YOKSULLUĞA KARŞI KUR`ÂN AHLÂKI Halit BOZ Doktora Tezi
advertisement
YOKSULLUĞA KARŞI KUR’ÂN AHLÂKI Halit BOZ Doktora Tezi Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı Prof. Dr. Sadık KILIÇ 2014 Her Hakkı Saklıdır ATATÜRK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI Halit BOZ YOKSULLUĞA KARŞI KUR’ÂN AHLÂKI DOKTORA TEZİ TEZ YÖNETİCİSİ Prof. Dr. Sadık KILIÇ ERZURUM-2014 T.C. ATATÜRK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ TEZ BEYAN FORMU 06/03/2014 SOSYAL BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE BİLDİRİM Atatürk Üniversitesi Lisansüstü Eğitim-Öğretim ve Sınav Yönetmeliğine göre hazırlamış olduğum "YOKSULLUĞA KARŞI KUR’ÂN AHLÂKI" adlı tezin/raporun tamamen kendi çalışmam olduğunu ve her alıntıya kaynak gösterdiğimi taahhüt eder, tezimin/raporumun kağıt ve elektronik kopyalarının Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü arşivlerinde aşağıda belirttiğim koşullarda saklanmasına izin verdiğimi onaylarım: Lisansüstü Eğitim-Öğretim yönetmeliğinin ilgili maddeleri uyarınca gereğinin yapılmasını arz ederim. 3 yıl süreyle erişime açılmasını istemiyorum. Bu sürenin sonunda uzatma için başvuruda bulunmadığım takdirde, tezimin/raporumun tamamı her yerden erişime açılabilir. 06.03.2014 Halit BOZ I İÇİNDEKİLER ÖZET ............................................................................................................................ V ABSTRACT ................................................................................................................ VI KISALTMALAR DİZİNİ ........................................................................................ VII ÖNSÖZ..................................................................................................................... VIII GİRİŞ İLAHÎ DİNLERDE ve BEŞERİ SİSTEMLERDE YOKSULLUK A. YAHUDİLİKTE YOKSULLUK ............................................................................ 5 B. HIRİSTİYANLIKTA YOKSULLUK .................................................................... 9 C. KÜRESELLEŞME - YOKSULLUK İLİŞKİSİ .................................................. 12 I. Küreselleşmenin Tanımı .................................................................................... 14 II. Yoksulluğa Etkisi .............................................................................................. 16 III. Küresel Açlığın Boyutu ................................................................................... 20 D. KAPİTALİZM ....................................................................................................... 22 I. Kapitalizmin Doğuşu .......................................................................................... 24 II. Yoksulluğa Etkisi ............................................................................................. 25 E. MARKSİZM ........................................................................................................... 27 I. Marksizmin Eleştirisi ......................................................................................... 31 II. Dinlere Bakışı .................................................................................................... 34 BİRİNCİ BÖLÜM KUR’AN'DA YOKSULLUK PROBLEMİ 1.1. YOKSULLUKLA İLGİLİ SEMANTİK ALAN ............................................... 37 1.1.1. Yoksullukla Alakalı Kavramlar ve Tahlilleri ............................................ 37 1.1.1.1. el-Fakr ( )ال ف قر...................................................................................... 37 1.1.1.2. el-Miskîn ( )ال م س ك ين.............................................................................. 39 1.1.1.3. İbnu’s-Sebîl ( )إب ن ال س ب يل.................................................................... 40 1.1.1.4. el-Hâce ( )ال حاجة...................................................................................... 41 1.1.1.5. el-Ayle ( )ال ع ي لة...................................................................................... 42 1.1.1.6. el-İmlâk ( )اإلم الق.................................................................................... 43 1.1.1.7. ed-Darr ( )ال ضر...................................................................................... 44 II 1.1.1.8. ed-Dank ()ال ض نك................................................................................... 44 1.1.1.9. el-Bu's ( )ال بؤس...................................................................................... 45 1.1.1.10. es-Suâl ()ال سؤال.................................................................................... 46 1.1.2. Yoksulluğu Engellemeyi Hedefleyen Kavramlar ...................................... 47 1.1.2.1. et-Tasadduk ()ال ت صدق.......................................................................... 47 1.1.2.2. el-İhsân ( )اإلح سان.................................................................................. 52 1.1.2.3. el-İkrâm ()اإلك رام.................................................................................... 54 1.1.2.4. el-Kanaat ( )ال ق ناعة................................................................................ 55 1.1.2.5. el-İt’âm ()اإلط عام..................................................................................... 57 1.1.2.6. el-İ'tâ( )عطاءا إل......................................................................................... 65 1.1.2.7. el-Hakk( )ال حق........................................................................................ 68 1.1.2.8. el-Îsâr ( )اإلي ثار...................................................................................... 71 1.1.2.9. eş-Şukr ( )أل ش كر..................................................................................... 73 1.1.2.10. Adalet ( )ال عدال ة.................................................................................... 74 1.1.2.11. Doğruluk ( )ال صدق............................................................................... 76 1.1.2.12. Merhamet ()الرحمة................................................................................ 78 1.1.3. Yoksulluğun Oluşumunu İfade Eden Kavramlar ..................................... 79 1.1.3.1. el-İsrâf ( )اإل سراف................................................................................... 80 1.1.3.2. el-Katr ()ال ق تر....................................................................................... 85 1.1.3.3. et-Tebzîr ( )ال ت بذي ر............................................................................... 88 1.1.3.4. et-Teref ( )ال ترف..................................................................................... 90 1.1.3.5. eş-Şuhh ve el-Buhl (ال بخل- )ال شح......................................................... 90 1.1.3.6. el-İstiğnâ ( )اإل س ت غ نى............................................................................ 91 1.1.3.7. Savaş ( )الحرب.......................................................................................... 92 1.1.3.8. Hırs ve Açgözlülük ( )الطموح.................................................................. 93 1.1.3.9. Zulüm ( )الظلم........................................................................................... 