Abdülhamit, Kanun-› Esasi’nin kendisine verdi¤i yetkiyi kullanarak
Meclis’i süresiz tatil etti (14 fiubat 1878).
Meclisin etnik yap›s›n›n meclis çal›flmalar›n› aksatmas› da II.
Abdülhamit’in ald›¤› meclisi kapatma karar›nda etkili olmufltur.
örnek soru
1876 y›l›nda ilan edilen Kanun-u Esasi’ye göre,
I. Hükümet padiflaha karfl› sorumludur.
II. Mebusan Meclisi üyelerini halk seçer.
III. Meclisi aç›p kapama yetkisi padiflaha aittir.
B u d u r u m l a rd a n h a n g i l e r i , O s ma n l › D e v l e t i ’ n i n m o flik yap›s›n›n de¤iflm
flmedi¤ini gösterir?
narfli
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
D) I ve III
C) I ve II
E) II ve III
(ÖSS 2006 / Sos-2)
çözüm
Kanun-› Esasi’de yer alan, “Hükümet padiflaha karfl›
sorumludur.” “Meclisi aç›p kapama yetkisi padiflaha
aittir.” maddeleri Osmanl› Devleti’nin monarflik yap›s›n›n de¤iflmedi¤ini gösterir.
Cevap D
EN UZUN YÜZYIL
8.16
1877-1878 Osmanl›-Rus Savafl› (93 Harbi)
Avrupal› devletler Balkan Bunal›m›na çözüm bulmak amac›yla düzenlenen ‹stanbul (Tersane) Konferans›’nda, Osmanl› yönetiminden;
— Bosna Hersek ve Bulgaristan’a özerklik verilmesi,
— S›rbistan ve Karada¤’da bulunan Osmanl› askerlerinin geri çekilmesi
isteklerinde bulundu. Osmanl› Devleti’nin bu istekleri kabul etmemesi üzerine, Londra'da yeni bir
konferans daha düzenlendi.
Avusturya, Almanya, ‹ngiltere, Rusya ve ‹talya'n›n
kat›ld›¤› Londra Konferans›’nda, Osmanl› yönetiminin az›nl›klarla ilgili reformlar yapmas› ve bu reformlar›n Avrupal› devletlerin elçileri taraf›ndan
denetlenmesi kararlaflt›r›ld›.
Bu istekler de Osmanl› yönetimi taraf›ndan kabul
edilmeyince Rusya, Osmanl› Devleti’ne savafl açt›.
Osmanl› yönetiminin Avrupa’dan yard›m elde etme çabalar› sonuçsuz kald›.
Ruslar, Balkanlar ve Kafkasya üzerinden Osmanl›
topraklar›na girdi, Osmanl› ordular› iki cephede
birden savaflmak zorunda kald›.
Kafkas cephesinde Ahmet Muhtar Pafla, Balkanlarda ise Gazi Osman Pafla baflar›l› savunma savafllar› yapt›.
istemek zorunda kald›.
Osmanl› Devleti ile Rusya aras›nda 1878 y›l›nda
Rusya taraf›ndan k›flk›rt›lan Ermeniler, ilk defa bu savafl s›ras›nda Osmanl› yönetimine karfl› isyan ç›kard›.
Ayastefanos Antlaflmas› imzaland›.
Bu antlaflman›n maddelerinden baz›lar› flunlard›r:
— Büyük Bulgaristan Krall›¤› kurulacakt›r.
— Kars, Batum, Ardahan ve Do¤u Beyaz›t, Rusya’ya verilecektir.
— Karada¤, S›rbistan ve Romanya ba¤›ms›z olacakt›r.
— Bosna-Hersek’e özerklik tan›nacakt›r.
— Osmanl› Devleti, Rusya’ya tazminat ödeyecektir.
— Girit’te ve Ermenilerin yaflad›¤› bölgelerde ›slahatlar yap›lacakt›r.
Do¤u Anadolu'da bir Ermeni devleti kurdurmak isteyen Rusya, Ermeni sorununun ilk defa uluslar
aras› bir belgede yer almas›n› sa¤lad›.
Savafltan sonra yüz binlerce Müslüman Bulgaristan’dan ‹stanbul’a
göç etti. Özellikle ‹stanbul ve Edirne, 93 Harbi’de felakete u¤rayan aileler ile doldu. Osmanl› Devleti bu savaflta sadece Ruslar ile
de¤il Yunan, Romen, S›rp ve Karada¤l›lar ile de savaflm›flt›r.
örnek soru
Ayastefanos ve Berlin antlaflmalar› aras›nda büyük
ölçüde benzerlik olmas›na karfl›n bu antlaflmalar›n
bütün hükümleri birbirinin ayn›s› de¤ildir.
flman›n afla
fla¤›dakilerden hangisi ile ilgili
Bu iki antlaflm
h ü k ü m l e r i a r a s › n d a b i r f a rk v a r d › r?
A) Kars, Ardahan ve Batum'un Rusya'ya verilmesi
B) Romanya'ya ba¤›ms›zl›k verilmesi
C) Karada¤'a ba¤›ms›zl›k verilmesi
Gazi Osman Pafla
D) S›rbistan'a ba¤›ms›zl›k verilmesi
Buna ra¤men Kafkas cephesinde Kars’› alan Ruslar, Erzurum’a kadar ilerledi. Erzurum halk› Ruslar› Aziziye tabyalar›nda durdurup flehirlerini korumaya çal›flt›.
E) Do¤u Beyaz›t'›n Osmanl› Devleti'nde kalmas›
Savafl›n bafllamas›ndan iki ay sonra Ruslar Tuna’y›
geçmeyi baflard›. Gazi Osman Pafla taraf›ndan gerçeklefltirilen Plevne savunmas›, Rus iflgali ile sona erdi.
Berlin Antlaflmas›’nda, Ayastefanos’tan farkl› olarak
Do¤u Beyaz›t’›n Osmanl› Devleti’nde kalmas› kararlaflt›r›lm›flt›r.
Plevne düfltükten sonra Edirne’yi ele geçiren Ruslar, Çatalca’ya kadar geldi. Osmanl› Devleti bar›fl
(1982-ÖYS)
çözüm
Cevap E
39
EN UZUN YÜZYIL
8.17
Berlin Kongresi ve yeni antlaflma
Ayastefanos Antlaflmas› Rusya’ya avantaj sa¤l›yordu. Rusya güdümünde büyük bir Bulgaristan
kuran bu antlaflmaya ‹ngiltere’nin tepkisi üzerine
Rusya yeni bir savafl› göze alamad›.
— Karada¤, Romanya ve S›rbistan ba¤›ms›z olacakt›r.
Yeni bir antlaflma yap›lmas› için toplanan Berlin
Kongresi’ne Osmanl› Devleti, Rusya, ‹ngiltere, Almanya, Fransa, Avusturya ve ‹talya kat›ld›.
— Osmanl› Devleti, Rusya’ya tazminat ödeyecektir.
‹ngiltere, bu süreçte Ruslara karfl› destek karfl›l›¤›nda Osmanl›
Devleti’nden K›br›s’› istedi. ‹flgal tehdidi üzerine Osmanl› yönetimi
K›br›s’› geçici olmak kayd›yla ‹ngiltere’ye b›rakt›.
Berlin’de düzenlenen bu kongrede, yeni bir antlaflman›n tasla¤› üzerinde durulmufl ve Berlin Antlaflmas› imzalanm›flt›r (1878).
Bu antlaflmada yer alan maddelerden baz›lar› flunlard›r:
— Bulgaristan topraklar› üçe ayr›lacakt›r.
• Bulgar Krall›¤›, Osmanl› Devleti’ne ba¤l›
özerk bir krall›k olacakt›r.
• Makedonya, ›slahat flart›yla Osmanl› egemenli¤inde kalacakt›r.
• Do¤u Rumeli bölgesi Osmanl›larda kalacak,
ancak H›ristiyan bir vali taraf›ndan yönetilecektir.
— Bosna–Hersek Osmanl› topra¤› olacak, fakat yönetimi Avusturya’ya b›rak›lacakt›r.
— Kars, Batum ve Ardahan Rusya’ya b›rak›lacak,
Do¤u Beyaz›t ise Osmanl› Devleti’ne ait olacakt›r.
Berlin Antlaflmas› Ne Anlama Geliyor?
— Osmanl› Devleti’nin tek kazanc› Do¤u Beyaz›t
olmufltur.
— Ermeni Sorunu ortaya ç›kar›lm›fl ve uluslararas›
bir mesele haline getirilmifltir.
— ‹ngiltere, Osmanl› toprak bütünlü¤ünü koruma
politikas›ndan vazgeçmifltir.
— ‹ngiltere’nin politikas›ndaki de¤ifliklik Osmanl›
Devleti’nin Almanya’ya yaklaflmas›na yol açm›flt›r.
— Rusya’n›n Akdeniz’e inmesine engel olunmufltur.
II. Abdülhamit antlaflman›n Ermeniler ile ilgili ›slahat yap›lmas›
maddesini, büyük devletler aras›ndaki rekabetten faydalanarak
uygulamad›.
Berlin Antlaflmas› Osmanl› Devleti’nin da¤›lma sürecinde önemli bir aflamad›r. Bu antlaflmayla ‹ngiltere’de Osmanl› topraklar›n›n paylafl›m›na kat›l›nca, Osmanl› Devleti bundan sonra d›fl siyasetinde
Almanya ile iflbirli¤ine yöneldi.
örnek soru
fla¤›dakilerden hangisine büyük devletler itiraz et Afla
flmas› yap›lm›flt
flt›r?
tikleri için Berlin Antlaflm
A) Hünkar ‹skelesi Antlaflmas›
B) ‹stanbul Antlaflmas›
C) Paris Antlaflmas›
D) Ayastefanos Antlaflmas›
E) Karlofça Antlaflmas›
çözüm
Berlin Kongresi
— Girit’te ve Ermenilerin yaflad›¤› bölgelerde ›slahatlar yap›lacakt›r.
8.18
Ayastefanos Antlaflmas›’na büyük devletler taraf›ndan yap›lan itiraz, Berlin Antlaflmas›’n›n yap›lmas›na
neden olmufltur.
Cevap D
Ermeni Sorunu
Ermeniler XIX. yüzy›l ortalar›na kadar Osmanl›
Devleti’nde huzur içinde yafl›yorlard›. Hoflgörü po-
40
(ÖYS 1987)
litikas› Ermeniler için de geçerli olmufltur.
Ermeniler Osmanl› Devleti'ne olan ba¤l›l›klar› ne-
EN UZUN YÜZYIL
deniyle "Millet-i Sad›ka" (Sad›k Millet) olarak adland›r›lm›flt›r.
manl› Devleti Avrupa devletleri taraf›ndan Ermenileri katletmekle suçland›.
Ermenilerin ba¤›ms›zl›k düflüncesine yönelmeleri
1877-78 Osmanl›-Rus Savafl› sonucu, Ruslar›n, Do¤u Anadolu'nun baz› flehirlerini iflgal etmesi sürecinde bafllad›.
‹ngiltere ve Rusya’n›n 1895’te Berlin Antlaflmas›’n›n 61. maddesinin uygulamas›na dair verdi¤i notay› II. Abdülhamit uygulamad›.
Ruslar, 1877-78 Osmanl›-Rus Savafl› s›ras›nda ele
geçirdikleri Osmanl› topraklar›ndaki Ermenileri ba¤›ms›zl›k yönünde k›flk›rtt›. Bu giriflim sonuç verdi
ve isyanlar ç›kmaya bafllad›.
Berlin Kongresi'nden sonra Avrupa politikas›nda
öne ç›kan Ermeni sorunu, Avrupal› devletler taraf›ndan kullan›lmak istend›.
Berlin Antlaflmas›’n›n 61. maddesine göre Osmanl›
Devleti do¤udaki alt› vilayette (Van, Bitlis, Harput,
Diyarbak›r, Sivas, Erzurum) Ermeniler lehine ›slahat yapacakt›. Bu maddeyi uygulamayan II. Abdülhamit, Do¤u Anadolu’da bir Ermeni devleti kurulmas›n› önledi.
Ermeniler 1896’da ‹stanbul’daki Osmanl› Bankas›’n› basarak Avrupa kamuoyunun dikkatini çekmek istediler.
Ermeniler emellerine engel oldu¤unu düflündükleri II. Abdülhamit’e yapt›klar› suikast teflebbüsü baflar›s›z oldu (1905).
Bundan sonra bir süre geri planda kalan Ermeni Meselesi I. Dünya
Savafl› öncesinde tekrar gündeme gelecektir.
93 Harbi ile Balkanlardaki emelleri iflas eden Rusya, Ermenileri kullan›p ‹skenderun ve Basra Körfezine inmeyi ümit etti.
Ba¤›ms›zl›k amaçlayan Ermeniler komiteler kurmaya bafllad›. 1887’de ‹sviçre’de kurulan H›nçak ve
1889’da Tiflis’te kurulan Taflnak gibi cemiyetler
Osmanl› Ermenilerini k›flk›rtm›flt›r.
‹syan eden Ermenilere karfl› kuvvet kullanan Os-
8.19
‹stanbul Ermeni koleji ö¤rencileri - 1914
Osmanl› Devleti’nin kay›plar› durmak bilmiyor...
K›br›s ‹ngiltere’ye B›rak›l›yor: Rusya’n›n Akdeniz’e
inmesini engellemek isteyen ‹ngiltere, Berlin Antlaflmas› sürecindeki çabalar› karfl›l›¤›nda Osmanl›
yönetiminden K›br›s‘› istemiflti.
aras›nda yaflanan s›n›r çat›flmalar›n› bahane eden
Fransa, Osmanl› Devleti’nin içinde bulundu¤u s›k›nt›lar› de¤erlendirerek 1881 y›l›nda Tunus’u iflgal
etti.
Osmanl› Devleti ile ‹ngiltere aras›nda yap›lan antlaflma ile,
‹ngiltere M›s›r’› ‹flgal Ediyor: M›s›r, XIX. yüzy›l sonlar›nda, Hidiv ‹smail Pafla döneminde ‹ngiltere’ye
yüksek miktarlarda borçlanm›flt›.
— K›br›s yasal olarak Osmanl› Devleti'nin olacak,
yönetimi geçici olarak ‹ngiltere'ye b›rak›lacakt›.
— Rusya, iflgal etti¤i Kars, Ardahan ve Batum'dan
çekildi¤inde, adan›n yönetimi Osmanl› Devleti'ne geri verilecekti.
Ancak ‹ngiltere, Osmanl› Devleti’nin I. Dünya Savafl›’na Almanya’n›n yan›nda kat›lmas› üzerine K›br›s’› topraklar›na katt›¤›n› ilan etti.
Frans›z Askerleri Tunus’ta: Cezayir 1830 y›l›nda
Fransa taraf›ndan iflgal edilmiflti. Cezayir ile Tunus
‹ngilizler bu borçlara karfl›l›k Süveyfl Kanal› tahvillerini ele geçirmeye bafllad›.
Borçlar›n› ödeyemeyen M›s›r yönetimine ‹ngiltere
taraf›ndan bask› yap›lmaya bafllan›nca M›s›r’da isyan ç›kt›.
‹ngilizler Arabi Pafla komutas›ndaki M›s›r ordusunu
yenip M›s›r’› iflgal etti (1882).
1869’da aç›lan Süveyfl Kanal› M›s›r’›n ekonomik ve siyasi önemini
artt›rm›flt›.
41
EN UZUN YÜZYIL
Böylece XIX. yüzy›l›n bafllar›ndan beri Hindistan
sömürge yolunu güvenlik alt›na alma politikas› iz-
leyen ‹ngilizler, K›br›s’tan sonra M›s›r’› da ele geçirmifl oluyordu.
II. MEfiRUT‹YET VE S‹YAS‹ GEL‹fiMELER
8.20
Meflrutiyet ikinci defa ilan ediliyor (1908)...
Saltanat› boyunca tüm yetkileri elinde toplayan II.
Abdülhamit, bu durumu 1908 y›l›na kadar sürdürmüfltür. Ancak XX. yüzy›l bafllar›nda ‹ttihat ve Terakki Cemiyeti’nin meflrutiyetin yeniden ilan
edilmesine yönelik çal›flmalar› h›z kazand›.
hükümete b›rak›lmas› milli egemenlik ilkesine geçiflin bir ad›m› olarak nitelendirilebilir.
Bu dönemde Balkanlarda baz› subaylar taraf›ndan
yönetime karfl› isyanlar ç›kar›ld›.
Ayd›nlar›n ve baz› devlet adamlar›n›n bask›lar›na
karfl› koyamayan padiflah, 1908’de meflrutiyeti
ikinci defa ilan etmek durumunda kald›.
Yeni anayasa ile;
— Padiflah›n yetkileri k›s›tland›, hükümet meclise
karfl› sorumlu hale getirildi.
8.21
31 Mart Olay›
— Siyasi partilerin kurulmas›na izin verildi.
Bu çalkant›l› dönemde önemli toprak kay›plar› yafland›. Bulgaristan ba¤›ms›zl›¤›n› ilan etti. Avusturya Bosna-Hersek’i topraklar›na katt›.
Yönetimde etkinlik sahibi olan ‹ttihat ve Terakki
Partisi’nin yönetiminden memnun olmayan baz›
çevreler taraf›ndan ‹stanbul’da isyan (31 Mart Olay›) ç›kar›ld› (1909).
II. Meflrutiyet siyasi hayat›m›zda ilk çok parti denemesine zemin haz›rlad›. Meclis 1876’daki aksak
yönlerinden ar›nd›r›lmaya çal›fl›ld›.
Selanik’te bulunan Hareket Ordusu ‹stanbul’a yürüyüp olay› bast›rd›. fiehirde ‹ttihatç›lar ve meflrutiyet taraftarlar›nca yeniden denetim sa¤land›.
Saltanat etme yetkisini sembolik olarak koruyan
hükümdar, meclis huzurunda Kanun-› Esasi’ye
ba¤l›l›k yemini etmeye mecbur b›rak›ld›. Bu uygulaman›n yan›nda, yasaman›n meclise, yürütmenin
‹ttihatç›lar bu isyan›n ard›ndan II. Abdülhamit’i
tahttan indirmifl ve yerine V. Mehmet Reflat’› tahta geçirmifllerdir.
Almanya, Osmanl› Devleti’ne yaklafl›yor...
Avrupal› büyük devletler Osmanl› topraklar›ndaki
etkinliklerini art›rmak için demiryolu yap›m›na yöneldi.
Bu arada ‹ngiltere, geleneksel Osmanl› toprak bütünlü¤ünü koruma politikas›ndan, 1907 y›l›nda Rus
çar› ile düzenlenen Reval Görüflmeleri’nde vazgeçti.
‹ngiltere ve Fransa’n›n Osmanl› toprak bütünlü¤ünü hedef alan giriflimleri, Osmanl› yönetimini Almanya ile iliflkilerini gelifltirmeye yöneltti.
42
Hareket ordusu Y›ld›z Saray›'nda
— Meclise padiflah› tahttan indirme yetkisi verildi.
Almanya, XIX. yüzy›l sonlar›nda Osmanl› topraklar›nda giriflti¤i demiryolu projeleri ile hem ekonomik etkinliklerini art›rmay› hedefledi, hem de Orta
Do¤u’da güçlenmeye çal›flt›. Anadolu'da demiryolu
imtiyazlar› elde etti.
1889 y›l›nda Anadolu Osmanl› fiimendifer fiirketi
kuruldu. Haydarpafla-‹zmit Hatt› Ankara'ya ba¤land›. 1896 y›l›nda Eskiflehir-Konya Demiryolu tamamland›.
Almanlar daha sonra Konya-Basra Körfezi demir-
EN UZUN YÜZYIL
yolu imtiyaz›n› elde etti. Bu hat Musul üzerinden
Ba¤dat ve Basra'ya ulaflacakt›.
Almanya’n›n Osmanl› Devleti’nden elde etti¤i bu
imtiyazlar ve demiryolu projeleri, özellikle ‹ngiltere’nin Orta Do¤u’daki ç›karlar›n› ciddi anlamda
tehlikeye düflürüyordu.
örnek soru
1871 y›l›nda birli¤ini sa¤layan Almanya, Hindistan’a
giden ticaret yollar›n› kesmek ve ayn› zamanda Osmanl› padiflah› olan halifenin manevi gücünü kullanarak bölgedeki Müslümanlar› ayakland›rmak istemifltir.
A lm a n y a , O s m a n l › D ev l et i ü z e r in d e n ü f u z s a h i b i o l fl›m›yla afla
fla¤›daki devletler may› amaçlayan bu yaklafl›
fltir?
den hangisinin üstünlü¤üne son vermek istemiflt
A) ‹ngiltere
B) ‹talya
D) ‹spanya
C) Hollanda
E) Portekiz
(ÖSS 2006 / Sos 2)
çözüm
Alman imparatorunun ‹stanbul'u ziyareti an›s›na
Sultanahmet'te yapt›r›lan Alman çeflmesi
Almanya, XIX. yüzy›lda Osmanl› Devleti üzerinde nüfuz sahibi olarak, ‹ngiltere’nin üstünlü¤üne son vermek istiyordu.
Cevap A
XIX. YÜZYILDA OSMANLI DEVLET‹’NDEK‹ KÜLTÜREL DE⁄‹fiMELER
8.22
Toplum yap›s›nda yaflanan geliflmeler
XIX. yüzy›lda Osmanl› toplum yap›s›nda ilk göze
çarpan de¤iflim, hiç kuflkusuz nüfus özellikleridir.
Kaybedilen topraklarla birlikte ülkenin genel nüfusu azalm›flt›r.
nin h›zland›¤› bir dönemdir. fiehirlerin geleneksel
yap›lar› bu dönemde de¤iflmeye bafllad›.
Bu arada kaybedilen topraklarda yaflayan Müslüman halk, Anadolu'ya göçe bafllad›. fiehir ve kasabalar›n nüfusunda ani art›fllar gerçekleflti.
Ülkede tren ve buharl› gemiler, tramvay, elektrik
kullan›lmaya baflland›. Limanlar, tren istasyonlar›
infla edildi. Yabanc› sermayenin Osmanl› topraklar›na yönelik ilgisi artt›. Birbiri ard›na bankalar,
oteller, hanlar yap›ld›. Postane binalar› aç›ld›.
Bu çerçevede en fazla göç alan ve nüfus art›fl›na
u¤rayan flehir ‹stanbul’du. ‹stanbul bu dönemde
bir milyonun üzerindeki nüfusu ile Avrupa'n›n en
büyük flehirlerinden biri durumuna geldi.
Geleneksel mahalle kültürü terk edilmeye baflland›. Geçmiflte ayr› mahallelerde yaflayan Müslümanlarla gayrimüslimler art›k ayn› mekanlarda yaflamaya bafllad›.
Göçler sonucunda ‹stanbul'un demografik yap›s› de¤iflti. fiehirdeki
Müslümanlar›n oran› % 80'lere yükseldi.
Bu dönemde Osmanl› topraklar›na göç edenler sadece Müslümanlar de¤ildi. 1848’de Avusturya ve
Rus iflgalinden kaçan Macar milliyetçileri ve Lehliler Osmanl› topraklar›na s›¤›nd›. Osmanl› Devleti
bu mültecileri ülkenin farkl› yörelerine yerlefltirme
yoluna gitti.
II. Mahmut Dönemi’nde memurlara Avrupa’daki gibi k›l›k k›yafet zorunlulu¤u getirildi. Sivil giyim flekli de de¤iflmeye bafllad›. Ancak bu de¤iflim daha
çok devlet görevlileri ve üst s›n›f aras›nda yayg›nl›k kazand›.
Bu dönemde Avrupa saraylar› örnek al›narak önce
Dolmabahçe Saray›, daha sonra da baflka baz› saraylar yapt›r›ld›. Yapt›r›lan bu yeni saraylar Topkap› Saray›’n›n geleneksel yap›s›ndan farkl› olarak
Bat› tarz›nda döflenmifltir.
XIX. yüzy›l, Osmanl› Devleti’nde flehirleflme süreci-
43
EN UZUN YÜZYIL
örnek soru
X IX . yüzy› l › n ortal a r›n da, Osm an l › ‹ m para torl u¤u,
fla¤›dakilerin hangisinde verilen iki devletin tehdidi afla
ne karfl›
fl›n Macar ve Leh mültecileri geri vermemiflt
fltir ?
A) Avusturya - ‹ngiltere
B) Fransa - Avusturya
C) Avusturya - Rusya
D) ‹ngiltere - Fransa
E) ‹ngiltere - Rusya
(ÖYS 1998)
Dolmabahçe Saray› muayede salonu
K›r›m Savafl› s›ras›nda ‹stanbul’a gelen Avrupal›
askerlerin de etkisiyle alafranga olarak adland›r›lan yaflam tarz› Osmanl› toplumu taraf›ndan tan›nmaya bafllad›.
Türk-‹slam geleneklerinin yerini zamanla Bat› tarz›nda dekorasyon ve giyim biçimleri almaya bafllad›.
çözüm
Osmanl› Devleti, XIX. yüzy›l›n ortalar›nda Avusturya
ve Rusya’n›n tehdidine karfl›n Macar ve Leh mültecileri geri vermemifltir.
Cevap C
Bat›l› hayat tarz› toplumda üstünlük ölçüsü olarak
kabul edilir oldu.
Yabanc› dil ö¤renmek ve özellikle de Frans›zca konuflmak bir ayr›cal›k haline geldi.
Bu dönemde varl›kl› aileler taraf›ndan çocuklar›n
bak›m›nda ve yetifltirilmesinde yabanc› dad›lar kullan›lmaya baflland›.
Yönetici grup ve zengin kesimin e¤lence anlay›fl›
de¤iflti.
Kad›n ve erkek birlikte e¤lenmeye bafllad›. Gayri
müslim unsurlar›n yo¤un olarak yaflad›¤› Pera (Beyo¤lu), ‹stanbul'un önde gelen e¤lence merkezi
haline geldi.
8.23
Bas›n-yay›n ve e¤itim alan›nda yaflanan geliflmeler
Osmanl› ülkesinde II. Mahmut Dönemi’nde Takvimi Vekayi ad›yla ilk resmi gazete ç›kar›ld›.
Bu geliflmeyi takiben Abdülmecit Dönemi’nde ise
Ceride-i Havadis ad›yla yeni bir resmi gazete yay›nland›.
Osmanl› Devleti’nde Türkler taraf›ndan ç›kar›lan
ilk özel gazete fiinasi taraf›ndan ç›kar›lan Tercüman-› Ahval’dir.
Gazeteler zaman içinde ço¤alm›fl ve devlet yönetimine karfl› birer muhalefet oda¤› haline gelmeye
bafllam›flt›r.
44
XX. yüzy›l sonlar›nda ‹stanbul
Osmanl› Devleti’nde yay›nlanan ilk Türk dergisi ise
1850’de yay›n hayat›na bafllayan Vaka-y› T›bbiye’dir.
‹lk mizah dergisi 1872'de ç›kar›lan Diyojen ad›yla
yay›nland›. Bas›n›n güçlenmesi ve yönetim karfl›t›
elefltirilerin artmas› üzerine, hükümet taraf›ndan
1864'te Matbuat Nizamnamesi ç›kar›ld›.
Bu nizamname uyar›nca, gazete kapatma, para ve
hapis cezalar› uygulanmaya bafllad›.
XIX. yüzy›l sonunda Avrupa ülkelerine kaçarak yönetim karfl›t› faaliyetlerde bulunan Jön Türkler,
EN UZUN YÜZYIL
burada farkl› isimlerle muhalif gazete ve dergiler
yay›nlad›.
Osmanl› Devleti’nde XIX. yüzy›lda bas›n alan›nda
kad›nlar›n da etkili olmaya çal›flt›¤› görülür.
Dönemin bilinen kad›n yazarlar› Fatma Aliye Han›m, Emine Semiye, fiair Nigar Han›m, Fatma Kevser’dir
Osmanl› Devleti’nde ilk kad›n dergisi 1869'da Terakki-yi Muhadderat ad›yla ç›kt›.
Bu dergide kad›n haklar› ve e¤itimi ile ilgili yaz›lara yer verilmekteydi.
8.24
Takvim-i Vekayi
Osmanl› Devleti’nde e¤itim alan›nda meydana gelen de¤iflmeler
Osmanl› Devleti’nde Avrupa’ya ilk ö¤renciler II.
Mahmut Dönemi’nde gönderildi.
Bu ö¤renciler Londra, Paris, ve Viyana gibi flehirlere, Avrupa teknolojisini ö¤renmek ve döndükten
sonra Osmanl› askeri fabrikalar› ve imalathanelerinde görevlendirilmek üzere gönderildi.
Tanzimat Dönemi’nde okul ve s›n›f ortam›n›n düzenlenmesine, yeni ders araç gereçlerinin kullan›lmas›na, yeni ö¤retim yöntemlerinin denenmesine
çal›fl›ld›.
li bir giriflimde bulunulmad›.
Osmanl› Devleti’nde bu dönemde ö¤retim kurumlar›nda birlik bulunmuyordu.
Medrese, Tanzimat mektepleri, askeri okul, az›nl›k
ve yabanc› okul gibi çeflitli kaynaklardan çok farkl›
bilgi, düflünce, ideal ve dünya görüflüne sahip insanlar yetiflti.
Baz›lar› günümüzde de etkinli¤ini sürdüren birçok
okul kuruldu.
Frans›z elçisinin Osmanl› yöneticileriyle yapt›¤› görüflmeler ve Abdülaziz'in Avrupa seyahatindeki izlenimleri sonucu, 1868 y›l›nda sultani olarak adland›r›lan yeni bir ortaö¤retim kurumu aç›ld›. Bu okulun ö¤retim dili Frans›zca idi.
Rüfldiye ve idadi ad› verilen orta e¤itim kurumlar›
oluflturuldu.
II. Abdülhamit Dönemi’nde birçok meslek ve sanat
okulu aç›ld›.
