KUTLU DOĞUM HAFTASI “HZ. PEYGAMBER VE İNSAN ONURU

KUTLU DOĞUM HAFTASI
“HZ. PEYGAMBER
VE İNSAN ONURU”
SEMPOZYUMU
(19-21 NİSAN 2013)
KONYA
DİYANET İŞLERİ BAŞKANLIĞI YAYINLARI / 1044
İLMİ ESERLER: 165
Tashih:
Sedat MEMİŞ
Hacı Duran NAMLI
Grafik & Tasarım:
Abdullah PAÇACI
Baskı:
Kalkan Matbaacılık San. Tic. Ltd. Şti.
(0312) 341 92 34
1. Baskı Ankara 2014
ISBN
2014-06-Y-0003-1044
978-975-19-6234-8
Sertifika No: 12930
Eser İnceleme Komisyonu Kararı
15.07.2014/34
© Diyanet İşleri Başkanlığı
İletişim:
Dini Yayınlar Genel Müdürlüğü
Basılı Yayınlar Daire Başkanlığı
Tel: (0 312) 295 72 93 - 94
Faks: (0 312) 284 72 88
e-posta: diniyayinlar@diyanet.gov.tr
1- İNSANIN ALLAH’IN HALIFESI OLDUĞU
DÜŞÜNCESINE SUFI BIR YORUM (N. DAYE ÖRNEĞI)
Prof. Dr. Celal KIRCA1
GİRİŞ
İnsan, önemli ve değerli bir varlıktır. Bu önem ve değer onun diğer varlıklar karşısında sahip olduğu konumdan ve ontolojik yapısından kaynaklanır. Müslüman bir
insan için bu durum, bundan da öte bir anlam ifade eder. Zira kendisi için bir inanç
ve bir bilgi objesi olan Kur’an, ona insanın mahlukatın pek çoğundan üstün olduğu,2
bütün varlıkların onun hizmetine verildiği,3 vücut azalarının düzgün ve dengeli olduğu,4
en güzel şekilde yaratıldığı, 5 kendisine Allah’ın ruhundan üflendiği,6 ihtiyaç duyduğu
her şeyin kendisine verildiği,7 ve nihayet yeryüzüne Allah tarafından halife yapıldığı8
bilgisini verir. Bu nedenle İslam düşünce tarihinde insanın merkeze alındığı birçok
düşünce sisteminin varlığına şahit oluruz. Nitekim konumu itibarıyla insanın Allah
karşısında kul, birey karşında insan ve yeryüzünde halife oluşu ile ilgili yapılan yorumlarda bunu açıkça görürüz. İnsanı tanımlamak için kullanılan kul, insan ve halife
kimlikleri arasında insanın halife oluşu en fazla yoruma açık olan bir konu olmuştur.
Özellikle insanın yeryüzüne halife kılındığı bilgisini içeren Bakara suresinin 30. ayeti ile
ilgili yorum farklılıkları bunun açık bir göstergesidir. Bu nedenle bu ayetin anlaşılması,
sorunlu bir görünüm arz eder.
1
2
3
4
5
6
7
8
Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Emekli Öğretim Üyesi.
İsra, 17/70.
Casiye, 45/13.
İnfitar, 82/7.
Tin, 95/4.
Hicr, 15/29; Sad, 38/72.
İbrahim, 14/34.
Bakara, 2/30.
417
Altıncı Oturum
Buradaki sorun insanın halife oluşunda değil, kimin halifesi oluşunda odaklanmaktadır. Nitekim insan kimin halifesidir? sorusuna verilen cevaplarda bu düşünce
farklılıkları rahatlıkla görebilmekteyiz. Ancak ayrıntıları dikkate almadan bu düşünce farklılıklarını kategorize ettiğimizde iki ana görüşün var olduğunu görürüz. Bu iki
düşünceden birincisi, insanın Allah’ın halifesi olduğu, diğeri ise Allah’ın halifesi değil,
başka varlıklara halife olduğu düşüncesidir. Bunlardan insanın Allah’ın halifesi olduğu düşüncesi, en fazla öne çıkan ya da çıkartılan bir düşünce tarzıdır. Özellikle sufi
gelenek, bu düşünce tarzının yaygınlaşmasında etkin rol oynamıştır. Zira bu düşünce
tarzı, onlara göre insanın onurlu bir “statü”ye sahip oluşunu simgelemekte ve onun
varlıksal değerini ve önemini göstermektedir. Bu nedenledir ki pek çok sufi düşünür
ve bilim adamı tarafından benimsenmiş ve savunulmuştur. Ancak bunlar arasında
bu düşünceyi benimseyen ve kendine özgü bir sistematikle yorumlayan Necmeddin
Daye’nin ayrı bir yeri ve önemi mevcuttur. Özellikle insanın değer ve önemini sahip
olduğu statü ve sorumlulukla açıklayan yorumu, Kur’an merkezli anlama yöntemi
açısından bazı sorunları ihtiva etse de; hem sufi düşünce tarzına yaptığı katkı hem
de günümüz insanına verdiği mesaj açısından önem arz eder. Zira bu yorum, bireyci
olan ama bireyselci olamayan, benmerkezci olmayı biz merkezci olmaya tercih eden,
duygularını aklına tabi kılma yerine aklını duygularına tabi kılan, kişiliği önceleme
yerine farklı kimlikleri önceleyen ve buna göre hayat anlayışını ve tarzını düzenleyen
çağımız insanına, farklı bakış açıları kazandıracak bir niteliğe sahiptir.
