Kullan*c* Ara*t*rmalar*n*n Tarihsel Geli*imi

Bilgi arama davranışlarının
tarihsel gelişimi
Nazan Özenç Uçak
BAD ortaya çıkışı
 İlk yapılan çalışmalar kullanıcı araştırması niteliğinde
 1902 yılında Charles Eliot’ın kütüphane koleksiyonunun
kullanım araştırması
 1920’li yıllarda yapılan kullanım değerlendirmeleri
BAD gelişimi dört dönemde incelenebilir




1940-1959
1960-1979
1980-1999
2000-
1940-1959
 Bu dönemde dikkatler ilk kez bilgi kullanıcıları
üzerine çevrildi
 İkinci dünya savaşı sonrasında artan araştırma sayısı
 Fen ve teknik alanda bilginin nasıl arandığı
 İlk araştırmalarda bilgi dağıtımı ve kullanımı araştırılmıştır
(Bouazza, 1989).
1950 öncesi bilgi yönetimi nasıldı?
 BAD nın geçmiş elli yılını etkileyen faktörler hangi
ihtiyaçlardan nasıl ortaya çıktı??
 Şu sorular ABD de BAD yapılmasına önayak olmuştur:
 Toplumun ne tip kütüphane hizmetlerine ihtiyacı var?
 Kütüphaneyi etkileyen en önemli toplumsal çevre faktörleri
nelerdir?
 Hangi sosyal değişiklikler bu çevreyi etkilemektedir?
 Bu soruların yanıtlanması için
 tarihsel,
 coğrafik ve
 sosyal veriler gerekmekte (Mc Diarmid).
Bu yaklaşımlar sonucu kullanıcı belli bir meslek veya etnik
grubun parçası olması nedeniyle genel olarak tartışılmış
oluyordu.
 Bu çalışmalar birey olarak kullanıcının kütüphaneyle
ilişkisi açısından eksiktir.
 Bu döneme ait ikinci önemli faktör II Dünya savaşı
ve bunla ilgili nedenlerdir.
 bilim ve teknik alanında artan bilimsel araştırmalar,
 araştırma sonucu oluşan raporlar ve bunların
organizasyonu, erişimi sorunu (Wilson, 2011).
İlk yapılan çalışmalar…
 Önce ulusal bazda
 çoğunluğu Amerika Birleşik Devletleri’nde (ABD)
 Zamanla ülkeler arası,
 çoğunlukla da ABD ve Batı Avrupa ülkeleri arasında
 ABD, İngilter, Fransa ve Almanya’da botanikçilerin
bilgi kullanımını karşılaştıran bir çalışma uluslararası
ilk çalışmadır (Sridhar, 1988).
 Bilimsel olarak başlangıç “Royal Society Scientific
Information Conference” 1948
 Bu toplantıda
 İngiliz bilim adamlarının dergi kullanım özellikleri ve
 Londra Bilim Müzesi Kütüphanesinin (London Science Museum
Library) referans koleksiyonunun kullanımı, bilgi arama,
amaçları ve tatmini konusunda iki bildiri sunulmuştur.
 Bu çalışmaları
 1949 yılında fizikçi ve kimyacıların literatür kullanımları ile
 1950 yılında fen ve mühendisler üzerine yapılan iki çalışma daha
izlemiştir.
 International Conference on Scientific Information
(1958)
 Royal Society Scientific Information Conference’da sunulan
bildirilerle uyandırılan ilginin devamı
 Bu dönemde yapılan bir kaç araştırma ele alınarak
değerlendirildi.
 Toplantı pek çok önemli araştırmanın oluşumunda önemli rol
oynamıştır.
 International Conference on Scientific Information
sonrası başlayan dönemde





bilgi gereksinimi,
bilgi transferi,
bilim adamlarının özellikleri ve bu özelliklerin bilgi arama ve kullanımına etkisi,
bilimsel iletişim,
farklı bilim dallarının ayrı ayrı ve karşılaştırmalı olarak incelenmesi gibi çalışmalar
literatürde yer almaya başlamıştır (Sridhar, 1988).