94 1.2. KUR’ÂN'DA YOKSULLUĞA KARŞI İNSANIN SORUMLULUKLARI .... 96 1.2.1. Kur’ân'a Göre İnsan .................................................................................... 97 1.2.2. Allah'a İman Sorumluluğu ........................................................................ 106 1.2.2.1. Yoksulluğun Oluşumuna Zemin Hazırayan Sorumsuzluğun Karakteristik Özellikleri ................................................................................. 110 1.2.2.1.1. Şuursuzluk ................................................................................... 111 III 1.2.2.1.2. Korku ve Endişeler ..................................................................... 112 1.2.2.1.3. Kibir ve Kıskançlık ..................................................................... 113 1.2.3. Tabiatı İmar Etme Sorumluluğu .............................................................. 115 1.2.4. Mülkiyeti Paylaşma Sorumluluğu ............................................................ 119 1.2.4.1. Özel Mülkiyet ...................................................................................... 122 1.2.4.2. Kamu Mülkiyeti .................................................................................. 123 İKİNCİ BÖLÜM KUR’ÂN’I KERİM’İN YOKSULLUĞA KARŞI SUNDUĞU ÇÖZÜM ÖNERİLERİ 2.1. İNFÂK ................................................................................................................. 126 2.1.1. Tanımı ......................................................................................................... 127 2.1.2. İnfâkın Gayesi............................................................................................. 128 2.1.3. İnfâkın Çeşitleri .......................................................................................... 130 2.1.3.1. Zekât .................................................................................................... 130 2.1.3.1.1. Kur’ân'da Zekâtın Yeri.............................................................. 135 2.1.3.1.2. Zekâtın Dağıtımı ......................................................................... 140 2.1.3.1.3. Kur’ân’ın Zekât Dağıtımındaki Tarzı ...................................... 143 2.1.3.2. Nafaka ................................................................................................. 147 2.1.3.3. Fıtır Sadakası (Fitre) .......................................................................... 148 2.1.3.4. Ganimet ve Fey ................................................................................... 148 2.1.3.5. Kêffaretler ........................................................................................... 152 2.1.3.6. Miras .................................................................................................... 155 2.2. KUR’ÂN'DA YOKSULLUĞA KARŞI ÇALIŞMA MEFHUMU ................. 158 2.2.1. Kur’ân-ı Kerim’deki Etimolojik Alanı .................................................... 160 2.2.1.1. el-Amel( )عملال..................................................................................... 160 2.2.1.2. es-Sa'yu( )ال س عى.................................................................................. 161 2.2.1.3. es-Sun'u()ال ص نع.................................................................................. 162 2.2.1.4. el-Emru ( األم ر....................................................................................... 162 2.2.1.5. el-Fi’lu ( )ال ف عل.................................................................................... 163 2.2.2. Kur’ân-ı Kerim’de Çalışmanın Değeri .................................................... 163 2.2.3. Kur’ân-ı Kerim'de Çahşmanın İmanî Boyutu ........................................ 167 IV 2.2.4. Örneklik Bakımından Peygamberler ve Çalışma ................................... 170 2.2.4.1. Hz. Peygamber (s.a.s.) ve Çalışma ................................................... 171 2.3. KUR’ AN’DA MAL VE KAZANÇ ARAYIŞININ FAZİLETİ ..................... 173 2.3.1. Kur’ân’a Göre Mal ve Değeri ................................................................... 174 2.3.2. Emek ve Sermaye İlişkisi ........................................................................... 175 2.3.3. İş Bölümü ve Önemi ................................................................................... 180 2.3.4. İşçi ve İşveren Münasebeti ........................................................................ 183 2.4. YOKSULLUK AHLAKINDA HAKSIZ ve HELAL KAZANÇ YOLLARI .................................................................................................................. 185 2.4.1. Haksız Kazanç Yolları ............................................................................... 185 2.4.1.1. Faiz ....................................................................................................... 186 2.4.1.2. Kumar .................................................................................................. 188 2.4.1.3. Rüşvet .................................................................................................. 188 2.4.1.4 Hırsızlık ve Gasp .................................................................................. 190 2.4.1.5. İhtikâr .................................................................................................. 191 2.4.1.6. İltimas .................................................................................................. 192 2.4.2. Helal Kazanç ............................................................................................... 192 2.4.2.1. Ticaret Yapmak .................................................................................. 193 2.4.2.2. Çaba Göstermek ................................................................................. 196 2.4.2.3. Üretken Olmak ................................................................................... 197 SONUÇ....................................................................................................................... 202 KAYNAKÇA ............................................................................................................. 209 ÖZGEÇMİŞ............................................................................................................... 