1. İNSANIN HALIFE OLUŞU İLE İLGILI GÖRÜŞLER
Halife, önün zıddı olan arka anlamındaki “half ” kökünden türetilmiş bir sözcüktür. Kur’an’da bu kökten türetilmiş birçok kelime mevcuttur ve farklı anlamlarda
kullanıldığı görülmektedir. Mesela yönetmek;9 dönmek, caymak;10 muhalefet etmek,
aykırı davranmak;11 kaçmak, geri kalmak;12 ayrılığa ve anlaşmazlığa düşmek;13 ardından
gelmek, yerine geçmek14 anlamlarını bu bağlamda zikredebiliriz.
Halife bilindiği gibi birinin yerine geçen demektir, çoğulu, “hâlâif ” veya “hulefa”dır.
Bu kelime Arapça dil mantığına uygun olarak hem ism-i fail, hem de ism-i meful olarak kullanılabilmektedir. İsm-i fail olarak kullanıldığında, “yerine geçen”; ism-i mefül
olarak kullanıldığında ise “yerine geçilen” anlamlarını ihtiva eder. Ancak bu sözcüğün
9
10
11
12
13
14
Enam, 6/165; Sad, 38/26.
İbrahim, 14/22; Taha, 20/86.
Hud, 11/88; Nur, 24/63.
Taha, 20/97; Feth, 48/11.
Tevbe, 9/120; Bakara, 2/213.
Araf, 7/169; Meryem, 19/59.
418
İslam’da Onur Kavramı: Tasavvuf Bağlamında
“birinin yerine geçerek işini ve görevini devam ettiren” anlamında terimleştirildiği, siyasette ve tasavvufta yaygın olarak kullanıldığı da hepimizin malumudur.15 Ancak halife
sözcüğünün farklı anlamlarda kullanılması ve yorumcuların ön kabulleri ve ideolojik
yaklaşım tarzları nedeniyle “yeryüzünde bir halife kılacağım” ayetinin ne dediğinden
ziyade ne demek istediğinin anlaşılması ve yorumlanması, sorunlu bir görünüm arz
eder. Ayrıca ayette geçen “ca’l” sözcüğüne verilen anlam farklılıklarını da buna ilave
ettiğimizde ayetin anlaşılması daha da sorunlu bir hale gelmektedir.
İnsanın Allah’ın halifesi olmadığı düşüncesine sahip olanlar, ilk insan Hz.Âdem’in
kendisinden önce yeryüzünde yaşamış olan varlıklara halef olduğunu söylerler. Ancak
Hz. Âdem’in selefinin kim olduğu konusunda görüş birliği içinde olmadıkları görülür.
Kimi yorumcu, Hz. Âdem’in yeryüzünde yaşayan cinlere;16 kimi yorumcu meleklere,17
kimi yorumcu ise bir tür konuşan canlıya18 halife olduğuna kaildirler. Kimileri de
birbirini takip edecek nesillerden her birinin diğerine halef olduğunu19 söylerler.
Bunlardan birinci anlayışa göre, yeryüzünün ilk sakinleri cinlerdir. Cinler, yeryüzünde bozgunculuk çıkarıp kan döktükleri için, Allah bunların üzerine meleklerden
oluşan bir ordu göndermiş ve onlar da cinleri mağlup etmiştir. Daha sonra Allah, Hz.
Âdem’i ve onun soyunu cinlerin yerine yeryüzüne halife yapmıştır. Diğer görüşe göre,
yeryüzünde melekler bulunmaktaydı. Onların Allah tarafından semaya çekilmesiyle
Hz. Âdem yer yüzüne halife kılınmıştır. Bir diğer görüşe göre ise, Hz. Âdem’den önce
yeryüzünde bir çeşit konuşan canlı/ el-hayvânu’n-nâtık bulunuyordu. Yok olup giden
bu canlının yerine Hz. Âdem halife yapılmıştır. Hiç şüphesiz bu görüşün özellikle
tartışıldığını ve sorgulandığını da hatırlatmak isteriz.20
İnsanın Allah’ın halifesi olduğu düşüncesinde olanlar ise, Hz. Âdem’in, yeryüzünde kendisinden önce yaşamış olan bir canlı türün halifesi değil, Allah’ın halifesi
olduğuna kaildirler. Bu düşüncede olanların görüşünü, Elmalılı Hamdi Yazır, şu
ifadelerle özetlemektedir:
“Yeryüzünde bir halife yapacağım, bir halife tayin edeceğim” ayetinin anlamı kendi irademden kudret ve sıfatımdan ona bazı salahiyetler vereceğim, o bana izafeten,
15 bk. Ali Bardakoğlu, Halife, İslami Kavramlar, Ankara 1997, s. 281-282; Süleyman Uludağ, Halife,
DİA, İstanbul 1997, 15/299-300.
16 Ebu Cafer Muhammed b. Cerir et-Taberî, Camiu’l Beyan an Te’vili’l Kur’an, Mısır 1968, 1/199.
17 Muhammed b. Ahmed el-Kurtubi, el-Camiu’l Ahkami’l Kur’an, Beyrut, Tsz.1/263.
18 Reşid Rıza, Tefsiru’l Menar, Beyrut, Trs.1/257-258.
19 Taberî,1/200; İbn Kesir, Tefsiru’l Kur’ani’l Azim, Tahkik; M. Ahmed Aşur ve diğerleri, Kahire
Trz.1/99.