Toplantıda, bu süreçde yapılan kullanıcı araştırmalarının bir
başlangıç oluşturmasına rağmen bu çalışmaların ciddi sonuçlara
ulaşmadığı yönünde genel bir fikir birliğine varılmıştır
(Wilson, 2000).
1940- 1959 değerlendirme
 Kullanıcı araştırmalarının kapsamının genişlemesi,
 Yapılan araştırmalar sonucu elde edilen verilerle kuramsal
çerçevenin oluşturulmaya başlanması,
 Araştırmaların sadece fen ve teknik bilimleri konu alması,
tüm bilgi kullanıcılarını kapsamaması,
 “bilgi kullanıcısı” sözcüğünden fen bilimciler ve
mühendislerin anlaşılması,
 Sosyal ve beşeri bilimler alanının göz ardı edilmesi,
 Ar-ge çalışmalarına yapılan desteğin artması,
 Savunma amaçlı araştırmaların ve teknik gelişmeler için
bilimsel bilgi üretimine yapılan yatırımın rolü
1960-1979
 1960-1970 yılları arası kullanıcı araştırmalarının artış
gösterdiği dönemdir.
 Bu dönemde daha önce hiç araştırılmayan
 bireyler arası iletişim,
 resmi olmayan (informal) bilgi paylaşımı,
 rastgele erişilen bilgi gibi konulara ilk kez yer verilmiştir.
 İlk kez kullanıcı araştırmaları konusunda kapsamlı bir
değerlendirme Menzel (1960) tarafından yapıldı.
 Bu dönemde kullanıcı araştırmaları mesleki
kurumlarca desteklenmeye başladı
 Amerikan Psikoloji Derneği (American Psychological
Association – APA) bilim adamlarının bilgi üretim, iletim ve
paylaşım süreçlerini etraflıca araştırmak amacıyla ilgili yirminin
üzerinde rapor hazırlatmıştır.
 Bu raporlarla o tarihe kadar tam olarak bilinmeyen bilimsel
iletişim davranışları açıklanabilmiştir (Menzel 1966).
 APA’yı Amerikan Fizik Enstitüsü (American Institute of
Physics – AIP) ve
 Ulusal Sağlık Enstitüsü (National Institute of HealthNIH)’nün bilgi transferi konulu araştırmaları izlemiştir.
 Bu dönemde farklı teknikler kullanılmaya başlandı.
 İletişim Araştırmaları Enstitüsü (Institute for Communication
Research – ICR)’nde 500 atıfın analizi yapılarak bilimsel iletişim
özelliklerinin açıklanmasına çalışılmıştır.
 Bilimsel Bilgiden Yararlanma Araştırmaları Merkezi (The Center for
Research on Utilization of Scientific Knowledge – CRUSK)
bünyesinde yapılan pek çok araştırma ile bilimsel bilginin
kullanımı, bilimsel araştırmalar sonunda üretilen bilginin
uygulamaya aktarımı ve bilgi kullanımı konularına açıklık
getirilmiştir.
 Bu çalışmalar bilimsel iletişim ve bilgi kullanımı konularının
disiplinlerarası ele alınmasında ve konuyla ilgili kavramsal bir
çerçeve oluşturulmasında katkı sağlamıştır.
 1966 yılında Annual Review of Information Science
and Technology (ARIST) adlı yayınla bu konudaki
literatürün takibi kolaylaşmıştır.
 Bu yayında 1960 öncesi yapılan kullanıcı araştırmaları
değerlendirildi:
 yüzeysel nitelikte oldukları
 elde edilen bulguların pek çok açıdan birbiriyle
karşılaştırılabilir özellikte olmadığı
 kullanıcıların bilgi gereksinimi ve kullanımını tanımlamada
yetersiz kaldığı
 yaklaşım ve yöntem açısından yetersiz oldukları için
eleştirilmekte, konuyla ilgili yeni bakış açılarına ihtiyaç
olduğu dile getirilmektedir (Uçak, 2007).
 1970-1980 bireyler arası ve kurum içi iletişim
araştırmaları yapılmaya başlandı
 u dönemde özellikle ABD’de
 iletişim kanalları ve kütüphane kullanımları;
 iş performansı
 bireysel özellikler ile bilgi kullanımı ilişkisi üzerine yapılan
araştırmalar dikkat çekmektedir.