227 V ÖZET DOKTORA TEZİ YOKSULLUĞA KARŞI KUR’ÂN AHLÂKI Halit BOZ Tez Danışmanı: Prof. Dr. Sadık KILIÇ 2014, 227 sayfa Jüri: Prof. Dr. Sadık KILIÇ Prof. Dr. Lütfullah CEBECİ Prof. Dr. Veysel GÜLLÜCE Prof. Dr. Mustafa AĞIRMAN Prof. Dr. Musa BİLGİZ Bu çalışmanın amacı, tarihten beri var olan yoksulluğun nedenlerini, oluşumuna sebebiyet veren unsurları araştırmak ve bunlara karşı, Kur’ân ahlâkını çözüm önerisi olarak çeşitli yöntemlerle sunmaktır Bu eksen etrafında çalışma, giriş ve iki bölümden oluşmaktadır. Giriş kısmında; İslam’dan önceki ilahî dinlerin yoksulluğa bakış açılarından ve yoksulluğu doğuran akım ve sistemlerden ve bu sistemlerin üzerinde inşa edilmiş temel düşüncelerden, küreselleşmenin yoksulluk ile ilişkisinden bahsedilmektedir. Birinci bölümde, Kur’ân’da yoksulluk kavramı, Kur’ân’a göre insan ve sorumlulukları, mal ile münasebetleri, Kur’ânî modelin bakış açısıyla ele alınmaktadır. İkinci bölümde ise, İslam’ın yoksulluğa karşı sunduğu çözüm önerileri anlatılmaktadır. İnsanın varoluşundan günümüze kadar, toplumlar arasında adaletsizlikler ve zulümler ortaya çıkmış ve bunun doğal sonucunda, birtakım sorunlarla beraber kitlesel ölümlere neden olan küresel yoksulluk da oluşmuştur. Böylece çok hızlı değişen modern dünyamızda, başta İslam toplumları olmak üzere bütün uluslar, içinde bulundukları bu kaotik durumdan çıkmak için bir durum tahlili yapmaları gerektiğini fark etmişlerdir. Bundan dolayı çıkış yolu olarak, Kur’ân'ın yoksulluğa karşı bakışını ve ona karşı çözüm önerilerini araştırmak, daha da önem arzetmektedir. Çalışmamızın ana konusunu da bu tema oluşturmaktadır. Anahtar Kelimeler: Yoksulluk, Kur’ân Ahlâkı, Toplum, Küreselleşme, Sosyal Dayanışma, İnfâk, Zekât VI ABSTRACT Ph. D. DISSERTATION ETHICS QUR'AN AGAINST POVERTY Halit BOZ Advisor: Prof. Dr. Sadık KILIÇ 2014, page: 227 Jury: Prof. Dr. Sadık KILIÇ Prof. Dr. Lütfullah CEBECİ Prof. Dr. Veysel GÜLLÜCE Prof. Dr. Mustafa AĞIRMAN Prof. Dr. Musa BİLGİZ The purpose of this study is to investigate the reasons and the factors leading poverty, and to present Qur'anic morality as a solution in various methods. In this respect, the study consists of two parts. In the introduction section; attitudes of divine religions before Islam towards poverty; movements and systems that gave birth to poverty and basic thoughts constructed upon these systems; and relationship between poverty and globalization have been mentioned. In the first section, the concept of poverty in the Quran, responsibilities of people and their relations to goods according to the Qur'an have been discussed. In the second part, solutions offered against poverty by Islam have been discussed. Human existence until today, injustices and oppression emerged between communities and as a natural result of this, along with various problems, global poverty causing mass deaths have occurred. Hence, in our fast-changing modern world, all nations especially the Islamic societies have realized that they have to analyze the situation in order to escape this chaotic circumstance. Therefore, as solution, investigating the attitude of the Qur'an against poverty and its solutions becomes more important. This theme constitutes the main subject of our study. Key Words: Poverty, Ethic of The Qur’an, Community, Globalization, Social Solidarity, Give Away, Zakat. VII KISALTMALAR DİZİNİ AGÜ : Az Gelişmiş Ülkeler AÜİFD : Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi AÜİFD : Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi AÜSBE : Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü AÜHF : Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Bkz. : Bakınız BM : Birleşmiş Milletler Çev. : Çeviren DB : Dünya Bankası DİB : Diyanet İşleri Başkanlığı FÜİFD : Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi GSMH : Gayri Safi Milli Hasıla h. : Hicri Hz. : Hazreti İFAV : İlahiyat Fakültesi Vakfı İMF : Uluslar arası Para Fonu MEB : Milli Eğitim Bakanlığı MÜİFAV : Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı MÜİFD : Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi s. : Sahife Sa. : Sayı. s. a. s. : Sallahu Aleyhi Ve’s-Sellem r. a. : Radiyallahu Anh SDÜİFD : Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi TDK : Türk Dil Kurumu ty. : Tarih Yok UÜİFD : Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi v. : Vefatı vd. : Ve Diğerleri VIII ÖNSÖZ Kur’ân, bütün beşeriyeti dünya ve ahiret mutluluğuna eriştirecek esasları kapsayan ilahî bir kitaptır. Kur’ân’da çok farklı mevzulara yer verilmekle birlikte asıl üzerinde durduğu, her fırsatta dile getirdiği konular; başta tevhit ve ahiret olmak üzere iman esasları ve ibadettir. Bu konular dışında Kur’ân, bir yandan insanın yararına olan mevzuları aktarırken, diğer taraftan çeşitli problemlere de makul çözüm perspektifleri üretmekte ve önermektedir. Ayrıca, tarihsel süreçte insanlığın yaşadığı ve yaşamakta olduğu ortak bir sorun olan yoksulluğa ve onun nedenlerine, çözüm yollarıyla birlikte yoksulluk ve insanın eylemleri arasındaki ilişkiye dikkat çekmektedir. Bu sebeple biz,“Yoksulluğa Karşı Kur’ân Ahlâkı”nı incelemeye çalışırken, Kur’ân’da iktisat konusunu bütünüyle ele almadık. Çünkü onun alanı geniş, muhteviyatı çok uzundur. Çalışmamızı, İslam iktisat mevzusunun bir bölümü olan yoksullukla sınırlı tutmamızın gayesi, Kur’ânî pencereden bakarak, nedenlerini ve oluşumunu engelleyen tedbirlerini, gücümüz ölçüsünde açıklığa kavuşturmaktır. Çünkü tarih boyunca bütün toplumların ana sorunu olan fakîrlik, günümüzde de insanların en başta gelen problemlerinden birisidir. Eğer önlemler alınmazsa gelecekte de bir sorun olmaya devam edecektir. Nitekim dünyanın değişik ülkelerinde, temel ihtiyaçlarını karşılayamayan, açlık ve sefalet içerisinde yaşayan, sağlık ve eğitim hizmetlerinden yararlanamayan, toplum içinde söz sahibi olma özgürlüğünden yoksun, çevre şartları içinde sıkıştırılmış ve sesleri pek işitilmeyen milyonlarca insan, hayat mücadelesi vermektedir. Bu araştırmada hedefimiz ise, elde mevcut olan verileri, kendi ilim disiplinimize göre kategorize ederek yeni bir kalıp oluşturmaya çalışırken, aynı zamanda tema yönünden birbirlerine yakın olan mevzuları, belli başlıklar altında tasnif yapmaktan, kimi kez de kısmen dağınık olan bilgileri toparlayarak inceleme alanımız içine almaktan ibaret olmuştur. Konunun muhteva yönünden kıymeti ortadadır. Nitekim bu asırda fakîrlik meselesi ve aynı zamanda iktisadî problemler, insanların zihinlerinde ve kalplerinde geniş yer kaplamaktadır. Kanaatimizce yoksulluğun eskiden beri var olması, zaman içerisinde de etki alanını genişleterek varlığını devam ettirmesi; manevî ve uhrevî boyutlarından soyutlandırılan doktrinlerin gerek toplum içi gerekse toplumlararası IX ilişkileri düzenlemede yetersiz kalmasından kaynaklanmaktadır. Bütün bunlara mukabil Kur’ân; insan ile mal arasında vahye dayalı bir denge sistemi sunmuştur. Bu sistemde, insan ne malda yok olan bir nesne, ne de maldan uzak olan bir varlıktır. Zira toplumun maddî ihtiyaçlarının karşılanması, onun manevî değerlerinin göz önünde bulundurulması ve buna göre davranış geliştirmesi gerekir ki fert, ulus ve toplumlararası ilişkilerde adaletsizlikler olmasın. Bir başka ifadeyle, toplumun iktisadî münasebetlerini dizayn ederken, dînî değerleri de topluma aşılamak lazımdır. O nedenle, bu araştırma yapılırken iki husus göz önünde bulundurulmuştur. Birincisi; söz konusu sorunun, ortaya çıkışına zemin hazırlayan sistemlerin yapıları kısaca anlatılmıştır. Diğerinde ise, yoksulluk problemine ilişkin çözümün Kur’ân-ı Kerim’de nasıl ortaya konulduğu incelenmiştir. Sorunun çözümü için Kur’ân’a müracaat ettiğimizde O'nun, iman ile insanın eylemleri arasında doğrudan bir bağ kurduğu görülmüştür. Zira Kur’ân’a göre insan, bir yüzü ile madde ve servete açık iken diğer yüzü ile karakterini, iç örgüsünü, Yaratıcısının istediği istikamette oluşturmalıdır ki ikisi arasında bir denge oluşturabilsin. Çalışmamızda izlediğimiz metodu şöyle ifade edebiliriz: Araştırmamızın