Maarif-i Umumiye Nizamnamesi
Özel e¤itim alan›nda giriflimler gerçeklefltirildi. Sa¤›r, dilsiz ve körler için okul aç›ld›.
Osmanl› Devleti’nde 1869’da yay›nlanan Maarif-i
Umumiye Nizamnamesi ile medrese d›fl›ndaki örgün e¤itim ilk kez genifl biçimde düzenlenmeye ve
gelifltirilmeye çal›fl›ld›.
Genel e¤itimde ve okullar›n yayg›nlaflmas›nda da
geliflmeler kaydedildi.
Bu belgede,
— E¤itimin merkez ve taflra yönetim kademeleri
oluflturuldu.
— E¤itim sistemi ilk kez ilk, orta, yüksek fleklinde
derecelendirildi.
— Üniversite, erkek ve k›z ö¤retmen okullar›, özel
okullar ve tüm okullar›n ders programlar› belirtildi.
— Ö¤retmenlik mesle¤i düzenlenmeye çal›fl›ld› ve
e¤itimin mali yönü ele al›nd›.
Bu dönemde medreselerin düzeltilmesi için önem-
II. Abdülhamit Dönemi'nde aç›lan bir e¤itim kurumu
45
EN UZUN YÜZYIL
Mesleki ve Teknik E¤itim Kurumlar›
Ziraat, çiftlik, amele, bahç›vanl›k, ipekçilik, ormanc›l›k, veteriner, flimendifercilik, mühendis, posta ve
telgraf, kadastro ve maliye mektepleri gibi okullar
Osmanl› Devleti’nde XIX. yüzy›lda e¤itim hayat›na
kazand›r›lm›fl okullard›r.
1868 y›l›nda ‹stanbul Sanayi Mektebi kuruldu.
1865’ten itibaren k›z sanayi mektepleri aç›ld›.
Ö¤retmen Okullar›
Türkiye’de ö¤retmen yetifltirme sorununun okullar arac›l›¤›yla çözümlenmeye çal›fl›lmas› XIX. yüzy›l ortalar›nda olmufltur.
Yahudiler 1854'te Musevi Asri Mektebi'ni kurdu.
Alyans ‹srail adl› Yahudi örgütü taraf›ndan Osmanl› topraklar›nda okullar aç›ld›.
Ermeniler de bu dönemde birçok okul açm›flt›r.
XX. yüzy›l›n bafllar›nda devlet s›n›rlar› içinde Rum,
Ermeni ve Musevilere ait 2596 az›nl›k ilkokulu ve
bunun d›fl›nda Almanya, Avusturya, Fransa, ‹ngiltere, Amerika’ya ait 215 ilkokul bulunmaktayd›.
‹lkokulun d›fl›nda az›nl›k ve yabanc› devletlere ait
80 orta dereceli okul vard›.
Avrupa örnek al›narak aç›lan okullar, buna uygun
ö¤retmenlerin yetifltirilmesini zorunlu k›lm›flt›r.
‹lk ö¤retmen okulu 1848'de kurulan Darülmualimin-i Rüfldi’dir. 1870 y›l›nda Darülmuallimat aç›ld›.
Lise ve dengi okullara ö¤retmen yetifltirmek üzere
üniversite düzeyinde e¤itim verecek ilk ö¤retmen
okulu olan Darülmuallimin-i Aliye ise 1891'de kuruldu.
Darülfünun
Darülfünun 1869 Maarif-i Umumiyye Nizamnamesi
ile gündeme geldi. Ö¤retim süresi üç y›l olacak flekilde ders program› haz›rland›. 1870'te aç›ld›, fakat
uzun ömürlü olamad›.
1900 yal›nda II. Abdülhamit taraf›ndan "Darülfünun-u fiahane" ad›yla yine bir üniversite kuruldu.
Darülfünun zamanla daha sistemli bir e¤itime geçti.
Ad› ‹stanbul Darülfünunu olarak ad› de¤ifltirildi ve
yeni oluflturulan fakültelerle tekrar teflkilatland›r›ld›. 1916 y›l›nda bir ‹nas (K›z) Darülfünunu kuruldu.
Az›nl›k Okullar›
Osmanl› topraklar›nda, farkl› dini ve etnik topluluklara kendi dil, din ve kültürlerinde e¤itim yapma
f›rsat› tan›yan bir sistem vard›.
Dolay›s›yla her topluluk kendi e¤itim kurumunu
açabiliyordu.
Avrupa devletleri XIX. yüzy›lda kendi ç›karlar›n›
korumak ve gelifltirmek için bu okullar› bir araç
olarak görmüfltür.
Osmanl› Devleti'nin bu okullar üzerinde herhangi bir denetimi
bulunmuyordu.
Rumlar 1844'te din adam› yetifltirmek için Heybeliada Ruhban Okulu’nu kurdu.
46
Bir az›nl›k okulu
Yabanc› Okullar
Osmanl› Devleti’nde yabanc› devletlere ba¤l› çeflitli kifli ve kurumlar taraf›ndan aç›lan okullar da,
az›nl›klara tan›nan serbestlik ve haklardan yararlanm›flt›r.
Ayr›ca yabanc›lara verilen kapitülasyonlar ve bu
ülkelerin misyonerlik çabalar› XIX. yüzy›lda Osmanl› topraklar›nda yabanc› okullar›n say›s›n› art›rd›.
Yabanc› devletler Osmanl› yönetimi üzerine kurduklar› bask›larla bu okullar› korumalar› alt›nda
bulunduruyor ve devletten istedikleri ayr›cal›¤› al›yorlard›.
Osmanl› yönetimi, ülkedeki yabanc› ve az›nl›k okullar›n› özel okul statüsüne alabilmek için çaba harcam›flt›r.
Yabanc›lar e¤itim alan›ndaki ayr›cal›klar›n› savunmufl ve Osmanl›
yönetimine denetim hakk› vermemifltir.
Bafllang›çta H›ristiyan çocuklar› ile yabanc›lar›n
e¤itimi için aç›lan Katolik ve Protestan okullar›,
hem kendi dil, din ve kültürlerinde nesiller yetifltiriyor, hem de ülkedeki az›nl›klar› Osmanl› yönetimine karfl› k›flk›rt›yordu.
EN UZUN YÜZYIL
örnek soru
çözüm
fla¤›dakilerden hangisi, II. Meflr
flrutiyet Dönemi ’nde
Afla
flmelerden biridir?
e¤itim alan›ndaki geliflm
A) ‹lkö¤retimin zorunlu hale getirilmesi
B) K›zlar için yüksekö¤retim kurumunun aç›lmas›
C) Bat›n›n e¤itim kurumlar›n›n kabul edilmesi
K›zlar için yüksek ö¤retim kurumunun aç›lmas› II.
Meflrutiyet Dönemi’nde e¤itim alan›nda yaflanan
geliflmelerden biridir.
Osmanl› Devleti’nde 1916 y›l›nda bir ‹nas (K›z) Darülfünunu kuruldu.
Cevap B
D) Avrupa'ya ilk kez ö¤renci gönderilmesi
E) Yabanc› dil ö¤retimine önem verilmesi
(ÖYS 1996)
8.25
Kültür, sanat ve mimari alan›ndaki geliflmeler
XIX. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda yetiflen Hac› Arif Bey
Türk müzi¤inin geliflmesinde katk›da bulundu. Tanzimat’la beraber Bat› müzi¤i taklit edildi. Bu dönemde askeri bandolar ve m›z›ka okullar› kuruldu.
Osmanl› Devleti’nde Avrupa tarz›nda ilk resim e¤itimi, 1793 y›l›nda yeni aç›lan askeri okullarda resim
derslerinin programa al›nmas›yla bafllad›.
II. Mahmut, devlet dairelerine resimlerini ast›rarak
yeni bir gelene¤in bafllat›c›s› oldu.
de aç›ld›.
XX. yüzy›l bafllar›nda Avrupa’da e¤itim gören Çall›
‹brahim, Nazmi Ziya ve Feyhaman Duran resim sanat›n›n önde gelen temsilcileridir. Ülkemizde heykel sanat›n›n bafllamas› da Sanayi-i Nefise Mektebi
ile gerçekleflti.
Klasik Osmanl› mimarisi, XVIII. yüzy›ldan itibaren
büyük de¤iflim içine girdi.
Bu dönemde güzel sanatlar alan›nda yaflanan en
önemli geliflme 1883 tarihinde Sanayi-i Nefise
Mektebi’nin e¤itime bafllamas›d›r.
Askeri okullar d›fl›nda akademik anlamda ilk resim
derslerinin verildi¤i bu okul, ayn› zamanda ilk Türk
müzecisi olan Osman Hamdi Bey taraf›ndan kuruldu.
II. Abdülhamit Dönemi’nde ‹stanbul’da bir arkeoloji müzesi aç›ld›.
Mimar Kemaletin Bey taraf›ndan infla edilen bir bina
Osmanl› topraklar›nda XIX. yüzy›lda bat› tarz›nda
önemli mimari eserler ortaya koyuldu. Dolmabahçe, Y›ld›z ve Ç›ra¤an saraylar›, Ortaköy ve Dolmabahçe camileri bu eserlerden baz›lar›d›r.
Osman Hamdi Bey
1914’te, k›z ö¤rencilerinin de sanat ö¤renmelerine
imkan sa¤layan ‹nas (K›z) Sanayi-i Nefise Mektebi
aç›ld›, bu okuldan birçok kad›n sanatç› yetiflti.
‹stanbul’da gerçek anlamda ilk resim sergisi fieker
Ahmet Pafla’n›n çabalar›yla 27 Nisan 1873 tarihin-
XIX. yüzy›l sonlar›nda milliyetçili¤in de güçlenmesiyle milli mimari ak›m› öne ç›kt›. Genel olarak
Milli Mimari olarak adland›r›lan ak›m 1930 y›l›na
kadar devam etmifltir.
Milli mimari ak›m›, Klasik Selçuklu ve Osmanl› mimarisinin plan ve süsleme özelliklerinin günün
flartlar›na göre yeniden gündeme getirilmesi fleklinde özetlenebilir. Mimar Vedat Bey ve Mimar Kemalettin Bey dönemin en önemli mimarlar›d›r.
47
KAVRAMA TEST‹
( 8.1 - 8.12 )
1.
Avusturya - Macaristan Devleti’nin Rusya ile olan
iliflkileri XIX. yüzy›lda bozulmufltur.
5.
1
O s m a n l › De v l e t i ’n d e X I X . y ü z y › l d a ,
I. Avrupa tarz›nda mahkemeler aç›lmas›,
menin temel nedeni aflflaa¤›dakilerden hangisi Bu geliflflm
dir?
II. Avrupa’ya e¤itim amaçl› olarak ö¤renci gönderilmesi,
A) Rusya'da Avrupa tarz›nda yenilikler yap›lmas›
III.siyasal partilerin kurulmas›
B) Rusya’n›n Balkanlarda Panslavist politikalar izlemesi
melerinden hangileri yaflflaanmam›flfltt›r?
geliflflm
A) Yaln›z I
C) Avrupa'da iflçi hareketlerinin yayg›nlaflmas›
B) Yaln›z II
D) I ve III
D) Ruslar›n Karadeniz’deki etkinliklerini art›rmalar›
C) Yaln›z III
E) I, II ve III
E) Rusya’n›n Bo¤azlar› ele geçirmeye çal›flmas›
2.
Osmanl› Devleti'nde XIX. yüzy›lda gerçekleflflttirilen
›slahatlar,
6.
Bu giriflfliim aflflaa¤›dakilerden hangisine yöneliktir?
I. yönetim,
A) Toplumsal ve siyasi alanda eflitlik ilkesini güçlendirmeye
II. askerlik,
III. e¤itim
B) Az›nl›k sorunlar›n› sona erdirmeye
alanlar›ndan hangileriyle iliflflkkilendirilebilir?
C) Yeniçeri Oca¤›’n› kald›rmaya
A) Yaln›z I
D) Avrupal› devletlerle olan ekonomik iliflkileri gelifltirmeye
B) Yaln›z II
D) I ve III
3.
C) Yaln›z III
E) I, II ve III
Osmanl› Devleti'nde devlet memurlar›n›n mallar›na
b a z › h a ll e r d e d e v l e t t a r a f › n d a n e l k o n u l m a s › u y g u l a mas› aflflaa¤›dakilerden hangisi döneminde sona erdiril miflflttir?
E) Ülkede asker olabilecek nüfus potansiyelini belirlemeye
7.
A) II. Abdülhamit Dönemi
II. 1820'de Yunan ‹syan›'n›n bafllamas›,
C) II. Mahmut Dönemi
III. 1829 y›l›nda M›s›r ‹syan›’n›n ç›kmas›
D) Abdülaziz Dönemi
mel erinden hangi leri nde ul usçuluk ak› m›n› n
geliflflm
h e r h a n g i b i r e t k i s i n d e n s ö z e di l e me z ?
E) Abdülmecit Dönemi
A) Yaln›z I
Osm anl › D e vl et i ’ nde I I . Mahm ut D öne mi ’ nde ya p› l mas› planlanan yenilik giriflfliimlerinde Yeniçerilere
karflfl›› destek sa¤lamak için aflflaa¤›dakilerden hangisi
gerçekleflflttirilmiflflttir?
A) Muhtarl›klar›n kurulmas›
B) Sened-i ‹ttifak’›n imzalanmas›
C) Ayanl›k kurumunun kald›r›lmas›
D) Baltaliman› Antlaflmas›’n›n imzalanmas›
E) Çeflitli dan›flma meclislerinin aç›lmas›
48
Osmanl› Devleti'nde karflfl››laflfl››lan,
I. 1804 y›l›nda S›rplar›n isyan ç›karmas›,
B) III. Selim Dönemi
4.
Osmanl› Devleti’nde ilk nüfus say›m› II. Mahmut Dönemi’nde gerçeklefltirilmifltir.
B) Yaln›z II
D) I ve II
8.
C) Yaln›z III
E) II ve III
Aflflaa¤›dakilerden hangisi Kavalal› Mehmet Ali Pa ma s › i le v a l i l i l i¤ i n i e l d e
flflaa’n›n 1829 Kütahya Antlaflflm
et t i ¤i böl g el er ara s› nda ye r al ma kt a d› r?
A) Suriye
B) Rodos
D) Sofya
C) Mora
E) Nizip
EN UZUN YÜZYIL
9.
Osmanl› Devleti'nin XIX. yüzy›lda karfl›laflt›¤› az›nl›k
isyanlar›, daha önceki yüzy›llarda karfl›lafl›lan isyanlara göre daha sars›c› sonuçlara yol açm›flt›r.
Aflflaa¤›dakilerden hangisi bu durumda rol oynam›flfltt›r?
A) Vergi sisteminin yeniden düzenlenmeye çal›fl›lmas›
B) Askeri alanda yat›r›mlara a¤›rl›k verilmesi
C) Avrupa tarz› yenilikler yap›lmas›
D) Saltanat yönetiminin sürmesi
12. Tanzimat Ferman› Osmanl› Devleti’nde,
I. kanun gücünün üstünlü¤ünün padiflah taraf›ndan
kabul edilmesi,
II. din fark› gözetilmeden halk›n güvenli¤inin sa¤lanmas›na çal›fl›lmas›,
III. askerli¤in vatan hizmeti haline getirilmesi
sonuçlar›ndan hangilerine yol açm›flfltt›r?
A) Yaln›z I
D) I ve III
E) Devletin siyasi ve askeri gücünün azalmas›
10. 1838 tarihli Balta Liman› Ticaret Antlaflmas› ile Osmanl› Devleti ithalattan alaca¤› vergiyi düflürmüfltür.
Yerli tüccarlar iç gümrükleri ödemek zorunda b›rak›l›rken, yabanc› tüccarlar bundan muaf tutulmufltu.
Bu düzenleme aflflaa¤›dakilerden hangisine ortam
haz›rlam›flfltt›r?
B) Yaln›z II
C) Yaln›z III
E) I, II ve III
13. 1853 - 1856 K›r›m Savafl›'na Osmanl› Devleti'ni yan›nda kat›lan ‹ngiltere ve Fransa, savafl boyunca Rus
gemilerini ve tersanelerini tahrip ederken, kara savafllar›nda da Osmanl› ordusuna yard›m etmifllerdir.
‹ n g i l t e r e v e F r a n s a ' n › n b u p o l i ti k a s › n d a ,
I. Rusya'n›n Akdeniz'e inmesini engelleme,
A) Osmanl› ekonomisinin güçlenmesine
II. H›ristiyan Bat› dünyas›n›n tepkilerini azaltma,
B) Osmanl› ekonomisinin yabanc›lara ba¤›ml› hâle
gelmesine
III. Osmanl› toprak bütünlü¤ünü koruma
C) Yabanc› ülkelere mal sat›m›n›n artmas›na
D) Osmanl› yerli üretiminin desteklenmesine
üncelerinden hangileri etkili olmuflflttur?
düflflü
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
D) I ve II
C) Yaln›z III
E) I ve III
E) Osmanl› tüccarlar›n›n ekonomik rekabette üstün
gelmelerine
14. K›r›m Savaflfl››’ndan sonra 1856 y›l›nda imzalanan Pa 11. 1839 y›l›nda ilan edilen Tanzimat Ferman›'nda "hiç
kimsenin yarg›lanmadan cezaland›r›lamayaca¤›"
hükmü yer alm›flt›r.
Bu hüküm, aflflaa¤›dakilerden hangisini önleme amac›
taflfl››m›flfltt›r?
mas›’nda aflflaa¤›dakilerden hangisi yer almaris Antlaflflm
m›flfltt›r ?
A) Osmanl› Devleti bir Avrupa devleti say›lacak ve
Avrupa devletler hukukundan yararlanacakt›r.
B) Osmanl› Devleti’nin toprak bütünlü¤ü Avrupal›
devletlerin garantisi alt›na alt›nda olacakt›r.
A) Ülkedeki az›nl›k unsurlar›n ekonomik alandaki
etkinli¤ini
C) Osmanl› Devleti, Islahat Ferman› ilkelerini yerine
getirecektir.
B) Devletin ekonomik gelir kayb› yaflamas›n›
D) Bo¤azlar Osmanl› Devleti’nin mutlak egemenli¤i
alt›nda olacakt›r.
C) Keyfi cezaland›rma giriflimlerini
D) Mahkemelerin halka aç›k yap›lmas›n›
E) Devlet yönetiminde yaz›l› hukuk anlay›fl›n›n
yayg›nlaflmas›n›
E) Osmanl› Devleti ve Rusya Karadeniz’de donanma
bulunduramayacakt›r.
B-E-C-B / C-E-C-A / E-B-C / E-E-D
49
KAVRAMA TEST‹
( 8.13 - 8.25 )
1.
O s m a n l› D e v le t i ’n d e 1 8 5 6 y › l ›n d a i l a n e d i l e n I s l a h a t
Ferman›’nda aflflaa¤›dakilerden hangisi yer almam›flfltt›r?
4.
2
O s m a n l› ü l k e s i n d e g ö r ü l e n ,
I. Kanun-› Esasi’nin haz›rlanmas›,
A) H›ristiyan ve Yahudiler devlet memuru olabilecektir.
II. Meclis-i Mebusan'›n aç›lmas›,
III. padiflah›n yetkilerinin s›n›rland›r›lmas›
B) ‹ltizam usulü kald›r›lacak, vergiler adaletli flekilde
toplanacakt›r.
melerinden hangilerinin demokrasi düflflü
ü nce si geliflflm
n i n g ü ç l e n m e s i n i s a ¤ la m a a m a c › y l a il g i li o l d u ¤ u s a v un u l a bi l i r ?
C) Gayrimüslimler bedel ödeyerek askerlikten muaf
olacaklard›r.
A) Yaln›z I
D) Kapitülasyonlar az›nl›k unsurlar için de geçerli
olacakt›r.
B) Yaln›z II
D) I ve II
C) Yaln›z III
E) I, II ve III
E) Yabanc›lar Osmanl› topraklar›nda mülk edinme
hakk›na sahip olacaklard›r.
2.
5.
O s m a n l› D e v l e t i ' n d e g ö r ü le n ,
I. gayr›müslim unsurlara baz› alanlarda ayr›cal›klar
verilmesi,
II. toprak bütünlü¤ünün korunamamas›,
III. ülkenin Balkan topraklar›nda ba¤›ms›zl›k isyanlar›n›n ç›kmas›
Bu bilgiler ,
I. Siyasi istikrar sars›lm›flt›r.
me le r i n d e n h a n g il e r i n i n d e v l e ti n z a y › fl a m a s › n a
geliflflm
b a ¤ l › o l a r a k o r t a y a ç › k t › ¤ › s a v u n u la b i l ir ?
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
D) I ve II
3.
1876 y›l›nda aç›lan Meclis-i Mebusan'da çok say›da
gayrimüslim milletvekili de yer alm›flt›. Bu durum
meclisteki dengeyi bozmufltu. Ayr›ca baz› az›nl›k
temsilcileri, devletin ç›karlar›ndan çok etnik ç›karlar›
gözetmeye bafllad›klar›ndan meclis çal›flmalar›n› ç›kmaza sokmufllard›.
II. Ekonomik alanda yaflanan gerileme durdurulmaya çal›fl›lm›flt›r.
C) Yaln›z III
III. Az›nl›klar›n siyasi alandaki konumu güçlenmifltir.
E) I, II ve III
y a r g › l a r › n d a n h a n g i l e r i n i d o ¤ r u l a m a k t a d ›r ?
O s m a n l › y ö n e ti m i n i n X I X . y ü z y ›l d a ,
A) Yaln›z I
– Paris Bar›fl Konferans›’n›n hemen öncesinde Islahat Ferman›'n›n ilan›n›,
B) Yaln›z II
D) I ve III
C) Yaln›z III
E) I, II ve III
– ‹stanbul Konferans› s›ras›nda ise meflrutiyetin ilan›n›
gerçekleflflttirmifl olmas› aflflaa¤›daki yarg›lardan hangisi ne kan›t oluflfltturur?
Osmanl› Devleti’nde yaflflaanan,
A) Osmanl› Devleti'nin Avrupa devleti say›ld›¤›na
I. Tanzimat Ferman›’n›n ilan edilmesi,
B) Osmanl› Devleti'nin siyasal ba¤›ms›zl›¤›n› yitirdi¤ine
II. Kanun-› Esasi’nin ilan edilmesi,
C) Demokratik nitelikli geliflmelerin oluflmas›nda d›fl
etkenlerin rolü oldu¤una
D) Osmanl› topraklar›n›n Avrupal›larca korundu¤una
E) Milliyetçi nitelikli az›nl›k ayaklanmalar›n etkinli¤ini yitirdi¤ine
50
6.
III. Kanunname-i Al-i Osman’›n yay›nlanmas›
melerinden hangilerinin padiflflaah›n mutlak otori geliflflm
t e s i n i s › n › r l a n d ›r d › ¤ › s ö y l e n e b i l i r ?
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
D) I ve III
C) I ve II
E) I, II ve III
EN UZUN YÜZYIL
7.
Av r u p a l › d e v l e t l e r Ba l k a n Bu n a l › m › n a ç ö z ü m b u l m a k
ama c› yl a d ü zen le n en ‹ s ta n b u l T e rs an e K o n f era n s › ’n d a O s m a n l› y ö n e t im in d e n ,
I. Bosna Hersek ve Bulgaristan’a özerklik verilmesi,
II. S›rbistan ve Karada¤’da bulunan askerlerin geri
çekilmesi,
III.Yunanl›lara içifllerinde ba¤›ms›zl›k verilmesi
isteklerinden hangilerinde bulunmuflflllard›r?
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
D) I ve II
8.
C) Yaln›z III
E) I, II ve III
Rusya XIX. yüzy›lda, Osmanl› toprak bütünlü¤ünü
p a r ç a l a m a k a m a c › y la ,
I. Balkan topraklar›nda Panslavist politikalar izleme,
II. Ortodokslar üzerinden Osmanl› iç ifllerine kar›flma,
III. Almanya ve ‹talya ile Akdeniz’de güçlenmek için
ittifak yapma
II. Romanya
III. S›rbistan
IV. Do¤u Beyaz›t
V. Karada¤
Y u k a r › d a k i l e r d e n h a n g i s i O s m a n l› D e v l e ti ’ n i n B e r l i n
mas› ile kaybetti¤i topraklar aras›nda yer alAntlaflflm
maz ?
A) I
B) II
C) III
D) IV
E) V
11. Aflflaa¤›dakilerden hangisi Osmanl› Devleti’nde XIX.
mel er ara s› nda gös yüzy›lda yaflflaanan toplumsal geliflflm
t e r i l e bi l i r ?
A) Osmanl› toplum yap›s› çok uluslu bir niteli¤e kavufltu.
B) Bankalar, oteller, hanlar, limanlar, tren istasyonlar› infla edildi.
yollar›ndan hangilerine baflflvvurmam›flfltt›r ?
C) Geleneksel mahalle kültürü terk edilmeye baflland›.
A) Yaln›z I
D) fiehirlerin geleneksel yap›lar› de¤iflmeye bafllad›.
B) Yaln›z II
D) I ve III
9.
10. I. Kars
C) Yaln›z III
E) I, II ve III
Ayastefanos Antlaflmas›'nda Bulgaristan Krall›¤›'n›n
kurulmas› kabul edildi¤i halde, Berlin Antlaflmas›'nda ‹ngiltere ve Avusturya'n›n bask›s›yla bu karar
de¤ifltirilmifltir.
‹ n g i l t e r e v e A v u s t u r y a ' n › n b u p o l i t ik a s › n d a ,
I. Bulgaristan'›n sömürgecilikte kendilerine rakip
olmas›n› engelleme,
II. Balkanlardaki siyasi dengelerin bozulmas›n› engelleme,
E) Geçmiflte ayr› mahallelerde yaflayan Müslümanlar
ve gayrimüslimler art›k ayn› mekanlarda yaflamaya bafllad›.
12. Osmanl› Devleti’nde XIX. yüzy›lda bas›n›n güçlenmesi ve yönetim karfl›t› elefltirilerin artmas› üzerine,
hükümet taraf›ndan baz› düzenlemeler yap›lm›flt›r.
Aflflaa¤›dakilerden hangisi bu düzenlemeler aras›nda
y e r a l m a k ta d ›r ?
A) Matbuat Nizamnamesi’nin ç›kar›lmas›
B) Tanzimat Ferman›’n›n yay›nlanmas›
III. Rusya'n›n Balkanlarda nüfuzunu art›rmas›n›n
önüne geçme
C) ‹stanbul Sanayi Mektebi'nin aç›lmas›
üncelerinden hangilerinin etkili olmuflflttur?
düflflü
D) Maarif-i Umumiye Nizamnamesi’nin ç›kar›lmas›
A) Yaln›z I
E) Darülmuallimin-i Aliye’nin kurulmas›
B) Yaln›z II
D) I ve II
C) Yaln›z III
E) II ve III
D-E-C / E-D-C / D-C-E / D-A-A
51
09
XX. YÜZYILDA
OSMANLI DEVLET‹
Osmanl› Devleti’nde da¤›lma süreci
Da¤›lmay› önleme çabalar› öne ç›kar›l›yor
Osmanl›c›l›k
Bat›c›l›k
‹slamc›l›k (Ümmetçilik)
Türkçülük
Trablusgarp Savafl›
I. Balkan Savafl›
II. Balkan Savafl›
Büyük savafl neden ç›kt›?
Osmanl› Devleti savafla giriyor
Kafkas Cephesi
Çanakkale Cephesi
Kanal Cephesi
Osmanl› yönetimi çekiliyor, Mondros Ateflkesi imzalan›yor
52
XX. YÜZYILDA OSMANLI DEVLET‹
9.1
Osmanl› Devleti’nde da¤›lma süreci
Osmanl› Devleti, XVII. yüzy›ldan bafllayarak baz›
alanlarda sorunlarla karfl›laflmaya bafllam›flt›r. Bu
aksakl›klar›n zaman içinde daha da yo¤unlaflt›¤› ve
XIX. yüzy›lda içinden ç›k›lmaz bir hal ald›¤› görülür.
Islahatlar yetersiz kal›yor…
Karfl›lafl›lan bu sorunlarda etkili olan faktörler flu
flekilde s›ralanabilir:
XVII. yüzy›lda gerçeklefltirilen ›slahatlar askeri
alanda yap›lm›fl düzenlemelerdir. Kötü gidifli engelleyemeyen bu dönem ›slahatlar›nda Avrupa
kültürünün herhangi bir etkisinden söz edilemez.
Avrupa ilerliyor, ya biz?
Avrupa devletleri XVIII. yüzy›lda ekonomik, askeri
ve bilimsel alanlarda büyük bir h›zla ilerlemeye
bafllad›, Osmanl› Devleti bu süreçten olumsuz etkilenmifltir.
Osmanl› yönetimlerinin karfl›lafl›lan sorunlar›n sona erdirilmesi amac›yla, XVII. yüzy›ldan bafllayarak
›slahat düflüncesi içine girdikleri görülür.
Osmanl› devlet adamlar›n›n Avrupa’n›n gerisinde
kald›klar›n› fark ettikleri dönem XVIII. yüzy›l bafllar›d›r.
Yaflanan bu h›zl› ilerleyifle Osmanl›lar ayak uyduramad›. XV. yüzy›ldan bafllayarak ortaya ç›kan
Co¤rafi Keflifler, Rönesans ve Reform, Avrupa toplumlar›nda yaflanan h›zl› de¤iflimin temelini atan
geliflmelerdir.
Avrupa etkisi bu dönemde gerçeklefltirilen ›slahat
giriflimlerinde aç›kça fark edilebilir.
Milliyetçilik ak›m› sorunlara yol aç›yor…
Osmanl› Devleti’nde ›slahat giriflimlerinin ve Avrupa etkisinin zirveye ç›kt›¤› dönem XIX. yüzy›ld›r.