 Kurum bazlı ve deneysel çalışmaların yapılmaya
başlandığı gözlenmektedir.
 Yapılan bu araştırmalarda yine fen ve teknik alanda
çalışan kullanıcılar ele alınmıştır.
 Aynı dönemde İngiltere’de kullanıcı araştırmaları
hız kazanmıştır.
 Bu dönemde yapılan pek çok çalışma doğrudan veya dolaylı
olarak “British Library Research & Development Division”
tarafından desteklenmiştir.
 Bath Üniversitesi’nde yapılan ve ASLIB tarafından
desteklenen bir konferansta sunumlar katkı sağladı.
 1975 yılında “The Centre for Research on User Studies”
(CRUS) adı altında bilgi arama davranışları ile ilgili
araştırmalar yapıldı.
 CRUS’un en önemli katkılarından birisi de sosyal bilimler
kullanıcılarını çalışma kapsamına almasıdır.
 Çok yönlü veri toplama tekniklerinin bir arada
kullanılmasıyla gerçekleştirilen kapsamlı araştırmalar
başladı.





anket,
görüşme,
günlük ve kayıtlı dokümanların incelenmesi,
atıf analizi ve
belge analizi gibi çok yönlü veri toplama tekniği bir arada
kullanılarak kapsamlı araştırmalar yapıldı.
• bilgi kullanım özellikleri ile çevrenin, kurumun ve kişisel özelliklerin
ilişkisini araştırmaktadır.
 1970-79 arası:
 ABD ve İngiltere dışında da kullanıcı araştırmalarının ağırlık
kazandı.
 1976 yılında yapılan AGARD toplantısı pek çok ülkeden
konuyla ilgili araştırmaların sunumuna yol açtı.
 Bu dönemde az sayıda da olsa Norveç, İsveç, Macaristan,
Rusya ve Pakistan’da yapılan bilgi kullanımına ilişkinkin
araştırmalar literatürde yer almaya başladı.
1960-79 genel değerlendirme
 Bu dönemde özellikle akademik kütüphaneler olmak üzere kütüphane kullanımı
yüksek.
 Üniversite kütüphanelerinin hizmetlerinden kullanıcıların ne ölçüde tatmin olduğu
üzerine yapılan araştırmalar fazla.
 Bu dönemde kitap bütçesi nasıl ayrılacak? Ne tür kitaplar alınacak? Kimler kütüphaneyi
kullanıyor? Kimler niçin kullanmıyor? Farklı hizmetler neler olmalı? Ne sürelerle kitap
ödünç vermeli? gibi sorulara yanıt arayan çalışmalar yapıldı.
 Bugün “bilgi davranışı” olarak adlandırdığımız bu alan “kullanıcı araştırmaları”
terimiyle tanımlanmakta ve daha çok kütüphanelerin ve bilgi sistemlerinin kullanımına
odaklanmaktaydı.
 Menzel ve Paisley’in araştırmaları bu dönemde önemli çalışmalardır.
 1970 lerde devam eden çalışmalar pozitivist ve nicel araştırmalardır.
 unlardan en önemlilerinden birisi de 1971 de İngiltere’de geniş kapsamlı düzenlenen
INFROSS (INFormation Requirements Of the Social Sciences) dur.
 Bu çalışma sosyal bilimler alanında çalışan araştırmacılar, hocalar ve sosyal çalışma
uzmanları üzerine odaklanmıştır.
 Bu çalışmayı takiben British Library’nin desteğiyle benzer araştırmalar gerçekleştirildi.
1980-1999
 Bu dönemde:




Bireysel özelliklerin (yaş, statü vb.)
Eğitimin,
Psikolojik özelliklerin bilgi davranışına etkisi,
Mesleğin ve meslek gruplarının (özellikle mühendislerin)
bilgi kullanım profillerinin çizilmesi,
 Görev, statü ile bilgi kullanma ve üretme ilişkisi üzerinde
durulduğu görülmektedir.
 Bilgi teknolojilerinin kullanımı ile ilgili çalışmalar başlamıştır.
 Uygulama alanındaki kullanıcıların araştırılmasına ağırlık
verilmiştir.