temel referans ve çıkış kaynağı Kur’ân olsa da, problemin kaynağını yabancı akım ve doktrinler oluşturduğundan giriş kısmında batı literatürünü kısmen kullandık. Bu sistem ve akımlarla ilgili malumatı, ekseriyetle dış kaynaklardan aldık. Yabancı kaynakların yanında bu sahada ülkemizde yazılmış olan eserlerden de faydalandığımızı belirtelim. Tezimizin büyük kısmında bilgi kullanımı sırasında, ilk elden kaynaklara ulaşmaya çalışarak bu kaynaklara dipnot şeklinde atıfta bulunduk. Kelime ve vasıf tahlilleri sırasında, az da olsa semantik alan çalışması yaptık. Kaynaklarımız temelde tefsir külliyatı olarak benimsenmiş olsa da, fark edileceği gibi başka alanların kaynaklarına da kaymıştır. Bu durum, konunun akışının seyrine göre kaçınılmaz olmuştur. Çalışmamızı sürdürürken Kur’ânî çözümleri, konu ile ilgili karşımıza çıkan problemlere yansıtmaya çalıştık. Ayrıca çalışmamızın bütünlüğüne baktığımızda, bölümlerin dengeli olmasına özen gösterilmeğe çalışılmışsa da, bölümler arasında tam bir ahengin olduğu söylenemez. Bu da konumuzun çok farklı yapılarla olan ilişkisinden ve İslamî ilimlerin geniş bir alanı kapsamasından kaynaklanmaktadır. X Kur’ân bağlamında, yoksulluk sorununun halli için oluşturmaya çalıştığımız bu araştırmayı; antropolojik, teolojik, sosyolojik ve tarihsel deneyimler olmak üzere dört ana boyutta temellendirmeye çalıştık. Bu sebeple araştırmada kullandığımız materyalleri de, bu alanlarla doğrudan ilgili olmaları nedeniyle, Tefsir, Hadis, Fıkıh, Kelâm, İslâm Tarihi gibi klasik İslâmî disiplinlerin yanı sıra İktisat, Dil Bilimi, Dinler Tarihi gibi alanları konu edinen kaynaklardan elde etme yoluna gittik. Sonuç olarak okuyucu, sunulan bu çalışmanın sahifelerinde; Kur’ân’ın, yoksulluk ve çarelerine, tedavi usullerine, yoksulların haklarına riayete, maddî ve manevî ihtiyaçlarını karşılamaya karşı tutumunu ve dünyamızda revaç gören doktrinlerden farklılığını görecektir. Ayrıca hissedilecek eksikliklere rağmen bu araştırmanın, samimi ve didinen bir kulun ürünü olduğunu sezecektir. Gerek araştırma aşamalarında, gerekse telif süresi boyunca yoğun, uzun ve yorucu bir mesai harcayarak çalışmamıza yaptığı çok kıymetli katkılarından dolayı, çok değerli hocam Prof. Dr. Sadık KILIÇ’a; ayrıca bu çalışmanın oluşmasında emeği geçen kiymetli hocalarım Prof. Dr. Lütfullah CEBECİ, Prof. Dr. Veysel GÜLLÜCE, Prof. Dr. Mustafa AĞIRMAN ve Prof. Dr. Musa BİLGİZ başta olmak üzere tüm saygı değer hocalarıma şükranlarımı arz eder, saygılar sunarım. Ayrıca çalışmamın başından sonuna kadar bana destek olan eşime teşekkür ederim. Erzurum-2014 Halit BOZ 1 GİRİŞ İLAHÎ DİNLERDE ve BEŞERİ SİSTEMLERDE YOKSULLUK Yoksulluk, insanın yaradılışından beri var olan ve onun yaşantısını ilgilendiren, davranışlarını yönlendiren ve her zaman canlılığını koruyan bir realitedir. Yoksulluk, kendimizde ve dışımızdaki varlıklarla olan ilişkilerde belirirken, zahirî bir görünüm arz eder. Bu haliyle ister toplumda solunan bir olgu veya fertte oluşan bir durum olsun, her halükarda dış dünya ile ilgilidir. Yani varlıkların kendi aralarındaki iletişimlerin reaksiyonel bir sonucu olarak ortaya çıkar. Ayrıca yoksulluk, hem fert hem de toplum temelinde zemin bulduğu bütün ortamları etkiler. O nedenle, bütün toplumların ana sorunlarının başında yoksulluk gelmiştir. Böylece, hemen her düşünce ve her inanç sistemi, yoksulluk problemiyle ilgilenmiş, bu soruna karşı şöyle ya da böyle çözüm yolları bulmaya gayret etmiştir. Bununla birlikte her uygarlık, insanların yaşam standartlarını yükseltmek, toplumsal sınıflar arasında eskiden beri var olan gelir dağılımındaki derin uçurumları ortadan kaldırmak için sistematik çabalar göstermiştir. Çalışmamız; ''Yoksulluğa Karşı Kur'an Ahlakı'' olduğuna göre, İslam'dan önce gelen semavî dinlerin kutsal metinlerinde, yoksulluğun nasıl işlendiği, yoksul ve muhtaç insanlara ne şekilde bakıldığının bilinmesi gerekmektedir. Ancak bu konuya geçmeden önce, Kur’ân’ın, canlıların farklı yaratılış hikmetlerini açıklamak, yoksulluk vasfının etrafında odaklanan düşüncelerin analizini doğru yapmamıza yardımcı olacaktır. Kur’ân’a göre, varlıkların tasnifine göz attığımızda görüyoruz ki bu âlemde, hem akla hem hikmete hem de vicdana sahip olan yegâne varlık insandır. 1 Bu yüzden Yüce Allah, yeryüzüne halife2 olarak insanı tercih etmiş3 ve bu âlemde bütün yaratılanları; 1 Sadık Kılıç, Benliğin İnşası, İnsan Yayınları, İstanbul 2000, s. 70. Bkz. Bakara, 2/30; En’am, 6/165; A’râf, 7/69, 74; Yunus, 10/14, 73; Neml, 27/62; Fatır, 35/39; Sa’d, 38/ 26. 3 Ebû Câfer Muhammed b. Cerîr et-Taberî, Câmiu’l-Beyân an Te’vîli’l-Kur’ân, Dâru’l-Meârîf, Mısır, ty., I, 159; Ebû Abdillâh Fahruddîn Muhammed b. Ömer er-Râzî, Mefâtihu’l-Ğayb, et-Tefsîru’l-Kebîr, Daru’l-Fikr, Beyrut 1995, I, 102; Mahmud b. Ömer ez-Zemahşerî, el-Keşşâf, Mektebetu’l-Ubaykan, Riyad, 1998, I, 83; Muhammed b. Ahmed el-Ensarî el-Kurtûbî, el Câmi-u li Ahkâmi’l-Kur’ân, Beyrut 2000, I, 183; Celaluddîn Abdurrahman b. Ebi Bekr es-Suyûtî, ed-Durru’l-Mensûr fi’t-Te’vîl bi’l-Me’sûr, Beyrut ty. , I, 78; Elmalılı Muhamed Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’ân Dili, Eser Yayınları, İstanbul 1973, I, 103; Seyyid Kutup, Fi Zilali’l-Kur’ân, Daru’ş-Şurûk, Kahire1985, I, 140; Şihabuddin es-Seyyid 2 2 cemadât, hayvanât, nebatât, ve kozmik unsurlar; güneş, ay, yıldızlar gibi varlıkları onun istifadesine sunmuştur.4 Böylece onu mükerrem kılmıştır.5 Bunun yanı sıra Allah, insanı da kendi aralarında, farklı özelliklere sahip bir şekilde yaratmıştır. Bu farklılıklardan bazılarını şu şekilde özetleyebiliriz: 1. Kur’ân, insanların; dil, renk, yetenek ve kabiliyetler açısından farklı yaratıldığını;“Göklerin ve yerin yaratılması ile dillerinizin ve renklerinizin ayrı olması, O’nun ayetlerindendir. Şüphesiz bunda, âlimler için gerçekten ayetler vardır”6 ayetiyle, insanların değişik renk ve dillere sahip olmasının, O’nun varlığına işaret ettiği ifade etmektedir. 2. Yine Kur’ân, rızık7 açısından da fert ve toplumların durumunun farklılık arzettiğini belirtmiştir: َض ُه ْم فَ ْوََ َب ْعٍ ََ َر ََاٍ ِل َيت َّ ِخذ َ أ َ ُه ْم َي ْق ِس ُمونَ َرحْ َمةَ َر ِبكَ نَحْ نُ قَ َس ْمنَا َب ْينَ ُهم َّم ِعي َ شت َ ُه ْم ِفي ْال َح َيا ِة الدُّ ْن َيا َو َرفَ ْعنَا َب ْع َس ْخ ِريًّا َو َرحْ َمتُ َربِكَ َخي ٌْر ِم َّما يَجْ َمعُون ُ بَ ْع ُ ض ُهم بَ ْعضًا “Rabbinin rahmetini onlar mı bölüştürüyorlar? Dünya hayatında onların geçimliklerini aralarında biz paylaştırdık. Birbirlerine iş gördürmeleri için, (çeşitli alanlarda) kimini kimine, derece derece üstün kıldık. Rabbinin rahmeti, onların biriktirdikleri (dünyalık) şeylerden daha hayırlıdır”8 buyurarak Yüce Allah, rızık olgusunu kendisine nisbet etmiş, yeryüzünde insanların rızıklarının Kendisi tarafından belirlendiğini beyan etmiştir. Mahmut el-Âlusî, Ruhu’l-Meânî fi Tefsiri’l Kur’âni’l-Azîm ve’s-Sebi’l-Mesanî, Daru’l-Fikr, Beyrut ty., I, 86; Muhammed Ali es-Sabûnî, Saffetu’t-Tefâsîr, Dersaadet, İstanbul 1986, I, 86. 4 Bkz. Bakara, 2/29, Al-i İmrân, 3/14; Mâide, 5/1; En’âm, 6/ 142; Yunus, 10/24; İbrahîm, 14/32-33; Nahl, 16/5, 6, 12; Enbiya, 21/79; Hac, 22/36; Mu’minûn, 23/2; Nûr, 24/43; Şuarâ, 26/132-134; Neml, 27/60, 61; Rum, 30/24; Lokman, 31/20, 30, 34; Secde, 32/27; Yasîn, 36/37, 40; Sad, 38/18; Zumer, 39/ 21; Zuhrûf, 43/13; Câsiye, 45/12, 13, Kâf, 50/ 7, 11. 