Frans›z ‹htilali ile birlikte milliyetçilik düflüncesinin
güçlenmesi ve yay›lmaya bafllamas›, çok uluslu bir
toplum yap›s›na sahip olan Osmanl› Devleti’ni zor
durumda b›rakm›fl ve toprak bütünlü¤ünü tehdit
etmifltir.
XVIII. yüzy›l ›slahatlar› askeri alanda yo¤unlaflmas›na ra¤men, kültürel ve diplomatik alanlarda da
baz› yeni düzenlemeler gerçeklefltirilmifltir.
Bu dönemde neredeyse her alanda gerçeklefltirilen düzenlemelerle, devletin toprak bütünlü¤ü ve
toplumsal yap›s› korunmaya çal›fl›lm›flt›r.
Ba¤›ms›zl›k isyanlar› engellenemiyor…
Özellikle Balkanlarda yaflanan ba¤›ms›zl›k isyanlar› Osmanl› yönetimini zor durumda b›rakm›flt›r.
Ba¤›ms›zl›k isyanlar›na karfl› Osmanl› yönetimi taraf›ndan,
– 1839’da Tanzimat Ferman› yay›nland›.
– 1856’da Islahat Ferman› yay›nland›.
– 1876 ve 1908 y›llar›nda iki kez meflrutiyet ilan
edildi.
– Kanun-› Esasi kabul edildi.
Avrupa'daki geliflmelere ayak uydurulamad›.
9.2
– Meclis-i Mebusan aç›ld›.
Meflrutiyet yeniden ilan ediliyor...
1876 y›l›nda yürürlü¤e giren Osmanl› Kanun-› Esasi’si padiflaha Meclis’i kapatma yetkisi vermiflti. II.
Abdülhamit, 93 Harbi’nin kar›fl›kl›klar›n› öne sürerek fiubat 1878'de Meclis’i kapatt›.
getirdi.
Meflrutiyet idaresine II. Abdülhamit taraf›ndan son
verilmesi, mutlak yönetim biçimini yeniden geri
1889 y›l›nda faaliyete geçen ‹ttihat ve Terakki Ce-
Uzun y›llar rafa kald›r›lan meflrutiyet, XX. yüzy›l›n
bafllar›nda baz› ayd›nlar›n ve devlet adamlar›n›n
çabalar›yla tekrar gündeme geldi.
53
XX. YÜZYILDA OSMANLI DEVLET‹
miyeti’nin çal›flmalar› bu konuda önemli bir rol oynam›flt›r.
Bu dönemde Rus çar› ile ‹ngiltere kral› aras›nda
yap›lan Reval görüflmesinde Osmanl› Devleti aleyhine kararlar al›nmas› ülkede tansiyonu art›ran bir
geliflme oldu.
Hareket Ordusu taraf›ndan bast›r›labilmifltir.
Meflrutiyet rejimi ve ‹ttihatç› yönetimi hedef alan
bu isyan›n ç›kar›lmas›nda rol almakla suçlanan padiflah II. Abdülhamit tahttan indirildi. ‹ttihatç›lar taraf›ndan tahta V. Mehmet Reflat geçirildi.
Hareket Ordusu askerleri ve komutan› Mahmut fievket Pafla
II. Meflrutiyet an›s›na haz›rlanm›fl bir kartpostal
‹ttihat ve Terakki Cemiyeti üyesi subaylardan Niyazi Bey Resne'de, Enver Bey ise Selanik'te birlikleri ile isyan ç›kard›.
Geliflmeleri kontrol edemeyen II. Abdülhamit, 23
Temmuz 1908’de ikinci kez meflrutiyet ilan etmek
zorunda kald›.
II. Meflrutiyet’in ilan› ile,
– Padiflah›n yetkileri k›s›tland›.
örnek soru
Osmanl› Devleti'nde II. Meflrutiyet Dönemi’nde,
I. Hükümet Mebuslar Meclisi’ne karfl› sorumludur.
II. Mebuslar Meclisi üyelerinin dört y›lda bir yenilenmesi usulü devam etmifltir.
III. Âyan Meclisi üyelerinin padiflah taraf›ndan atanmalar› sürmüfltür.
– Hükümet padiflaha de¤il, Meclis’e karfl› sorumlu
hale getirildi.
B u n l a r d a n h a n g il e r i, m ec l is ü s t ü n l ü ¤ ü n ü g ö s t e r m ek tedir?
– Meclis’e padiflah› tahttan indirebilme yetkisi tan›nd›.
A) Yaln›z I
D) I ve II
– Siyasi partilerin kurulmas› ile çok partili hayat
bafllad›.
– Bas›n üzerindeki sansür kald›r›ld›.
Meflrutiyetin yeniden ilan edildi¤i bu dönemde, Bulgaristan ba¤›ms›zl›¤›n› ilan etmifl, Girit Yunanistan’a ba¤lanma karar› alm›fl, Avusturya – Macaristan ise Bosna – Hersek’i topraklar›na katm›flt›r.
31 Mart ‹syan›: ‹ttihat ve Terakki idaresinden hoflnut kalmayan çevreler taraf›ndan ‹stanbul’da 31
Mart ‹syan› ç›kar›lm›fl, bu isyan Selanik’ten gelen
9.3
54
B) Yaln›z II
C) Yaln›z III
E) II ve III
(ÖSS 2001)
çözüm
Osmanl› Devleti'nde II. Meflrutiyet Dönemi’nde, hükümetin Mebuslar Meclisi’ne karfl› sorumlu tutulmas›, meclis üstünlü¤ünü göstermektedir.
Cevap A
Da¤›lmay› önleme çabalar› öne ç›kar›l›yor...
Osmanl› Devleti’nin XIX. yüzy›lda da¤›lma tehlikesi
ile karfl› karfl›ya kalmas› ve toprak bütünlü¤ünün
korunmas›nda büyük zorluklarla karfl›lafl›lmas› baz› çözüm aray›fllar›n›n ve fikir ak›mlar›n›n ortaya
ç›kmas›na yol açm›flt›r. Baz› ayd›nlar ve devlet
adamlar› taraf›ndan benimsenen bu ak›mlar, devlet politikalar›n› belirleyecek kadar etkili bir nitelik
kazanm›flt›r.
XX. YÜZYILDA OSMANLI DEVLET‹
9.4
Osmanl›c›l›k
Osmanl›c›l›k düflüncesi XIX. yüzy›l bafllar›nda özellikle II. Mahmut dönemi ile birlikte güçlenmeye
bafllad›. Osmanl›c› düflünceyi benimseyen çevreler, “Osmanl› Devleti’nin toprak bütünlü¤ünün,
halk› din, dil, ›rk fark› gözetilmeksizin eflit hale getirerek korunabilece¤ini” savunmufllard›r.
II. Mahmut’un, "Ben halk›m›n Müslüman olanlar›n›
camide, Musevi olanlar›n› havrada, H›ristiyan olanlar›n› ise kilisede tan›mak isterim." sözü, Osmanl›c›l›k düflüncesini anlamak aç›s›ndan önemlidir.
Osmanl›c›l›k, milliyetçili¤in Osmanl› topraklar›nda
yaflayan az›nl›klara yönelik olumsuz etkilerini ortadan kald›rma amac› tafl›m›flt›r. Ba¤›ms›zl›k hareketlerinin nas›l sona erdirilebilece¤i sorusuna karfl›l›k baz› çözümler teklif etmifltir.
Osmanl›c› düflünce Avrupa kültürü ile yetiflmifl
Genç Osmanl›lar taraf›ndan flekillendirildi. Tanzimat Ferman›’n› takip eden dönemde de etkinli¤ini
art›rd›.
Osmanl› topraklar›nda yaflayan farkl› etnik unsurlar›n devlet yönetimine olan ba¤l›l›klar› art›r›lmaya
çal›fl›ld›.
Osmanl›c›l›k düflüncesini benimsemifl ayd›n ve
devlet adamlar›n›n çal›flmalar› sonucunda, 1876 y›l›nda Kanun-› Esasi ilan edildi. Meclis-i Mebusan
aç›larak meflrutiyet yönetimine geçildi.
Osmanl› Devleti s›n›rlar› içinde yaflayan herkes,
din, ›rk ve mezhep ayr›m› yap›lmaks›z›n “Osmanl›
vatandafl›” olarak kabul edildi.
Devlet adamlar›n›n bütün bu gayretleri olumlu sonuç vermemifl, Osmanl›c›l›k ak›m› az›nl›klar aras›nda kabul görmemifltir. Balkanlardaki ba¤›ms›zl›k isyanlar› sürmüfltür.
9.5
Osmanl›c›l›k iflas ediyor…
Balkanlarda Osmanl› egemenli¤inde yaflayan baz›
uluslar›n, 1878-1879 Osmanl›-Rus Savafl›’nda aç›kça Ruslar›n yan›nda yer almalar› Osmanl›c›l›k düflüncesini zay›flatm›flt›r.
Balkan Türklerinin Balkan Savafllar› sonucunda göçe zorlanmas› ve büyük ac›lar yaflamalar›, bu ak›m›n etkinli¤ini yitirmesine ortam haz›rlam›flt›r.
Mustafa Reflit Pafla, Mithat Pafla, Nam›k Kemal, Ziya Pafla Osmanl›c›l›k düflüncesinin tan›nm›fl taraftarlar› aras›ndad›r.
örnek soru
Osmanl› Devleti’nde az›nl›klara yeni haklar veren
yaklafl›mlar az›nl›klar aras›nda kabul görmemifl, ayr›l›kç› isyanlar sürmüfltür. Az›nl›klar Osmanl› Devleti’ne karfl› Ruslar› desteklemifllerdir.
flmenin afla
fla¤›dakilerden hangisine neden ol Bu geliflm
d u ¤u s ö yl e n e b i l i r ?
A) Osmanl› toprak bütünlü¤ünün korunmas›na
B) Osmanl›c›l›k düflüncesinin etkisini yitirmesine
C) Ümmetçi anlay›fl›n sona ermesine
D) Balkanlardaki Osmanl› egemenli¤inin korunmas›na
E) Avrupa devletleri ile iliflkilerinin güçlenmesine
çözüm
Osmanl› Devleti’nde verilen yeni haklara karfl›n az›nl›klar›n Ruslar› desteklemesi, Osmanl›c›l›k düflüncesinin etkisini yitirmesine yol açm›flt›r.
Cevap B
Bat›c›l›k
Bat›l›laflma düflüncesi di¤er ak›mlara göre daha
eskidir. Osmanl› Devleti’nin Avrupa etkisine aç›k
hale geldi¤i XVIII. yüzy›lda ortaya ç›km›flt›r.
Özellikle Lale Devri’nde Bat› kültür ve medeniyetine yak›n ilgi duyuldu. Osmanl› Devleti, gerisinde
kald›¤› Avrupa’y› örnek alarak önce askeri, ard›ndan idari ve toplumsal alanlarda yenilikler yapt›.
XIX. yüzy›lda Bat›c›l›k ak›m›n› savunanlar, “yaflanan toplumsal ve siyasal sorunlar›n, Bat›l›laflman›n
daha kapsaml› uygulanmas› ve tümüyle benimsenmesi flart›yla giderilece¤ini”” ileri sürüyordu.
XIX. yüzy›l sonlar›nda ‹stanbul
55
XX. YÜZYILDA OSMANLI DEVLET‹
Bat›l›laflma yanl›lar›nda göre Avrupa’dan yararlan›larak ça¤dafl bir yap› oluflturulmal› idi.
Bu ak›m›n hararetli savucular›ndan Abdullah Cevdet, “Bir ikinci uygarl›k yoktur. Uygarl›k Avrupa
uygarl›¤›d›r. Bunu kabul edip benimsemek zorunludur.” diyordu.
9.6
Buna karfl›l›k Bat›l›laflma taraftarlar› aras›nda, Bat›n›n sadece bilimsel ve teknik geliflmelerinden yararlan›lmas› gerekti¤ini savunanlar da vard›.
Bat›c› düflünce etkinli¤ini kaybetmemifl, Yeni Türk Devleti’nin kurulmas›nda ve Türk ‹nk›lab›’n›n gerçeklefltirilmesinde rol oynam›flt›r.
‹slamc›l›k (Ümmetçilik)
Halifelik makam›n›n XIX. yüzy›lda siyasi amaçlarla
öne ç›kar›lmaya baflland›¤› görülür. ‹slamc›l›k düflüncesini benimseyen çevreler, “Osmanl› toprak bütünlü¤ünün, tüm Müslümanlar›n halife etraf›nda kenetlenmesi ile korunabilece¤ini” savunmufltur.
‹slamc›l›k politikas› sadece fikir alan›nda kalmad›,
özellikle II. Abdülhamit Dönemi’yle birlikte etkinlik
kazand› ve bir devlet politikas› haline getirildi. Bu
dönemde ‹slamc›l›k paralelinde giriflimlerde bulunuldu.
II. Abdülhamit halifelik makam›n› kullanarak bat›ya
karfl› yeni bir güç dengesi oluflturmaya çal›flt›.
‹slam ülkelerinde etkili tarikat liderleri ile yak›nl›k
kurulmaya çal›fl›ld›. Uzak ‹slam topluluklar› ile
sembolik mahiyette de olsa diplomatik temaslar
sa¤land›.
Cava, Japonya, ‹ran, Türkistan, Çin, Hindistan ve Kuzey Afrika’ya
özel görevliler gönderildi. Hicaz demiryolu projesi ile ‹slam nüfusunun yaflad›¤› merkezlerin birbirine ba¤lanmas› da bu siyasetin bir
yans›mas›d›r.
Araplar›n Osmanl› yönetimine karfl› ba¤›ms›zl›k
aray›fl›na girmeleri ve I. Dünya Savafl›’nda ‹ngilizlerle birlikte hareket etmeleri ‹slamc›l›k ak›m›n› baflar›s›z k›lm›flt›r.
‹ttihat Terakki’nin XX. yüzy›l bafllar›nda Osmanl›
yönetimini ele geçirmesiyle birlikte ‹slamc› düflüncenin etkinli¤i sona erdi.
II. Abdülhamit d›fl›nda Sait Halim Pafla, Mehmet
Akif, Cemalettin Afgani ‹slamc›l›k düflüncesini savunanlar aras›nda yer alm›flt›r.
örnek soru
fl›'nda Araplar›n Türklere karfl›
fl› ‹ngiliz I. Dünya Savafl›
fla¤›daki görüfll
fllerden
lerle birlikte hareket etmesi, afla
h a n g i s i n i n g e ç er l i li ¤ i n i y it i r d i ¤ in i g ö s t er i r ?
A) Halkç›l›k
B) Ulusçuluk
D) Devletçilik
C) Ümmetçilik
E) Medeniyetçilik
(ÖYS 1987)
çözüm
I. Dünya Savafl›'nda Araplar›n Türklere karfl› ‹ngilizlerle birlikte hareket etmesi, ümmetçilik düflüncesinin
Osmanl› Devleti’nde geçerlili¤ini yitirdi¤ini gösterir.
Mehmet Akif Ersoy
9.7
Türkçülük
Osmanl› topraklar›nda milliyetçilik ak›m›n› bir düflünce sistemi olarak en son benimseyen topluluk
Türklerdir. Bu durumda Türklerin devletin temel
yönetici unsuru olmalar› etkilidir.
56
Cevap C
Osmanl› topraklar›nda Türkler aras›nda yay›lmaya
bafllayan milliyetçilik düflüncesinin, asl›nda Osmanl›c›l›k ak›m›na tepki olarak geliflti¤i söylenebilir.
XX. YÜZYILDA OSMANLI DEVLET‹
Az›nl›klara verilen haklar›n yine az›nl›klar taraf›ndan kötüye kullan›lmas› ve Balkan Savafllar›’nda
Balkan Türklerinin yaflad›¤› ac›lar Türkçülük ak›m›n› güçlendirdi.
Ziya Gökalp, Mehmet Emin Yurdakul, Yusuf Akçura, Ahmet A¤ao¤lu Türkçülük düflüncesini benimsemifl ve yaym›fllard›r.
Türkçülük, “Osmanl› topraklar›n›n dil, ideal, kültür
birli¤ine sahip bir millete sahip olarak korunabilece¤ini” savunmufltur. ‹ttihat ve Terakki çevreleri
Türkçülük ak›m›n› bir devlet politikas› haline getirmifltir.
Osmanl› toprak bütünlü¤ünün bölgesel kalk›nma
sa¤lanarak korunabilece¤ini savunan fikir ak›m›d›r. Bu düflünceyi benimseyen ayd›nlara göre merkezi yönetimin yetkilerinin bir bölümü yerel yönetimlere aktar›lmal› idi.
Adem-i Merkeziyetçilik
örnek soru
O s m a n l › D e v l e t i ’n d e X X . y ü z y › l d a ,
I. Türkçülük,
II. Osmanl›c›l›k,
III. ‹slamc›l›k
flüncelerinden hangileri, milliyetçi ak›mlar›n Os düflü
m a n l › e g em e n l i¤ i n d e k i a z ›n l› k l a r ü z e r in d e m e y d a n a
fl getirdi¤i ayr›l›kç› etkilere bir tepki olarak güçlenmifltir?
A) Yaln›z I
D) I ve II
Ziya Gökalp
Türkçüler aras›nda tüm Türk dünyas›n›n siyasi bir
çat› alt›nda toplanmas›n› (Turanc›l›k) hedefleyenler de yer alm›flt›r.
Türkçü düflünce Osmanl› toprak bütünlü¤ünü koruyamam›fl, Milli
Mücadele’de, Yeni Türk Devleti’nin kurulmas›nda ve Türk ‹nk›lab›’n›n
gerçekleflmesinde rol alm›flt›r.
9.8
B) Yaln›z II
C) Yaln›z III
E) II ve III
çözüm
Türkçülük düflüncesi XX. yüzy›lda milliyetçi ak›mlar›n
Osmanl› egemenli¤indeki az›nl›klar üzerinde meydana getirdi¤i ayr›l›kç› etkilere bir tepki olarak güçlenmifltir.
Cevap A
Trablusgarp Savafl› (1911-1912)
‹talya, siyasi birli¤ini di¤er Avrupal› devletlere göre geç say›labilecek bir tarih olan 1871'de sa¤layabilmiflti. Bu gecikme ‹talya’n›n sömürgecilik yar›fl›nda geride kalmas›na yol açm›flt›r.
‹talyanlar, bu durumu telafi etmek için XX. yüzy›l
bafllar›nda planlar yapmaya bafllad›. Trablusgarp’›n uygun bir sömürge olabilece¤ini düflüncesi
böyle bir ortamda öne ç›kt›.
Trablusgarp, ‹talya’ya oldukça yak›nd›. ‹talyanlar,
bu bölgeyi ele geçirerek ihtiyaçlar› olan hammaddenin bir k›sm›n› ve pazar ihtiyaçlar›n› karfl›lamak
istiyorlard›.
Osmanl› Devleti Trablusgarp’› savunacak askeri
güçten yoksundu. Kara ordusu yeterli de¤ildi. Ayr›ca M›s›r, ‹ngiltere’nin elinde oldu¤undan Trablus-
garp ile kara ba¤lant›s› yoktu. Donanmaysa ifle yarayacak durumda de¤ildi.
‹talya, Afrika’da sömürge sahibi olmak için, Trablusgarp’› iflgal etme düflüncesinden ‹ngiltere ve
Fransa’y› haberdar etmifl ve bu iki devletin onay›n›
alm›flt›.
‹talyan yönetimi, Osmanl› Devleti’nin Trablusgarp’›
uygarl›k aç›s›ndan geri b›rakt›¤›n› ve bölgede yaflayan ‹talyanlar› korumak istedi¤ini bahane ederek
Osmanl› yönetimine bir ültimatom verdi.
Bu ültimatomda Trablusgarp’›n ‹talyan yönetimine
b›rak›lmas› isteniyordu. ‹talyanlar Osmanl› Devleti’nin bu iste¤i geri çevirmesi üzerine Eylül 1911’de
Trablusgarp’› iflgale bafllad›.
57
XX. YÜZYILDA OSMANLI DEVLET‹
land›. Bu antlaflma uyar›nca;
– Trablusgarp’›n bir ‹talyan topra¤› oldu¤u kabul
edildi.
– On iki adan›n yönetimi geçici olarak ‹talya’ya b›rak›ld›.
– Trablusgarp halk›n›n dini yönden halifeye ba¤l›
kalmas› kararlaflt›r›ld›.
Trablusgarp Savafl›’n›n Sonuçlar›
– Osmanl› Devleti bu savafl sonucunda Kuzey Afrika’daki son toprak parças›n› kaybetmifltir.
Trablusgarp Savafl› ile ilgili bir ‹talyan kartpostal›
‹flgal, Osmanl› Devleti taraf›ndan protesto edildi.
‹talya’dan Trablusgarp’› boflaltmas› istendi.
Fakat iflgale karfl› askeri müdahalede bulunulamad›. Donanman›n yetersizli¤i ve bölge ile kara ba¤lant›s›n›n olmamas› nedeniyle Trablusgarp’a ordu
gönderilemedi.
– On iki adan›n geçici olarak ‹talya’ya b›rak›lmas›,
Osmanl›lar›n topraklar›n› koruyamad›¤›n› göstermektedir.
– Trablusgarp halk›n›n halifeye ba¤l›l›¤› sürdürülerek, bölge ile olan kültürel ba¤lar korunmaya
çal›fl›lm›flt›r.
Osmanl› Devleti’nin en yak›n müttefiki durumundaki Almanya, Trablusgarp’›n iflgali karfl›s›nda sessiz kalm›flt›r.
Almanlar›n iflgale göz yummas›nda, ‹talya’n›n ‹ngiltere ve Fransa’ya karfl› Kuzey Afrika’da bir denge oluflturabilece¤i düflüncesi etkili olmufltur.
Ancak Osmanl› merkezi yönetimi baz› subaylar›
gizlice bölgeye gönderdi. Yerli halk›n teflkilatland›r›lmas› ve ‹talyan iflgaline karfl› direnilmesi sa¤land›.
‹talyanlar iflgalde zorlan›yor…
Mustafa Kemal ve Enver Beylerin çabalar› sonucunda ‹talyan güçlerine karfl› önemli baflar›lar kazan›ld›.
Derne ve Tobruk gibi yörelerde baflar›l› savunmalar yap›larak, ‹talyan askerlerinin iç bölgelere sokulmas› önlendi.
örnek soru
‹talya, milli birli¤ini geç kurmas› nedeniyle sanayisi
için gerekli olan hammaddeyi ve pazarlar› bulma aray›fl›na girmifltir.
Yöre halk› taraf›ndan sergilenen savunma karfl›s›nda baflar›l› olamayan ‹talyanlar iç bölgelere giremedi.
flme afla
fla¤›dakilerden hangisine ortam haz›rla Bu geliflm
flt›r?
m›flt
Osmanl› yönetimini bar›fla zorlamak isteyen ‹talyanlar, Çanakkale Bo¤az›’n› ablukaya ald›. Ege’deki On iki aday› iflgal etti.
B) I. Balkan Savafl›’n›n bafllamas›
‹talyanlara karfl› verilen mücadeleden sonuç al›namamas› üzerine 1912 y›l›nda Ufli Antlaflmas› imzaBu dönemde Balkan uluslar›n›n bir araya gelerek Osmanl› topraklar›na sald›rmalar› da Osmanl› Devleti’ni zor durumda b›rakt›.
58
‹talyanlar taraf›ndan öldürülen Trablusgarpl›lar
A) Trablusgarp’›n iflgali
C) I. Dünya Savafl›’n›n bafllamas›
D) Osmanl› Devleti’nde meflrutiyetin ilan edilmesi
E) II. Balkan Savafl›’n›n bafllamas›
XX. YÜZYILDA OSMANLI DEVLET‹
çözüm
‹talya, milli birli¤ini di¤er Avrupa devletlerinden farkl› olarak 1870 gibi geç bir tarihte kurmufltur. Bu ne-
denle sanayisi için gerekli olan hammadde ve pazarlar› bulma aray›fl›na girmesi, 1911 y›l›nda Trablusgarp’›n iflgaline yol açm›flt›r.
Cevap A
BALKAN SAVAfiLARI (1912-1913)
9.9
I. Balkan Savafl›
Osmanl› Devleti’nden ayr›larak ba¤›ms›z hale gelen Balkan uluslar›, Osmanl› Devleti’nin Balkanlardaki topraklar›n› ele geçirmeyi hedeflemifllerdir.
Bu geliflme Balkan uluslar›n›n Frans›z ‹htilali ile
güçlenen milliyetçilik ak›m›ndan etkilenmelerinin
bir sonucudur.
Bu arada Rusya, Balkanlar üzerinde nüfuz sahibi
olabilmek ve Bo¤azlar› ele geçirebilmek amac›yla
Balkan uluslar›n› Osmanl› Devleti aleyhine k›flk›rt›yordu.
XIX. yüzy›l boyunca Osmanl› toprak bütünlü¤ünü
koruma politikas› izleyen ‹ngiltere, XX. yüzy›l bafllar›nda bu politikay› terk etti. Rusya’y› Osmanl›
topraklar›na yönelik bölücü politikalar›nda serbest
b›rakt›.
Osmanl› Devleti’nin Trablusgarp Savafl›’nda ‹talya
karfl›s›nda düfltü¤ü zor durum ve yaflad›¤› baflar›s›zl›k, Balkan devletlerini Osmanl› topraklar›na sald›rma konusunda cesaretlendirmifltir.
Karada¤, 8 Ekim 1912’de Osmanl› Devleti’ne savafl
açt›. Bu devleti bir süre sonra Yunanistan, Bulgaristan ve S›rbistan izledi. Osmanl› ordusunun Balkan devletleri karfl›s›nda baflar›s›z olmas› nedeniyle, Balkan topraklar› iflgal alt›na düfltü.
lan son topluluk olan Arnavutlar, I. Balkan Savafl›
esnas›nda ba¤›ms›zl›klar›n› ilan etti.
Neden yenildik?
Osmanl› ordusunun I. Balkan Savafl›’nda yaflad›¤›
bozgun, komutanlar aras›nda siyasi çekiflme yaflanmas›n›n ve ordunun yeterli donan›m›n›n olmamas›n›n bir sonucudur.
‹ttihat ve Terakki taraftarlar› 23 Ocak 1913’te, Bakanlar Kurulu toplant›s›n› basarak Osmanl› sadrazam›n› istifa ettirdi. Bab›ali Bask›n› olarak bilinen
bu olay sonucunda devlet yönetimi ‹ttihatç›lar›n
eline geçti.
Osmanl› Devleti ile Balkan devletleri aras›nda gerçeklefltirilen bar›fl görüflmeleri Londra Antlaflmas›’n›n imzalanmas› ile sonuçland›.
Londra Antlaflmas›’na göre;
– Midye – Enez hatt›n›n bat›s›nda kalan topraklar
Balkan devletlerine b›rak›ld›.
– Selanik ve Girit Yunanistan’a b›rak›ld›.
– Do¤u Trakya, Kavala ve Dedea¤aç Bulgaristan’a
verildi.
– Orta ve Kuzey Makedonya topraklar›n S›rbistan’a ba¤land›.
– Ege adalar›n›n gelece¤i ile ilgili karar›n Avrupal›
devletler taraf›ndan verilmesi kararlaflt›r›ld›.
örnek soru
fla¤›dakilerden hangisi, Birinci Balkan Savafl›
fl› s›ra Afla
flmeler aras›ndad›r?
s›nda meydana gelen geliflm
A) 31 Mart Olay›’n›n ç›kmas›
B) Fransa’n›n Tunus’u iflgal etmesi
C) Arnavutluk’un ba¤›ms›zl›¤›n› ilan etmesi
D) K›br›s’›n ‹ngiliz yönetimine b›rak›lmas›
Bab›ali Bask›n›
Balkan topraklar›nda Osmanl› egemenli¤inde ka-
E) Osmanl› Devleti’nin ‹kinci Meflrutiyeti ilan etmesi
(ÖSS 2006/Sos-2)
59
XX. YÜZYILDA OSMANLI DEVLET‹
çözüm
Balkan topraklar›nda Osmanl› egemenli¤inde kalan son topluluk olan Arnavutlar, Birinci Balkan Sa-
9.10
vafl› esnas›nda Osmanl› Devleti’nden ayr›larak ba¤›ms›zl›klar›n› ilan etmifllerdir.
Cevap C
I. Balkan Savafl›’n›n sonuçlar›
– Osmanl› Devleti Balkanlardaki ve Ege Denizi’ndeki etkinli¤ini tamamen kaybetmifltir.
– Bulgarlar belirlenen yeni s›n›rlarla Osmanl› Devleti’nin bat›daki tek s›n›r komflusu haline gelmifltir.
– Kaybedilen topraklardaki Türklerin bir bölümü
Anadolu’ya göç etmeye bafllam›flt›r. Bu göçler
Osmanl› topraklar›nda Türkçülük ak›m›n›n güçlenmesine ortam haz›rlam›flt›r.
– Balkanlardan Anadolu’ya yönelik olarak gerçekleflen Türk göçleri, toprak kayb›na ra¤men Osmanl› Devleti'nin baz› bölgelerinde nüfus yo¤unlu¤unu art›rm›flt›r.
üzerine bu kararlar›n› de¤ifltirmifllerdir.
örnek soru
fl›'n›n sonunda, Balkan ülkelerinin
Birinci Balkan Savafl›
flmazl›¤a düflm
flmelerinin nedeni
kendi aralar›nda anlaflm
fla¤›dakilerden hangisidir?
afla
A) Al›nan topraklar›n paylafl›lmas›nda sorun ç›kmas›
B) Bulgar Kilisesi'nin özerklik kazanmas›
C) Osmanl›lar›n Balkanlarda ›slahat hareketlerini geciktirmesi
D) Balkanlardan Anadolu'ya göç edenlerin say›s›n›n
artmas›
– Ordunun siyasete kar›flmas›n›n olumsuz sonuçlara yol açaca¤› anlafl›lm›flt›r.