20 bk. Reşid Rıza, 1/258
419
Altıncı Oturum
bana niyabeten mahlukatım üzerinde birtakım tasarrufata sahip olacak, benim namıma
ahkamımı icra ve tenfiz eyleyecek, o bu hususta asil olmayacak, kendi zatı ve şahsı
namına bi’l-asâle icrayı ahkam eyleyecek değil, ancak benim bir naibim, bir kalfam
olacak, iradesiyle benim irademi, benim emirlerimi benim kanunlarımı tatbikata memur bulunacak, sonra onun arkasından gelenler ve ona halef olarak aynı vazifeyi icra
edecek olanlar bulunacaktır.”21
N. Daye bu iki düşünce tarzından, insanın Allah’ın halifesi olduğu düşüncesini
tercih etmiş olan sufi bir bilim adamıdır. Asıl adı, Ebu Bekr Abdullah b. Şahaver erRâzi’dir (ö.654/1256). Ancak Necmeddin Daye olarak tanınmaktadır.22 Kübreviyye
tarikatının önemli simalarından da biridir. Daye’yi diğerlerinden farklı kılan şüphesiz
bu düşünceye sahip oluşu değildir. Zira bu düşünceye sahip pek çok sufi bilim adamı
mevcuttur. Ancak onu farkı kılan bu düşünce tarzını kendine özgü bir mantık dokusu
ile açıklamaya çalışmış olmasıdır Nitekim onun, “Menârâtü’s-Sairîn ve Makâmâtü’t
Tâirîn” isimli eserinin altıncı bölümünü “halifeliğin insana aidiyeti” konusuna ayırdığı ve bu konuyu temelsiz bırakmamak için de kitabının beşinci bölümünde insanı
ontolojik yönüyle tanıtmaya çalıştığı, ve onun halife oluşunu bu eksene dayandırdığı
görülmektedir. 23
2. N. DAYE’YE GÖRE İNSAN
N. Daye’ye göre insan, ruh ve maddeden müteşekkil bir varlıktır. Ancak insan, ruhu yönüyle âlem-i kebîr/büyük âlemdir. Çünkü ruh, âlemin menşeidir.
İlahî kudrete ait “kün” (ol) emrinin taalluk ettiği ilk şey, ruhtur. Bu ruh da Hz.
Muhammed’e aittir. Bu anlayış bilindiği gibi sufi düşünce tarzının genel kabulüdür.
İnsan, varlığı itibarıyla âlem-i suğra/ küçük âlemdir. Zira varlık âlemine nispetle kendisi küçüktür. Fakat varlığı ve özü itibarıyla gerçek âlemin bir nüshasıdır. Zira âlemde
bulunan her şey, insanda mevcuttur. Buna örnek olarak da dört unsuru /anasır-ı erbaayı
zikre­den ve bu konuda bilinen o klâsik felsefi görüşü nakleden Daye, insan anlayışını
Kur’an’da ifadesini bulan ve ilk insan Hz. Âdem’in yaradılışını anlatan “ İnni halikun
beşeran/Bir beşer yaratacağım”24 ayetine dayandırır. Böylece Yaratan-yaratılan ilişkisine (ontolojik ilişkiye) dikkatimi­zi çekmek ister.
Kâinatın yaradılış amacını ve hikme­tini de bu ayete dayandıran Daye, bunun
gerekçesini “insanın feyz-i ilahîyi almaya müsait tek varlık” oluşuna bağlar. Ona göre
21 Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, İstanbul 1935, 1/299.
22 Mehmet Okuyan, Necmeddin-i Daye, DİA, İstanbul 2006, 32/496-497.
23 Ebu Bekr Abdullah b. Şahaver er-Râzi (N. Daye), Menârâtu’s Sâirîn ve Makâmâtu’t Tâirîn,
Tahkik Said Abdülfettah, Kahire 1999 s. 231-245.
24Hicr,15/28.
420
İslam’da Onur Kavramı: Tasavvuf Bağlamında
insanın, feyz-i ilahîyi almaya müsait tek varlık oluşu demek, cüz’î iradeye ve buna
bağlı olarak da sorumluluğa sahip bir varlık oluşu demektir. Bu sebeple insan, marifet
için yaratılmıştır. Daye’yi bu sonuca götü­ren şey ise, hadis diye nakledilen “Bilinmeyi
sevdim ve bilinmek için varlık âlemini yarattım.” sözü­nün içeriğidir. Daye’ye göre
Hz. Âdem, sembol kişidir. Allah insanın/Hz. Âdem’in vücudunu yaratıp tesviye ettikten sonra, ona ruhundan nefyetmiştir. Böylece insan/Hz. Âdem, feyz-i ilahîyi almaya
müsait bir ya­pıya kavuşmuştur. Onun feyz-i ilahîyi almaya müsait oluşu, Yaratıcı’nın
kendisine ruhundan nefyetmesi sebebiyledir. İnsan bu sebeple sorumlu bir varlık ol­
muştur. Çünkü sorumluluk, çok yüce bir mertebedir ve insan bu yüce mertebeye
ancak “hilâfet” sırrıyla erişmiştir.
Daye’ye göre marifet için var edilen insanın haricindeki diğer varlıklar, insana
tabi olmak ve onun emrini ye­rine getirmek için yaratılmışlardır. Nitekim bu gerçek,
kâinata bakıl­dığında açıkça görülecektir. Bu sebeple insan, âlem-i kebîrdir; âlem de
insan-ı kebîridir.
3. İNSANIN HALIFELIĞI
Daye’ye göre insan, varlık katmanları ara­sındaki üstün konumuna ancak halifelik
görevi dolayısı ile erişmiştir ve görev de sadece insana aittir. Zira Allah Teâlâ Kur’an’da
“Ben yeryüzünde bir halife kılacağım.”25 buyurarak insanoğlunun yeryüzündeki
görevinin halifelik olduğunu açıkça beyan etmiş ve hilâfetin ancak insana özgü bir
makam olduğunu açık­lamıştır. Hilâfete seçilen varlık/insan, hem göğe/ulvî âleme
hem de yeryüzüne ait bir yarlıktır. Buna mukabil melekler, sadece ulvî âleme, hayvanlar ise sa­dece yeryüzüne ait varlıklardır. Cenab-ı Hak, “Ben yeryü­zünde bir halife
kılacağım.” diyerek, bu hususu meleklere anlatmak istemiştir.