5 “İnsan, Allah’ın değerli kılıp, mahlûkatın pek çoğuna üstün yaptığı (İsrâ, 17/170), göklerde ve yerde olan varlıkları hizmetine sunduğu (Casiye, 45/13), ruhundan nefhettiği (Hicr, 15/29; Sad, 38/72), en güzel şekilde yarattığı (Tin, 95/4), maddi ve manevi organ ve cihazlarını düzgün ve dengeli bir şekilde düzenlediği (İnfitar, 82/17), ihtiyaç duyduğu her şeyi kendisine bahşettiği (İbrahîm, 14/34) çok değerli bir varlıktır.” Bkz. Veysel Güllüce, “İnsan Allah’ın Halifesi midir?”, AÜİFD, Sayı: 15, 2001, s. 173, vd. Ayrıca bu makale, “Allah’ın Halifesi” odağındaki düşünceler hakkında geniş bilgi içermektedir. 6 Rûm, 30/22. 7 Bkz. R’ad, 13/26; Nahl, 16/114; İsrâ, 17/30, Nûr, 24/28; Ankebût, 29/60, 62; Zümer, 39/52. Rızık sözcüğünün bizleri ilgilendiren tarafı, yoksulluk kavramıyla yakından ilişkisi olduğundan dolayıdır. Bu kelimenin etimolojisi: Rızık kelimesi, “r-z-k” fiilinden türetilmiş bir isimdir. Bu sözcük, arapçada haz ve nasip manalarına gelir. Ayrıca, “nasip etmek” anlamında kullanılır. Bkz. Ebû’l-Fadl Cemaluddîn Muhammed İbn Manzûr, Lisanu’l-Arap, Beyrut ty. , X, s. 115. 8 Zuhrûf, 43/32. 3 Ayrıca, hem rızkın insanlar arasında liyakat, hakkaniyet ve nihai hayır kıstaslarına göre taksim edildiğine dair şöyle denilmektedir: ‘‘“… Biz nasıl ki dünya hayatındayden, birbirlerini istihdam etsinler diye onların aralarında rızıklannı paylaştırmışsak, lisanen aciz, bedenen zayıf olanları zengin kılıp, derdini güzel anlatan ve vücut bakımından da sağlam olanları fakîr kılmışsak, rahmet ve lütuflarımızı da öylece dilediğimize veririz. Ey Muhammed, rabbinin, insanları cennete koyma gibi rahmeti, onların, dünyada iken biriktirdikleri her şeyden daha hayırlıdır.”9 Kuşkusuz, insanların ontolojik bir farklılık durumu olarak değil, şehâdet ve olgular âleminin varoluş modunun bir dizini, sistematiği olmak üzere zengin ve fakîr şeklinde ayrıştırıldığı ortaya konmaktadır. Bu itibarladır ki ilahi perspektifte fakîrlik ve zenginlik, insan için tanzim edilen dünya yaratıldığından bu yana ve kıyamete kadar var olacak iki durumdur. Bu yüzden Allah, insanı yeryüzünde ilahi ilkeler çerçevesinde çalışmak, üretmek, tüketmek ve sosyal adaleti sağlamak gibi bir takım fiil ve davranışlarda sorumlu tutmuştur.10 Bir başka ifade ile Allah, âlem için takdir ettiği düzenin işleyişinde insanı, yetkili ve görevli kılmıştır. Ancak insanoğlu, ilerleyen tarihi süreçte, kendisine belirlenmiş olan varlık nedenini unutarak11 veya reddederek,12 ilahî yönlendirmeden çeşitli sapmalar göstermiş, yeryüzünün değişik noktalarında sorunlar ortaya çıkarmıştır. Bu durum, Kur’ân’da şöyle ifade edilmektedir: “Aranızda birbirinizin mallarını haksız yere yemeyin. İnsanların mallarından bir kısmını bile bile günaha girerek yemek için onları hâkimlere (rüşvet olarak) vermeyin.”13 Bu ayette Allah, insanın meta-iman ilişkisindeki bir yansımasına işaret etmektedir Öte yandan, Kur’ân’ın anlatımlarına göre toplumsal yapının en önemli birleştirici öğesi olan dinin tahrif edilmesi, başta insan olmak üzere yeryüzünde, bütün canlıları felakete sürüklemiştir. “Kendilerine apaçık deliller geldikten sonra parçalanıp ayrılığa 9 et-Taberî, VII, 325. Muhammed Tahir b. Aşûr, Tefsîru’t-Tahrîr ve’t-Tenvîr, Dar-u Sahnûn, Tunus 1997, XXII, 127. 11 Kılıç, Ruhsal Yozlaşma Toplumsal Çürüme, Akçağ Yayınevi, Ankara 1987, s. 27. 12 Orhan Atalay, Kur’ân-ı Kerim’de İnsan Meta İlişkisi ve Çalışmanın Önemi, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), AÜSBE, Erzurum 1993, s. 23. 13 Bakara, 2/188. 10 4 düşenler gibi olmayın…”14 “Dinlerini parçalayan ve bölük bölük olan müşriklerden olmayın. Bunlardan her grup, kendilerinde bulunan (değerlerle) böbürlenmektedir.”15 Şüphesiz ki bunun örnekleri, Kur’ân’ın birçok yerinde geçmektedir.16 Örneğin Kur’ân, insanlara sunduğu tarihsel dersler bağlamında Medyen toplumundan söz ederken, yıkımlarını hazırlayan suçlarına işaret ederek, Şuayb Peygamber’e şunu söylemektedir:“…Ölçeği ve tartıyı eksiltmeyin! Ve ey toplumum! Ölçeği ve tartıyı, adaletle tastamam yapın ve sakın, insanların mallarını eksilterek, yeryüzünde bozgunculuk yapmayın!”17 Keza Kur’ân, bu ayette olduğu gibi, daha birçok yerde bu durumu bizlere bildirmektedir:“Ne var ki onlar kendi aralarındaki işlerini parça parça böldüler. Her grup, kendilerinde bulunan(fikir ve davranış) ile sevinip böbürlendi.”18 Başka bir ayette ise,“Ey iman edenler! Karşılıklı rızaya dayanan ticaret olması hali müstesna, mallarınızı, bâtıl (haksız ve haram yollar) ile aranızda (alıp vererek) yemeyin. Ve kendinizi öldürmeyin. Şüphesiz Allah, size karşı çok merhametlidir”19 buyurarak, yoksulluğu oluşturan etkenlerden; haksız mal edinmeyi, büyük günahlardan olduğunu özellikle vurgulamıştır. Bu sebeple Yüce Allah, toplumlar arasında haksızlıkları oluşturan, bunun sonucu olarak yoksullaşmaya yol açan büyük günahlardan sayılan; faiz, kumar ve bunlara benzeyen çeşitli meşru olmayan kazanç şekilleriyle 20 mü’minlerin, birbirlerinin mallarını21 batıl yolla yemelerini yasaklamıştır.22 Zira insanlar arasında huzur ve güveni sağlamak amacıyla olacak ki İmam Şafii: “karşılıklı alış-verişin ancak kabul ile 14 Al-i İmrân, 3/105. Rûm, 30/32. 16 A’râf, 7/85; Şuarâ, 26/183; Mutaffifîn, 83/1-3. 17 Hûd, 11/84-85. 18 Mü’minûn, 23/53. 19 Nîsâ,4/29. 20 Kılıç, Yabancılaşma, Rahmet Yayıncılık, İstanbul ty., s. 125. 21 “Genişlik zamanında ve istek halinde biriktirilebilen ve insanlar arasında maddi bir değeri olan her türlü varlık”şeklinde malın tanımı yapılmıştır. Bkz. Nezih Hammad, İktisadî Fıkıh Terimleri, (Çev. Recep Ulusoy), İstanbul 1996, s. 217. Aynı şekilde malı; “nefsin meylettiği, kendisiyle hayatın neşelendiği, nefsin fayda ve lezzet cinsinden arzuladığı şeye kendisiyle ulaşılan her şeydir.” şeklinde tanımlayanlarda bulunmaktadır. Bkz. Abdu'l-Kerîm Zeydân, es-sunnetu’l-İlahiyye: İlahi Kanunların Hikmetleri, (Çev. Nizamettin Saldan), İstanbul 1997, s. 25. Mal, genellikle insanların birbirleri arasındaki iktisadi faaliyetleri dizayn ederken, ferdin sahip olduğu mal ile fakirliği ve zenginliği belirginleştirir. Malı fazla olupta zenginlerin; Allah’ın, kendisine tevdi ettiği malı korumak ve kollamak ve onunla alakalı sorumluluğunu yerine getirmesi gerektiği bildirilmektedir. Bkz. Tekâsur, 102/8. 22 Ebû’l-Fidâ İsmaîl b. Ömer İbn Kesîr, Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm, Kahire ty. , II, 245. 