 Ulusal ve uluslararası düzeyde farklı organizasyonların çalışanları
farklı açılardan ele alınarak bilgi kullanımları ve bunları etkileyen
faktörler araştırılmıştır.
 Endüstri ve ticaret alnında çok sayıda denek üzerinden veriler
toplanmıştır.
 Bu kullanıcıların kişisel başarıları ile bilgi arama, statü, deneyim ve
uzmanlık özellikleri ilişkilendirilmeye çalışılmıştır.
 Bilimsel ve teknik bilgi kullanım özellikleri, örgüt
performansı ile bilgi kullanma arasındaki ilişki ve
yönetimin rolünü sınayan araştırmalar yapılmıştır.
 Bu dönemde aktif kullanıcı dışında bilgi merkezlerini
kullanmayan pasif kullanıcılar ilk kez dikkate alınmaya
başlamıştır.
 Bir başka yenilik kişiler arası iletişim ağının analizinin
yapılmasıdır.
 Bu dönemde en fazla kullanılan araştırma yöntemi nicel
yöntemdir.
 Geniş gruplardan genelde anket tekniğiyle veri toplanmıştır.
Bunu görüşme tekniği izlemektedir.
 Genelde ankete yanıt verme oranının düşük olması bazı
araştırmaların sonuçlarının güvenilirliğini etkilemiştir.
 Farklı yöntem arayışları başlamıştır.
1980 sonrasında
 Bu dönemde akademik araştırmalar arttı, doktora düzeyinde
araştırmalar yapıldı.
 Konuyla ilgili teorik ve kavramsal çerçeve çizildi.
 Bilgi arama modelleri geliştirildi ve araştırmalarda bu modeller sınandı.
 Zihinsel yaklaşımlar, olgubilim (phenomenology), toplumsal
yapılandırmacılık ve etkinlik kuramı (activity theory) kullanıldı.
 Kuramsal çeşitlilik olmakla birlikte kuramsal birlik ve dönüşüm
sağlanamadı.
 Grounded theory ve nitel araştırmalar alanda kullanılmaya başlandı.
Bu değişikliğin iki sonucu oluştu; küçük gruplarla çok sayıda
derinlemesine araştırma yapıldı.
 Bu çalışmalar açıklayıcı olmakla birlikte geçmişte yapılan büyük ölçekli
kapsamlı araştırmaların eksikliği oldu.
 Bu durum politika veya uygulama alanındaki araştırmalar üzerinde
kanıt etkisinin az olmasına neden oldu.
1990 sonrasında:
 Teknolojinin etkisi öğrenciden çalışma alanına, eğitime, webde
bilgi aramaya kadar bu alandaki araştırmaları etkiledi. Son
yıllarda internetle ilgili araştırmalar hızla artmakta.









Internet yapılan çalışmaları etkilemiştir.
son kullanıcılar
arayüz tasarımı ve kullanımı,
web tasarımı,
kullanım analizleri,
veri tabanlarının kullanım özellikleri,
işlem kütükleri analizi,
atıf analizi,
kullanıcının bilişsel yapısı araştırılmaya başlanmıştır.
 Bu dönemde





kullanıcının birey olarak dikkate alınması,
teknolojinin bilgi arama davranışlarına etkisi,
son kullanıcıların incelenmesi
insan makina etkileşimi
bilişsel yapının bilgi aramadaki rolü araştırmalarda etkili olan
unsurlardır.
 Bu dönemde yapılan çalışmalarda kullanılan araştırma
yöntemlerinde değişim olmuş, nitel yöntem kullanımı
artmıştır.
 1990 sonrasında nitel yöntemlerin de etkisiyle o yıla kadar
literatürde çok az yer alan yöntem konusu daha fazla yayına
konu olmuştur.
 Alanın önemli süreli yayınlarından olan “Library Quartely” 1993
yılında “Journal of the American Society for Information Science”
1996 yılında bili bilim alanında nitel yöntemler konusunu ele
alan sayılar hazırlamışlardır. Ayrıca bu dönemde yapılan mesleki
toplantılarda yöntem konusu ele alınarak sorunlar ve yapılması
gerekenler tartışılmıştır (Wang 1999).