Ayette “ca’l” sözcüğü kullanılmıştır. Bu sözcük, anlam itibarıyla hem hâlikiyeti
hem de hâlikiyetin dışında artı bir şeyi içermektedir. Bu artı şey ise, insanın diğer
varlık­lar karşısında artı bir nitelikle yaratılmış olmasını ifade eder. Çünkü her varlık
için hilâfet söz konusu değildir. Cenab-ı Hak’ın, Hz. Davud için söylediği “Ey Davud,
şüphesiz seni yeryüzüne halife kıldık.”26 sö­zü, seni halifeliğe yetenekli olarak yarattık
ve bu mer­tebeye seni lâyık gördük anlamındadır. Ayrıca cailiyet, melekût denilen
“emr” âlemine özgü bir fiil­dir. Bu âlem ise “halk” âlemine aittir. “halk” âlemi, cisimler
ve duyular âlemidir. Bunun içindir ki Allah, “Dikkat edin, halk da emir de O’na
aittir.” 27 bu­yurmuştur. Bu yüzdendir ki Allah Teâlâ, Hz. Âdem’i önce cisim olarak
yaratmıştır. Bu hususu açıklayan ayette “halk” kavramını kullanmış “Ben çamurdan
25 Bakara, 2/30.
26 Sad, 38/26.
27 A’raf, 7/54.
421
Altıncı Oturum
bir insan yaratacağım.”28 buyurmuştur. Buna karşılık onun ruhsal yönünü anlatan
ayette ise “ca’l” kavramını kullanmıştır. Bundan da anlıyoruz ki, “hilâfet”, sadece
insana tahsis edilmiş bir görevdir ve ona ait saygınlığı ifade eder.
Daye’ye göre insanın halifeliği iki yönlüdür: Bunlardan birincisi, insanın bütün
varlık âlemini temsil etmiş olma­sıdır. Oysa varlıkların bütünü bile, insanı asla temsil
ede­mez. Çünkü Allah, ruhanî ve cismanî âlemlerin tama­mında bulunan her şeyi insanda toplamıştır. Bu nedenle insan, bütün varlıkların temsilcisidir. Çünkü Allah, ona
ruhundan nefyetmek suretiyle, onu seçkin kılmış ve onu yüceltmiştir; Buna işaret
eden ayette “Onu tesviye edip ruhumdan nefyettiğimde he­men ona secde edin.”29
denilmektedir: Bilindiği gibi bu hitap cin ve meleklere olmuştur. Melekler emre uyup
Hz. Âdem’e secde ettiği halde İblis secde etmemiştir. Bu emri ile Allah insana iltifat
etmiş ve bu âlemde bulunan hiçbir varlı­ğı böylesine yüceltmemiştir. Bir başka ayette
de “And olsun ki biz insanoğlunu şerefli kıldık.”30 denil­mektedir. Bundan dolayıdır
ki insandan başka hiçbir varlık, Hakk’ın temsilcisi/halifesi olamaz.
Halifeliğin ikinci yönü ise, insanın aynı zamanda hem sureten, hem de manen
Allah’ın halifesi olmasıdır.
İnsanın sureten Allah’ın hâlifesi olmasının anla­mı, görünen vücudunun, C.
Hakk’ın varlığını temsil et­mesi demektir. Bir binanın varlığı, nasıl mimarının varlığına işaret ediyorsa, insan vücûdu da, tıpkı onun gibi kendisini var edene delâlet eder.
Buna göre, insa­nın tekliği, Hakk’ın birliğine; onun varlığı, Hakk’ın varlığı­na, onun
sıfatları Hakk’ın sıfatlarına işaret eder ve O’nu temsil eder. Nitekim insanın canlılığı,
Allah’ın hay oluşunu, onun kudreti, Allah’ın kudretini; onun iradesi Allah’ın iradesini;
onun konuşması Allah’ın konuşma­sını; onun bilmesi Allah’ın bilmesini; ruhunun
mekan­sız oluşu, Allah’ın da lamekân oluşunu ve ruhunun ci­sim olmayışı Allah’ın
cisim olmayışını temsil eder. Her ne kadar bazı varlıklarda bu sıfatların bir kıs­mı var
ise de, insanda olduğu gibi hiçbir varlıkta Allah’ın sıfatları toplanmış değildir. Ayrıca
Allah’ın sıfatların­dan herhangi biri insanın kalp aynasına tecellî ettiği gibi, hiçbir varlığa
da tecellî etmemiştir.
İnsanın manen Allah’ın temsilcisi olmasının anlamı ise, varlık âleminde Allah’ın
ateşiyle ışık saçan ve Allah’ın nur sıfatını açığa çıkartan insan lâmbasından başka bir
lâmbanın bulunmaması demektir. Zira Al­lah’ın nurunun feyzini almaya sadece insan
yetenekli­dir. Başka hiçbir varlıkta böyle bir yetenek mevcut de­ğildir.
28 Sad, 38/71.
29 Hicr, 15/29.
30 İsra, 17/70.
422
İslam’da Onur Kavramı: Tasavvuf Bağlamında
Bu açıklamalardan anlıyoruz ki insan, iradeli ve buna bağlı olarak sorumlu tek
var­lıktır. Rum suresinin 30. ayetinde ifadesini bulan “fıt­rat dini”ne sahip olan tek varlık. Bu varlık, bu yete­neği ile münzel dini de kabul edecek bir yapıya sahip demektir.
Daye’ye göre bu yapıya melekler bile sahip değil­dir. Hârut-Mârut kıssası da bu hususu
yeterince ik­na edicidir.