15 5 sahih olacağını söyler. Çünkü kabul, hoşnûdluğa (karşılıklı rızâya) delâlet eder. Gönül hoşnutluğu ve kabul olmaksızın karşılıklı alıp verme ise, hoşnûdluğa delâlet etmez”23 derken, insanların alış-verişlerinde; zorlamalarla, baskılarla değil karşılıklı gönül hoşnudluğuna dikkat etmesi gerektiğini vurgulamıştır. Kuşkusuz, yoksulluğun oluşumuna zemin hazırlayan ekonomik zihniyetin inkişafında pek çok faktörler arasında, dinî ve ahlakî esasların önemli bir unsur ve din ile iktisadî hayat ve zihniyet arasında ihmal edilmeyecek derecede çok sıkı paralellikler mevcuttur.24 Bununla birlikte, ‘vahye dayansın ya da dayanmasın bütün dinler, bu konuda bir anlayış düşüncesi geliştirme ihtiyacı duymuşlardır. Ancak, bunlar içerisinde ilahî dinler; Yahudilik, Hıristiyanlık ve İslâm, konuya daha çok ağırlık vermişlerdir.’25 Bu sebeple burada, asıl kaynağını vahyin oluşturduğu diğer dinî metinlerde yoksulluğun konumunu, yoksulluğa bakış açılarını ve bu soruna karşı sundukları görüşleri ve önerileri kısaca aktaracağız. A. YAHUDİLİKTE YOKSULLUK Kur'an'da Yahudilerin, diğer insanlardan daha fazla dünya malına düşkün oldukları açıkça ifade edilmektedir.26 Bu vasıflara sahip insanların yaşadığı toplumlarda; hırs, şuhh, buhl vb. gibi özellikler yaygınlaştığından, yoksulluğun daha çok arttığı bilinmektedir. Bu bağlamda yahudiler, dünya malına karşı olan aşırı hırslarını, kendileri dışındaki insanlara da aşılamak istemişlerdir.27 Müslümanların Medine’ye hicretinden sonra Yahudilerin takındıkları tavır, onların bu noktadaki tavırlarını açık bir şekilde göstermektedir. Nitekim Ensar, Muhacirlere büyük yardımda bulunmuş, buna karşılık orada yaşayan yahudiler, Ensar’ın, Muhacirlere yapmış oldukları bu yardımlara engel olmağa çalışmışlardır. Bu düşüncenin batıl olduğunu Allah: “Bunlar öyle insanlardır ki, cimrilik ederler ve insanlara da cimriliği emrederler… Bunlar insanlara mallarını gösteriş için 23 Nasruddîn Ebî Saîd Abdullah b. Ömer el-Beydâvî, Envaru’t -Tenzîl ve Esraru’t-Te’vîl, Dâr-u İhyâi’tTurâsi’l-Arabî, ty. II, 245. 24 Sabri F. Ülgener, Darlık Buhranları ve İslam İktisat Siyaseti, Ankara 1984, s.27. 25 Abdülgafur Aslan, Kur’an Ekseninde Fakirlik Problemi, Fakülte Kitabevi, Isparta 2003, s. 24. 26 Bkz. Bakara, 2/ 96. 27 Aslan, s. 25. 6 verirler…”28 şeklinde sunarken, Yahudilerin, kendilerinden olmayan muhtaç insanlara karşı karakterlerinde mevcut olan yapıyı da açık bir şekilde ortaya koymaktadır. Yahudiler, Allah'ın kendilerine göndermiş olduğu Peygamberlerin vesileleriyle yoksullara ve ihtiyaç sahibi kimselere yardım etmiş, toplum içerisinde belli seviyede yaşamlarını sağlamak, kimseye muhtaç olmadan geçimlerini idame etmek için gerekli olan düzenlemeler üzerinde çalışmışlardır. Bu çerçevede, Yahudilere gönderilen Peygamberler de tebliğlerinde, insanlığın ortak sorunu olan fakîrlik problemiyle ilgili en doğru yöntemleri bildirmişlerdir. Ancak, Kur’an-ı Kerim’de de geçtiği gibi29 zaman geçtikçe bu anlayışın değiştiği, İsrailoğullarının, Peygamberlerinin telkinlerine bağlı kalmadıkları, yoksullarla alakalı emirlerin30 sadece yahudilere has hale getirildiği görülmektedir. Bir başka ifadeyle, yalnız kendilerinden olan yoksul ve muhtaçlara yönelik bir takım çalışmaları olmuş, bunun yanında, öteki yoksul ve ihtiyaç sahiplerini tamamen unutmuşlardır. Yahudilerin bu tutumlarına yönelik pek çok örnek bulunmaktadır. Yahudilerin, kutsal metinlere göre genelde maddi servete, özelde ise yoksulluğa ve yoksullara karşı tutumlarını, kısaca şöyle sıralamak mümükündür. a) “Rab öldürür ve diriltir. Ölüler diyarına indirir ve çıkarır. Rab fakîr eder ve zengin eder. Hem alçaltır hem yükseltir. Emirlerle beraber oturtmak için, izzet kürsüsünü miras ettirtmek için yoksulu topraktan kaldırır…”31 Bu metinlerden; zenginliğin ve fakîrliğin, Tanrı’nın tasarrufunda olduğu anlaşılmaktadır. b) ''Fakîr kardeşine karşı gözün kötü olmasın. Ona bir şey vermemezlik etmeyesin… Memleketin içinde fakîr eksik olmayacaktır. Bunun için ben; mutlaka kendi memleketinde kardeşine, hakirine ve fakîrine elini açacaksın diye sana emrediyorum.''32 c) “Fakîr ve hikmetli genç, artık öğüt almayı bilmeyen kocamış ve akılsız kraldan iyidir.''33, ''Doğruyu isteyen fakîr, zengin olup da iki yollu sapık adamdan iyidir.’34 28 Nîsâ, 4/ 37-38. Bkz. Al-i İmrân, 3/ 75. 30 Günay Tümer, Abdurrahman Küçük, Dinler Tarihi, Ankara 1993, s. 220. 31 I. Samuel, 2/ 6-8. 32 Tesniye, 15/ 9-11. 33 Vaiz, 4/13. 29 7 ‘Fakîr adam yalancıdan iyidir.''35 Ayrıca tokluk ve zenginlik, küfür ve azgınlığa iter. Yoksulluk ve açlık, suç işletmeğe ve hırsızlığa sürükler: ''Bana ne fakîrlik ver ne de zenginlik. Payıma düşen ekmekle beni besle ki ben, tok olup da Rab kim miş? Diye seni inkâr etmeyeyim.''36, “Çalışmak tokluk, tembellik açlık getirir. Uyuşuk elle iş gören fakîr düşer. Gayretli el ise zengin eder.”37 Bu metinlerden anlaşılan odur ki fakîrlik yeryüzünden kalkmaz. Anlaşılıyor ki, Tanrı katında doğru hareket eden fakîr, zalim zenginden de, cahil hükümdardan da üstündür. d) Tanrı, sürekli âlemi yönetir. Onu bıraktığı gün, âlemin sonu gelmiş demektir. Tanrı’nın kudreti sonsuzdur. O’nun gücünün yetmeyeceği tek iş yoktur. O, bütün varlıklara hâkimdir. Âlemde O’nun iradesi dışında bir varlık, bir oluş yoktur. Tanrı, bir gün bir görevli göndererek bütün haksızlıkların, zulümlerin ortadan kalktığı evrensel bir devlet kuracaktır.38 Tanrı yer ve göklerin tek sahibidir.39 e) “Yoksullara acıyan ve onları doyuran, Tanrı’ya ödünç verir ve karşılığını Tanrı ona öder.”40 “Fakîre zulmeden, yaratanını hor görmüş olur. Fakat yoksula acıyanı O, mükâfatlandırır.”41 “Fakîr ve düşkününü koru?”42 Ayrıca bu inanca göre yoksul ve düşkünlere zulüm yapmanın büyük günahlardan sayıldığını görmekteyiz: “Bir memlekette fakîrlere zulmedildiğini, hakkının çiğnendiğini, adaletin memleketten kaldırıldığını gördüğün an, bu işe şaşma. Gerekeni yapmaktan çekinme. Çünkü şımaranın üzerinde onu murakabe edecek bir büyük vardır… Topraktan faydalanmak ise herkesin hakkıdır.”43 ''Tanrı’nın sana vermekte olduğu kendi memleketinde, kardeşlerinden biri, fakîr bir adam, senin yanında, kapılarının birinde olursa, yüreğini katılaştırmayacaksın. Elini ona aç ve muhtaç 34 Süleyman’ın Meselleri, 28/6; Eski ve Yeni Ahit’te fakîr ve fakîrlik kelimesinin geçtiği pasajlar için bkz. King James, Version, A New Concordance to the Holy Bible, New York 1960, s. 317-318-320. 35 Süleyman’ın Meselleri, 19/22. 36 Süleyman’ın Meselleri, 30/8-9. 37 Süleyman’ın Meselleri, 10/4. 38 Tümer, Küçük, s. 220. 39 Tekvin, 14/19. 40 Süleyman’ın Meselleri, 19/17. 41 Süleyman’ın Meselleri, 14/31. 42 Süleyman’ın Meselleri, 31/9; Mezmurlar, 72/1-14; Eyub, 29/12-17. 43 Vaiz, 5/8-9. 8 olduğu miktarı ona ver.''44 Fakîrleri, düşkünleri yedirmek, onları küçümsememek, haklarını savunmak istenmektedir. Bir başka ifade ile bu inançta yoksullar, Tanrı tarafından koruma altına alınmıştır. ''Kim fakîre verirse onun eksiği olmaz. Fakat kim fakîrden yüz çevirirse ona binlerce lanet olsun.''45 Hakkı tanımayan zenginlere, servetlerine güvenip onunla övünenlere karşı çıkılmalıdır.46 Bu sebeple başkasıyla münasebette tolerans, anlayış, cömertlikte örnek olmalıdır. Yaşlı anne ve babaya, ihtiyarlara, körlere, yoksullara, dul ve yetimlere saygılı olunmalıdır. Aynı şekilde bostanın bir köşesi terk edilmeli, başaklar yoksullar için bırakılmalıdır. Gündelikçinin yevmiyesi, akşam olmadan önce ödenmelidir.47 Bu ifadelerde, yoksullara ikramda bulunanların övüldüğü, kötü muamelede bulunanların ise lanet ve azapla korkutulduğu anlaşılmaktadır. f) ''Oğlum dinle ve hikmetli ol. Kalbini doğru yola çevir. İçki içenlerin ve et yemeğe düşkün olanların arasında bulunma. Çünkü hem israf eden48 hem de içki içen yoksul olmaya mecburdur. Hatalarınız, hayrı sizden uzaklaştırır.49İnsan devamlı zengin kalmayabilir. Kral doğan da pek ala yoksul fakir düşebilir.50 Kötü gözlü adam zenginliğin peşine koşar. Daha bilmez ki fakîrlikte onu izlemektedir.''51 Bu metinlere göre hataların, insanı yoksulluğa sürüklediği anlaşılmaktadır. Ancak, şimdiye kadar aktarılan olumlu tabloya mukabil, dejenere olmuş musevî toplumunda saygı görmenin ön koşulu; zenginlik ve güç, toplum içinde yüksek düzeyin ise; savaşma kabiliyetine bağlı olduğu tespit edilmiştir.52 Bununla birlikte yahudi toplumu, kendi toplumunun refahı için dünya genelinde, ekonomik bağlamda sürekli strateji geliştirme yolları aramıştır. Yine metinlerden çıkan sonuca göre, Yahudilik'te; fakîrlerin haklarını korumak, yardım etmek ve toplumda hayatlarını idame edebilecek ortamı onlara sunmak, 44 Tesniye, 15/7-8; Çıkış, 22/25. Süleyman'ın Meselleri, 28/27; İşaya, 58/10. 