E) Osmanl›lar›n Edirne'yi geri almak için harekete
geçmesi
– I. Balkan Savafl›’ndan en karl› ç›kan devlet Bulgaristan olmufltur. Bu devlet Ege Denizi’ne k›y›s›
olan bir devlet haline gelmifltir.
(ÖYS 1992)
Balkan Savafl›’ndan önce savafl› Osmanl› Devleti’nin kazanmas›ndan çekinen Avrupal› devletler,
herhangi bir s›n›r de¤iflikli¤ini kabul etmeyeceklerini ilan etmifllerdi.
çözüm
Birinci Balkan Savafl›'n›n sonunda, Balkan ülkelerinin
kendi aralar›nda anlaflmazl›¤a düflmelerinin nedeni,
al›nan Osmanl› topraklar›n›n paylafl›lmas›nda sorun
ç›kmas›d›r.
Cevap A
Ancak savafltan Balkan devletlerinin galip ç›kmas›
9.11
II. Balkan Savafl› (1913)
I. Balkan Savafl›’nda en fazla topra¤› Bulgaristan’›n
elde etmesi Yunanistan ve S›rbistan’› rahats›z etmifltir.
Yunanistan ve S›rbistan taraf›ndan Bulgaristan
karfl›t› bir ittifak oluflturuldu. Bulgaristan’a karfl›
savafl ilan eden bu iki devleti k›sa bir süre sonra
Karada¤ ve ilk savafla kat›lmayan Romanya izledi.
Osmanl›lar Harekete Geçiyor…
Kay›plar›n› telafi etmeyi düflünen Osmanl› yönetimi, yaflanan bu geliflmeler karfl›s›nda Midye – Enez
hatt›n›n bat›s›na geçilmesi için harekete geçti.
Edirne‘ye kadar olan Balkan topraklar› Osmanl› ordusu taraf›ndan geri al›nd›.
60
Londra Konferans›
XX. YÜZYILDA OSMANLI DEVLET‹
Osmanl› birliklerinin Balkanlarda gerçeklefltirdi¤i
h›zl› ilerleme Avrupal› devletleri harekete geçirdi
ve Osmanl› ordusu Meriç Nehri k›y›s›nda durduruldu.
Bulgaristan’›n, savafl halinde oldu¤u Balkan devletleri karfl›s›nda yenilerek bar›fl istemesi sonucunda ve 1913’te Bükrefl Antlaflmas› imzaland›.
Bulgarlar, bu antlaflmayla Karada¤, S›rbistan, Romanya ve Yunanistan’a toprak vermek zorunda
kald›.
Bükrefl Antlaflmas› Bulgarlara Balkanlarda elde etti¤i üstünlü¤ü
kaybettirmifltir.
Bu arada Osmanl› Devleti ile Balkan devletleri aras›nda flu antlaflmalar imzalanm›flt›r:
– Gökçeada ve Bozcaada d›fl›ndaki Ege adalar› fiilen Yunanl›lara geçmifltir.
Türk az›nl›¤›n›n haklar› meselesi, Balkan devletleri ile Türkiye
aras›nda sorun oluflturmaya devam etmifltir. Bask›larla karfl›laflan
Türklerin bir k›sm› zaman içinde Anadolu’ya göç etmifltir.
‹stanbul Antlaflmas›
Osmanl› Devleti ile S›rbistan aras›nda 1914 y›l›nda
imzalanm›flt›r.
Ortak bir s›n›r olmamas›na ra¤men, S›rbistan topraklar›nda kalan Türklerin az›nl›k haklar› garanti
alt›na al›nmaya çal›fl›lm›flt›r.
örnek soru
‹stanbul Antlaflmas›
I. K›r›m
Osmanl› Devleti ile Bulgaristan aras›nda 1913 y›l›nda imzalanm›flt›r. Buna göre;
II. Makedonya
– Meriç s›n›r kabul edilmifltir.
– Edirne ve K›rklareli, Osmanl› yönetimine b›rak›lm›flt›r.
– Bulgaristan’da kalan Türklerin mülkiyet haklar›
garanti alt›na al›nm›fl, Türkçe e¤itim yapabilme,
kendi müftüsünü seçme hakk› tan›nm›flt›r.
III. Bat› Trakya
flayan Türkler, Balkan
Yukar›dakilerin hangilerinde yafla
fllar›ndan sonra az›nl›k statüsüne girmiflt
fltir?
Savafll
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
D) I ve II
C) Yaln›z III
E) II ve III
(ÖSS 2007/Sos-2)
Atina Antlaflmas›
Osmanl› Devleti ile Yunanistan aras›nda 1913 y›l›nda imzalanan bu antlaflma ile;
– Yanya, Selanik ve Girit, Yunanistan’a b›rak›lm›flt›r.
– Yunanistan’da kalan Türklerin az›nl›k haklar› garanti alt›na al›nm›flt›r.
çözüm
Balkan Savafllar›ndan sonra Bat› Trakya ve Makedonya’da yaflayan Türkler az›nl›k statüsüne girmifltir.
Cevap E
I. DÜNYA SAVAfiI
9.12
Büyük savafl neden ç›kt›?
– XIX. yüzy›lda güç kazanan milliyetçili¤in, çok
uluslu imparatorluklar›n toprak bütünlü¤ünü
tehdit etmesi,
– Sanayi Devrimi ile ekonomilerini gelifltiren büyük devletlerin daha fazla hammadde ve pazara
ihtiyaç duymalar› sonucunda ekonomik rekabetin h›zlanmas›,
– Büyük devletlerin birbirlerine karfl› silahlanma
yar›fl› içine girmeleri,
– ‹ngiltere’nin Almanya karfl›s›nda mevcut sömürgeci yap›lanmay› korumak istemesi
– Almanya’n›n sanayi üretimi için sömürgeler elde
etmek istemesi,
– Fransa’n›n Almanya’dan Alsas - Loren bölgelerini geri almak istemesi
– Rusya’n›n Balkanlarda Panslavist izlemesi,
– ‹talya’n›n Akdeniz havzas›nda sömürgeler elde
etmeyi amaçlamas›
61
XX. YÜZYILDA OSMANLI DEVLET‹
9.13
Savafl bafll›yor...
Avusturya-Macaristan veliaht›n›n Saraybosna’da
bir S›rp milliyetçisi taraf›ndan öldürülmesi üzerine
Avusturya-Macaristan S›rbistan’a savafl ilan etti.
Bu olay Birinci Dünya Savafl›’n› bafllatan geliflmedir.
Rusya, S›rbistan’›n yan›nda yer alm›fl, buna karfl›l›k
Almanya da Avusturya ile birlikte hareket etmifltir.
9.14
Almanya’n›n ‹ngiltere ve Fransa’ya savafl ilan etmesiyle birlikte savafl bir anda büyümüfl, Japonya’n›n kat›l›m› ile tam bir dünya savafl›na dönüflmüfltür.
Japonya, Uzakdo¤u’da bulunan Alman sömürgelerini ele geçirmek için savafla girmifl ve amac›na k›sa süre içinde ulaflm›flt›r.
Osmanl› Devleti savafla giriyor...
Osmanl› yönetimi savafl bafllad›¤›nda;
– ‹ngiltere’nin Hint sömürge yolunu ele geçirmek,
– tarafs›z oldu¤unu,
– Bo¤azlar› kapatt›¤›n›,
– Yeni cepheler aç›lmas›n› sa¤layarak kendi askeri
yükünü hafifletmek,
– kapitülasyonlar› tek tarafl› olarak kald›r›ld›¤›n›
ilan etmifltir.
– Osmanl› insan gücünden ve hammadde kaynaklar›ndan yararlanmak,
Kapitülasyonlar›n tek tarafl› olarak kald›r›lmas› karar›, Avrupal›
devletler ve hatta Almanya taraf›ndan tepki ile karfl›lanm›flt›r.
Rusya’dan çekinen ‹ngiltere ve Fransa, Osmanl›
Devleti’ni savaflta kendi yanlar›nda görmek istememifltir.
Bu durum ve Alman ordusunun savafl bafl›nda kazand›¤› baflar›lar, Osmanl› yönetim çevrelerinde
Almanya’ya olan hayranl›¤›n güçlenmesine yol açm›flt›r.
– Osmanl› Devleti’nin co¤rafi konumunu ve bo¤azlar› kullanmak
Peki Osmanl› Devleti'nin Amac› Ne?
– Almanya’n›n savafl› kazanaca¤›na inan›lmas›,
– Kaybedilen topraklar›n geri al›nmak istenmesi,
– Devlet adamlar› içinde Almanya taraftarl›¤›n›n
artmas›,
– Devletin uluslararas› siyasi yaln›zl›ktan kurtar›lmak istenmesi,
– Alman deste¤iyle ordunun modernize edilmek
istenmesi
Osmanl› yönetimi, Çanakkale Bo¤az› önlerine gelen iki Alman savafl gemisini sat›n alarak donanmas›na katt›¤›n› ilan etti.
‹ki devlet aras›nda yap›lan antlaflma gere¤ince,
Karadeniz’e aç›lan bu iki gemi Rus limanlar›n› topa
tuttu.
Bu olay üzerine Rusya, Osmanl› Devleti’ne savafl
ilan etti.
Osmanl›lar›n Savafla Girmesi Nelere Yol Açt›?
‹ttifak devletleri liderleri
‹ngiltere ve Fransa’n›n Osmanl› Devleti’ni ‹ttifak grubuna almak
istememelerinin temel nedeni, Osmanl› topraklar›n› parçalamak isteyen Rusya’y› kendi yanlar›nda tutmak istemeleridir.
Almanlar ise Osmanl› Devleti’nin kendi yanlar›nda
savafla girmesi için büyük çaba harc›yorlard›.
Almanya’n›n Amac› Ne?
– Halifenin nüfuzundan yararlanmak,
62
– Yeni cepheler aç›lm›fl, savafl daha genifl bir alana
yay›lm›flt›r.
– Savafl ‹tilaf devletleri için daha güç hale gelmifl
ve uzam›flt›r.
– Halife taraf›ndan cihad ilan edilmifltir.
– ‹ngiltere, K›br›s’› topraklar›na katt›¤›n› ilan etmifltir.
– Halifenin ilan etti¤i cihad beklenen etkiyi göstermemifl, Osmanl› Devleti Müslüman toplumlardan
önemli bir yard›m alamam›flt›r.
XX. YÜZYILDA OSMANLI DEVLET‹
örnek soru
çözüm
XIX. yüzy›l›n son çeyre¤inden itibaren, Almanya ile
Osmanl› Devleti aras›nda yak›nlaflma bafllam›fl; Birinci Dünya Savafl›'nda Osmanl› Devleti Almanya'n›n yan›nda yer alm›flt›r.
fla¤›dakilerden hangisinin bu yak›nlaflm
flmada etkili ol Afla
du ¤ u s a v u n u l a b i l i r ?
A) M›s›r Valisi Mehmet Ali Pafla'n›n isyan etmesi
B) Osmanl› Devleti'nin bir Avrupa devleti say›lmas›
C) Osmanl› Devleti'nin Tanzimat Ferman›'n› ilan etmesi
D) Osmanl› Devleti'nin parçalanma tehlikesi alt›nda
olmas›
E) Avusturya - Macaristan ‹mparatorlu¤u'nun parçalanmas›
(ÖSS 2008/Sos 2)
XIX. yüzy›l›n son çeyre¤inden itibaren, Almanya ile
Osmanl› Devleti aras›nda yak›nlaflman›n bafllamas›
ve Birinci Dünya Savafl›'nda Osmanl› Devleti Almanya'n›n yan›nda yer almas›nda Osmanl› Devleti’nin
parçalanma tehlikesi alt›nda olmas› rol oynam›flt›r.
Cevap D
fiMES‹
ALMAN ÇEfiM
‹stanbul’da Sultanahmet Meydan›’nda yer alan tarihi çeflme, Alman
‹mparatoru II. Wilhelm'in II. Abdülhamit’e ve ‹stanbul’a hediyesidir.
Almanya’da yap›l›p 1901’de ‹stanbul’daki yerine monte edilmifltir.
Alman Çeflmesi, imparatorun 1898’de ‹stanbul’a ikinci kez geliflinin
an›s›na ithaf edilmifltir. Kitabesinde Almanca olarak “Alman Kaiser’i
flmetlü
Wilhelm II 1898 y›l› sonbahar›nda Osmanl›lar›n hükümdar› haflm
flükran hat›ras› olarak bu
Abdülhamid II nezdinde ziyaretinin flü
flmeyi yapt›rd›.” yazmaktad›r.
çeflm
OSMANLI DEVLET‹’N‹N SAVAfiTI⁄I CEPHELER
9.15
Kafkas Cephesi
Osmanl› Devleti bu cephede güneyden Rusya'ya
sald›rmay›, Bakü petrollerini kontrol alt›na almay›,
Orta Asya ile irtibat kurmay› amaçlam›flt›r.
Kafkasya cephesindeki savafllar 1 Kas›m 1914'te
Ruslar›n sald›r›lar›yla bafllad›. Bu sald›r›lara Osmanl› ordusunca karfl›l›k verildi.
Sar›kam›fl Harekat› olarak bilinen Osmanl› taarruzu 21 Aral›k’ta bafllad› ve 25 gün sürdü. Osmanl›
birlikleri elveriflsiz iklim flartlar›, ordunun yeterli
teçhizata sahip olmamas› nedeniyle 100.000’e yak›n kay›p vermifltir.
ve Erzurum, Bitlis, Mufl, Trabzon, Bayburt, Gümüflhane, Erzincan ve Van’› iflgal etti.
Bu geliflmeler esnas›nda Do¤u Anadolu’da yaflayan Ermeni unsurlardan baz›lar› Rus birliklerine yard›m etmifltir.
Bölgede Müslüman köylerini basarak katliam yapan ve huzursuzluk ç›karan Ermeniler, 1915 May›s›nda Tehcir Kanunu’nu ile Suriye’ye göç ettirildi.
Ruslar›n Bat› Avrupa’da yenilmesi, Osmanl› Devleti’nin toparlanmas›n› sa¤lad›.
Çanakkale Savafl›’ndan sonra bu cephede görev
alan Mustafa Kemal Pafla’n›n da katk›lar›yla
1916’da Mufl ve Bitlis geri al›nd›.
Tehcir Kanunu ve göç s›ras›nda yaflanan ölümler,
daha sonraki dönemlerde Ermeni çevreleri taraf›ndan Ermeni Soyk›r›m› fleklinde sunulmaya çal›fl›lm›flt›r.
Ermeniler taraf›ndan 1975 y›l›nda ASALA ad› verilen bir terör örgütü kurularak, yurtd›fl›nda görev
yapan Türk diplomatlar› hedef al›nmaya baflland›.
Bu flekilde dünya kamuoyunun dikkati Ermeni meselesine çekilmeye çal›fl›ld›.
Sar›kam›fl'ta donarak flehit olan Osmanl› askerleri
Ruslar 1916 y›l› bafllar›nda genel bir sald›r›ya geçti
Rusya’da 1917 y›l›nda yaflanan Bolflevik ‹htilali ile
birlikte çar yönetimden uzaklaflt›r›ld›. Yeni Rus yö-
63
XX. YÜZYILDA OSMANLI DEVLET‹
netimi 1917’de savafltan çekilerek iflgal ettikleri
topraklar› boflaltma karar› ald›. Osmanl› Devleti ile
9.16
3 Mart 1918’de imzalanan Brest Litovsk Antlaflmas› ile bu karar hayata geçirildi.
Çanakkale Cephesi
Çanakkale cephesinin aç›lmas›nda flu faktörler etkili olmufltur:
sinde rol sahibi oldu.
– Siyasi ve ekonomik sorunlarla bo¤uflan Rusya’ya
Bo¤azlar üzerinden silah ve yard›m ulaflt›r›lmak
istenmesi,
– ‹ngiliz ve Frans›z gemilerinden oluflan güçlü ‹tilaf
donanmas›n›n yenilebilece¤i kan›tlanm›flt›r.
– Tarafs›z Balkan devletlerinin ‹tilaf grubunda savafla girmesinin sa¤lanmak istenmesi,
– ‹stanbul ele geçirilerek ve Osmanl› Devleti’nin
savafl d›fl› b›rak›lmak istenmesi,
– ‹tilaf donanmas›, fiubat 1915’te Çanakkale Bo¤az›’n› do¤rudan geçmeye çal›flt›, fakat karfl›laflt›klar› direnifl nedeniyle geri çekildi.
– Denizden geçemeyeceklerini anlayan ‹tilaf devletleri, bu kez karaya asker ç›kararak Bo¤az›n iki
taraf›nda bulunan top bataryalar›n› imha etmeyi
planlad›.
Çanakkale Savafl›’n›n Sonuçlar›
– ‹tilaf devletlerinin Rusya’ya yard›m ulaflt›rmas›
engellenmifltir.
– Birinci Dünya Savafl›’n›n uzamas› ve ‹tilaf devletlerinin önemli kay›plar vermeleri sa¤lanm›flt›r.
– Mustafa Kemal, bu cephede verdi¤i mücadeleler
ve kazand›¤› baflar›larla tan›nm›flt›r.
– Bulgaristan, ‹ttifak grubunun yan›nda savafla
girmifltir.
– Her iki taraftan toplam 400.000’e yak›n insan
hayat›n› kaybetmifltir.
örnek soru
I. Bitlis ve Mufl'un geri al›nmas›
II. ‹ngilizlerin Halep'in kuzeyinde durdurulmas›
III. Çanakkale Bo¤az›'n›n savunulmas›
IV. Derne ve Tobruk'ta ‹talyanlarla savafl›lmas›
Y u k a r › d a k il e r d en h a n g i le r i , M u s t a f a K e m a l ' i n B i r in ci
fl›'ndaki etkinliklerini kapsar?
Dünya Savafl›
A) I ve III
B) II ve III
C) I, II ve III
D) I, III ve IV
E) II, III ve IV
Çanakkale Savafl›'nda Frans›z ordusunda
mücadele eden Senegalliler
Burada da Osmanl› ordusunun direnifli ile karfl›laflan ‹tilaf kuvvetleri, büyük kay›plar vererek bölgeyi terk etmek zorunda kald›.
Mustafa Kemal Pafla, Anafartalar, Conkbay›r›, Ar›burnu savunmalar›nda büyük baflar› elde edilme-
9.17
çözüm
Mustafa Kemal Birinci Dünya Savafl›’nda, Bitlis ve
Mufl’un geri al›nmas›, ‹ngilizlerin Halep’in kuzeyinde
durdurulmas›, Çanakkale Bo¤az›’n›n savunulmas› geliflmelerinde rol oynam›flt›r.
Cevap C
Kanal Cephesi
Osmanl› Devleti Almanya’n›n iste¤i üzerine Süveyfl
Kanal›’n› ele geçirmeyi planlad›. Bu flekilde ‹ngilte-
64
(ÖYS 1995)
re'nin elinde tuttu¤u Hint sömürgelerine giden yolu kesilmek isteniyordu.
XX. YÜZYILDA OSMANLI DEVLET‹
1915’te kanala yönelik olarak düzenlenen harekatlar, Araplar›n ‹ngilizlerin yan›nda yer almas› ve Almanya’dan yeterince yard›m elde edilememesi nedeniyle baflar›l› olmad›.
çalanmas›na yol açt›. Osmanl› ordusu Mustafa Kemal taraf›ndan geri çekildi.
Osmanl› birliklerinin Kanal harekat›nda yaflad›¤›
baflar›s›zl›¤›n ard›ndan kuzeye do¤ru ilerleyen ‹ngilizler, Kudüs dahil olmak üzere Filistin topraklar›n› iflgal etti.
Birinci Dünya Savafl›’nda Osmanl› padiflah›n›n halife
unvan›yla yay›mlad›¤› cihat ferman›na ra¤men baz›
Araplar Türk askerine atefl açm›flt›r.
örnek soru
Y a l n › z b u b i l g i yl e ,
I. Milliyetçilik Araplar üzerinde etkili olmufltur.
II. Osmanl› padiflah›n›n Araplar üzerindeki nüfuzu
azalm›flt›r.
III. Almanya Orta Do¤u’ya egemen olmak istemifltir.
fl›labilir?
yarg›lar›ndan hangilerine ulafl›
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
D) II ve III
C) I ve II
E) I, II ve III
(LYS-4 2010)
çözüm
‹ngiliz generali Allenby Kudüs'e giriyor.
Alman General Liman Von Sanders komutas›ndaki
Osmanl› ordusu Suriye topraklar›nda baflar›s›z oldu. Daha kuzeyde bir savunma hatt› oluflturularak
Y›ld›r›m Ordular› Grup Komutanl›¤› kuruldu. Mustafa Kemal de bu cephede komutan olarak görev
yapm›flt›r.
Birinci Dünya Savafl›’nda Osmanl› padiflah›n›n halife
unvan›yla yay›mlad›¤› cihat ferman›na ra¤men baz›
Araplar›n Osmanl› askeri ile mücadele etmesi, milliyetçili¤in Araplar üzerinde etkili oldu¤unu ve Osmanl› padiflah›n›n Araplar üzerindeki nüfuzunun
azald›¤›n› gösterir.
Cevap C
‹ngiliz birliklerinin sald›r›s› savunma hatt›n›n par-
9.18
Hicaz, Yemen ve Irak cephesi
Araplar›n isyan etmesi Hicaz’da bulunan Osmanl›
birliklerini zor durumda b›rakm›fl, bu nedenle iflgalci ‹tilaf devletlerinin yan›nda Araplarla da mücadele edilmek zorunda kal›nm›flt›r.
çirmek isteyen ‹ngiltere, ayn› zamanda Osmanl›
Devleti’nin do¤u ile ba¤lant›s›n› da kesmeyi planl›yordu.
‹ngilizler karfl›s›nda direniflte baflar›l› olamayan
Osmanl› askerleri Mekke, Medine gibi kutsal topraklar› terk etmek durumunda kald›.
‹ngilizler taraf›ndan stratejik öneme sahip olan Yemen’e asker ç›kar›lmas› ile bu bölgedeki Osmanl›
varl›¤› da sona erdi.
Irak, Suriye - Filistin ve Hicaz - Yemen cephelerinde Arap isyanlar› ile karfl›lafl›lmas› ve Araplar›n iflgalci güçlerle birlikte hareket etmeleri ‹slamc›l›k düflüncesinin ve ümmetçilik anlay›fl›n›n
geçerlili¤ini yitirmesine yol açm›flt›r.
Basra Körfezi üzerinden karaya çok say›da asker
ç›kararak Irak’ta bulunan petrol yataklar›n› ele ge-
‹ngilizler Ba¤dat'ta
Kutü’l Amara bölgesinde ‹ngiliz kuvvetleri karfl›s›n-
65
XX. YÜZYILDA OSMANLI DEVLET‹
da baflar› kazan›ld›. Bu bölgede çok say›da ‹ngiliz
askeri esir edildi. Fakat bölgedeki askeri varl›klar›n›n say›s›n› art›ran ‹ngiliz güçlerine karfl› daha fazla direnilemedi ve bu bölgenin iflgaline engel olunamad›.
Osmanl›lar›n Irak cephesinde yenilgiye u¤ramas›
üzerine ilerleyen ‹ngilizler, Ba¤dat’› iflgal ederek
Musul’a kadar olan bölgeyi kontrol alt›na alm›fllard›r.
Makedonya, Romanya ve Galiçya Cepheleri
Osmanl› Devleti, Balkanlarda çat›flmalar›n yafland›¤› Makedonya, Romanya ve Galiçya cephelerinde
Bulgaristan ve Avusturya – Macaristan’a destek
için asker göndermifltir.
Rusya’n›n savafltan çekilmesi sonucunda kapanacak olan bu cephelerde Rus, S›rp, Romen askerleri
ile mücadele edildi.
9.19
Bulgaristan Savafla Kat›l›yor: Çanakkale Savafl›’nda ‹tilaf devletlerinin yenilgiye u¤ramas›, Bulgaristan’›n Almanya yan›nda savafla kat›lmas›na
yol açt›.
Bu geliflme Osmanl› Devleti ile Almanya aras›nda
kara ba¤lant›s› kurulmas›n› sa¤lad›.
Rusya Savafltan Çekilme Karar› Al›yor: 1917 Bolflevik ‹htilali Rusya’da çar›n yönetimden uzaklaflt›r›lmas›na yol açt›.
Yönetimi ele geçiren Bolflevikler emperyalist güçlerle ittifak haline olamayacaklar›n› belirterek savafltan çekilme karar ald›.
A) 93 Harbi
B) Birinci Balkan Savafl›
C) Trablusgarp Savafl›
D) Birinci Dünya Savafl›
E) ‹kinci Dünya Savafl›
(ÖYS 1982)
çözüm
Mekke ve Medine’nin bulundu¤u Hicaz’›n Osmanl›
egemenli¤inden ç›kmas› Birinci Dünya Savafl›’n›n bir
sonucudur.
Cevap D
ABD Savafla Kat›lma Karar› Al›yor: Savafl›n bafl›nda tarafs›z kalaca¤›n› ifade eden ABD, gizlice ‹ngiltere’ye silah sat›yordu. Bu durum Almanya’n›n
tepkisine yol açt›. Alman donanmas› silah tafl›d›¤›n› iddia etti¤i Amerikan ticaret gemilerini bat›rmaya bafllam›flt›r.
ABD Nisan 1917’de Almanya’ya savafl ilan etti. Savafl ilan›nda Almanya’n›n Meksika’y› ABD’ye karfl›
k›flk›rtmas› da etkilidir.
ABD’nin savafla kat›lmas›, savafl›n seyrini de¤ifltirmifl, Almanya ve müttefikleri yenilerek geri çekilmeye bafllam›fllard›r. Savafl›n a¤›r faturas›, savaflan devletler üzerinde büyük y›k›m meydana getiriyordu.
1918 y›l› geldi¤inde savafl›n getirdi¤i olumsuzluklar had safhaya
vard›. Ateflkes isteyen ‹ttifak Devletleri birer birer savafltan çekildi.
Osmanl› yönetimi çekiliyor, Mondros Ateflkesi imzalan›yor...
‹ttifak devletleri I. Birinci Dünya Savafl›'nda ‹tilaf
devletleri karfl›s›nda yenilgiye u¤ram›fl, birer ateflkes antlaflmas› imzalayarak savafltan çekilmifllerdir.
66
M ek k e v e M e d in e' n i n b u lu n d u ¤ u H i c a z ' › n O s m a n l ›
fla¤›daki savafll
fllardan han egemenli¤inden ç›kmas›, afla
g i s i n i n so n u c u d u r?
Savafl s›ras›nda neler yafland›?
‹talya Taraf De¤ifltiriyor: Savafl›n bafl›nda Almanya’n›n yan›nda yer alan ‹talya, Avusturya – Macaristan ile yaflad›¤› anlaflmazl›k nedeniyle ‹tilaf grubuna geçti.
9.20
örnek soru
Osmanl› Devleti’nin ateflkes ça¤r›s› üzerine ‹tilaf
devletleri ile 30 Ekim 1918’de Mondros Ateflkes
Antlaflmas› imzaland›.
Mondros Ateflkesi Hangi Hükümleri ‹çeriyor…
Bir ateflkes antlaflmas› için oldukça a¤›r say›labilecek hükümler içeren ateflkesin baz› maddeleri flunlard›:
XX. YÜZYILDA OSMANLI DEVLET‹
– ‹tilaf devletleri, güvenlik tehlikesi bulunan Osmanl› topraklar›n›n herhangi bir bölümünü iflgal
edebileceklerdir.
– Osmanl› topraklar›ndaki hammadde kaynaklar›n›n denetimi ‹tilaf devletlerinde olacakt›r.
– Telgraf hatlar› ve telgrafhaneler gibi haberleflme
vas›talar› ‹tilaf devletlerinin kontrolüne b›rak›lacakt›r.
– Çanakkale ve ‹stanbul Bo¤azlar› ‹tilaf devletlerinin denetimine girecektir.
örnek soru
Mondros Ateflkes Anlaflmas›'na göre Osmanl› Devleti'nin Hicaz, Yemen, Suriye ve Irak'taki kuvvetleri en
yak›n Anlaflma Devletleri Kumandanl›¤›na teslim olacakt›.
Ateflkes Mondros Liman›'nda imzalanm›flt›r.
– ‹tilaf devletleri, Do¤u Anadolu’daki alt› flehri (Vilayat-› Sitte) güvenlik sorunu yaflanmas› durumunda iflgal edebileceklerdir.
– Osmanl› Devleti’nin iç güvenli¤i sa¤layacak say›daki askerin d›fl›nda kalan bütün ordusu derhal
terhis edilecektir.
– Osmanl› ordusunun sahip oldu¤u bütün silah,
cephane, araç ve gereç ‹tilaf devletlerine b›rak›lacakt›r.
flkes Antlaflm
flmas›'n›n hangi
Bu madde, Mondros Ateflk
ö z e l l i ¤i n e b i r ö r n e k t i r ?
A) Osmanl› Devleti'ni güçsüz duruma düflürme
B) S›n›rlar› belli olmayan yörelerin, eski co¤rafya adlar›n› kullanma
C) Osmanl› Devleti'nin hukuki varl›¤›n› tan›ma
D) Osmanl› Devleti'nin müttefikleriyle ba¤lant›s›n›
kesme
E) Yerel direniflleri bafllatma
(ÖSS 1999)
– Hicaz, Suriye ve Irak'ta bulunan Osmanl› askeri
birlikleri ‹tilaf devletlerine teslim olacakt›r.
– Osmanl› limanlar›, demiryollar›, Toros tünelleri,
tersaneleri ‹tilaf güçlerinin denetimine b›rak›lacakt›r.
– Osmanl› Devleti, elinde bulunan ‹tilaf devletleri
ve Ermeni esirleri serbest b›rakacak, ‹tilaf devletlerinin elindeki Osmanl› esirleri ise serbest b›rak›lmayacakt›r.