4. DAYE’YE GÖRE HALIFELIĞIN DERECELERI
İnsanın, varlık katmanları içinde bizatihi insan olarak bir değer olduğunu, buna da
yeteneği ve bilgisi sayesinde ulaştığını düşünen Daye, insan türünü de kendi arasında
derecelendirir. Bu derecelenmeyi de, insanın doğuştan sahip olduğu yeteneklerini
kullanıp kullanmamasına, şayet yeteneklerini kullanıyorsa bunu iyiye ya da kötüye
kullanıp kullanmamasına göre yapar. Onun bu derecelendirmedeki dini dayanağı “Sizi
yeryüzünde halifeler kı­lan ve kiminizi kiminize derecelerle üstün yapan O’dur.”31
ayetidir.
Ona göre insanın derecelen­mesine etki eden iki fıtrî yapısı mevcuttur. Bunlardan
birisi onun varlık âlemine, diğeri ise melekut âlemine olan aidiyetidir. İnsanın varlık
âlemine olan aidiyeti ve bu aidiyetin zahirde görüneni onun organlarıdır. Bunlar ise
uzuvlar ve beş duyudur. İnsanın melekût âlemine olan aidiyeti ise, onda var olan akıl,
ruh, sır ve ruha ait di­ğer yetileridir. İnsanlar, bu iki ana yetisini kullanıp-kullanmama
veya iyiye kullanıp-kullanmama durumuna göre birbirinden farklı tavırlar ve eylemler
içinde ol­urlar. İnsanların bu yetilerini kullanması ise üç şekilde tezahür eder. Derecelenme de bu tezahür şekillerine göre oluşur.
Birici kategoride olan insanlar, sa­dece vücuduna ait yetilerini kullananlardır.
Bunlar da iki gruba ayrılırlar.
Birinci gruptakiler, vücuduna ait yetilerini, kendisini halife tayin ede­nin emir ve
yasaklarına uygun olarak kullananlar; ikinci gruptakiler ise, kendisini halife tayin ede­nin
emir ve yasaklarına göre değil de, iç güdülerine, ve nefsî arzularına göre kullananlardır.
Daye, vücuduna ait yetilerini kendisini halife tayin ede­nin emir ve yasaklarına uygun
olarak kullananların halifeliğine, ziraat yapıp üretimde ve infakta bulunmayı örnek
olarak gösterir. Ona göre bu grupta yer alan insanların, gayretleri ödüllen­dirilecek ve
çabaları karşılık bulacaktır. Vücuduna ait yetilerini kendisini halife tayin ede­nin emir ve
yasaklarına göre değil de, içgüdülerine ve nefsî arzularına göre kullananların nasipleri
ise sadece hüsrandır. Bunlar hayvan gibidirler, hatta on­dan da aşağıdırlar.
İkinci kategoride yer alan insanlar ise, vücuduna ait yetilerin tamamını ve kısmen
de ruhsal yetilerini kullananlardır. Bunlar da iki gruba ayrılırlar:
31 En’am, 6/165.
423
Altıncı Oturum
Bunlardan birinci grupta yer alanlar, tanımı yapılan yetilerini, kendisini halife
tayin edenin emir ve yasaklarına uygun olarak kullananlardır. Ancak bunlar, birinci
kategoride zikredilen özelliklere ilave olarak aklını da kullananlar; yeri, göğü düşünenler ve tefekkür edenlerdir. Bu insanlar, inananların seçkinleridir. Allah’ın varlığını
ve bunun delillerini, kendi varlığında veya kendisinin dışındaki varlıklarda müşahede
edebilenler ve müşahedeleriyle Hakk’a yaklaşanlardır. Bu insanlardan bir kısmı, kalp
tasfiyesi ve nefis tezkiyesinden sonra, kalplerini de kullanırlar ve böyle­ce hakikatleri
keşfederek Hakk’a olan yakınlıklarını daha da arttırırlar.
Bunlardan ikinci grupta yer alanlar, tanımı yapılan yeteneklerini, hayırda değil
de şerde kullanarak kendisini halife tayin edenin emir ve yasaklarına aykırı hareket
edenlerdir. Bunlar vehimle kuşatılmış akıllarını, hayırda değil de şerde kullananlardır.
Üçüncü kategoride olan insanlar ise, bütün bedensel ve ruhsal yetilerini, kendisini
halife tayin ede­nin emir ve yasaklarına uygun olarak kullananlardır. Bunlar, nebiler
ve velilerdir. Bu mertebe, hilafetin en üst mertebesidir. Bu sebeple Allah Hz. Âdem’i,
hilâfetle meleklere üstün kılmıştır. Hz. Âdem’in me­leklere üstünlüğü, isimlerin bilgisini tümüyle öğren­mesine yönelik hizmetinden dolayıdır. Kur’an’da, “Al­lah Âdem’e
cisimleri bütünüyle öğretti.”32 buyrulmaktadır. Ayette geçen “el-esmâ” sözcüğündeki
elif-lâm, cins içindir. Bu durum, Hz, Âdem’in bütün ci­simlerin isimlerini bildiğini
gösterir. “Küllehâ” sözcüğü onun aynı zamanda isimlerin gerçeklerini de bildiğini
ifade eder. Örnek olarak “koyun” söz­cüğünü zikreden Daye, söz gelimi “Allah Âdem’e
koyun ismini öğretti” dediğimizde, burada öğretilen sadece so­yut “koyun” kavramı
değil, görme duyusunun vasıta­sıyla koyunun rengini; işitme duyusunun yardımıyla
sesini; koklama duyusunun yardımıyla kokusunu, tat­ma duyusunun yardımıyla tadını;
dokunma duyusu­nun yardımı ile katı veya yumuşaklığını öğretmedir. Aynı şekilde
onun aklıyla ve diğer ruhsal yetileriyle koyunun tüm niteliklerini öğrenmesi demektir.