46 Eyub, 31/24-28; Süleyman'ın Meselleri, 22/16; Mezmurlar, 49/5-12. 47 Levililer, 19/13, 18, 34. 48 Süleyman'ın Meselleri, 23/19-21. 49 Yeremya, 5/25. 50 Vaiz, 4/14. 51 Süleyman'ın Meselleri, 28/22. 52 Leslie Lipson, Uygarlığın Ahlaki Bulanımları, (Çev.: Jale Çam Yeşiltaş), İstanbul 2000, s. 78. 45 9 Tanrı'nın insanlara yüklediği bir görevdir.53 Çünkü Tanrı, yoksulların yardımcısı ve koruyucusudur. B. HIRİSTİYANLIKTA YOKSULLUK Hıristiyanlık dinini ilk kabul eden insanlar ile daha sonraki yıllarda bu dini misyonu yüklenen insanlar, her zaman eziyet gören, kovuşturmaya uğrayan ve ezilen insanlar oldukları için daha çok, ahlakî davranışlarda ve karşılıklı ilişkilerde sabrı vurgulayan ve insanların tahammül güçlerini artırmak için sürekli ahirete göndermede bulunan bir dünya görüşü geliştirmiş54, dünyaya yapılan vurgudan mümkün olduğunca kaçınılmıştır.55 Nitekim Hıristiyanlara göre Tanrı’nın sevgili kullarının; yoksullar, alçak gönüllüler ve insanlar tarafından horlanan kimseler olduğuna; buna mukabil şayet zenginler, eğer kâmil insanlar olmak isterlerse, ellerinde bulunan mallarını satıp yoksullara dağıtmaları gerektiği belirtilmektedir56 Bu inanca göre yoksulluk, adeta özendirilmeğe çalışılan bir durum olarak karşımıza çıkmaktadır. Hıristiyanların yoksullara bakış açılarını kısaca anlattıktan sonra şimdi de, Yeni Ahit’te; yoksullukla ilgili bazı telkin ve öğütleri aktaralım: “İnsan yalnız yemekle yaşamaz. Fakat o, Tanrı’nın ağzından çıkan her bir sözle yaşar.”57 İnsan hayatı, sadece yemek ve içmek gibi maddi yönden teşekkül etmemiştir. Aksine onun ruhî ve manevî yönü de vardır. İnsan şayet dünyada zevk almak istiyorsa, bu yönü de dikkate almalıdır. Yoksullara, dilencilere, sıkıntıya düşmüşlere yardıma çok önem verilmektedir: “Benim zavallı bir kardeşime ne yaparsanız, bana yapmış olursunuz.”58 Bu sebeple, dinin önde gelenlerinin vazifelerinden birisi de, yoksullara, hastalara ve muhtaçlara yardımı teşvik ettirmektir.59 Çünkü İsa’nın dağdaki vaazda söylediklerinden anlaşılıyor ki bu vaaz; yoksul, sabırlı, alçak gönüllü, doğru, merhametli, kalbi temiz ve 53 Aslan, s.29. J. S. Mill, Hürriyet, (Çev.: Mehmet Osman Dostel), İstanbul 1997, s. 78. 55 Aslan, s.29. 56 Mill, s.78. 57 Matta, 4/14. 58 Matta, 25/10; Luka, 6/38; Romalılara Mektup, 12/15. 59 Ekrem Sarıkçıoğlu, Din Fenomenolojisi, Isparta 2002, s. 176. 54 10 barışseverleri kutsar niteliktedir.60 İsa’nın değer ölçüsüne göre aşağı düzeyde olanlar; gururlu ve kibirlilerdir.61 Bu yüzden yoksul ve alçak gönüllüler, ahlakî açıdan gururlu ve kibirli insanlardan daima üstündürler. Nitekim bu durum, bütün dinlerde mevcuttur. Yoksulluk toplumda daima var olacaktır: “Yoksullar daima sizinle”62 Bu yüzden Hıristiyan inancına göre yoksulun, Tanrı tarafından insanları sınamak için gönderilmiş olabileceği düşüncesi hâkimdir. Bu şekilde yoksulluk da ''kutsal yoksulluk'' olmuştur.63 Nitekim fakîrin sadakası, zenginin nafakasından çok üstündür.64 Keza burada, yoksulluk halinin ve yoksulun yapacağı amelin üstünlüğünü görmekteyiz. Aç kalan, zaruret sebebiyle yenmesi yasak olan bir şeyi yiyebilir. Buna göre Davut ve kardeşi, sadece kâhinlerin yiyebildiği mabetteki ekmeği yemişlerdir.65 Fakîre yedirene, yoksula acıyana Tanrı kêfildir.66Yaşayacak kadar maişetle yetinmek, giyime, beslenmeye pek önem vermeden Allah'a dayanmak gerekir.67 Fakîrlere her türlü bağış yapılmaya teşvik edilmektedir: “İsa şöyle dedi: Eğer kâmil insan olmak istiyorsan git ve malını fakîrlere dağıtmak üzere sat…”68 Nitekim ortaçağ boyunca yoksullar, deliler, ihtiyaç sahipleri, Tanrı’nın yoksullara ayırdığı pay anlayışı sayesinde korunmuşlardır. Çünkü İsa, fakîr kıyafetine bürünerek yoksulluğu yüceltmiştir.69 Burada da, yoksullara yapılan yardımın kutsallaştırıldığı ve insanların, yoksullar sayesinde birçok felaketlerden korunduğu anlaşılmaktadır. Bir insan, iki efendiye, yani hem servete hem de Tanrı’ya kulluk edemez.70 Bir yandan yetimlerin ve dulların mallarını yiyip, öte yandan iyilik gösterişi yapanlar 71 ile fakirlere acıdıklarını duyurdukları halde gerçekte böyle olmayanlar kötülenmektedir.72 Aç kitleler, kendilerini doyuranın ardından giderler: “İsa onlara şöyle dedi: Bana uymanız, alametleri görmenizden değil, fakat ekmeklerinden yiyip doymanızdan dolayı 60 Matta, 5/3. Matta, 6/20. 62 Yuhanna, 12/8. 63 Braudel, s. 342. 64 Luka, 21/1. 65 Matta, 12/1-4. 66 Matta, 25/34-40. 67 Matta, 6/9-12. 68 Matta, 19/21-22. 69 Fernanad Braudel, Uygarlıkların Grameri, (Çev.: Mehmet Ali Kılıçbay), İstanbul 1996, s. 342. 70 Matta, 6/24. 71 Matta, 23/14. 72 Yuhanna, 3/7. 61 11 beni arıyorsunuz.”73 Keza, İsa’nın yandaşları ve arkadaşları, hiçbir şeye sahip değillerdi. Bu anlayışın bir yansıması olacak ki, fakîr bir adam Petrus’tan yardım beklerken, o, yoksula; “bende gümüş ve altın yoktur”74 diye cevap vermektedir. Hıristiyanlığın dini metinlerinde Tanrı'ya inanmak ile zenginlik arasındaki ilişki, dramatik bir şekilde dile getirilmektedir.75 Bu ilişki şöyle ifadelendirilmektedir: “Kim benim şu sözlerimi işitir ve onları yaparsa, evini kaya üzerine kuran akıllı adama benzer. Yağmur yağdı seller geldi, yeller esti ve o eve çarptıkları halde ev yıkılmadı. Çünkü o ev kaya üzerine kurulmuştu. Benim, bu sözlerimi işiten ve yapmayan kimse ise, evini kum tepecikleri üzerine kuran budala adama benzer. Yağmur yağdı, seller geldi, yeller esti ve o eve isabet etti. Bunun sonucunda ev yıkıldı. Onun yıkılması büyük oldu.”76 Buna göre, Tanrı’ya inananların yokluk ve darlığın çeşitli nedenlerinden korundukları, inanmayanların ise, yokluk ve darlığın kendilerine isabet edeceği ve dünyada büyük acılarla karşılaşacakları anlatılmaktadır.77 Bir başka ifade ile yoksulluğun getirmiş olduğu sıkıntılardan korunmanın, inanç yapısıyla alakalı bir durum olduğu, verilen örneklemede açıkça görülmektedir. Ayrıca, mal yığma, gümüş ve altın stok yapmanız hayırlı olmadığı, bu işi yapanların akıbetlerinin iyi olmayacağına vurgu yapılmaktadır.78 Hıristiyanlıkta, genel olarak insanın mal ve servet yığmak için çaba sarfetmeyi, hoş karşılamamıştır. Bu yüzden İsa, Cennete, zenginlerden ziyade yoksulların ulaşabileceği belirtilmekte, zira Tanrı, ahirette yoksulluğun mükâfatının cennet vadetmektedir. Bununla birlikte Yeni Ahit’te, Max Weber’e göre İsa’nın yoksullara karşı sergilediği kişisel davranışı, o günün koşullarına göre göstermiş olduğu tavırdır.79 Bu yaklaşım; ''bir güne yetecek kadar ekmek,'' ''insanın hayatını idame edecek kadar'' şekliyle belirginleşmektedir.80 73 Yuhanna, 6/26. Resullerin İşleri, 3/4. 