9.21
çözüm
Mondros’a göre, Osmanl› Devleti'nin Hicaz, Yemen,
Suriye ve Irak'taki kuvvetlerinin en yak›n Anlaflma
Devletleri Kumandanl›¤›na teslim olmas› Osmanl›
Devleti’ni güçsüz duruma düflürme amac›na yöneliktir.
Cevap A
Mondros Ateflkesi’ni yorumlayal›m
– Ateflkesin esirlerle ilgili maddesi devletler aras›
eflitlik ilkesine ayk›r›d›r.
– Haberleflme araçlar›na el konulmas›, iflgal giriflimlerinin duyulmas›n› geciktirmeye yöneliktir.
– Osmanl› topraklar›n›n iflgali için hukuki zemin
haz›rlamaya yöneliktir.
– Ordunun terhisi ve silahlar›n›n teslimi, Osmanl›
topraklar›n› savunmas›z b›rakmaya yöneliktir.
– Ateflkeste yer alan; "‹tilaf devletleri Do¤u Anadolu’da bulunan alt› vilayeti herhangi bir kar›fl›k-
l›k ç›kmas› durumunda iflgal edebileceklerdir."
maddesi, Do¤u Anadolu’da ba¤›ms›z Ermeni devleti kurmaya yöneliktir.
– Mondros Ateflkes Antlaflmas› bar›fl antlaflmas›nda yer alabilecek baz› hükümlere sahip olmufltur.
– Osmanl› Devleti’nin kay›ts›z flarts›z teslim olmas›n› öngörmüfltür.
– Osmanl› yöneticilerini ateflkesi imzalarken, iflgal
yaflanamayaca¤›n› düflünmüfl ve Wilson ‹lkeleri’nin “Yenen devletler yenilenlerden toprak almayacaklard›r.” maddesine güvenmifllerdir.
67
XX. YÜZYILDA OSMANLI DEVLET‹
– Mondros Ateflkesi ve sonras›nda Anadolu’da yaflanan iflgaller, Türk halk›n›n özgürlük, ba¤›ms›zl›k ve milliyetçilik düflünceleri etraf›nda kenetlenmesine zemin haz›rlad›.
Mustafa Kemal Pafla, sadrazama gönderdi¤i mektupta; "Ateflkes flartlar› ile ilgili olarak art niyet ve
flüpheleri giderecek tedbirler al›nmadan ordular›
terhis edecek ve ‹ngilizlerin her dedi¤ine boyun
e¤ecek olursak, ‹ngilizlerin afl›r› isteklerinin önüne
geçmek mümkün olmayacakt›r."" sözleriyle durumu ortaya koymaya çal›flm›flt›r.
– Avrupa’da s›n›rlar›n yeniden belirlenebilmesi
amaçlar› ile 18 Ocak 1919’da Paris’te bir bar›fl konferans› düzenlendi.
Konferansta, ‹zmir’in Yunanl›lara b›rak›lmas›, ‹ngiltere ile ‹talya aras›nda anlaflmazl›k yaflanmas›na
yol açt›.
Paris’te Bar›fl Konferans› Düzenleniyor…
Ateflkesler ile savafl›n askeri aflamas›n›n sona ermesinin ard›ndan;
– Bar›fl antlaflmalar›n›n taslaklar›n›n belirlenmesi,
– ‹tilaf devletleri aras›ndaki anlaflmazl›k konular›n›n görüflülmesi,
– Sömürgelerin paylafl›labilmesi,
9.22
Paris Bar›fl Konferans
Savafl art›k bitti, s›ra bar›flta...
Versay Antlaflmas›
St. Germain Antlaflmas›
Almanya ile 28 Haziran 1919’da imzalanan bu antlaflman›n hükümlerinden baz›lar› flunlard›r:
Avusturya ile 10 Eylül 1919’da imzalanan bu antlaflman›n hükümlerinden baz›lar› flunlard›r:
– Almanya; Belçika ve Fransa, Polonya’ya toprak
b›rakacakt›r.
– Avusturya; Macaristan, Çekoslovakya ve Yugoslavya'n›n ba¤›ms›zl›¤›n› tan›yacakt›r.
– Almanya, Ren Nehri’nin iki yakas›nda asker bulunduramayacakt›r.
– Avusturya; Polonya, Yugoslavya, ‹talya ve Romanya’ya toprak b›rakacakt›r.
– Almanya, Avusturya ile birleflmemeyi taahhüt
edecektir.
– Mecburi askerlik kald›r›lacak, ordudaki asker say›s› indirilecektir.
– Almanya bütün sömürgelerinden vazgeçecektir.
– Avusturya tamirat borcu ödeyecektir.
– Alman ordusu s›n›rland›r›lacak, uçak ve savafl
gemileri ‹tilaf Devletlerine teslim edilecektir.
Trianon Antlaflmas›
– Almanya savafl tazminat› ödeyecektir.
Macaristan ile 4 Haziran 1920’de imzalanan bu
antlaflman›n hükümlerinden baz›lar› flunlard›r:
– Macaristan; Çekoslovakya, Yugoslavya, Romanya ve Avusturya’ya toprak verecektir.
– Macar ordusunun mevcudu s›n›rland›r›lacak, Macaristan’›n deniz ve hava gücü olamayacakt›r.
– Macaristan tamirat borcu ödeyecektir.
Nöyyi Antlaflmas›
Versay Antlaflmas›, Versay Saray›'n›n
bu salonunda imzalanm›flt›r.
68
Bulgaristan’la 27 Kas›m 1919’da imzalanan bu antlaflman›n hükümlerinden baz›lar› flunlard›r:
– Bulgaristan, Romanya, Yunanistan ve Yugoslavya’ya toprak b›rakacakt›r.
XX. YÜZYILDA OSMANLI DEVLET‹
– Bulgar ordusunun mevcudu s›n›rland›r›lacak, deniz ve hava gücü bulunmayacakt›r.
9.23
– Bulgaristan tamirat borcu ödeyecektir.
Sevr Antlaflmas›
Sevr Antlaflmas›, Osmanl› Devleti ile ‹tilaf Devletleri aras›nda 10 A¤ustos 1920 tarihinden imzaland›.
Antlaflma, Osmanl› topraklar›n›n önemli olmas› ve
‹tilaf Devletleri aras›nda görüfl ayr›l›klar› bulunmas› nedeniyle en sona b›rak›ld›.
– Rodos ve On ‹ki Ada ‹talyanlara, Ege adalar› ise
Yunanistan’a verilecektir.
– ‹stanbul, az›nl›klar›n haklar›n›n korunmas› flart›
ile Osmanl› Devleti’nin baflkenti olarak kalacakt›r.
– Bo¤azlar tüm dünya devletlerine aç›k olacak, yönetimi bütçesi ve bayra¤› olan ba¤›ms›z bir Bo¤azlar Komisyonu’na verilecektir.
– Mecburi askerlik kald›r›lacak, Osmanl› ordusunun
mevcudu 50.700 asker ile s›n›rland›r›lacakt›r.
– Osmanl› askeri deniz gücü s›n›rland›racakt›r.
– Osmanl› Devleti savafl tazminat› ödeyecektir.
– Kapitülasyonlardan bütün devletler faydalanacakt›r.
– Osmanl› maliyesi itilaf devletlerinin kontrolünde
olacakt›r.
Sevr imzalan›yor.
Antlaflman›n hükümlerinden baz›lar› flunlard›r:
– Do¤u Trakya ve Bat› Anadolu bölgeleri Yunanistan’a b›rak›lacakt›r.
– Mardin, Urfa, Antep ve Suriye bölgeleri Fransa’ya b›rak›lacakt›r.
– Arabistan ve Musul dahil Irak bölgeleri ‹ngiltere’ye verilecektir.
– Güney Bat› Anadolu ‹talyanlara verilecektir.
– Do¤uda ba¤›ms›z Ermeni ve Kürt devleti kurulacakt›r.
9.24
Sevr Antlaflmas›’n›n Özelliklerinden Baz›lar› fiunlard›r:
– Osmanl› topraklar›n› parçalamay› hedeflemifltir.
– Kurtulufl Savafl› sebebiyle uygulanma imkan› bulamam›flt›r.
– Osmanl› Mebuslar Meclisi taraf›ndan onaylanmad›¤› için hukuken geçerlilik kazanmam›flt›r.
– TBMM bu antlaflmay› tan›nmam›fl, imzalayanlar›
vatan haini ilan etmifltir.
– Türk halk›n›n iflgallere karfl› direnifl bilincini güçlendirmifltir.
I. Dünya Savafl› neler getirdi, neler götürdü?
deniyle ekonomik krizler yaflam›fllard›r.
– ‹tilaf devletleri taraf›ndan manda ve himaye yönetimleri kurulmufltur.
– Radikal rejimler güçlenmifltir.
– ‹ngiltere sömürgelerini ve gücünü korumay› baflarm›flt›r.
– Dünya bar›fl›n› korumak amac›yla Cemiyet-i Akvam (Milletler Cemiyeti) kurulmufltur.
– Çok uluslu imparatorluklar parçalanm›fl, Yugoslavya, Macaristan, Polonya ve Macaristan gibi
ulus devletler kurulmufltur.
– Yeni s›n›rlar belirlenirken milliyetçilik ak›m› dikkate al›nmad›¤› için az›nl›k sorunlar› tam olarak
çözülememifltir.
– Yenik devletler antlaflmalar›n a¤›r hükümleri ne-
69
KAVRAMA TEST‹
( 9.1 - 9.11 )
1.
Osmanl› subaylar›ndan Resneli Niyazi Bey Manast›r’da Enver Bey ise Selanik’te kendisine ba¤l› askerlerle 1908 y›l›nda isyan ç›karm›flt›r.
4.
Bu giriflfliimler,
A) Osmanl› Devleti’nin askeri aç›dan yetersiz olmas›
II. mutlak yönetim anlay›fl›n› sona erdirme,
B) Balkanlarda bir çat›flmadan endifle edilmesi
III. saltanat makam›n›n varl›¤›na son verme
C) Avrupal› devletlerden askeri destek aranmas›
a m a ç l a r › n d a n h a n g i le r i n e y ö n e li k t i r ?
B) Yaln›z II
D) I ve III
D) ‹ngiltere ile iliflkilerin güçlendirilmeye çal›fl›lmas›
C) I ve II
E) Az›nl›klar›n devlete olan ba¤l›l›¤›n›n güçlendirilmek istenmesi
E) II ve III
5.
2.
‹ngiltere ve Fransa'n›n bu politikas›nda aflflaa¤›dakiler den hangisi belirleyici olmuflflttur?
I. Toplumsal birli¤in güçlendirilmesi amac›na
yöneliktir.
A) Osmanl›-Almanya ittifak›n›n sona erdirilmek
istenmesi
II. Ba¤›ms›zl›k isyanlar›na engel olunmas›n› hedeflemifltir.
B) ‹talya’n›n daha fazla güçlenmesinin engellenmek
istenmesi
III. Toprak kay›plar›n›n önüne geçilmesi düflüncesine yöneliktir.
C) Sömürgeci politikalar›n sona erdirilmek istenmesi
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
D) I ve II
D) ‹talya'y› gün geçtikçe güçlenen Almanya'n›n
yan›na itmeme düflüncesi
E) Avrupa’da s›n›rlar›n yeniden belirlenmek istenmesi
C) Yaln›z III
E) I, II ve III
6.
H›ristiyan Balkan topluluklar›n›n ve Araplar›n Os ma nl › D ev l et i ' nde n a yr› l m ak i çi n A vr upa l › de vl et l er birli¤i yapmaya çal›flfltt›klar› dikkate al›nd›¤›nda,
le iflflb
I. Osmanl›c›l›k,
Trablusgarp Savafl› sonunda imzalanan Ufli Antlaflmas› ile sadece Trablusgarp kaybedilmedi. Ege Denizi'nde yer alan On ‹ki Ada da geçici olarak ‹talyan
yönetimine b›rak›ld›.
O s m a n l › D e v le t i' n i n b u d u r u m u k a b u l e t m e s i n i n
temel nedeni aflflaa¤›dakilerden hangisidir?
A) Balkan devletlerinin deste¤inin al›nmaya çal›fl›lmas›
II. ‹slamc›l›k,
III. Ulusçuluk
B) On ‹ki Ada'n›n Yunanl›lara karfl› korunamayaca¤›n›n düflünülmesi
ak›mlar›ndan hangileri nin etki nl i¤inin kalmad›¤›
s öy l e n e b i l i r ?
C) ‹talyanlar›n ekonomik bask›s› alt›nda kal›nmas›
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
D) I ve II
70
‹ngiltere ve Fransa, Trablusgarp bölgesinin ‹talya taraf›ndan iflgaline göz yummufllard›r.
O s m a n l› De v l e ti ' n d e X I X . y ü z y › l d a o r t a y a a t ›l a n O s m a n l ›c ›l › k a k › m › i l e i l g i li o l a r a k ,
b i l g i le r i n d e n h a n g il e r i d o ¤ r u d u r ?
3.
‹talya, 1911 y›l›nda Trablusgarp'›n Osmanl›larca geri
b›rak›ld›¤›n› ileri sürerek, bölgeyi iflgal etti. Osmanl›
yönetimi bu giriflim karfl›s›nda çözüm için görüflmeler yapabileceklerini ilan etmekle yetinmifltir.
Bu durumun temel nedeni aflflaa¤›dakilerden hangi sidir?
I. meflrutiyet yönetimine yeniden geçilmesini sa¤lama,
A) Yaln›z I
1
C) Yaln›z III
E) I ve III
D) Anadolu’da toplumsal bütünlü¤ün sa¤lanmaya
çal›fl›lmas›
E) Ege’de istikrar›n sa¤lanmaya çal›fl›lmas›
XX. YÜZYILDA OSMANLI DEVLET‹
7.
Balkan Savafllar› öncesinde genifl bir arazide egemen
olan Osmanl› Devleti, dengeli bir nüfus da¤›l›m›na
sahip bulunmuyordu. Karfl›lafl›lan isyanlar nedeniyle
nüfusun tamam›ndan asker al›nam›yordu.
10. I. Karada¤
II. S›rbistan
III. Romanya
Bu durum aflflaa¤›dakilerden hangisine ortam haz›rla m›flfltt›r?
IV. Yunanistan
A) Askeri gücün art›r›lmas›nda güçlükler yaflanmas›na
Osmanl› Devleti’ne karflfl›› baflflllat›lan I. Balkan Sava flfl››’nda aflflaa¤›daki devletlerden hangisi kat›lmam›flfltt›r?
B) Meflrutiyet yönetiminin halktan tepki görmesine
V. Bulgaristan
A) I
B) II
C) III
D) IV
E) V
C) Ekonomik düzenlemelere a¤›rl›k verilmesine
D) Az›nl›klar›n Osmanl› topraklar›ndaki durumunun
kötüleflmesine
E) Balkan devletleri ile olan siyasi iliflkilerin yo¤unlaflmas›na
8.
– Avrupal› devletler, Balkanlarda yaflanacak bir savafl sonras›nda herhangi bir s›n›r de¤iflikli¤inin
kabul edilmeyece¤ini aç›kça ilan etmifllerdir.
– Avrupal› devletler Balkan Savafllar›'nda Osmanl›
ordusunun yenilmesi üzerine, Balkan devletlerinin toprak kazan›mlar›n› tan›m›fllard›r.
Bu durum aflflaa¤›dakilerden hangisini göstermektedir?
11. Osmanl› ordusunun Balkan devletleri ile XX. yüzy›l
baflfl››nda giriflfltti¤i I. Balkan Savaflfl››’nda baflflaar›s›z olma s›nda,
I. ordunun komuta kademesinde siyasi çekiflmelerin var olmas›,
II. ordunun silah ve donan›m eksikli¤i içinde bulunmas›,
III. Osmanl› Devleti’nin Almanya ile siyasi iflbirli¤i
politikas› izlemesi
durumlar›ndan hangileri etkili olmuflflttur?
A) Yaln›z I
A) Balkanlarda istikrar sa¤lanm›flt›r.
B) Avrupal› devletler tutarl› bir politika izlemifllerdir.
B) Yaln›z II
D) I ve II
C) Yaln›z III
E) I ve III
C) Avrupal› devletler Balkan devletlerini gözeten bir
politika izlemifllerdir.
D) Osmanl› Devleti’nin kay›plar› azalt›lmak istenmifltir.
letlerinin kat›ld›¤› bölgesel bir mücadele olmas›na
ra¤men, Avrupal› büyük devletlerin müdahalesi ile
sona erdirilmifltir.
E) Osmanl› içifllerine kar›fl›lm›flt›r.
9.
I. Fas
II. Balkan Savaflfl››'na Avrupal› devletlerin müdahale
etmesinde aflflaa¤›dakilerden hangisi rol oynam›flfltt›r?
II. Cezayir
A) Osmanl› Devleti'nin I. Balkan Savafl’›nda toprak
kayb› yaflamas›
III. S›rbistan
IV. Yunanistan
B) Osmanl›lar›n bölgedeki toprak kay›plar›n› telafi
etmesinden çekinilmesi
V. Arnavutluk
Y u k a r › d a k i l e r d e n h a n g i s i , O s m a n l› De v l e t i’ n i n X X .
yüzy›l baflflllar›nda kaybetti¤i topraklar aras›nda yer al maktad›r?
A) I
B) II
12. II. Balkan Savafl›, bölgede topraklar› olan Balkan dev-
C) III
D) IV
E) V
C) Çat›flman›n bölge d›fl›na yay›lma tehlikesi tafl›mas›
D) Avrupa’da istikrar›n sa¤lanmak istenmesi
E) Osmanl› Devleti’nde az›nl›klara yeni haklar verilmesi
C-E-D / A-D-B / A-C-E / C-D-B
71
KAVRAMA TEST‹
( 9.12 - 9.24 )
1.
I. Dünya Savaflfl›› öncesinde güçlenme sürecini devam
e t t ir e n m i l li y e tç il i k a k ›m › ,
4.
I. Osmanl› Devleti,
2
Osmanl› Devleti'ni kendi yan›nda I. Dünya Savafl›'na
sokan Almanya, Osmanl› padiflah›na cihad ilan ettirmifl, fakat bu giriflim etkisiz kalm›flt›r.
C i h a d i l a n › n d a n s o n u ç a l› n a m a m a s › n d a ,
II. Avusturya-Macaristan,
I. padiflah›n Müslümanlar üzerindeki otoritesinin
zay›f olmas›,
III. ‹talya
devletlerinden hangilerini önemli sorunlarla karflfl››
karflfl››ya getirmiflflttir?
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
D) I ve III
II. ‹slam dünyas›n›n ekonomik çöküntü içinde bulunmas›,
C) I ve II
III. ‹ngiliz ve Frans›zlar›n ‹slam dünyas›nda güçlü bir
sömürgeci etkinli¤e sahip olmalar›
E) II ve III
durumlar›ndan hangilerinin etkili olmuflflttur?
2.
Osmanl› Devleti, XIX. yüzy›l›n sonlar›ndan bafllayarak h›zl› bir da¤›lma süreci içine girmifltir. I. Dünya
Savafl›'n›n bafllad›¤›nda, Kuzey Afrika'daki topraklar›n tamam›, Balkanlardaki topraklar›n çok büyük bölümü kaybedilmifl durumdayd›.
Yaflflaanan bu parçalanma sürecinde,
A) Yaln›z I
D) I ve III
5.
I. Avrupal› devletlerin sömürgeci politikalar izlemesi,
II. demokratikleflme sürecinin h›zland›r›lmaya çal›fl›lmas›,
D) I ve II
3.
E) I, II ve III
Almanya'n›n yan›nda I. Dünya Savafl›'na giren Osmanl› Devleti, Limon Von Sanders baflkanl›¤›ndaki
Alman askeri heyetine Osmanl› ordusunun yönetiminde etkin bir rol vermeyi kabul etmifltir.
A) Avrupa'da Osmanl› askeri varl›¤›n› art›rmaya
B) Osmanl› ordusunun Alman Genelkurmay›'nca
yönlendirilebilmesine
melerden hangilerinin bir etkisi yoktur ?
geliflflm
B) Yaln›z II
C) I ve II
man›n, aflflaa¤›dakilerden öncelikle hangisine
Bu anlaflflm
y ö n e li k o ld u ¤ u s ö y l e n e b i li r ?
III. Avrupal› devletlerin milliyetçi ak›mlar› desteklemesi
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
C) Yaln›z III
C) Savafla yeni devletlerin kat›l›m›n›n sa¤lanmas›na
E) I ve III
D) ‹ngiltere'nin Fransa'ya olan deste¤inin sona erdirilmesine
I. Dünya Savafl›'n›n yaflanmas›nda bir tak›m genel ve
özel nedenler etkili olmufltur.
E) Rusya'n›n Bo¤azlara yönelik emellerinin önlenmesine
B u b i lg i d i k k a t e a l› n d › ¤ › n d a ,
I. Rusya'n›n Avusturya Macaristan ile siyasi gerginlik yaflamas›,
II. silahlanma yar›fl›n›n h›z kazanmas›,
III. ham madde aray›fl›n›n siyasi rekabeti körüklemesi
melerinden hangileri savaflflaa yol açan özel ne geliflflm
d e n l e r a r a s › n d a y e r a l ›r ?
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
D) I ve III
C) I ve II
E) II ve III
6.
Osmanl› ord usun un I. Dünya Savaflfl››’nda aflflaa¤›daki lerden hangisinde yaflflaad›¤› baflflaar›s›zl›k, Bitlis, Muflfl,,
Van, Trabzon, Erzurum ve Erzincan’a kadar olan top mesine ortam haz›rlam›flfltt›r?
raklar›n iflflggal alt›na düflflm
A) Kafkas Cephesi
B) Suriye Cephesi
C) Filistin Cephesi
D) Kanal Cephesi
E) Irak Cephesi
72
XX. YÜZYILDA OSMANLI DEVLET‹
7.
I. Dünya Savafl› s›ras›nda ‹tilaf Devletleri aras›nda imzalanan gizli anlaflmalarla Osmanl› topraklar› paylafl›lm›flt›r.
‹tilaf Devletlerinin bu giriflfliimi aflflaa¤›dakilerden hangi s i n e y ö ne l i k t i r ?
10 . ABD Baflkan› Wilson taraf›ndan 1918'de yay›nlanan
bildiride, "Yenen devletler, yenilenlerden toprak ve
savafl tazminat› almayacaklard›r." hükmüne yer verildi¤i görülür.
Bu b ildirinin amac› aflflaa¤›daki lerden hangisidir?
A) Osmanl› Devleti’nin askeri direnifl gücünün k›r›lmas›na
A) Ulus devletlerin kurulufl sürecinin h›zland›r›lmas›
B) Savafltan sonraki toprak paylafl›m›nda anlaflmazl›k
yaflanmamas›na
C) Sömürgeci politikalar›n sona erdirilmesi
C) ‹talya’n›n savafltan çekilmesinin sa¤lanmas›na
D) Uluslararas› kamuoyunun tepkisinin önlenmesine
E) Osmanl› topraklar›ndaki az›nl›klar›n Osmanl› yönetimine karfl› k›flk›rt›lmas›na
B) Uluslararas› bar›fl teflkilatlar›n›n kurulmas›
D) Osmanl› Devleti'nin toprak bütünlü¤ünün garanti
alt›na al›nmas›
E) Galip devletlerin siyasi dengeleri bütünüyle bozmalar›n›n engellenmesi
11. I. Dünya Savaflfl››'n›n ard›ndan Osmanl› topraklar›n› iflfl-8.
Rusya'n›n I. Dünya Savaflfl››'ndan çekilme sürecine
g i rm e si n de ,
I. ‹tilaf Devletlerinin Çanakkale Cephesi'nde baflar›s›z olmas›,
II. Rusya'da iktidar›n Bolflevikler taraf›ndan ele geçirilmesi,
III. ‹ngiltere'nin Ortado¤u'daki Osmanl› topraklar›n›
iflgal etmesi
g a l e t m e k i s t e y e n ‹ t i l a f D e v l e t l e r i , b u t a s a r › l a r › n› k o laylaflfltt›rabilmek için,
I. Osmanl› ordusunu terhis ettirme,
II. Anadolu'daki az›nl›klar› k›flk›rtma,
III. Osmanl› ordusunu silahtan ar›nd›rma
yollar›ndan hangilerine baflflvvurmuflflttur?
A) Yaln›z I
D) I ve II
durumlar›ndan hangileri rol oynam›flfltt›r?
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
D) I ve II
B) Yaln›z II
C) Yaln›z III
E) I, II ve III
C) Yaln›z III
E) I, II ve III
12. Almanya, I. Dünya Savafl›'ndan sonra tazminat konu9.
Wilson ilkeleri'nde "Türklerin ço¤unlukla bulundu¤u
yörelerde, Türk devletinin mutlak egemenli¤i kabul
edilmelidir." ifadesi yer alm›flt›r.
sunu gündeme getiren ‹tilaf Devletlerinin giriflimleri
sonucunda büyük miktarda bir savafl tazminat› ile
karfl› karfl›ya getirildi. Tazminat miktar› Almanya'n›n
ödeyebilmesi mümkün olmayan boyutlardayd›.
B u if a d e d i k k a te a l ›n d ›¤ ›n d a ,
B u du rum ,
I. Do¤u Trakya,
I. Avrupa’da siyasal istikrars›zl›¤›n sürmesi,
II. Marmara,
II. Almanya'n›n ekonomik krize sürüklenmesi,
III. Hicaz
III. Avrupa’da kal›c› bar›fl›n sa¤lanmas›
b ö l g e l e r i n d e n h a n g i l e r in i n T ü r k t a r a f › n › n e g e m e n l i ¤ i
alt›nda kalabilece¤i savunulamaz?
melerinden hangilerine ortam haz›rlam›flfltt›r?
geliflflm
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
D) I ve II
C) Yaln›z III
E) I ve III
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
D) I ve II
C) Yaln›z III
E) I ve III
C-B-A / E-B-A / B-D-C / E-E-D
73
10
YEN‹ TÜRK DEVLET‹’NDE
KÜLTÜR VE TEfiK‹LAT
TBMM’nin aç›lmas›
Yeni Türk Devleti’nde anayasalar
Saltanat›n kald›r›lmas›
Cumhuriyetin ilan›
Çok partili hayata geçifl çal›flmalar›
Cumhuriyet dönemi Türk toplum yap›s›
Toplumsal ça¤dafllaflma süreci
Cumhuriyet dönemi hukuk sistemi
Türk Medeni Kanunu
Hukuk alan›nda yap›lanlar neler getirdi?
Cumhuriyet döneminde ekonomik yap›
‹zmir ‹ktisat Kongresi
1929 ekonomik bunal›m› ve devletçi ekonomik model
Cumhuriyet döneminde e¤itim
Cumhuriyet dönemi Türk sanat›
74
YEN‹ TÜRK DEVLET‹’NDE KÜLTÜR VE TEfiK‹LAT
CUMHUR‹YET DÖNEM‹ DEVLET TEfiK‹LATI
10.1
Milli Mücadele Dönemi
Milli Mücadele Türk halk›n›n iradesine dayand›r›lm›flt›r. Amasya Genelgesi’nde yer alan, “Milletin
ba¤›ms›zl›¤›n› yine milletin azim ve karar› kurtaracakt›r.” maddesi ile milli mücadelenin amac› ve
yöntemi belirlenerek, millet iradesine dayanan yeni bir yönetim anlay›fl›n›n ilk iflaretleri verilmifltir.
rin teslimine bafllanm›flt›. Bu karar iflgallere karfl›
Anadolu topraklar›n› savunmas›z b›rakmaya yönelikti.
Ayr›ca Amasya Genelgesi’nde yer alan,“Her türlü
etki ve denetimden uzak milli bir kurul oluflturulmal›d›r.” karar› uyar›nca Erzurum Kongresi’nde bir
Temsil Heyeti oluflturuldu. Türk milletinin haklar›n›
savunup gözetecek bu kurul Sivas Kongresi’nde
tüm yurtta yetkili hale getirildi.
Kuvay›milliye birlikleri herhangi bir merkezden
emir almaks›z›n hareket eden, askeri disiplin ve
e¤itimden yoksun nitelikte idi. Bu durum iflgallerin
sona erdirilmesini güçlefltirmifltir.
Ancak ‹tilaf Devletlerinin bu planlar› sonuçsuz kalm›fl, Türk halk› direnifl cemiyetleri ve Kuvay›milliye
güçleri ile iflgallere karfl› mücadele etmifltir.
Bafllang›çta iyi ifller yapan Kuvay›milliye birlikleri
zamanla,
– Merkezi otoritenin emirlerini dinlemeyerek kendi
bafllar›na hareket etmifltir.
– Suçlu gördükleri baz› kiflileri yarg›lamadan cezaland›rm›flt›r.
– ‹htiyaçlar›n› halktan zorla karfl›lamaya bafllam›flt›r.
– Yunan iflgalini sona erdirmede baflar›l› olamam›flt›r.
Kuva-y› Milliye birlikleri halk taraf›ndan oluflturulmufltur
Milli Mücadele Dönemi’nde düzenlenen kongreler
tümüyle halk›n temsilcilerinin kat›l›m›yla gerçeklefltirildi.
Kuvay›milliye Süreci
Mondros Ateflkesi’nin imzalanmas›n›n ard›ndan,
Osmanl› ordusunun terhisine, silah ve cephanele-
10.2
Bu nedenlerden dolay› Kuvay›milliye birliklerinin
kald›r›lmas›na karar verildi ve düzenli ordunun kurulmas›na baflland›. Yunan iflgalinin yay›lmas›, düzenli orduya geçifl çal›flmalar›n› h›zland›rd›.
Bu süreçte baz› Kuvay›milliye liderleri TBMM’ye
karfl› ayakland›. Buna karfl›l›k düzenli ordunun kurulmas› çal›flmalar› tamamlanarak Bat› Cephesi’nde Yunan iflgali sona erdirildi.