Oysa meleklerin, melekî yetilerinin dışında eşyayı algılayacak başka yetileri yoktur. Allah meleklere, “Şunların ismini söyleyin eğer doğru sözlü iseniz.”33 dedi­ğinde
onlar, Allah’ı takdis ederek, acizliklerini itiraf etmiş­ler ve Hz. Âdem’in halifeliğini kabul
etmişlerdir. Böyle­ce Allah Teâlâ, Hz. Âdem’in üstünlüğünü bilgiye da­yandırmış ve
bilenlerin bilmeyenlere olan üstünlüğünü açıkça ortaya koymuştur. Tıpkı, inanmayanların bir benzerini ortaya koyamamalarından ötürü Kur’an’ın, Hz. Peygamber’in
peygamberliğine kesin bir kanıt olu­şu gibi, Hz. Âdem’e isimleri öğretmesi ve meleklerin
de bu bilgiye eş bir bilgi ortaya koyamaması da Hz. Âdem’in halifeliğinin ve meleklerden üstün oluşunun bir kanıtıdır. Bu durum aynı zamanda onun halifeliğe yetenekli
oluşunun da bir kanıtıdır.
32 Bakara, 2/31.
33 Bakara, 2/31.
424
İslam’da Onur Kavramı: Tasavvuf Bağlamında
Hz. Âdem’in bu konumu, Allah’ın ona kendi isim ve sıfatlarını öğret­mesi ve onu
celal ve cemal sıfatlarının tecellisine uygun bir ayna kılması sebebiyledir. Böylece Allah,
Âdem’e, kendi ahlakıyla ahlaklanmasını, kendi sıfatlarıyla va­sıflanmasını da öğretmiştir. İşte gerçek halifeliğin sırrı da budur. Çünkü ayna kendinde görüneni temsil eder.
Daye’ye göre “İnsan, tıpkı ayna gibi Allah’ın sıfatla­rından her bir sıfatı kabul eder. Zira
Allah’ın sıfatla­rından her biri de kuluna tecellî eder. Mesela kul, Allah’a yaklaştığında
lütfü, uzaklaştığında ise kahrı tecellî eder. Kul, kötü huylarından arınıp da Allah’a yaklaştığında, Allah ona affedicilikle tecellî eder. Böylece bu sı­fat kulda da ortaya çıkar ve
kul yeryüzünde affedicilikte Allah’ın halifesi olur. Şayet kul, zulüm niteliğin­den nefsini
arındırarak Allah’a yaklaşırsa, Allah da ona adl sıfatıyla tecellî eder, dolayısıyla o kulda
adalet ortaya çıkar ve yeryüzünde adaletle hükmetmede Allah’ın temsilcisi (halifesi)
olur. Onun bütün sıfatları da böyledir.”
SONUÇ
İnsanın Allah’ın halifesi olduğu düşüncesi, özünde kazanılmış bir statüyü değil,
verilmiş bir statüyü ifade eder. Ancak böyle bir statü, cüz’i irade sahibi bir varlık olan
insanın eylemleri açısından sorun oluşturmaktadır. Zira her insanın düşünce tarzı aynı
olmadığı gibi, eylemleri de aynı değildir. Bu nedenle her insanın halifelik görevi de
aynı değildir. Bu sebeple bazı sufiler, halifeliğin Hz. Âdem’e ait olduğunu, ondan da
insan-ı kamil vasıtasıyla Hz. Muhammed’e ulaştığını düşünürler. Bir kısım sufi ise,
halifeliğin Hz. Âdem ve zürriyetini de kapsadığı kanaatindedirler. İbn Arabi birincisine34 N. Daye ise ikincisine örnek olarak verilebilir. Ancak bütün insanların halife
olduğu düşüncesinde olanların insanın iradi eylemleri ile ilgili sorunları çözmesi de
gerekmektedir. İşte N. Daye’nin insanın Allah’ın halifesi olduğu düşüncesine yaptığı
yorumun değeri bu noktada önem kazanmaktadır. Çünkü onun yorumlarında insanın
merkeze alındığı ve insan iradesine bağlı bir yorum tarzı geliştirildiği görülmektedir.
Onun yorumlarındaki kategorik ayırımlar bunu ifade eder.
N. Daye’nin yorumlarını değerlendirmeye geçmeden önce İnsanın Allah’ın halifesi olduğu düşüncesini, Kur’an bütünlüğünü açısından ele alıp değerlendirdiğimizde
bu düşüncenin sorunlu olduğu görülmektedir. Zira Kur’an’da yer alan bilgiler, asgari
düzeyde üç ana kavramla ilişkilidir. Bu kavramlar Allah, insan ve kainattır. İnsanın
muhatap olarak merkezde yer aldığı bilgilerde, insanın Allah ile, insanın diğer insanlar ile ve insanın kainatla olan ilişkileri anlatılır ve bu ilişkilere yönelik ilkeler yer alır.
Bu ilişkide insan, Rabb’ın kuludur, ama aynı zamanda yeryüzünün de halifesidir. Bir
başka ifade ile insan, Allah karşında kul, hemcinsi karşında insan, varlık kar­şında halifedir. Kul sözcüğü, bireyin Allah karşısın­daki konumunu; insan sözcüğü, bireyin diğer
34 Ebu Abdillah Muhammed İbn Arabi, el-Futûhâtu’l-Mekkiyye, Beyrut, Tsz. s. 280, 400.
425
Altıncı Oturum
bireye karşı konumunu ve sosyal bir varlık oluşunu; halife sözcüğü ise, doğal çevre
yani kainat karşısındaki konumunu tanımlar. Ayrıca Kur’an, insanın her konumu ile
alakalı sorumlulukları olduğunu da beyan eder. Bu so­rumluluklar, Allah’a karşı kulluk;
bireye veya topluma karşı insanlık; doğal çevreye yani kâinata karşı ise halifeliktir. Bu
nedenle her insan, sadece halifelikle sorumlu değil, aynı zamanda kulluk ve insanlıkla
da sorumludur. Nitekim bir kısım insanların, iyi kul olduğu halde iyi insan veya iyi
insan oldukları halde iyi kul olamayışlarının sebebi de bu sorumluluklarını ölçülü ve
dengeli bir biçimde yerine getirememiş olmalarındandır.