 1990 sonrası kullanılan yöntem çeşitliliği dikkat
çekmektedir.
 Alanda yeni yöntemlerin uygulandığı görülmektedir.
 Nitel yöntemle yapılan araştırma sayısı belirgin bir
artış gösterirken, nitel ve nicel yöntemin birarada
kullanıldığı çoklu yöntemlerle yapılan kullanıcı
araştırmalarının sayısı da artmıştır.
• Ancak bu dönemde de araştırmalarda kullanılan yöntemlerin
konuya uygun olup olmadığı tartışılan bir konu olmuştur.
 kuramsal çalışmalarında arttığı görülmektedir.
 Farklı meslek gruplarının bilgi arama davranışlarını karşılaştıran
araştırmalar (Ellis, Cox ve Hall 1993);
 bilgi arama modelleri (Ellis 1997; Wilson 1999);
 atıf analizleri (Tsay 1999) ve
 sıradan vatandaşların bilgi arama özelliklerini (Marcella ve
Baxter 1999) inceleyen araştırmalar dikkat çekmektedir.
 1990 sonrası genel değerlendirme
 yöntemin giderek çeşitlendiği,
 nicel yöntemin yanı sıra nitel yöntemi kullanan araştırmaların
sayısının arttığı,
 bazı araştırmalarda çoklu yöntem kullanıldığı,
 sosyoloji, eğitim, felsefe gibi farklı alanlarda kullanılan
yöntemlerin alana kazandırıldığı görülmektedir.
 Araştırmalarda kullanılan veri toplama teknikleri de yönteme
paralel olarak değişim göstermiştir.
 Anket, görüşme ve gözlemin yanı sıra, odak grup çalışmaları, sesli
düşünme (think aloud), işlem kütüklerinin analizi gibi
tekniklerden de yararlanılmıştır.
2000 Bu dönemdeki gelişmeleri Case (2006) şu başlıklar altında
ele almaktadır:




belli meslek grupları üzerine yapılan çalışmalar
günlük hayattaki rollerine göre kullanıcıları ele alan çalışmalar
demografik özelliklerine göre incelenen kullanıcılar
kullanılan yöntem ve teknikler.
1. Mesleklere göre yapılan çalışmalar
 2000 yılı sonrası en fazla kullanıcı araştırması belli
meslek grupları üzerine yapılmıştır.
 Akademisyenlerin bilgi arama davranışları bu dönem
çok boyutlu ve farklı disiplinlerdeki araştırmacıları bir
arada inceleyecek şekilde gelişmiştir.
 Bu grubun bilgi arama ve kullanma davranışlarına
daha çok elektronik ortamın etkisi araştırılmıştır.
 Bu dönemde en fazla araştırılan grupların başında mühendisler
gelmektedir.
 Bunu yöneticiler, gazeteciler, hukukçular, sağlık çalışanları ve
fizikçiler izlemektedir.
 Sosyal bilimler alanında çalışan kullanıcılara önceki dönemde
gösterilen ilgi artarak devam etmiştir.
2. Günlük hayattaki rollerine göre kullanıcıları
ele alan çalışmalar
 Günlük hayattaki rollerine uygun olarak bilgi arayanlar
üzerine yapılan araştırmalar bu dönem artış göstermiştir.
 Bu grupta yer alan ve üzerinde en fazla çalışılan grup
öğrencilerdir.
 Eğitimin çeşitli aşamalarında olan öğrenciler çok çeşitli
yönleri dikkate alınarak araştırılmaktadır.
 Lisans üstü eğitim yapan öğrencilerin bilgi arama davranışları
sıklıkla araştırılmaya başlanmıştır.
 Bu dönemde artarak çalışılan bir diğer grup
hastalar ve hasta yakınlarıdır.
 Bu hastalıklar içinde kanser hastaları ve HIV
virüsüne yakalananların daha fazla araştırıldığı
görülmektedir.
 Bu kullanıcıların daha çok tedavi yöntemleri ve ilaç
kullanımları üzerine bilgi aramaları incelenmektedir.