TBMM’nin aç›lmas› (23 Nisan 1920)
Mustafa Kemal, ‹stanbul’un iflgali ve Mebusan
Meclisi’nin da¤›t›lmas› üzerine harekete geçti. 19
Mart 1920’de bir bildiri ile milli meclisin Ankara’da
aç›laca¤›n› ilan ederek seçimlerin yap›lmas› istedi.
yeni kat›l›mlarla 390 kifliye ulaflt›.
Bu arada tutuklamalardan kurtulan Mebusan Meclisi üyelerinin de yeni meclise kabul edilece¤i bildirildi. Bu karar milli iradeye gösterilen sayg›n›n bir
ifadesidir. Yeni meclis 23 Nisan 1920’de Ankara’da
aç›ld›, ilk oturumda 120’ye yak›n olan üye say›s›
– Hükümet kurmak zorunludur.
Mustafa Kemal’in meclisin çal›flma düzeni ile ilgili
verdi¤i önerge 24 Nisan’da kabul edildi. Bu önergede flunlar yer al›yordu;
– TBMM’nin üstünde hiçbir güç yoktur.
– Geçici bir hükümet baflkan› atamak ya da padiflah vekili tan›mak do¤ru de¤ildir.
75
YEN‹ TÜRK DEVLET‹’NDE KÜLTÜR VE TEfiK‹LAT
– Padiflah ve halifenin durumu bar›fl›n sa¤lanmas›
sonras›nda meclisin verece¤i karara göre belirlenecektir.
durum, ayn› zamanda milliyetçi bir tepki olarak
da nitelendirilebilir.
– TBMM farkl› siyasi düflünce ve ideolojilere sahip
milletvekillerini bünyesinde bar›nd›rm›flt›r.
– Milletvekillerinin uyum içinde çal›flmalar›n› sa¤layan ve bir arada tutan fley, “vatan›n iflgalden kurtar›lmas› ve ba¤›ms›zl›¤›n sa¤lanabilmesi” hedefidir.
– Temsil Kurulu’nun görevi sona ermifl, yetkileri
TBMM’ye devredilmifltir.
– ‹lk TBMM’nin çal›flmalar› 1 Nisan 1923’e kadar sürmüfltür.
‹lk TBMM binas›
– TBMM, Yasama ve Yürütme yetkilerine sahiptir.
– Hükümet iflleri meclisten seçilecek bir kurul taraf›ndan yürütülmelidir. Meclis baflkan› ayn› zamanda hükümet baflkan›d›r.
TBMM’nin aç›lmas› Ne Anlama Geliyor?
– Yeni Türk Devleti resmen kurulmufltur.
– Milli Meclis “Kurucu Meclis” olarak adland›r›lm›flt›r.
– TBMM’nin sürekli oldu¤u ve Türk halk›n›n tek
temsilcisi oldu¤u ortaya konulmufltur.
‹tilaf Devletleri temsilcilerine çekilen telgraflarla,
TBMM’nin kuruldu¤u ve ‹stanbul Hükümeti ile imzalanacak antlaflmalar›n kabul edilmeyece¤i bildirildi.
Güçler Birli¤i: Bir ülkede “Yasama” ve “Yürütme” yetkilerinin
bir kurumun ya da bir kiflinin elinde toplanmas›d›r.
Güçler Ayr›l›¤›: Bir ülkede “Yasama”, “Yürütme” ve “Yarg›” yetkilerinin farkl› kurumlar ya da kifliler aras›nda paylaflt›r›lmas› ilkesidir. Demokratik yönetimlerde Yasama yetkisi parlamentolara,
Yürütme yetkisi, hükümetlere, Yarg› yetkisi ise ba¤›ms›z mahkemelere verilmifltir.
Mustafa Kemal, TBMM baflkanl›¤›na seçilerek hem
devlet, hem de hükümet baflkan› oldu.
– Milli egemenlik ilkesi gerçeklefltirilmifltir.
– Güçler birli¤i ilkesi benimsenmifltir.
– Güçler birli¤inin uygulamas› ile kararlar›n daha
h›zl› al›nmas› hedeflenmifltir.
– TBMM taraf›ndan kurulan ola¤anüstü yetkili ‹stiklal mahkemeleri üyelerinin milletvekillerinden
seçilmesi, TBMM’nin zamanla yarg› yetkisini de
üstlendi¤ini göstermektedir.
– ”Meclis Hükümeti Sistemi” benimsenmifltir. Bu
sistemde bakanlar do¤rudan meclis içinden ço¤unluk oyu ile seçiliyordu.
TBMM’nin aç›l›fl›
– TBMM’nin bünyesinde az›nl›k milletvekili bulunmam›flt›r. Dönemin flartlar›n›n bir sonucu olan bu
10.3
76
Yeni Türk Devleti’nde anayasalar
Yeni devletin ilk anayasas› (Teflkilat-› Esasiye)
kabul edildi.
Yeni Türk Devleti’nin bir anayasaya ihtiyac› vard›.
Yeni anayasa 20 Ocak 1921’de TBMM taraf›ndan
1921 Anayasas›’n›n baz› maddeleri flunlard›r:
YEN‹ TÜRK DEVLET‹’NDE KÜLTÜR VE TEfiK‹LAT
– Egemenlik kay›ts›z ve flarts›z milletindir. Yönetim
biçimi, halk›n kendi kendini yönetmesi esas›na
dayan›r.
– Yasama ve Yürütme yetkisi TBMM’ye aittir.
– Türkiye Devleti, TBMM taraf›ndan yönetilir ve hükümet “TBMM Hükümeti” ad›n› al›r.
1924 Anayasas› 1928, 1931, 1934 ve 1937 tarihlerinde befl kez de¤iflikli¤e u¤ram›flt›r. Bu de¤iflikliklerden baz›lar› flunlard›r:
– Devletin dini ‹slam'd›r ibaresi kald›r›lm›flt›r.
– Seçimler iki y›lda bir yap›l›r.
– Seçmen yafl› 18'den 22'ye ç›kar›lm›flt›r.
– TBMM baflkan› ayn› zamanda hükümet baflkan›d›r.
– Kad›nlara seçme ve seçilme hakk› verilmifltir.
– Dini ifllerle ilgili yetki TBMM’ye aittir.
– CHP program›ndaki alt› ilke anayasaya dahil edilmifltir.
1921 Anayasas› güçler birli¤i ilkesini benimsemifltir.
1924 Anayasas› 1960 y›l›na kadar yürürlükte kalm›flt›r.
Bu anayasada TBMM’nin bütün güçlerin üstünde
oldu¤u ifade edilmifl, fakat cumhuriyet rejimiyle ilgili herhangi bir hüküm yer almam›flt›r.
1921 Anayasas› ola¤anüstü flartlarda haz›rlanm›fl
bir anayasad›r. Kifli hak özgürlükleri ile ilgili herhangi bir madde içermemifl, genifl bir içeri¤e sahip
olmam›flt›r. 23 maddeden meydana gelmifltir.
Bu nedenle Osmanl› Devleti’ne ait Kanun-› Esasi’nin milli egemenlik ile çeliflmeyen maddelerinden de yararlan›ld›.
1921 Anayasas›, 1924 Anayasas› yürürlü¤e girene
kadar uyguland›.
20 Ocak 1921 tarihli Anayasa'da yap›lan en önemli de¤ifliklik,
29 Ekim 1923'te cumhuriyetin ilan› ile olmufl ve devletin yönetim
flekli cumhuriyet olarak de¤ifltirilmifltir.
1924 Anayasas›
1924 y›l›nda TBMM'de kabul edilen yeni anayasa,
toplam 105 maddeden oluflmaktad›r. 1924 Anayasas› parlamenter rejime geçiflte bir ad›m daha ileri
gitmifltir.
Milli egemenlik ve meclisin üstünlü¤ü sistemi gelifltirilmifl, anayasan›n alan› daha genifl flekilde dü-
10.4
zenlenmifl, kamu özgürlüklerine genifl bir yer verilmifltir.
örnek soru
1923 y›l›nda Seçim Kanunu'nda yap›lan de¤ifliklikle
yirmi befl yafl yerine on sekiz yafl›n› tamamlayan her
erkek vatandafl milletvekili seçme hakk›n› kazanm›flt›r.
fla¤›dakilerden hangisinin, Seçim Kanunu'nda yap› Afla
flikli¤in sonuçlar›ndan biri oldu¤u savunu lan bu de¤ifli
labilir?
A) Seçilen milletvekillerinin ayn› siyasi görüflte olmas›
B) Kad›n - erkek eflitli¤inin sa¤lanmas›na önem verilmesi
C) Milletvekili say›s›n›n art›r›lmas› için yeni seçim
yöntemlerinin denenmesi
D) Milletvekili seçiminde seçmen say›s›n›n art›r›lmas›
E) Seçmende okur - yazar olma özelli¤inin aranmas›
(ÖSS 2008/Sos-1)
çözüm
1923 y›l›nda seçmen yafl›n›n 18’e düflürülmesi, milletvekili seçiminde seçmen say›s›n›n art›r›lmas› düflüncesi ile iliflkilidir.
Cevap D
Saltanat›n kald›r›lmas›
Kurtulufl Savafl›’n›n kazan›lmas›n›n ard›ndan saltanat kurumu tart›fl›lmaya baflland›. Mustafa Kemal,
bu dönemde mecliste yapt›¤› bir konuflmada, “millet egemenli¤inin oldu¤u yerde kiflisel egemenli¤in
sürmesinin akla ayk›r› oldu¤unu” söyledi.
Osmanl› sadrazam› Tevfik Pafla Ekim 1922'de
TBMM’ye çekti¤i telgrafta Lozan görüflmelerine ‹stanbul Hükümeti’nin de kat›l›m›n› talep etti ise de
bu istek reddedildi.
Lozan’a ‹stanbul Hükümeti’nin de davet edilece¤i
konuflulmaya bafllan›nca, 1 Kas›m 1922’de ç›kar›lan
bir kanunla halifelik ve saltanat birbirinden ayr›ld›
77
YEN‹ TÜRK DEVLET‹’NDE KÜLTÜR VE TEfiK‹LAT
ve saltanat kald›r›ld›.
Saltanat›n Kald›r›lmas›nda Etkili Olan fiey Nedir?
– Lozan bar›fl görüflmelerinde çok bafll›l›¤›n önüne
geçilmek istenmesi,
m›flt›r.
– Osmanl› hanedan›ndan Abdülmecit Efendi TBMM
taraf›ndan halife ilan edilmifl, halifelik makam› siyasi yetkilerden ar›nd›r›lm›flt›r.
– Saltanat›n milli egemenlik ilkesine ayk›r› olmas›
örnek soru
I. ‹lk TBMM'nin kurulmas›
II. Saltanat›n kald›r›lmas›
III. Cumhuriyetin kurulmas›
flmeler afla
fla¤›dakilerden hangisini
Türkiye'deki bu geliflm
fltirme amac› tafl›
fl›mam›flt
flt›r ?
gerçekleflt
A) Ulusal iradeyi hakim k›lma
B) Yeni bir devlet kurma
C) Anayasal düzeni kurmak
D) Demokratik yönetimi gerçeklefltirmek
Son Osmanl› padiflah› Sultan Vahdettin
Saltanat Kurumunun Kald›r›lmas› Nelere Yol Açt›?
E) Seçim sistemini de¤ifltirmek
(ÖSS 1984)
– TBMM tek yetkili kurum olarak kalm›flt›r.
– Milli egemenli¤in hayata geçirilmesi yönünde
önemli bir ad›m at›lm›flt›r.
– Padiflahl›¤›n kald›r›lmas›yla Osmanl› Devleti tarihe kar›flm›flt›r.
– Laik devlete geçifl yolunda önemli bir ad›m at›l-
10.5
çözüm
‹lk TBMM'nin kurulmas›, saltanat›n kald›r›lmas›, cumhuriyetin kurulmas› geliflmeleri seçim sistemini de¤ifltirme amac› tafl›mam›flt›r.
Cevap E
Cumhuriyetin ilan›
Saltanat›n kald›r›lmas›n›n ard›ndan 13 Ekim 1923’te
Ankara baflkent olarak belirlendi.
Ayn› dönemde Cumhuriyetin ilan› konusu göndeme getirildi.
Cumhuriyetin ‹lan Edilmesinin Nedenleri
– Yönetim flekli ve devlet baflkanl›¤› sorununun çözümlenmek istenmesi,
Cumhuriyet’in ‹lan›n›n Sonuçlar› Nelerdir?
– Rejim sorunu ortadan kald›r›lm›fl, milli egemenli¤in sa¤lanmas› ile ilgili önemli bir ad›m at›lm›flt›r.
– Devlet baflkanl›¤› sorunu çözümlenmifl, cumhurbaflkan›, baflbakan ve meclis baflkan› belirlenerek, yetki ve sorumluluklar› tespit edilmifltir.
– Meclis hükümeti sisteminden do¤an s›k›nt›lar›n
ortadan kald›r›lmaya çal›fl›lmas›,
– Yeni Türk Devleti’nin ilk cumhurbaflkan› Mustafa
Kemal, ilk baflbakan› ‹smet Bey, ilk meclis baflkan› ise Fethi Bey olmufltur.
– Bakanlar›n seçilmesinde yaflanan güçlüklerin ortadan kald›r›lmak istenmesi,
– Kabine Sistemi’ne geçilmesi ile Meclis Hükümeti
Sistemi terk edilmifltir.
– Yönetimdeki yetki ve sorumluluklar›n tam olarak
belirlenmek istenmesi
Halifeli¤in Kald›r›lmas›
29 Ekim 1923’te Cumhuriyetin ilan› ile Türk Devleti’nin yeni yönetim biçimi belirlenmifl oluyordu.
Saltanat›n kald›r›lmas›yla halifelik siyasi yetkilerden ar›nd›r›lm›fl, Osmanl› hanedan›ndan Abdülmecit Efendi TBMM taraf›ndan halife ilan edilmifltir.
Fakat bir süre sonra halifenin yetkilerinin d›fl›na
78
YEN‹ TÜRK DEVLET‹’NDE KÜLTÜR VE TEfiK‹LAT
ç›kt›¤› ileri sürülmeye baflland›. Milli egemenlik ilkesiyle çeliflen halifelik kurumu 3 Mart 1924’te
TBMM taraf›ndan kald›r›lm›flt›r.
esas al›nmas› pek çok ink›lab›n da bafllang›c›n›
oluflturmufltur.
örnek soru
Cumhuriyet Dönemi’nde görülen geliflmelerden baz›lar› flunlard›r:
I. Laikli¤in kabul edilmesi,
II. Saltanat›n kald›r›lmas›,
III. Halifeli¤in kald›r›lmas›,
IV. Türkiye Büyük Millet Meclisi'nin kurulmas›,
V. Yeni Türk alfabesinin kabul edilmesi,
VI. Medeni Kanun'un kabul edilmesi
Son halife Abdülmecid Efendi
Ayn› gün al›nan kararla,
flmelerin hangileri "Egemenlik kay›ts›z flarts›z
Bu geliflm
flkilidir?
ulusundur." ilkesi ile do¤rudan iliflk
A) I ve III.
D) V ve VI
– Erkan-› Harbiye Vekaleti kald›r›lm›fl, ordunun siyasetin d›fl›nda kalmas› sa¤lanmaya çal›fl›lm›flt›r.
– fier’iye (Din iflleri) ve Evkaf Vekaleti kald›r›lm›flt›r.
– Osmanl› hanedan› üyelerinin ülke d›fl›na ç›kar›lmas› karar› al›nm›flt›r.
Devlet yönetiminde ulus egemenli¤inin öne ç›kar›lmas›, dini otorite yerine ulusal irade, ak›l ve bilimin
10.6
B) I ve V
C) II ve IV
E) III ve IV
(ÖSS 1983)
çözüm
Cumhuriyet Dönemi’nde görülen, saltanat›n kald›r›lmas› ve TBMM’nin kurulmas› giriflimleri, "Egemenlik
kay›ts›z flarts›z ulusundur." ilkesi ile do¤rudan iliflkilidir.
Cevap C
Çok partili hayata geçifl çal›flmalar›
Milli Mücadelede fikir ayr›l›klar› yaflanmamas› için
ilk TBMM’de siyasi partiler kurulmam›fl, siyasi düflünceler, Tesanüt, Islahat ve ‹stiklal ad› verilen
gruplar yoluyla mecliste temsil edilmiflti.
Geliflmifl bir demokrasi için siyasi partilerin kurulmas› önemli bir flartt›. Fakat bunun gerçeklefltirilebilmesi için elveriflli siyasi ortam›n oluflmas› beklenmifltir.
Mustafa Kemal, “B›rak›n›z karfl›m›za ç›ks›nlar,
memleket ifllerini münakafla edelim. Bizim meclisimizde de iki parti olmal›, hükümeti denetleme sistemi kurulmal› ve medeni ülkelerin parlamentolar›na benzemeliyiz.” demifltir.
Cumhuriyet Halk F›rkas›
Yeni Türk Devleti’nin ilk siyasi partisi olan Halk F›rkas› 9 A¤ustos 1923’te kuruldu. Ad› 1935’te Cumhuriyet Halk Partisi olarak de¤ifltirildi.
‹nk›laplar›n gerçeklefltirilmesinde önemli roller
üstlenen Cumhuriyet Halk Partisi, 1923-1950 aras›nda tek parti olarak ülke yönetimini üstlendi.
‹lk TBMM’de komutanlar da milletvekili olarak görev yapabiliyordu. Siyaset ve ordunun iç içe olmas›n›n meydana getirdi¤i s›k›nt›lar›n afl›lmas› amac›yla 19 Aral›k 1924’te bir kanun ç›kar›ld›.
Bu kanunla, asker kökenli milletvekillerine iki meslekten birini seçme zorunlulu¤u getirildi ve askerlerin siyaset yapmalar› yasakland›.
Terakkiperver Cumhuriyet F›rkas› Kuruluyor...
‹flgalin sona ermesi ve ba¤›ms›zl›¤›n kazan›lmas›n›
takip eden dönemde Mustafa Kemal ile baz› yak›n
silah arkadafllar› aras›nda anlaflmazl›klar ortaya
ç›kt›. Kaz›m Pafla, Ali Fuat Pafla, Refet Pafla, Rauf
Bey baz› ink›lap giriflimleri ile ilgili itirazlar ileri sürüyordu.
Bu kadro taraf›ndan 17 Kas›m 1924’te Terakkiperver Cumhuriyet F›rkas› ad›yla yeni bir parti kurul-
79
YEN‹ TÜRK DEVLET‹’NDE KÜLTÜR VE TEfiK‹LAT
du. Kaz›m Pafla (Karabekir) bu yeni partisinin genel baflkan› oldu.
Türkiye’nin ilk muhalefet partisi olan Terakkiperver Cumhuriyet F›rkas›, fieyh Sait ‹syan›’n›n ç›kmas›nda rolünün oldu¤u suçlamas›yla 3 Haziran
1925’te kapat›ld›.
‹kinci Deneme, Serbest Cumhuriyet F›rkas›
1930 y›l›nda yeni bir siyasi partinin kurulmas› konusu gündeme geldi. 1925’deki baflar›s›zl›¤›n› ard›ndan yeniden giriflimde bulunulmas›nda flunlar
etkili olmufltur:
— Hükümetin denetlenmesi sa¤lanarak, demokrasinin güçlendirilmek istenmesi,
— Farkl› siyasi düflüncelerin özgürce temsil edilebilmesinin sa¤lanmas›,
Mustafa Kemal, Ali Fethi Bey’i yeni bir muhalefet
partisi kurmas› için görevlendirmifl, Türkiye siyasi
tarihinin ikinci muhalefet partisi olan Serbest Cumhuriyet F›rkas› 12 A¤ustos 1930’da kurulmufltur.
Zamanla yeni rejim karfl›tlar›n›n yönlendirdi¤i bir
kurum haline geldi¤i düflünülen Serbest Cumhuriyet F›rkas›, kuruluflundan sadece befl ay sonra 17
Aral›k 1930’da kapat›ld›.
Türkiye’de 1945 y›l›na kadar bir daha siyasi parti
kurulmam›flt›r.
örnek soru
T ü r k i y e C u m h u r i y e t i k u ru l d u k t a n s o n ra b i r s ü r e t e k
fla¤›daki partili yönetimin sürdürülmüfl olmas›nda afla
l e r d e n h a n g i s i n i n e t k i l i o l d u ¤ u s av u nu l am az ?
A) ‹nk›lâplar›n yerleflmesini sa¤lama
B) Halk›n belli bir siyasal olgunlu¤una eriflmesini bekleme
C) Kalk›nma yolundaki geliflmeleri h›zland›rma
D) Tek elden yönetimi, en iyi yönetim biçimi kabul etme
E) Ulusal birlik ve bütünleflmeyi çabuklaflt›rma
(ÖSS 1983)
çözüm
Serbest Cumhuriyet F›rkas› kurucusu Ali Fethi Bey
— 1929 dünya ekonomik bunal›m›n›n yönetime karfl› oluflturdu¤u hoflnutsuzlu¤un giderilmek istenmesi
10.7
Cevap D
Cumhuriyet dönemi Türk toplum yap›s›
Çok Uluslu Toplumdan Tek Ulusa Geçifl
Osmanl› Devleti çok uluslu bir devlet görünümündeydi. Her toplulu¤un kendine göre hukuk uygulamalar› ve devlete karfl› yükümlülükleri bulunmaktayd›.
Kurtulufl Savafl› öncesindeki kongrelerden bafllayarak Türk milleti ve Türk vatan› ifadesinin ön plana ç›kar›ld›¤› görülür. Bu durum çok uluslu toplum
yap›s›ndan ulus devlet anlay›fl›na geçilmek istendi¤ini göstermektedir.
80
Türkiye Cumhuriyeti kurulduktan sonra bir süre tek
partili yönetimin sürdürülmüfl olmas›nda, tek elden
yönetimi en iyi yönetim biçimi kabul etme düflüncesinin etkili oldu¤u savunulamaz.
1921 Anayasas›’nda “Türkiye Devleti Büyük Millet
Meclis taraf›ndan idare olunur.” denilerek devletin
ad› anayasaya yaz›lm›flt›r.
1921 Anayasas›’nda yap›lan de¤ifliklikle “Türkiye
Devleti’nin yönetim flekli Cumhuriyettir.”” ve “Türkiye Devleti’nin resmi dili Türkçedir.” denmifltir.
Mustafa Kemal, “Türkiye Devleti’ni kuran halka
Türk halk› denir.” demifltir.
Milli ‹rade ve Milli Egemenlik
Mustafa Kemal, Amasya Genelgesi’nde yer alan
YEN‹ TÜRK DEVLET‹’NDE KÜLTÜR VE TEfiK‹LAT
“Milletin ba¤›ms›zl›¤›n› yine milletin azim ve karar›
kurtaracakt›r.” maddesi ile topraklar› iflgal edilen
bir milletin kendisini ve yurdunu kurtarmak için
gücünü milletten alaca¤›na iflaret etmektedir.
Toplumdaki çeflitli kesimlerin ç›karlar› birbirine
denk say›lm›fl, toplumsal bar›fl›n ancak böyle sa¤lanaca¤› düflünülmüfltür.
Amasya Genelgesi’nde yer alan bu cümle yan›nda
Erzurum Kongresi’nde de, “‹rade-i Milliye’yi egemen, Kuvay›milliye’yi etkin k›lmak esast›r.” denmifltir. 23 Nisan 1920 tarihinde TBMM’nin aç›lmas›yla millet ad›na egemenlik hakk›n› sadece
TBMM’nin kullanmas› kararlaflt›r›lm›flt›r.
Kurtulufl Savafl›’n›n temel amaçlar›ndan birisi, ulus
egemenli¤ine dayal› yeni bir devlet kurmak idi. Bu
nedenledir ki, TBMM do¤rudan do¤ruya halka dayanm›fl, halk›n mutlulu¤unu hedef alm›flt›r.
Yeni Türk Devleti’nde Toplumsal Yap›lanma
Yeni Türk Devleti’nde, belli bir zümreye, belirli ç›karlara sahip kimselere de¤il, do¤rudan do¤ruya
halka dayanan bir yönetim hedeflenmifltir. Mustafa Kemal’in deyimiyle, “Yeni Türkiye Devleti halka
de¤er veren bir devlettir, halk›n devletidir.”
Atatürk, halk›n içindeki çeflitli tabakalar›, gruplar›,
kümeleri yaln›z ifl alanlar› bak›m›ndan farkl› görmüfl, bunun d›fl›nda bütün bireyleri, birbirine eflit,
her meslek sahibini de di¤erleriyle ayn› sayg›nl›kta
kabul etmifltir.
Atatürk’e göre halkç›l›¤›n esaslar›ndan biri de, halk›n mutlulu¤unun, yine halkça, bir bütün olarak
sa¤lanmas›d›r. Bunu gerçeklefltirmek için de herkesin çal›flmas› gereklidir.
10.8
Mustafa Kemal TBMM'de
Atatürk, s›n›f yerine, iflbölümü yaparak çal›flanlar›
koymufl, bunlar aras›nda ç›karlarda denklik ve gelir da¤›l›m› adaletini sa¤lama görevini de devlete
vermifltir.
Türk halk›n›n kendi kendini yöneten, ulusal egemenlik esas›na göre demokratik bir rejim içinde
yaflayan, birbirine eflit, toplumsal dayan›flma içinde bulunan insanlar›n oluflturdu¤u bir bütün haline
getirilmesi esast›r. Halkç›l›k bu esaslar› pekifltirmek, birli¤i güçlendirmek, insanlar› mutlu k›lmak
için her türlü önlemi almay› amaçlayan bir düflünce sistemidir.
Toplumsal ça¤dafllaflma süreci
Türkiye'nin ça¤dafllaflmas› ve yenileflmesi için toplumsal alanda de¤iflime ihtiyaç oldu¤u düflünülmüfltür. Bu anlamda toplumsal hayat›n düzenlenmesi için baz› düzenlemeler yap›lm›flt›r.
Tekke ve Zaviyeler Kapat›l›yor…
30 Kas›m 1925'te ç›kar›lan bir kanun ile tekke, zaviye ve türbeler kapat›lm›flt›r. Türbedarl›k ile di¤er
birtak›m dini içerikli unvanlar yasaklanm›flt›r.
K›yafette De¤ifliklik
K›yafeti topluma ça¤dafl ve uygar kimlik kazand›racak önemli bir unsur olarak gören Mustafa Kemal,"Uygar ve uluslararas› giyim, ulusumuz için lay›k bir giyimdir. Onu giyece¤iz." demifltir.
25 Kas›m 1925 tarihinde ç›kar›lan fiapka Kanunu
ile bütün memurlara flapka giyme mecburiyeti getirilmifl, fes ve kalpak giyilmesi yasaklanm›flt›r. 3
Aral›k 1934'te ç›kar›lan bir kanunla da ibadet yerleri d›fl›nda dini k›yafetlerle gezilmesi yasaklanm›flt›r. Bu yasaktan dini liderler istisna tutulmufltur.
Soyad› Kanunu
Osmanl› Devleti’nde birey isimleri baz› lakap ve
unvanlarla an›l›yordu. Bu uygulaman›n resmi ifllemlerde kar›fl›kl›¤a yol açmas› nedeniyle, 21 Haziran 1934'te her Türk ailesine soyad› tafl›ma zorunlulu¤u getirildi.
Bu kanun gere¤i, soyadlar› Türkçe olacak, rütbe,
memuriyet, yabanc› ›rk ve millet adlar› ile ahlaka
ayk›r› ve gülünç kelimeler seçilmeyecekti.
Ç›kar›lan di¤er bir kanunla da, "A¤a, Hac›, Hoca,
81
YEN‹ TÜRK DEVLET‹’NDE KÜLTÜR VE TEfiK‹LAT
Molla, Efendi, Bey, Beyefendi, Pafla, Han›m, Han›mefendi" gibi toplumsal ayr›cal›k ifade eden unvanlar›n kullan›lmas› devlet taraf›ndan yasaklanm›flt›r.
1 Haziran 1935'te ç›kar›lan kanun ile hafta sonu tatili Pazar gününe al›nm›flt›r.
Avrupa ile Olan Uygulama Farkl›l›klar› Sona Erdiriliyor…
Türkiye'de,
Türk toplumunda kullan›lan takvim, saat ve ölçülerin Avrupa’dan farkl› olmas› çeflitli zorluklar do¤urmakta ve ticari hayat› olumsuz etkilemekteydi.
Bu alanda yap›lan ilk de¤ifliklik takvimde olmufltur.
26 Aral›k 1925 tarihinde ç›kar›lan bir kanunla "Miladi Takvim" kullan›lmas› kabul edilmifltir. Ayr›ca
uluslararas› saat usulü uygulanmaya bafllanm›flt›r.
20 May›s 1928 tarihinde Arap rakamlar› terk edilerek bugün kulland›¤›m›z uluslararas› rakamlar yürürlü¤e girmifltir.
1 Nisan 1931 tarihinde ç›kar›lan kanunla a¤›rl›k ve
uzunluk ölçüleri de¤ifltirilmifl, endaze ve arfl›n kald›r›larak, metrik sisteme geçilmifltir.
A¤›rl›k ölçüsü olarak kullan›lan okka, dirhem, çeki
yerine de a¤›rl›k ölçüsü olarak kilogram kabul edilmifltir.
10.9
Bat› hukukuna yönelmenin ve bu sistemle ilgili kanunlar› alman›n gereklili¤ini, Mustafa Kemal daha
Milli Mücadele y›llar›nda dile getirmiflti.
Mustafa Kemal, 1922’de Meclis’teki konuflmas›nda,
– Hukuka verilen öneme de¤inmifl ve hukuk siteminin ça¤dafl uygarl›k düzeyine ç›kar›lmas› gerekti¤ini belirtmifltir.
– Mevcut kanunlar›n düzeltilece¤ini ifade etmifltir.