Kur’an, insan-Allah ilişkisinin temelinin yani ana unsurunun kulluk olduğunu
açıklar. Nitekim kulluğun kurallı boyutunu ibadetlerin, kuralsız boyutunu ise duanın
sembolize ettiği bilinen ve yaşanan bir olgudur.
İnsan sözcüğü ise kavramsal olarak bireyin toplum içindeki konumunu ifade
eder. Alışmak, yadırgamamak, sevinmek, cana yakın olmak ve yalnızlığını gidermek
anlamları­na gelen insan kavramı,35 onun sosyal bir varlık oluşunu, beşer sözcüğü ise,
cildin sathı, dış deri ve yerin üzerindeki yeşil­lik anlamlarını içerdiğinden bireyin biyolojik ve fizyolojik varlı­ğını tanımlar.36 Nitekim Kur’an’da Hz. Âdem’in yaratılışı beşer37
sözcüğü ile anlatılmış, sonra da onun yeryüzüne halife yapılacağı açıklanmıştır.38
Kur’an’a göre kâinat, kendisinden yararlanmak üzere insa­nın hizmetine sunulmuş
ve ona emanet edilmiş bir varlıktır. İnsan, evren karşında sorumlu bir varlık olarak, onun
sırlarını, düzeni ile ilgili kanunlarını keşfetmek, açıklamak ve hizmetinde kullanmakla
yükümlüdür. Nitekim insanın, evreni/doğal çevresini tanıma, keşfetme, bilgilenme,
araştırma, koruma, hizmetinde kullanma, yeryüzünü imar etme, yönetme ve bunu
gelecek nesillere miras bırakma gibi sorumlulukları vardır.
Bakara suresi 30. ayette geçen halife sözcüğü ile Yunus suresinin 14. ayetindeki
çoğul kullanımı olan halifeler sözcüğünü bu bağlamda anlamak gerekir. Çünkü her iki
ayette de halifelik açık bir şekilde yeryüzüne/ard izafe edilmekte, Allah’a izafe edilmemektedir. Olgusal olarak da durum böyledir. İnsanlar, yeryüzünde yaşamakta, orayı
imar etmekte, kendi adına iş yapmakta ve bundan dolayı da eylemlerinden sorumlu olmaktadır. Bu açıdan insanın Allah’ın halifesi olması ve O’nun adına iş yapması
olgusal olarak da mümkün gözükmemektedir. Zira meleklerin sözlerinde yer aldığı
gibi reel hayatta da aynen yaşanan, yeryüzünde kargaşalık çıkaran ve kan döken bir
35 Celal Kırca, İnsan, İslami Kavramlar, s. 382-384.
36 Kırca, Beşer, İslami Kavramlar, s. 123-124; Krş. Be­şer, bir şeyin güzeliği ile ortaya çıkması, görünmesidir (İbn Fâris, Mu’cemu Mekâyisi’l-Lüga, Mısır, 1969)
37 Sad, 38/71.
38 Bakara, 2/30.
426
İslam’da Onur Kavramı: Tasavvuf Bağlamında
varlık, Allah’ın nasıl yeryüzündeki temsilcisi olabilir? Ayrıca belli alanlarda isteklerini gerçekleştirme ve tercihte bulunma yeteneğine sahip olan insan gerçeği ile onun
“halifetullah” oluşu nasıl uzlaşabilir?
Bu nedenle söz konusu ayeti, Kur’an’ın bilgi bütünlüğü içindeki yerine göre yorumlamak daha doğru bir anlama yöntemi olacaktır. Kur’an’ın kriter olması da ancak
böyle olur. Çünkü böyle bir yaklaşım, kriterlerin ideolojik düşünce tarzlarına göre
değil de Kur’an’a göre oluşturulmasını sağlar. Kur’an’ın bu konudaki kriteri ise, Allah
adına iş yapmak değil, Allah için iş yapmaktır. Çünkü Kur’an’da Allah’ın insana kendi
adına iş yapma yetkisi verdiğine ilişkin delaleti açık bir ayet mevcut değildir. Bilakis
Allah için iş yapmayı ve Allah’ın rızasının hedeflenmesini ifade eden pek çok ayet
mevcuttur. Bu nedenle ileri sürülen görüşler, ön yargıya dayalı düşüncelerdir. İnsanın Allah’ın halifesi olması düşüncesi de bu kategoriye dahildir ve Kur’an bütünlüğü
ve metodolojik anlama yöntemi açısından sorunlu gözükmektedir. Zira bu yorumda
Allah tarafından verilmeyen bir statünün insana verilerek ayet merkezli yorumlarla
desteklenmesi söz konusudur. Kur’an’ın açık ifadesi insanın, halifetullah değil, ibâdu’r
rahman/rahmanın kulları olduğu yönündedir.39
İnsanın Allahın halifesi olduğu düşüncesini ve bunun düşünce üzerine yapılan
tartışmaları bir tarafa bırakıp da sadece N. Daye’nin bu düşünce üzerinden yaptığı
yorumları ele alıp değerlendirdiğimizde bu yorumların, verilmiş bir statüye kazanılmış bir statü sağlamak amacına yönelik olduğu görülmektedir. Yorumlarının genel
muhtevasından bunu anlayabiliyoruz.