 Son yıllarda sıradan insanların bilgi erişim ve
kullanım özelliklerini inceleyen araştırmaların arttı
 bu dönemde internetin etkisi ve web sitelerinin
kullanıcılar açısından ele alınmasına yönelik araştırmaların
bu grupta yer alan kullanıcılar üzerine daha fazla yapıldığı
görülmektedir.
 hobilerine göre bilgi arayan kişileri konu eden
araştırmalarında yapıldığı görülmektedir (Case 2006).
3. Demografik özelliklerine göre incelenen
kullanıcılar
 Bu dönemde kullanıcıların sosyal gruplarına ve
demografik özelliklerine göre yapılan araştırmalar
artmıştır.
 Özellikle kadınlar, göçmenler, yaşlılar ve evsizler üzerine
yapılan araştırmaların arttığı görülmektedir.
 Bazı araştırmalarda yaş ve cinsiyet unsurlarına yer
verilmektedir.
 Çocuk ve gençler üzerine daha önceden yapılan
araştırmaların bu dönemde de devam ettiği
anlaşılmaktadır.
4. Araştırmalarda kullanılan yöntem ve
teknikler
 modeller ve modellerin değerlendirilmesi üzerine yazıların
arttığı;
 bazı kuramcıların kendi model ve kuramlarını tekrar ele
alarak değerlendirdiği;
 araştırmalarda kullanılan yöntemleri değerlendiren yazılar
ve retrospektif çalışmalarda artış var.
2000 sonrası genel değerlendirme
 1980 li yıllarda Wilson’ın (1981) ortaya attığı, “bilgi
gereksinimi”, “bilgi arama davranışı” ve “bilgi
kullanımı” kavramlarını içine alan “bilgi davranışı”
(information behavior) sözcüğü bu dönemde yayına
başlayan Information Research adlı elektronik derginin
de etkisiyle kullanımda yaygınlık kazanmaya
başlamıştır.
 Bu dönemde yapılan pek çok araştırmada bu terimin
diğerlerini içine alacak şekilde ve yaygın kullanıldığı
görülmektedir.
 2000 sonrası görülen gelişmeler
 internet ve web üzerine odaklanan kullanıcı araştırmalarının arttığını,
 elektronik ortamda bilgiye erişim ve erişilen bilginin nasıl
değerlendirildiği üzerine çalışmaların yapıldığını,
 insan makina etkileşiminin araştırıldığı ve
 bu bağlamda kullanıcının bilişsel yapısı ile ilgili araştırmaların önem
kazandığı,
 elektronik ortamda bilgi kullanımının izlenmesinde log analizlerinden
yoğunlukla yararlanıldığı,
 bir kurum içinde bilgi arama ve kullanma ile ilgili olarak örgütsel
davranışların (organizational behavior) kullanıcı araştırmalarına konu
olduğu anlaşılmaktadır.
 Bütün bu çalışmaların sadece ABD ve İngiltere gibi ülkelerle sınırlı
kalmadığı, farklı ülkelerde de yaygınlık kazandığı görülmektedir.
Gelecekte neler olabilir??
 Teknolojik gelişmeler araştırmaları etkilemeye devam
edecek.
 Özellikle bulut bilişim ve sosyal ağlarla ilgili sistemler ilgi
alanları olacak.
 Dijital uçurum konusu özellikle gelişmekte olan ülkelerle
gelişmiş ülkelerin karşılaştırılması
 İnternete erişim
 Erişimde politik ve ekonomik sorunlar, eşitsizlikler
Gelecekte neler olabilir?
 Göçmenlerin bilgi erişim sorunları
 Internet’in
 çocuklar üzerine etkisi
 eğitim sürecinde kullanımı
 potansiyel tehlikeleri
 Bilgi ve iletişim teknolojilerinin geliştirilmesinde bilgi erişimi ve
kullanımı araştıran geniş çaplı araştırmalara ihtiyaç olacak.
 Genel politika oluşturmak,
 Yönetimsel amaçlı
 Bilginin doğasının ve bilgi kullanımının değişmesine bağlı olarak
kuramsal olarak açıklanması ihtiyacı devam edecek.
 İnsanlar nasıl keşfeder, erişir, kullanır ve gelecek kullanımlar için
saklar, paylaşır ve dağıtır gibi konular sürekli araştırılacaktır
(Wilson, 2011).