– Mecelle’nin yetersizli¤i üzerinde durmufltur.
– Hakimlerin durumlar›n›n düzeltilece¤i ve yeni hukukçular yetifltirilmesi için bir hukuk mektebi kurulaca¤›n› aç›klam›flt›r.
II. e¤itim ve ö¤retimin birlefltirilmesi,
III. Miladi takvimin kabul edilmesi
flmelerinden hangilerinin "imtiyazs›z, s›n›fs›z ve
geliflm
flturmay› amaçlad›¤› savunu kaynaflm›fl bir ülke" oluflt
labilir?
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
D) I ve II
C) Yaln›z III
E) II ve III
(ÖSS 2000)
çözüm
Türkiye'de, ayr›cal›k iflareti olan unvanlar›n kullan›lmas›n›n yasaklanmas›, "imtiyazs›z, s›n›fs›z ve kaynaflm›fl bir ülke" oluflturmay› amaçlam›flt›r.
Cevap A
Ancak Kurtulufl Savafl› nedeniyle hukukla ilgili ciddi bir düzenlemeye gidilememifltir.
Mevcut hukuk sisteminin yenilenmesi amac›yla çal›flmalara bafllanm›fl, 1923 y›l›nda Adalet Bakanl›¤›’nca komisyonlar kurulmufltur.
Hukuk alan›nda at›lan temel ad›mlardan biri 20 Nisan 1924’de yeni anayasan›n yürürlü¤e girmesidir.
Bu anayasada güçler birli¤i esas al›nm›fl, yarg›n›n
ba¤›ms›zl›¤› vurgulanm›flt›r.
1924 Anayasas› hukuk devleti niteli¤inin alt›n› çizmifltir. Anayasa’da 1928’de yap›lan de¤ifliklikle dini
hükümler anayasadan ç›kar›lm›flt›r.
Yeni hukuk sisteminin kurulmas›yla ilgili önemli bir
ad›m da 1925’te Ankara’da Hukuk Mektebi’nin aç›lmas›d›r. 1926’da Bat›’dan al›nan kanunlarla Türk
hukuk sistemi yepyeni bir çevreye girmifl, barolar
kurulmaya bafllanm›flt›r.
Türk Medeni Kanunu
Medeni kanun, bütün bireylerin yaflam›n› do¤ru-
82
I. ayr›cal›k iflareti olan unvanlar›n kullan›lmas›n›n
yasaklanmas›,
Cumhuriyet dönemi hukuk sistemi
Cumhuriyetin devrald›¤› hukuk sisteminde bir hukuk birli¤i bulunmuyordu. Türkiye’nin yeni bir hukuk sistemi kurmas› ve Bat› hukukuna yönelmesi,
yeni kadrolarca kaç›n›lmaz görülmüfltür.
10.10
örnek soru
dan etkileyen, toplum ve insan yaflam› için önemli
YEN‹ TÜRK DEVLET‹’NDE KÜLTÜR VE TEfiK‹LAT
bir kanundur. Evlilik, boflanma ve miras ifllemleri
bu kanun uyar›nca gerçeklefltirilmektedir.
Cumhuriyetin ilk y›llar›nda medeni kanunu yeni
bafltan haz›rlamaktansa, mevcut medeni kanunlardan yararlanmak düflüncesi öne ç›kt›. Gerçeklefltirilen incelemeler sonucunda ‹sviçre Medeni Kanunu’nun tercüme edilmesine karar verildi.
Neden ‹sviçre Medeni Kanunu?
– Bat›’da kabul edilen en son medeni kanun idi.
– Laik ve ça¤dafl bir nitelik tafl›yordu.
– Akla ve bilime dayal› idi ve anlafl›l›r bir dille yaz›lm›flt›.
– Sorunlara pratik çözümler öneren esnek bir kanundu.
– fiahitlikte kad›n-erkek eflitli¤i sa¤lanm›flt›r.
– Çal›flma hayat› ve meslek seçimi konular›nda kad›nlara haklar verilmifltir.
– Medeni Kanun zamanla tüm vatandafllar için
ba¤lay›c› hale gelmifl, topraklar›m›zda yaflayan
Rum, Ermeni ve Yahudilere ayr› hukuk uygulamalar›n› da sona erdirmifltir.
– Medeni Kanun geri planda kalm›fl Türk kad›n›n›n
sosyal ve ekonomik haklar kazanarak, sayg›n bir
yer elde etmesini sa¤lam›flt›r.
Ya Di¤er Kanunlar?
Ceza Kanunu: ‹talya’dan al›nm›fl, 1 Temmuz
1926’da yürürlü¤e girmifltir.
– Yarg›ca takdir hakk› tan›yordu.
Ticaret Kanunu: 29 May›s 1926’da Almanya’dan
etkilenerek haz›rlanm›flt›r.
– Dönemin Adalet Bakan› ‹sviçre’de hukuk ö¤renimi görmüfltü.
Hukuk Muhakemeleri Usulü Kanunu: ‹sviçre’den
al›nm›fl ve 18 Haziran 1926’da kabul edilmifltir.
Türk Medeni Kanunu 17 fiubat 1926’da TBMM’de
kabul edildi. 22 Nisan 1926’da Medeni Kanun’un
devam› niteli¤indeki Borçlar Kanunu da ç›kar›ld›.
Ceza Muhakemeleri Usulü Kanunu: Almanya’dan
al›nm›fl ve 4 Nisan 1929’da kabul edilmifltir.
Medeni Kanun’un kabul edilmesiyle Türk aile yap›s›nda önemli de¤ifliklikler meydana gelmifltir.
‹cra ve ‹flas Kanunu: Bir komisyon taraf›ndan haz›rlanarak Nisan 1929’da kabul edilmifltir.
Deniz Ticareti Kanunu: Alman kanunlar›ndan haz›rlanm›fl ve 13 May›s 1929’da kabul edilmifltir.
örnek soru
3 Mart 1924'te halifelik kald›r›lm›fl, 2 Eylül 1925te
tekke ve zaviyeler kapat›lm›fl, 17 fiubat 1926'da da
Türk Medeni Kanunu kabul edilmifltir.
fliklik afla
fla¤›dakilerden özellikle hangisini
Bu üç de¤ifli
fltirmek için yap›lm›flt
flt›r?
gerçekleflt
A) Laik devlet düzenini
B) Cumhuriyet yönetimini
C) Yurttafllar aras›nda eflitli¤i
Medeni Kanun toplumsal ça¤dafllaflmay› hedeflemifltir.
Türk Medeni Kanunu ile,
– Çok kad›nla evlilik yerine tek kad›nla evlilik kural› getirilmifltir.
– Evlilikte erkek ile kad›n eflitli¤i sa¤lanmaya çal›fl›lm›flt›r.
– Evlenme ve boflanma ifllemleri devlet kontrolüne
al›nm›flt›r.
– Miras konusunda k›z ve erkek çocuklar aras›nda
eflitlik sa¤lanm›flt›r.
D) Ekonomik kalk›nmay›
E) Ulusal birli¤i
(ÖSS 1983)
çözüm
Halifeli¤in kald›r›lmas›, tekke ve zaviyelerin kapat›lmas› giriflimleri, Türk Medeni Kanunu, Türkiye’de laik devlet düzenini gerçeklefltirmek için yap›lm›flt›r.
Cevap A
83
YEN‹ TÜRK DEVLET‹’NDE KÜLTÜR VE TEfiK‹LAT
10.11
Hukuk alan›nda yap›lanlar neler getirdi?
Bilimsel düflünceye, insan akl›na dayal› laik ve ça¤dafl hukuk yönünde at›lan ad›mlarla, Osmanl› hukuk sistemi tümüyle kald›r›lm›fl ve yerine yeni bir
hukuk düzeni kurulmufltur.
Türk hukuk sistemi laik ve ça¤dafl bir yap›ya kavuflturulmufltur. Çok hukuklu yap›ya son verilerek
hukuk birli¤i sa¤lanm›fl ve çok uluslu devletten
ulusal devlete geçifl süreci h›zlanm›flt›r.
Türk Kad›n› ve Siyasal Haklar
Kad›nlar Türk siyasal yap›s› içinde etkinliklerini
hissettirmeye bafllam›fl, 1923 y›l›nda Kad›nlar Halk
F›rkas› ad›yla bir parti kurulmufl, kabul görmemesi
üzerine 1924 y›l›nda Türk Kad›nlar Birli¤i ad›yla bir
dernek oluflturulmufltur.
1927-1928 ö¤retim y›l›nda
örnek soru
5 Aral›k 1934’de kad›nlara seçme ve seçilme hakk›
tan›nm›flt›r. Türk kad›n›n›n seçme ve seçilme hakk›n›
ald›¤›nda baz› Avrupa ülkelerinde henüz bu haklar
verilmemiflti.
fla¤›daki haklar›n hangisinde uzun
Türk kad›nlar›, afla
s ü r e A v r u p a ü lk e le r i n i n k a d › n l a r › n d a n d a h a ö n d e o l fllard›r?
mufll
A) Evlenme ve boflanma
B) Mal mülk edinme
C) Meslek seçme
D) E¤itim ve ö¤retimi sürdürme
E) Seçme ve seçilme
(ÖSS 1984)
– Karma e¤itime geçilmesi,
– Kad›nlar›n yüksek ö¤renime devam etmeleri,
sa¤l›k ve spor dersleri almalar› sa¤lanm›flt›r.
Kad›nlara 1930’da belediye seçimlerine kat›lma
hakk›, 1933’te muhtar olma hakk›, 1934’te ise milletvekili seçme-seçilme hakk› verilmifltir.
10.12
Y›llard›r süren savafllar sonras›, birçok iflyeri kapanm›fl, üretken nüfus azalm›fl, çocuk ve yetiflkin
ölümlerinde art›fllar olmufl, aileler parçalanm›fl,
göçler nedeniyle iflsizlik had safhaya varm›flt›.
Eldeki kaynaklar, savafl ihtiyaçlar›n›n karfl›lanmas›
için harcanm›fl ve ordu için gerekli ihtiyaç maddeleri de halk›n katk›lar› ile sa¤lanm›flt›. Mevcut ifllet-
Cevap E
melerin ço¤u yabanc›lar›n elindeydi. fieker, kumafl
gibi temel ihtiyaç maddelerinin pek ço¤u yurt d›fl›ndan geliyordu.
Yeni Türk Devleti’nin kuruldu¤u günün ertesinde,
24 Nisan 1920’de ç›kar›lan yasa ile hayvan vergisi
dört kat›na ç›kar›lm›fl ve do¤rudan gelir art›r›lmaya çal›fl›lm›flt›r.
Bu dönemde yeni vergiler konulmufl, bankalardan
zorla borç al›nm›fl, zaman zaman posta havaleleri
bile geçici olarak maliyeye aktar›lm›flt›r.
‹zmir ‹ktisat Kongresi
Yeni devletin ekonomi program›n› belirlemek için
17 fiubat 1923’de ‹zmir ‹ktisat Kongresi topland›.
Mustafa Kemal, aç›l›fl konuflmas›nda, “Hayat demek ekonomi demektir. Çünkü millet yoksul kald›kça hiçbir fley yapamaz. ‹lk önce zengin olmal›d›r.
Çünkü her fleyi yapan parad›r. Öncelikle ekonomiye önem vermek laz›md›r." demifltir.
84
Türk kad›nlar› seçme ve seçilme hakk›n›n elde edilmesi konusunda Avrupal› ülkelerin kad›nlar›ndan daha önde olmufllard›r.
Cumhuriyet döneminde ekonomik yap›
Osmanl› Devleti, son günlerinde ekonomik yönden
çökmüfl bir ülke görünümünde idi. Savafllar›n finansman›nda iç kaynaklar yetersiz kalm›fl ve yüksek miktarda borçlanmaya gidilmiflti.
10.13
çözüm
Kongrede çiftçi, sanayici, tüccar, iflçi temsilcilerinden oluflan 1135 delegenin ortak çal›flmalar› sonu-
cunda, "Misak-› ‹ktisadi" kabul edildi. Ülkenin siyasi ba¤›ms›zl›¤›n›n ekonomik ba¤›ms›zl›kla güçlendirilmesi hedeflendi.
Kongrede al›nan kararlardan baz›lar› flunlard›r:
– özel giriflimcilerin desteklenmesi,
– yat›r›mc›lara kredi sa¤layacak bankalar›n kurulmas›,
– hammaddesi yurt içinde olan endüstri kollar›n›n
YEN‹ TÜRK DEVLET‹’NDE KÜLTÜR VE TEfiK‹LAT
kurulmas›,
– günlük tüketim mallar›na öncelik verilmesi,
– önemli kurulufllar›n millilefltirilmesi,
– kendi limanlar›m›zda kabotaj hakk›m›z›n kullan›lmas›
‹zmir ‹ktisat Kongresi, daha çok içerdeki dengeleri kurmaya
ve ülkenin iktisadi alt yap›s›n› oluflturmaya yönelik olarak düzenlenmifltir.
ekonomi devleti olacakt›r.” sözleri ile sosyal ve
kültürel devrimlerin yan›nda ekonomik devrimlerin de yap›lmas› gerekti¤ini ortaya koymufltur.
Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk bütçesi, 1 Mart 1924’te
120 milyon Lira olarak yürürlü¤e girmifltir. 3 A¤ustos
1924’te cumhuriyetin ilk madeni paras› bas›lm›flt›r.
Lozan’›n Ekonomik Yans›malar›: Yeni Türk Devleti,
ba¤›ms›zl›¤›n›n dünyaca tan›nmas›nda önemli rolü
olan Lozan Antlaflmas› ile ekonomik aç›dan önemli geliflmelere imza atm›flt›r.
Özellikle Osmanl› Devleti’nin XVIII. ve XIX. yüzy›llar›nda mali yap›y› alt üst eden kapitülasyonlar, Lozan’da var›lan karar gere¤inde tüm sonuçlar› ile
birlikte kald›r›lm›flt›r. Bu flekilde Türkiye’nin ekonomik ba¤›ms›zl›¤›n›n önündeki önemli bir engel kald›r›lm›fl oluyordu.
Lozan’da gündeme gelen konulardan bir di¤eri de
Osmanl› d›fl borçlar› sorunu idi. Al›nan karar gere¤ince Osmanl› d›fl borçlar› Osmanl› egemenli¤inden ayr›lan devletler aras›nda paylaflt›r›ld›.
‹zmir ‹ktisat Kongresi
Mustafa Kemal bir demecinde, “Türkiye Devleti temellerini süngü ile de¤il, süngünün dahi dayand›¤›
ekonomi ile kuracakt›r. Yeni Türkiye devleti bir
10.14
Türkiye bu borcun kendi pay›na düflen k›sm›n› taksitler halinde ödemeye bafllam›fl ve 1950’li y›llarda
da bitirmifltir.
Tar›m alan›nda yap›lan çal›flmalar
1927 nüfus say›m›nda nüfus 13.648.000 kifli olarak
belirlenmifltir. Genel nüfusun % 47,71’ini çiftçiler,
% 3,7’sini sanatkarlar ve % 2,8’ini de tüccarlar
teflkil ediyordu. Bu oranlar cumhuriyetin ilk y›llar›nda tar›m›n ekonomideki yerinin büyüklü¤ünü
ortaya koymaktad›r.
Mustafa Kemal 1 Mart 1922’de TBMM'nin aç›l›fl konuflmas›nda "Türkiye'nin gerçek sahibi ve efendisi,
gerçek üretici olan köylüdür. O halde, herkesten
daha çok refah, mutluluk ve servete hak kazanm›fl
ve lay›k olan köylüdür." sözleri ile tar›m›n önemini
vurgulam›flt›r.
Tar›m alan›ndaki reformlar›n en önemlisi, aflar vergisinin 1925 y›l›nda kald›r›lmas›d›r.
1925'te ç›kar›lan bir kanunla köylülere bedelini yirmi y›lda ödemek üzere toprak da¤›t›ld›. 1926 y›l›nda ç›kan bir yasa ile tar›m ifllerinde zirai araçlar›n
ve makinelerin kullan›m›n› artt›rmak için teflvikler
uyguland›.
Yeni Türk Devleti'nde modern tar›m
teknikleri yayg›nlaflt›rlmaya çal›fl›ld›.
Ziraat Bankas›, küçük çiftçilere kredi kolayl›klar›
tan›maya yöneldi. Kurulan yeni çiftliklerde modern
tar›m yöntemleri uygulanarak çiftçilere örnek
olundu. Tar›m Kredi Kooperatifleri ve Yüksek Ziraat Enstitüsü aç›ld›.
85
YEN‹ TÜRK DEVLET‹’NDE KÜLTÜR VE TEfiK‹LAT
10.15
Ulaflt›rma alan›nda yap›lan çal›flmalar
Cumhuriyetin ilk y›llar›nda ulaflt›rma sektörüne
özellikle de demiryollar›n›n gelifltirilmesine önem
verilmifltir. Mustafa Kemal’in, “Bütün vatan bir demir kitle haline gelecektir. Demiryollar› memleketin tüfekten, toptan daha önemli bir güvenlik silah›d›r. Demiryollar› Türk milletinin refah ve uygarl›k
yollar›d›r.” sözleri buna iyi bir örnektir.
1926’da ‘Kabotaj Kanunu’ ç›kar›larak kabotaj hakk›
yabanc›lar›n elinden al›nd›. Türk karasular›nda yaln›z Türk gemilerinin yolcu ve yük tafl›yabilece¤i
kabul edildi.
Cumhuriyetin ilk y›llar›nda yabanc› flirketlerin yönetiminde bulunan demiryollar› 1924’de Anadolu
demiryollar›n›n devletlefltirilmesi hakk›ndaki kanun ile devletlefltirildi. Di¤er yandan da yeni demiryollar›n›n yap›m›na önem verildi.
Demiryollar›, 1935’de Isparta’ya ve 1938’de Erzincan’a kadar ulaflt›. Cumhuriyetin ilk on y›l›nda Bat›, ‹ç ve Do¤u Anadolu, demiryolu ile birbirine ba¤land›.
1923’de 1.378 km olan demiryolu, 1933’de 3.941
km’ye 1938’de ise 6.656 km’ye ç›kar›ld›. 1927'de
Devlet Demiryollar› ve Limanlar› ‹dare-i Umumiyesi kuruldu.
Köy ve kasaba yollar›n›n yap›m› için bütçe olanaklar› yeterli de¤ildi. Bu nedenle “Yol Mükellefiyeti
Kanunu” ç›kar›larak 1925’de halka yol yapma yükümlülü¤ü getirildi.
Ulaflt›rma alan›nda düzenlemeler yap›lan di¤er bir
sektörde denizcilik sektörüdür. Osmanl› Devleti,
verilen imtiyazlar nedeni ile kabotaj hakk›na sahip
de¤ildi ve birçok liman›n iflletilmesi yabanc›lar›n
elindeydi.
10.16
Cumhuriyet Dönemi'nde demiryolu yap›m›na h›z verilmifltir.
1933’de Denizyollar› ‹flletmesi kuruldu. 1933’de ‹zmir R›ht›m fiirketi ve 1935’de ‹stanbul R›ht›m fiirketi sat›n al›narak devletlefltirildi. Ayr›ca, 1937’de
Deniz Bank kuruldu.
Havac›l›k alan›nda 6 Ekim 1926 Kayseri’de uçak
fabrikas› aç›ld›. 1934’de 6 avc› uça¤› üretildi.
1929’da ‹stanbul–Berlin aras›nda tarifeli uçak seferleri bafllad›. Yurt içinde ise ilk olarak, 1933’de
Ankara–‹stanbul aras›nda tarifeli uçak seferleri
bafllat›ld›.
Sanayi alan›nda yap›lan çal›flmalar
Ekonomik kalk›nma için sanayileflme bir zorunluluktu. 1927 y›l›nda sanayi kurulufllar›n›n desteklenmesi amac› ile Teflvik-i Sanayi Kanunu ç›kar›lm›flt›r.
Bu kanunla yerli sanayi sektörüne,
Fabrikalar Kuruluyor…
Atatürk, "Ekonomik kalk›nma, Türkiye'nin, hür, müstakil daima daha kuvvetli, daima daha refahl› Türkiye
idealinin bel kemi¤idir." sözleri ile d›fla ba¤›ml› bir ülkenin ba¤›ms›z olamayaca¤›na vurgulam›flt›r.
– ucuz devlet arazisi tahsisi,
– çeflitli vergi muafiyetleri,
– tafl›ma ve ulaflt›rma indirimleri
gibi kolayl›klar getirilmiflti ve sermaye birikimi sa¤lanmas› için devlet deste¤i veriliyordu. Milli ekonomi anlay›fl› ile milli tüccar ve milli sanayici oluflturulmaya çal›fl›lm›flt›r.
1929’dan itibaren, ulusal sanayinin yabanc›larla rekabet edebilmesi ve korunmas› için gümrük tarifeleri yükseltilmeye baflland›.
86
Cumhuriyetin ilk y›llar›nda fabrikalar aç›lm›flt›r.
YEN‹ TÜRK DEVLET‹’NDE KÜLTÜR VE TEfiK‹LAT
Cumhuriyetin ilk y›llar›nda devlet, un, fleker, pamuk ile kömür, demir ve akaryak›t üretimine özellikle öncelik vermifltir.
1925’de fleker fabrikalar›n›n kurulmas› ve ayr›cal›klar› hakk›nda kanun kabul edildi. Cumhuriyetin
ilk on bir y›l›nda dört fleker fabrikas› aç›ld›.
Atatürk 1937’de yapt›¤› bir konuflmada, “fieker
fabrikalar›n›n say›s› yirmiye ç›kmaz ve flekeri ekmek kadar kolay al›n›r hale getirmezsek, gürbüz
çocuklara hasret kalaca¤›z.” demifltir.
Bursa dokumac›l›k fabrikas› (1927), Bünyan dokuma fabrikas› (1927), Ankara çimento fabrikas›
(1928) ve Ford fiirketi ile bir otomobil montaj fabrikas› (1929) kuruldu.
1923-29 y›llar› aras›nda devlet, baz› önemli alanlarda devletlefltirme politikas› uygulamaya devam
ederken, özel giriflimi de teflvik etmek için yo¤un
çaba harcad›.
örnek soru
A t a t ü r k d ö n e mi n d e T ü r k i y e ' d e t a r › m , t i c a r e t , e n d ü s fllerinin bir bütün olarak ele al›nma tri ve bay›nd›rl›k ifll
s›n›n nedeni afla
fla¤›dakilerden hangisidir?
A) Bu alanlardaki geliflmelerin birbirine ba¤l› olmas›
B) Halktan al›nan a¤›r vergilerin kald›r›lmak istenmesi
C) D›fl kaynaklardan kredi alman›n kolaylaflm›fl olmas›
D) Halkç›l›k ilkesinin yayg›n olarak uygulamaya konmas›
E) Türkiye'nin bir tar›m ülkesi haline getirilmek istenmesi
(ÖSS 1986)
çözüm
Türkiye'de tar›m, ticaret, endüstri ve bay›nd›rl›k ifllerinin bir bütün olarak ele al›nmas›n›n nedeni, bu alanlardaki geliflmelerin birbirine ba¤l› olmas›d›r.
Cevap A
10.17
1929 ekonomik bunal›m› ve devletçi ekonomik model
1929’da ABD’de bafllayan ekonomik kriz dünya ülkeleri gibi ülkemizi de etkilemifltir. Kriz sonras›nda
tüm dünyada oldu¤u gibi ülkemizde de, devletçi,
müdahaleci ve korumac› politikalar uygulanmaya
baflland›.
Türkiye’de 1930 sonras›nda kapal› bir ekonomik
politika izlenmeye ve devletçilik ilkesi ön plana
ç›kar›lmaya baflland›. 1930’lu y›llar ‘Devletçilik’ dönemi olarak nitelendirilir.
eline geçti.
Merkez Bankas›, Devlet Sanayi Ofisi ve Türkiye Sanayi ve Kredi Bankas› kuruldu ve Türk Paras›n› Koruma Kanunu kabul edildi.
22 Nisan 1930’da Ankara Sanayi Kongresi düzenlenmifltir.
1933 y›l›nda Sümerbank kurulmufltur.
1935’de Atatürk’ün devletçilikle ilgili, “Devletçili¤in
manas› fludur: Fertlerin özel giriflimlerini esas tutmak, fakat büyük bir milletin ve genifl bir memleketin bütün ihtiyaçlar›n› ve birçok fleylerin yap›lmad›¤›n› göz önünde tutarak memleket ekonomisini devletin eline almas›.” demifltir.
1924 y›l›nda ç›kar›lan bir kanunla Anadolu demiryollar› ve Ergani Bak›r ‹flletmesi devletlefltirildi.
Daha sonra ‹zmir R›ht›m fiirketi (1933), ‹stanbul
R›ht›m fiirketi (1935), ‹zmir Havagaz› fiirketi (1936)
‹stanbul Telefon fiirketi (1936), ‹stanbul Elektrik
fiirketi (1938) ve ‹zmir Telefon ‹flletmesi (1938) sat›n al›nma yolu ile devletlefltirildi.
1926 y›l›nda fleker, petrol ve benzin tekeli devletin
Cumhuriyetin ilk y›llar›nda kurulan bir fabrika
I. Befl Y›ll›k Sanayi Plan›
17 Nisan 1934 uygulanmaya bafllanan I. Befl Y›ll›k
Sanayi Plan› ile ülke genelinde planl› sanayileflme-
87
YEN‹ TÜRK DEVLET‹’NDE KÜLTÜR VE TEfiK‹LAT
ye geçirildi. Kalk›nmada öncülük etmek üzere devlet taraf›ndan planlar haz›rland›.
I. Befl Y›ll›k Sanayi Plan›'nda tekstil, demir-çelik,
porselen-çini, klor, suni ipek, selüloz ve ka¤›t tesisleri, fleker, süngercilik ve gül sanayi gibi alanlar
yer ald›.
Bu giriflimler büyük ölçüde vergiler ve iç borçlanma ile gerçeklefltirildi. Ancak bu arada 1934’de
Sovyetler Birli¤i ve ‹ngiltere’den d›fl borç da sa¤land›.
Yeni Türk Devleti’nde birçok yeni banka kurulmufltur. Türkiye ‹fl Bankas› (1924), Türkiye Sanayi ve
Maadin Bankas› (1925), Merkez Bankas› (1930), ‹ller Bankas› (1933), Sümerbank (1933), Etibank
(1935) ve Halk Bankas› (1938), Cumhuriyetin ilk y›llar›nda Türkiye’de kurulan önemli bankalar aras›nda yer almaktad›r.
örnek soru
T ü r k i y e' d e, 1 9 29 y › l› n d a n i t ib a r en u y g u l a m a y a ko n u l a n k o r u y u c u g ü m r ü k p o l i t i k a s› ,
I. yerli mallar›n kullan›m›n› art›rma,
II. ticaret yap›lan devlet say›s›n› art›rma,
III. d›fl ticaret a盤›n› kapatma
fltir?
amaçlar›ndan hangilerine hizmet etmiflt
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
D) I ve III
C) Yaln›z III
E) I, II ve III
(ÖSS 2004)
çözüm
Türkiye'de, 1929 y›l›ndan itibaren uygulamaya konulan koruyucu gümrük politikas›, yerli mallar›n kullan›m›n› art›rma ve d›fl ticaret a盤›n› kapatma amaçlar›na hizmet etmifltir.
Cevap D
10.18
Cumhuriyet döneminde e¤itim
Milli Mücadele’nin baflar›ya ulaflmas›n› izleyen dönemde Türk toplumunu ça¤dafl uygarl›k düzeyine
ulaflt›rmak amac›yla köklü ink›lap hareketlerine giriflilmifltir.
Bu dönemde yap›lan düzenlemelerin ana hedefi
milli, ça¤dafl ve laik bir toplum meydana getirmekti.
Atatürk, e¤itimin temel amac›n› Türkiye’nin milli
varl›¤›n›n ve gelece¤inin korunmas› olarak de¤erlendirmifltir.
Bundan dolay›d›r ki, 1920’lerden itibaren gerek
TBMM’de, gerekse de çeflitli ö¤retmen topluluklar›na hitaben yapt›¤› konuflmalar›nda Atatürk, en
fazla e¤itimin millili¤i üzerinde durmufltur.
‹zmir'in 15 May›s 1919'da Yunanl›lar taraf›ndan iflgal edilmesinden hemen sonra, ‹stanbul'da ve ülkenin birçok yerinde yap›lan iflgali protesto mitinglerinde, ulema s›n›f› yan›nda ö¤retmenlerin de yer
ald›¤› görülür.
Erzurum ve Sivas Kongrelerine kat›lan delegeler
aras›nda ö¤retmenler de vard›r. 23 Nisan 1920'de
aç›lan TBMM'de bulunan milletvekillerinin 30
kadar› ö¤retmendi.
Atatürk Maarif Kongresi’nin aç›l›fl›nda, mevcut e¤itim sistemini elefltirerek ülkenin geri kalmas›nda
oynad›¤› role dikkat çekmifl, yeni devletin e¤itim
politikas›n›n milli olaca¤›n› vurgulam›flt›r.
Maarif Kongresi
Daha Milli Mücadele’nin devam etti¤i bir dönemde,
15 Temmuz 1921’de milli bir e¤itim program›n›n
oluflturulmas› amac›yla Ankara’da Maarif Kongresi
topland›.
Bu kongrede yurdun de¤iflik yörelerinden 250'den
fazla erkek ve kad›n ö¤retmen bir araya geldi.
88
Yunan güçlerinin Ankara’ya yaklaflt›¤› bir dönemde Maarif Kongresi’nin toplanmas›, e¤itim alan›nda yap›lacak çal›flmalar›n, iflgallerin sona erdirilmesi kadar önemli görüldü¤ünü gözler önüne sermektedir.