Bu nedenle N. Daye’nin, insanın kazanılmış bir statüye sahip olmasına yönelik
bu yorumu, devrindeki insanlara olduğu kadar, günümüzdeki insanlara da önemli
mesajlar vermektedir. Bu mesajlar arasında insan iradesine ve sorumluluğuna dikkat
çekmesi, sadece kimliğe değil, kimlikle birlikte kişilik özelliklerine yer vermesi ve kişiliği
öncelemesi şüphesiz en önemlileridir. Özellikle kimliği önceleyen ve sorumluluklarından kaçmaya çalışan günümüz insanı için bu mesajlar, büyük önem arz etmektedir.
Bilindiği gibi kim sorusunun cevabı kimliğimizi, nasıl sorusunun cevabı ise kişiliğimizi tanımlar. Bu bağlamda insan sözcüğü kimliğimizi, nasıl insan sorusunun
cevapları da kişiliğimizi ifade eder. Bu tanımdan hareketle diyebiliriz ki, insan olarak
doğmamız şüphesiz önemlidir, ama nasıl bir insan olduğumuz çok daha önemlidir.
Çünkü kimlik, ancak kişilik özellikleri ile bir değer ifade eder. Kişiliksiz bir kimlik ise
(bazı kimlikler hariç) bir değer ifade etmez. Çünkü insanı suç veya günah işlemekten
alıkoyan, insanın kimliği değil, kişiliğidir. N. Daye’nin yorumları işte bu açıdan önem
arz etmektedir.
39 Furkan, 25/63.
427
Altıncı Oturum
Ne demek istediğimizi bir örnekle ifade edecek olursak, suç veya günah işlemekten sakınma tavrı demek olan “takva” bir kimlik değil, kişilik özelliğidir. Bu nedenle
insanın kişiliği, kimliğinden öte bir önemi haizdir. Kişiliği olmayan bir insanın, sureta
insan olmasının da bir önemi yoktur. Zira insan olarak doğmak başka, insan olmak
daha başkadır. İnsan olarak doğmada insanın iradesi yoktur, ama insan olmasında
mutlaka iradesi vardır. Bu nedenle insan sözcüğü, verilmiş bir kimliği ifade ettiği halde,
insan olma kazanılmış bir kişiliği ifade eder. İnsanı değerli kılan da ondaki bu “ insan
olma” niteliğidir. Bu nedenle Kur’an’ın vurgusu da kimlikten ziyade, kişiliğe yöneliktir.
Nasıl bir mümin, nasıl bir kul ve nasıl bir insan olunması gerektiğine yönelik Kur’an’da
yer alan bilgilerin tümü, kişilikle ilgili bilgilerdir. Mesela duamız olmasaydı Allah
katında bir değerimizin olmadığını ifade eden ayet 40 ile üstünlüğün ancak takvada41
olduğunu ifade eden ayette olduğu gibi.
Sonuç olarak N. Daye’nin yorumlarından günümüz insanı için çıkartacağımız
mesaj şudur: Yüce Yaratıcı’nın insanı, insan olarak yaratması hiç şüphesiz onun için
bir onurdur ama insanın da kendisine bahşedilen bu onura layık olacak davranışlarda
bulunması ve onu hak etmesi/kazanması gerekmektedir. Bunun için de insan, fıtri
yetilerini şerde değil hayırda ve Yüce Yaratıcı’nın arzu ettiği istikamette kullanmalıdır.
Bir başka ifade ile insan, sadece insan kimliği ile yetinmemeli, aynı zamanda insan
kimliğinin gerekli kıldığı kişilik özelliklerine de sahip olmalıdır. Bu da ancak doğru
tercihlere dayalı bir çaba ve sağlam bir irade ile mümkündür.
OTURUM BAŞKANI- Evet, Celal hocamıza teşekkür ediyoruz gerçekten. Süreyi
de iyi kullandı.
Necmeddin Daye’nin Menarat isimli eserinden yola çıkarak Necmeddin Daye’nin
görüşleri çerçevesinde insanın Allah’ın halifesi olması, Allah’ın adına iş yapıyor olması
konusunu değerlendirdi. Ancak katılmadığımız tarafları da var tabii hocanın söylediklerine. Halife olmuş olması onun kul olmasına engel değil hiç şüphesiz ve Necmeddin
Daye’nin veya diğer sufilerin de bu kulluğa engel bir şey söylediğini zannetmiyorum.
Tabii, sadece bu alanı büyüttüğünüz zaman böyle bir algı ortaya çıkabilir. Doğrudur Celal hocamın söyledikleri fakat asıl olan “ve mâ hâlâktü’l-cinne ve’l-inse illâ li
yâ’budûn” olduğuna göre kulluktur.
40 Furkan, 25/77.
41 Hucurat, 49/13.
428
İslam’da Onur Kavramı: Tasavvuf Bağlamında
Ayrıca “Kuli’l-rûhi min emr-i rabbî” ayeti kerimesindeki “emr” kelimesi imarettir, yönetmedir, idare etme işi demek istiyorsanız orada o imaret işareti vardır. İnsan
ruhundaki yönetme kabiliyetine orada bir atıf bulunmaktadır.
Celal hocama teşekkür ediyoruz.
Şimdi, hemen sözü fazla uzatmadan değerli bir genç araştırmacı hanımefendiye
bırakıyoruz.
Şerife Nihal Zeybek Hanımefendi bize Tasavvuf Halk Edebiyatımız Açısından
İnsan Onuru kavramını okumak konusunda bir tebliğ sunacaklar.
Buyurunuz Nihal Hanım.
429