Atatürk, ö¤retmen ve ö¤rencilerle
YEN‹ TÜRK DEVLET‹’NDE KÜLTÜR VE TEfiK‹LAT
Maarif Kongresi’nde ele al›nan bafll›ca konular, ilkokul ve orta ö¤retim programlar› ile köy ö¤retmeni yetifltirilmesi idi.
Atatürk, bir konuflmas›nda, “En mühim, en esasl›
nokta e¤itim meselesidir. E¤itimdir ki bir milleti, ya
hür, ba¤›ms›z, flanl›, yüksek bir toplum halinde yaflat›r, ya da bir milleti esaret ve sefalete terk eder.”
diyerek e¤itimin öncelikli olmas› gerekti¤ini vurgulam›flt›r.
Cumhuriyet Dönemi E¤itim Felsefesi
Cumhuriyet ile beraber milli e¤itimin amac›, milli
egemenlik ve tam ba¤›ms›zl›k ilkelerini benimsemifl, milli birlik ve bütünlü¤e önem veren nesillerin
yetifltirilmesi olarak belirlenmifltir.
Atatürk 1922’de Meclis’te yapt›¤› bir konuflmas›nda, “Yetiflecek çocuklar›m›za ve gençlerimize görecekleri e¤itimin s›n›r› ne olursa olsun her fleyden
evvel Türkiye’nin ba¤›ms›zl›¤›na, kendi benli¤ine,
milli özelliklerine düflman olan bütün unsurlarla
mücadele etmek lüzumu ö¤retilmelidir.” demifltir.
Türk toplumunun ça¤dafllaflt›r›lmas› için e¤itimin
laik esaslara göre yeniden düzenlenmesi gerekti¤i
savunuldu.
Bu yöndeki giriflimlere a¤›rl›k verildi. Böylece ümmet toplumundan ulus toplumuna geçifl sa¤lanmaya çal›fl›ld›.
Bunlar›n yan› s›ra dönemin milli e¤itim politikas›n›n bir niteli¤i de halkç› olmas›d›r.
Bu nitelik, e¤itimde f›rsat eflitli¤inin oluflturulmas›
10.19
ve okullar›n bütün bireylere aç›k hale getirilmesi
anlay›fl›n› öne ç›kard›.
Cumhuriyetin ilk y›llar›nda e¤itim politikas›n›n tespiti için oluflturulan Misak-› Maarif’te e¤itim ve ö¤retimin hedeflerini belirleyen flu ilkelere yer verilmifltir:
– ‹lkö¤retimi genel hale getirmek,
– Herkese okuma yazma ö¤retmek,
– Vatandafllar› milliyetçi, halkç› ve cumhuriyetçi
yetifltirmek
örnek soru
Atatürk, Türk milletine gidece¤i yolu gösterirken,
"Dünyan›n her türlü ilminden, bulufllar›ndan, ilerlemelerinden yararlan›lacakt›r; ancak temel, kendi içimizden ç›kar›lmal›d›r." demifltir.
fll›¤›n, afla
fla¤› Atatürk bu sözüyle, milli e¤itimde ça¤dafll
d a k i l e r d e n h a n g i s i ü z e ri n e t e m e l l e n d i r i l m e s i g e r e k t i flt›r?
¤ini vurgulam›flt
A) Birlik ve bütünlük
B) Ulusall›k
C) Eflitlik
D) Laiklik
E) Sevgi ve sorumluluk
(ÖSS 2000)
çözüm
Atatürk, milli e¤itimde ça¤dafll›¤›n ulusall›k üzerine
temellendirmesi gerekti¤ini vurgulamaktad›r.
Cevap B
Tevhid-i Tedrisat Kanunu
lerde ‹mam Hatip okullar› aç›lmas› kararlaflt›r›ld›.
Osmanl› Devleti’nde son dönemde Avrupa tarz› yeni okullar›n yan›nda medreseler ve s›byan mektepleri de faaliyetlerini sürdürmüfltür.
– E¤itim devletin kontrol ve denetimine geçti.
Cumhuriyetin ilan› sonras›nda gerçeklefltirilen ink›laplar aras›nda e¤itimdeki geliflmeler önemli bir
yere sahiptir.
– Farkl› programlarla e¤itim yaparak ikili¤e yol
açan mektep-medrese ayr›l›¤›n›n önüne geçilmeye çal›fl›ld›.
Bu alandaki ilk önemli ad›m 3 Mart 1924’de kabul
edilen Tevhid-i Tedrisat (E¤itimin Birlefltirilmesi)
Kanunu‘dur.
– Osmanl› dönemindeki zararl› faaliyetleri ile dikkat çeken az›nl›k ve yabanc› okullar› denetim alt›na al›nd›.
TBMM’de kabul edilen bu kanun ile,
– Ö¤retmen okullar›n›n say›s› art›r›lmaya baflland›.
– Ülkedeki bütün okullar Milli E¤itim Bakanl›¤›’na
ba¤land›.
– Din adam› yetifltirmek için ‹stanbul Darülfünunu’na ba¤l› ‘‹lahiyat Fakültesi’ ile de¤iflik bölge-
– Medreselerin kapat›lmas› süreci bafllat›ld›.
– Ö¤retim birli¤ini ve laikleflmeyi önleyecek faktörler ortadan kald›r›ld›.
89
YEN‹ TÜRK DEVLET‹’NDE KÜLTÜR VE TEfiK‹LAT
– E¤itim programlar› milli ve laik esaslar çerçevesinde yeniden düzenlendi.
– Ders kitaplar› yeniden haz›rlanmaya baflland›.
– Cumhuriyet ideolojisini yerlefltirecek konulara
a¤›rl›k verildi.
Tevhid-i Tedrisat Kanunu’nu izleyen dönemde Milli E¤itim Bakanl›¤›’n›n elindeki okullar›n say›s› devlet taraf›ndan artt›r›lmaya çal›fl›lm›flt›r.
Medreseler ve di¤er dinî okullar da bu süreç içinde
kapat›lm›flt›r.
Cumhuriyetin ilk y›llar›nda gerçeklefltirilen giriflimlerle okullar›n dereceleri, e¤itimde kullan›lacak yeni müfredat programlar› yeniden belirlenmeye çal›fl›lm›flt›r.
örnek soru
T ü r k i y e C u m h u ri y e t i ' n d e ,
I. Ö¤retim Birli¤i Kanunu'nun kabul edilmesi,
II. tekke ve türbelerin kapat›lmas›,
III. medreselerin kapat›lmas›
flmelerinden hangilerinin kültür de¤iflm
flmesini ko geliflm
flt›rd›¤› savunulabilir?
laylaflt
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
D) II ve III
C) Yaln›z III
E) I, II ve III
(ÖSS 2003)
çözüm
Ö¤retim Birli¤i Kanunu'nun kabul edilmesi, tekke ve
türbelerin kapat›lmas›, medreselerin kapat›lmas›,
kültür de¤iflmesini kolaylaflt›rm›flt›r.
Cevap E
10.20
‹lk ve orta ö¤retimindeki geliflmeler
Mahalle mektepleri ile gerçeklefltirilen ilkö¤retim
istenilen amac› gerçeklefltirmiyordu. Okuma yazma oran› düflüktü. Bu nedenle ilk y›llarda üzerinde
en çok durulan konu ilkö¤retim olmufltur.
1926’da yat›l› olmayan ortaö¤retim okullar›nda
k›z-erkek ay›r›m› kald›r›larak karma ö¤retim getirildi. K›z liselerinin ö¤retim süresinin erkek liselerine eflit olmas› kabul edildi. K›z ve erkek lise programlar› ayn› olacak, yaln›z ilk k›s›mda k›zlar baz›
meslek dersleri göreceklerdi.
Bu dönemde önem verilen bir di¤er alan mesleki
ve teknik e¤itimdir. Bu konuda yabanc› uzmanlar›n
bilgi ve tecrübelerinden yararlan›ld›.
Bu amaçla 1924-26 y›llar› aras›nda Dewey genel
olarak milli e¤itim sistemi, Buyse ise mesleki e¤itim
ve tar›m okullar› ile ilgili çal›flmalar haz›rlad›.
Kuhne 1935 y›l›nda ö¤retmen yetifltirme, e¤itim
harcamalar› ve kad›nlar›n ifl e¤itimi konular›nda
çal›flmalar yapt›.
Atatürk bir k›z okulunu gezerken
Cumhuriyet, Osmanl› Devleti’nden 581’i kapal›
2345 iptidai okul devralm›flt›. Bu okullardaki ö¤retmenlerin üçte ikisi ö¤retmenlik e¤itimi görmemiflti. ‹ptidailerin ad› ilkokula çevrildi.
1924 tarihli ilkö¤retim müfredat›nda k›z ve erkek
ilkokullar› için ayr› programlar haz›rlanm›fl, k›z ilkokullar›n›n program›na “ev idaresi”, “dikifl, biçki,
nak›fl” dersleri eklenmiflti.
90
Ortaö¤retim, üçer y›ll›k ortaokul ve lise olarak iki
devreye ayr›ld›. Ortaokullar liseye, liseler de yüksek okullara ö¤renci haz›rlayan kurumlar olarak
ele al›nd›.
Cumhuriyetin ilk y›llar›nda ortaya koyulan çabalar
sonucunda okur-yazar oran› 1935’de % 19’a,
1940’da ise % 22’ye ç›kar›ld›.
Bu dönemde kad›nlar›n okur-yazar oran› erkeklere
nazaran oldukça düflüktü. 1935’de erkeklerdeki
oran % 23 kad›nlarda % 8 civar›ndayd›. Bu rakam
1950’lere gelindi¤inde erkeklerde % 55’e ç›karken
kad›nlarda % 25’e ulaflm›flt›r.
Cumhuriyetin ilk y›llar›nda köylerin ço¤una uzun y›llar okul yap›lamam›fl, ö¤retmen sa¤lanamam›flt›r.
YEN‹ TÜRK DEVLET‹’NDE KÜLTÜR VE TEfiK‹LAT
örnek soru
çözüm
fla¤›dakilerden hangi Medreselerin kapat›lmas›n›n afla
flt›rd›¤› savunulabilir?
sini kolaylaflt
A) Saltanat›n kald›r›lmas›n›
Yeni Türk Devleti’nde medreselerin kapat›lmas›, e¤itim ve ö¤retimin ulusallaflt›r›lmas›n› kolaylaflt›rm›flt›r.
Çünkü dini e¤itimin a¤›rl›kl› olarak verildi¤i medreseler, ümmetçi bir yaklafl›m tarz›n›n ürünü idi.
B) Cumhuriyetin ilan edilmesini
C) Yabanc› okullar›n›n aç›lmas›n›
Cevap D
D) E¤itim ve ö¤retimin ulusallaflt›r›lmas›n›
E) Yeni bir anayasa haz›rlanmas›n›
(ÖSS 2007/Sos-1)
10.21
Yeni Türk harfleri kabul ediliyor...
Cumhuriyetin ilk y›llar›nda kültürün ve dilin millilefltirilmesi çal›flmalar›na önem verildi. Latin
harfleri, 1 Kas›m 1928’de yeni Türk harfleri olarak
kabul edildi.
Dört ay süreli bu kurslarda okuma yazma, hesap,
sa¤l›k ve yurt bilgisi derslerine a¤›rl›k verildi. Ayr›ca Halk Odalar› aç›larak halka okuma al›flkanl›¤›
kazand›r›lmaya çal›fl›ld›.
Millet Mektepleri Aç›l›yor…
Meslek E¤itim Kurumlar›
1928 y›l›nda hem yeni harfleri ö¤retmek hem de
okur-yazar oran›n› artt›rmak amac›yla Millet Mektepleri aç›ld›. Yeni harfleri ö¤retmek için köylerde
12-45, kentlerde 16-45 yafllar› aras›ndaki herkesin
okuma-yazma belgesi almas› zorunlu hale getirildi.
Okulu olmayan yerlere gezici millet mektepleri
gönderilmifltir.
Cumhuriyet döneminin bafllar›nda önce Ankara,
Trabzon, Samsun, Adana gibi merkezlerde Ticaret
Ortaokullar› kurulmufl, daha sonra bu ticaret okullar›na lise s›n›flar› eklenerek Ticaret Lisesi oluflturulmufltur.
Say›lar› 40 civar›nda olan bu liselerde ticaret bankac›l›k, sigortac›l›k, ulafl›m gibi alanlarda uzman
yetifltirilmifltir.
Ayr›ca ticari alanda faaliyet gösteren ö¤retim kurumlar›na Ticaret ve Turizm Yüksek Ö¤retmen
okullar› ile ‹ktisadi ve Ticari ilimler Akademileri
örnek gösterilebilir.
Cumhuriyetin ilk y›llar›nda K›z Hayat Mektepleri,
Çiçekçilik, Sepetçilik Mektebi gibi baz› denemelerde bulunuldu.
Yeni Türk harfleri halka tan›t›l›yor.
10.22 Yüksek
1927 y›l›ndan itibaren de k›z sanat okullar›, k›z enstitüleri, k›z olgunlaflma enstitüleri ve k›z teknik ö¤retmen okullar› gibi kurumlarla örgün bir k›z e¤itimi uygulanmaya baflland›.
ö¤retimdeki geliflmeler
Modern bir toplum meydana getirecek kadrolar›
yetifltirmek ve bilimsel zihniyeti yerlefltirmek için
yüksek ö¤retimde düzenlemelere gidildi. Darülfünun’da reform yap›lmas›na karar verildi.
Atatürk TBMM’de yapt›¤› bir konuflmas›nda “Üni-
versite tesisine verdi¤imiz ehemmiyeti beyan etmek isterim. Yar›m tedbirlerin k›s›r oldu¤una flüphe yoktur. Bütün ifllerimizde oldu¤u gibi maarifte
ve kurulan üniversitede de radikal tedbirlerle yürümek kati karar›m›zd›r.” demifltir.
91
YEN‹ TÜRK DEVLET‹’NDE KÜLTÜR VE TEfiK‹LAT
Hukuk Fakülteleri olarak yeniden teflkilatland›r›ld›.
Tevhid-i Tedrisat Kanunu gere¤i aç›lan ‹lahiyat Fakültesi ‹slam Tetkikleri Enstitüsü olarak düzenlendi.
1934’te Ankara’daki Hukuk Mektebi Hukuk Fakültesi haline getirildi. Yüksek Ziraat Mektebi 1933’te
Yüksek Ziraat Enstitüsü olarak düzenlendi.
Türk dilinin ve tarihinin bilimsel metotlarla araflt›r›lmas› için 1936’da Ankara’da Dil ve Tarih-Co¤rafya Fakültesi kuruldu. Mülkiye Mektebi, Siyasal Bilgiler Okulu olarak Ankara’da yeniden düzenlendi.
‹stanbul Üniversitesi
Bu amaçla Türkiye’ye davet edilen ‹sviçreli profesör Malche, darülfünunu de¤erlendiren raporunu
1932’de hükümete sundu.
31 May›s 1933’de darülfünunun yerine ‹stanbul Üniversitesi kuruldu. Üniversite, Edebiyat, Fen, T›p ve
10.23 Az›nl›k
Bu arada Almanya’da Nazi bask›s›ndan kaçan Alman bilim adamlar›n› bir k›sm› ile Türkiye’ye davet
edildi. Türkiye’ye gelen bu profesörler ‹stanbul ve
Ankara’daki üniversitelerde görevlendirilmifltir.
ve yabanc› okullar›
Dini propaganda yapmamalar› ve devletin kanunlar›na uymalar› flartlar›yla Rum, Ermeni ve Yahudilere ait az›nl›k okullar› ve yabanc› okullar Lozan’da
al›nan karar uyar›nca Türkiye’deki faaliyetlerini
sürdürebileceklerdi.
Tevhid-i Tedrisat Kanunu az›nl›k ve yabanc› okullar›nda da uyguland›. Yabanc› okullar dini propaganda yapmalar› engellenerek devlet denetimi alt›na
al›nd›.
Bu maksatla yabanc› okullar›n uymalar› gereken
genelgeler yay›nland›.
Buna göre;
– Yabanc› okullar›n s›n›flar›nda yer alan dini semboller kald›r›ld›.
10.24 Cumhuriyet
– Müslüman ö¤rencilerin bu okullardaki dini ayinlere kat›lmalar› yasakland›.
– Milli kültürü korumak için Türkçe, Türk Tarih ve
Co¤rafyas› derslerinin Türkçe olarak, Türk ö¤retmenler taraf›ndan okutulmas› zorunlulu¤u
getirildi.
– Bu okullarda yabanc› müdür yan›nda MEB taraf›ndan atanan bir Türk müdür yard›mc›s› bulunduracaklard›.
Bu do¤rultuda yap›lan denetimler sonucunda kurallara uymayan okullar kapat›ld›. Söz konusu uygulamalara karfl› ç›kan ülkeler uyar›larak, konunun
bir iç mesele oldu¤u ve okullar›n bu yöndeki faaliyetlerine izin verilmeyece¤i ifade edildi.
dönemi Türk sanat›
Türkiye Cumhuriyeti'nin kuruluflunda sanat önemli bir konu olarak ele al›nm›flt›r. Atatürk'ün konuflmalar› bu yaklafl›m›n izlerini tafl›r.
92
Ankara Üniversitesi’ni meydana getiren bu okullarla Türkiye’de yüksek ö¤renimin gelifltirilmesi
sa¤land›.
Sanat E¤itiminde Avrupal› Uzmanlar
Müzecilik ve Müzeler
Resim e¤itimi alan›nda Alman Prof. Frey ve Prof.
Stiehler, müzik alan›nda Alman Prof. Paul Hindemith ve Macar Bela Bartok yurda getirildi.
Müzeler, sanatsal ve kültürel zenginliklerin korunmas›, gelecek kuflaklara aktar›lmas›, sanat ve kültür e¤itiminde yararlan›lmas› yönlerinden önemli
kurumlard›r.
1939'da tiyatro ve opera alan›nda Alman Prof. Carl
Ebert Türkiye'ye getirildi. Bu isimler gerçeklefltirdikleri etkinliklerle Türk sanat yaflam›n›n geliflmesine katk›da bulunmufllard›r.
YEN‹ TÜRK DEVLET‹’NDE KÜLTÜR VE TEfiK‹LAT
1927'de Viyana Güzel Sanatlar Akademisinden mimar Prof. Dr. Ernest Egli, "Mektep Mimarisi Bürosu"nun bafl›na getirilmifl ve okullar için, e¤itim niteliklerine uygun binalar›n yap›lmas› amaçlanm›flt›r.
zel Sanatlar Akademisi’nden befl ressam Paris’e
gönderilmifltir.
fiehircilik ve Müzecilik Çabalar›
Cumhuriyet’in 10. Y›l›’nda Anadolu'ya “Yurt Gezileri” ad› alt›nda ressamlar gönderildi. Yap›lan resimler, “Türk ‹nk›lap Sergisi” ad› alt›nda sergilendi.
Alman flehirci Jantsen'i getirterek Ankara'ya ça¤dafl bir görünüm vermeyi amaçlayan Mustafa Kemal, Mart 1923'de bu konuda hedeflerini ortaya
koymufl, amac›n› “vatan›n önemli merkezlerinde
modern kitapl›klar, konservatuarlar, müzeler, güzel sanatlar sergileri kurmak, bütün ülkeyi bas›mevleri ile donatmak” olarak belirlemifltir.
Bu y›ldan itibaren, her y›l Akademi Resim ve Heykel bölümü mezunlar›ndan baflar›l› olanlar Avrupa
sanat merkezlerine gönderildi.
Ankara Etno¤rafya Müzesi
Di¤er Sanat Dallar›
‹stanbul Arkeoloji Müzesi
Müzecili¤e cumhuriyetle birlikte önem verilmifl,
1923'de Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi, ard›ndan da Antalya, Bursa ve Edirne Arkeoloji müzeleri kurulmufltur.
1927'de Ankara Etno¤rafya Müzesi, 1937'de ise ‹stanbul Resim ve Heykel Müzesi kurulmufltur.
Ankara cumhuriyetin ilk y›llar›nda sanatç›lar›n u¤ra¤› haline getirilmeye çal›fl›lm›flt›r. fiehre yabanc›
heykelciler de ça¤r›lm›fl ve yar›flmalar düzenlenmifltir. Binalara sanat yap›tlar› girmeye, cadde ve
meydanlara heykeller yerlefltirilmeye bafllanm›flt›r.
Atatürk tiyatro, müzik, Karagöz, halkoyunlar› gibi
güzel sanatlar›n bütün alanlar›yla yak›ndan ilgilenmifltir. Tiyatro ve sinemaya da önem vermifltir.
1 Nisan 1924’te Topkap› Saray› eflyalar› ile birlikte
müzeye çevrildi. 1925'de Eski fiark Eserleri Müzesi, 1926'da Konya Mevlana, Tokat, Amasra ve Sinop müzeleri aç›ld›. 1927'de ‹slam Eserleri Müzesi,
‹zmir, Sivas, 1929'da Kayseri, 1931'de Afyon,
1934'de Efes, Diyarbak›r, 1935'de Manisa, Silifke,
Isparta müzeleri aç›ld›. 1937'de Dolmabahçe Saray›'n›n bir bölümü Resim ve Heykel Müzesi olarak
düzenlendi.
Muhsin Ertu¤rul, Bedia Muvahhit gibi isimlerin birçok oyununu takip eden Atatürk, sineman›n gelece¤ini vurgulam›flt›r.
Resim ve Heykel
Atatürk, “Efendiler, herkes mebus olabilir, baflvekil
olabilir ve hatta reisicumhur olabilir ama sanatkar
olamaz, sanatkar el öpmez, eli öpülür.” demifltir.
Cumhuriyet Dönemi’nde resim ve heykel sanatlar›na ve e¤itimine büyük önem verilmifltir.
Cumhuriyet Dönemi’nde müzik alan›nda da giriflimlerde bulunulmufl, Bat› müzi¤inin ülkede yayg›nlaflt›r›lmas› için çaba harcanm›flt›r. Bu arada
Türk müzi¤inin ça¤dafllaflt›r›lmas› ad›na yeni kurulan konservatuarlar üzerinden çal›flmalar yap›lm›flt›r.
1924’de resim konusunda yetifltirilmek üzere, Gü-
93
KAVRAMA TEST‹
( 10.1 - 10.24 )
1.
‹lk TBMM’de, birbirinden oldukça farkl› ideolojilerden ve mesleklerden olan milletvekilleri tek bir amaç
etraf›nda bir araya gelebilmifltir.
4.
– saltanat›n kald›r›lmas›,
– TBMM'nin aç›lmas›,
me d e ,
Bu geliflflm
– cumhuriyetin ilan›
I. Türkçülük düflüncesinin güç kazanmas›,
– halifeli¤in kald›r›lmas›
II. ulusal ba¤›ms›zl›¤›n sa¤lanmas›n›n ortak bir
hedef olarak görülmesi,
melerin ortak sonucu aflflaa¤›dakilerden hangisi geliflflm
dir?
III. iflgallerin sona erdirilmesine çal›fl›lmas›
A) Siyasal partilerin kurulmas›
d u r u m l a r › n d a n h a n g i le r i n i n r o l ü n d e n s ö z d i l e b i l i r ?
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
D) I ve II
Türkiye’de,
B) Ekonomik alanda düzenlemeler yap›lmas›
C) Yaln›z III
C) Meclis hükümeti sisteminin benimsenmesi
E) II ve III
D) TBMM'nin otoritesinin güçlendirilememesi
E) Ulusal egemenlik ilkesinin hayata geçirilmesi
2.
1921 y›l›nda TBMM taraf›ndan kabul edilen Teflkilat›-› Esasi’de, “Türkiye'de ulusal iradeyi ulus ad›na
temsil eden tek yetkili organ TBMM'dir." ifadesi yer
alm›flt›r.
5.
Bu çaban›n,
I. hükümetin denetlenebilmesinin sa¤lanmas›,
B u b il g iy e g ö r e ,
I. TBMM’nin halka dayal› olarak çal›flaca¤› vurgulanm›flt›r.
II. Meclis'te yaflanabilecek görüfl ayr›l›klar›n›n önüne geçilmesi,
II. Meclis güçler birli¤i ilkesini benimsemifltir.
III. ekonomik yap›n›n güçlendirilmesi
III. Saltanat makam›n›n yetkileri korunmufltur.
a m a ç la r › n d a n h a n g i l e r i n e y ö n e l i k o l d u ¤ u s ö y le n e b i lir?
yarg›lar›ndan hangilerine ulaflfl››labilir?
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
D) I ve II
A) Yaln›z I
C) Yaln›z III
Türkiye Cumhuriyeti'ni kuranlar›n temel amac› kiflilerin egemenli¤inden halk egemenli¤ine geçilmesini
sa¤lamakt›.
C) I ve III
E) I, II ve III
Cumhuriyet Dönemi ’nde görülen,
– Tekke ve zaviyelerin kapat›lmas›,
– fieyh, dervifl, mürid, çelebi, seyyid gibi ünvanlar›n yasaklanmas›
Aflflaa¤›daki düzenlemelerden hangisi bu amaç do¤rul tusunda yap›lm›flfltt›r?
melerinin ortak yönü aflflaa¤›dakilerden hangisidir?
geliflflm
A) Erkan-› Harbiye Vekaleti'nin kald›r›lmas›
B) Milli bilincin uyanmas›na ortam haz›rlamalar›
B) Tekke ve zaviyelerin kapat›lmas›
C) Toplumsal ça¤dafllaflmaya yönelik olmalar›
C) ‹stiklal Mahkemeleri'nin oluflturulmas›
D) Cumhuriyetçilik ilkesi ile ilgili olmalar›
D) Saltanat kurumunun kald›r›lmas›
E) Mustafa Kemal’in lider olmas›na imkan haz›rlamalar›
E) Misak-› ‹ktisadi'nin kabul edilmesi
94
B) I ve II
D) II ve III
E) II ve III
6.
3.
Cumhuriyetin ilk y›llar›nda Türkiye'de çok partili siyasal yaflama geçilmesi için baz› giriflimlerde bulunulmufltur.
A) Anadolu’da ayaklanma ç›kmas›na etki etmeleri
YEN‹ TÜRK DEVLET‹’NDE KÜLTÜR VE TEfiK‹LAT
7.
10 . ‹zmir ‹ktisat Kongresi’nde al›nan kararlardan baz›lar›
C u m h u r i y e t D ö n e m i’ n d e g ö r ü le n ,
flunlard›r:
I. fiapka Kanunu'nun ç›kar›lmas›,
– Hammaddesi ülkede bulunan ifl kollar› öne
ç›kar›lacakt›r.
II. Medeni Kanun'un kabulü,
III. medreselerin kapat›lmas›
– Devlet taraf›ndan bankalar kurulacakt›r.
ma
düzenlemelerinden hangileri toplumsal ça¤daflflllaflflm
a m a c › n a y ö n e li k t ir ?
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
D) I ve II
C) Yaln›z III
E) I, II ve III
– Yabanc› kurulufllar millilefltirilecektir.
B u b il g il e r e g ö r e ,
I. Özel sektör yat›r›mlar› s›n›rland›r›lm›flt›r.
II. Yerli sanayinin kurulmas› hedeflenmifltir.
III. Ulusçuluk düflüncesi ekonomik alanda önem
kazanm›flt›r.
yarg›lar›ndan hangilerine ulaflfl››labilir?
8.
TB MM t a raf › nd an 1926 y› l › nda k abul edi l en Tür k
M e d e n i K a nu n u ' n un ,
I. mirasta k›z ve erkek çocuklar aras›nda eflitlik
sa¤lama,
II. kad›nlara boflanma hakk› sa¤lama,
III. sosyal alanda kad›n-erkek eflitli¤ini sa¤lama
üncesi ile iliflflkki hedeflerinden hangileri halkç›l›k düflflü
le n d ir il e b ili r ?
A) Yaln›z I
C) Yaln›z III
B) Yaln›z II
D) I ve II
E) I, II ve III
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
D) I ve II
C) Yaln›z III
E) II ve III
11 . Cumhuriyet döneminde özel sektörün yat›r›m gücünü art›rmak için Teflvik-i Sanayi Kanunu haz›rlanm›flt›r. Ancak bu çal›flmalar k›sa vadede sonuçsuz kalm›flt›r.
Buna göre,
I. Özel sektör geliflmifl imkanlara sahip de¤ildir.
II. Halk›n elinde yeterli sermaye birikimi bulunmamaktad›r.
III. Yabanc› yat›r›mc›n›n önü aç›lm›flt›r.
yarg›lar›ndan hangilerine ulaflfl››labilir?
A) Yaln›z I
9.
Yeni Türk Devleti'nin ilk y›llar›nda hukuk alan›nda
gerçeklefltirilen yenilik giriflimlerinde laiklik düflüncesi ön planda tutulmufltur.
Buna göre, hukuki düzenlemelerde aflflaa¤›dakilerden
h a n g i s i n i n d i k k a te a l › n d › ¤ › s a v u n u l a b il i r ?
B) Yaln›z II
D) I ve II
C) Yaln›z III
E) II ve III
12 . Türkiye'de 1925 y›l›ndan itibaren medreselerin faaliyetlerinin sona erdi¤i görülür.
A) Uluslararas› bar›fl›n korunmas›
me aflflaa¤›dakilerden hangisine ortam
Yaflflaanan bu geliflflm
haz›rlam›flfltt›r?
B) Ekonomik iliflkilerin gelifltirilmesi
A) E¤itim siteminin ça¤dafllaflt›r›lmas›na
C) Toplumsal ça¤dafllaflman›n sa¤lanmas›
B) Toplumsal ayr›cal›klar›n sona erdirilmesine
D) Halk›n yönetime kat›l›m›n›n sa¤lanmas›
C) Siyasi istikrar›n korunmas›na
E) Askeri ve siyasi etkinli¤ini art›r›lmas›
D) Az›nl›k okullar›n›n denetim alt›na al›nmas›na
E) Ülkede yabanc› okullar›n say›s›n›n artmas›na
E-A-D / E-A-C / E-E-C / E-D-A
95
.