75 Aslan, s.29. 76 Matta, 7/24-27. 77 Charles Stanley, How to Listen to God, London 1992, s. 149-151. 78 Matta, 6/9. 79 Max Weber, Protestan Ahlâkı ve Kapitalizmin Ruhu. (Çev.: Z. Aruoba), İstanbul 1971, s. 71. 80 Aslan, s. 32-33. 74 12 Yine Weber, İsa’dan sonra Hıristiyan’lığı dünyaya karşı olumsuz bir tavır içerisinde yorumlayan ve onları fakirleştirerek zor durumda bırakan kişinin Pavlus olduğunu belirtmektedir: “Hıristiyanlıkta ekonomik gelenekler, başlangıçta Pavlusçu kayıtsızlığın ürünüydü. Daha sonra verilen koşulların mutlak kabulünün Tanrı’ya mutlak boyun eğme ile özdeşleşmesiyle ilahi inancın ifadesi haline geldi”81 derken, yoksullukla alakalı bu düşüncenin, Hıristiyan inancına sonradan motive edildiğini bildirmektedir. İsa'dan sonra gelen Hıristiyan din adamları şöyle bir kuram geliştirmişler: Tanrı'nın; bizzat kendisine ibadet etmeleri için ve buyruğunu yerine getirmeleri için dünyayı yarattığı anlayışını ileri sürmüşlerdir. Dünyalık için çalışmanın, ya da dünyalık servet için çabalamanın; aşağılık 82 olarak kabul ettikleri anlaşılmaktadır. Sonuç olarak diyebiliriz ki, İslam dışında diğer dinlerde de yoksulluk, gerekli ehemmiyeti görmüştür. Ancak mevcut verilerden hareketle diğer dinlerde yoksullukla mücadelede; İslam'da olduğu gibi sistematik bir yapı, belli kurallarla oturtulmuş bir kaideler manzumesine rastlıyamadık. Ayrıca yoksulluk, kapsam ve ehemmiyet açısından her ne kadar Yahudilik’te yer bulmuşsa da, Hıristiyanlık inancında, daha sık hatırlatılan, ona karşı daha özenli davranılan, hatta teşvik edilen bir özellik şeklinde karşımıza çıkmaktadır. Bir başka ifade ile Hıristiyanlık’ta yoksulluğa daha çok özen gösterildiği hatta yüceltildiği sezilmektedir. Nitekim bu inancın, yoksulluğu, konum itibariyle en üst mertebede değerlendirdiği, âdeta kutsallaştırdığı anlaşılmaktadır. C. KÜRESELLEŞME - YOKSULLUK İLİŞKİSİ Kur’ân, insanları dünya ve ahiret mutluluğuna eriştirecek esasları barındırmaktadır. O, bir yandan insanın faydasına olacak değerleri insana sunarken, diğer taraftan da onun çeşitli problemlerine makul çözümler üretmektedir. Dolayısıyla insanların tarihsel süreçte yaşadığı ve yaşamakta olduğu ortak bir sorun olan yoksulluğa, yoksulluğun nedenlerini oluşturan sorunlara ve çözüm yollarına; yoksulluk ve iman arasındaki ilişkiye dikkatleri çekmektedir. 81 82 Weber, s. 71-72. Weber, s. 68. 13 Bu bağlamda Hz. Muhammed (s.a.s.)’de, insanlığın geçmişte yaşadığı ve gelecekte karşılaşacağı problemlerin çözümünün Kur’ân’da olduğunu bildirmektedir.83 Ancak, düşünce tarihinde insanın varlık alanına, daha dar bir anlamda beşeri hayatın temel şartlarından biri olan onun maddî ve manevî ihtiyaçlarına çoğu kere yeterince önem verilmemiştir. Bu yaklaşımdan dolayı işin tabiatında, bazı olumsuzluklar beraberinde gelmiş ve bunun doğal sonucu olarak da Allah-insan diyalogu, bazen tek taraflı olarak bozulmuştur.84 Nitekim bu bozulmalar neticesinde değişik alanlarda ortaya çıkan fikir ve düşüncelerden birisi de küreselleşmedir. Bu sebeple, öncelikle küreselleşmenin tanımı yapılacak, daha sonra da yoksulluğun oluşumundaki etkisi ve dünya genelinde hâkim olan küresel açlığın boyutu araştırılacaktır. İnsanlar, Allah’ın ikazlarına rağmen, bir yandan nefsin mala85 olan bağlılığını kışkırtan batı modernizminin, diğer yandan da insanın nefsini öldürmeyi hedefleyen doğu mistiszminin86 etkisinde kalarak, kendi çıkarlarını koruma, kollama adına, toplumlarda büyük keşmekeşler çıkarmışlardır. Bunun yanı sıra, ilerleyen zaman içerisinde ilahi çizgiden sapmalar göstermiş, O’nun yasaklamış olduğu eylemlere girişmişlerdir. Bu sapmalar neticesinde, kozmik düzlemde yıkımlara ve olumsuzluklara, günümüzde de kitlesel yoksulluğa sebebiyet vermişlerdir. İşte bu dengesizliklerin farklı bir boyutunu da, imanî, ahlâkî ve ibadî eksenin kayması sonucu çeşitli isimlerle ortaya çıkan doktrinlerin sistematik şekillerini: Küreselleşme (Globalization), kapitalizm ve marksizm gibi adları altında bir takım akım ve sistemler temsil etmektedir. Ancak, bu mezkûr beşerî doktrinlerin, acaba yoksullukla münasebetleri var mıdır? Yok mudur? Bunun tesbitini yapmak için biz, öncelikle bu sistemlerin alt yapılarını oluşturan düşüncelerden, yani özlerinden özetle bahsedecek, daha sonra da yoksullukla ilişkilerine dikkat çekmeğe çalışacağız 83 Muhammed b. Îsa et-Tirmizî, , Fedâilu’l- Kur’ân, 14, es-Sunen, Çağrı Yayınları, İstanbul 1992. Leonardo Boff: “Ulûhiyete özgü nitelikler, artık metalara atfedilmekte, kurtuluşun ancak metalarda olduğuna inanılmaktadır” ifadeleriyle insanın ilahi çizgiden sapmasının nedenini bizlere açıklamaktadır. Bkz. Leonardo Boff, Meta Dini ve Piyasa, (Çev.: Lütfullah Göktaş), İstanbul 1997, s. 317. 85 Atalay, s. 23. 86 Bkz. Jean Varenne, “Budizm”, Din Fenomenolojisi İçinde, (Çev.: Mehmet Aydın), Konya 1995, s. 345; Ekrem Saraçoğlu, Başlangıçtan Günümüze Dinler Tarihi, Isparta 2000, s. 184. 84 14 I. Küreselleşmenin Tanımı ‘‘Küreselleşme,’’87 son zamanlarda, gerek uluslararası politika ve diplomasi alanında gerekse bu alana ait akademik çalışmalarda en çok kullanılan terimlerin başında gelmektedir. Bu özelliğine rağmen, küreselleşmenin genel kabul gören bir tanımı bulunmamaktadır. Bu yüzden bu kavram birbirinden farklı anlamlara gelebilecek şekilde kullanılmaktadır.88 Örneğin, literatürde küreselleşmenin; uluslararasılaşma, evrenselleşme, liberalizasyon, batılılaşma, karşılıklı bağımlılık, modernizasyon gibi çeşitli terimlerle eş anlamlı kullanıldığı görülebilmektedir. Bundan dolayı küreselleşme, ekonomik, sosyal, teknolojik, kültürel, politik ve çevre dengesi açıların küresel bütünleşmenin, uyum ve dayanışmanın artması anlamına gelir.89 Şunu da hemen belirtelim ki, küreselleşme kavramının en çarpıcı özelliklerinden birisi; olası etkilerinin çok sayıda ve çeşitli olduğu izlenimini vermesi ve araştırmacıların konuya bakış açılarının farklı olmasıdan olacak ki, onun bir tanımı üzerinde görüş birliğine varılmasını pek de mümkün kılmamaktadır. Tanımlamadaki bir başka engel ise, küreselleşme kavramının çok yönlü, karmaşık ve dinamik bir olgu olduğu gerçeğidir.90 Yine de, konuya bilimsel çerçevede bakan bazı araştırmacılar tatminkâr tanımlamalar yapmaya çalışmaktadırlar. Bu durumda küreselleşme, sosyal bilimlerin her dalında yaygın kullanılan bir kavram olmakla beraber, genellikle bir durumdan daha çok bir akımı veya bir zihniyeti ima eder hale gelmiştir. Bu değişimi anlamak için Robertson’un sözlerine dikkat çekmek gerekir ki O, şöyle diyor: “...Küreselleşme teması anlayışları aralarında farklılık göstermesine rağmen küreselleşme diye adlandırılan şeyi anlamanın en iyi yolunun, dünyanın ‘birleşik’ hale geldiği, ama kesinlikle safdil işlevselci tarzda bütünleşmediğini düşünmektir.”91 Robertson’un bu tanımlamasından, küreselleşmenin 87 Bkz. Nazım Güvenç, Küreselleşme ve Türkiye, BDS Yayınları, İstanbul 1998, s.13-14. Fırat Bayar, “Küreselleşme Kavramı ve Küreselleşme Sürecinde Türkiye”, T. C. Dışişleri Bakanlığı Yayınları, Uluslararası Ekonomik Sorunlar Dergisi, Sayı: XXV, 2005, s. 25. 89 Veysel Bozkurt, Küreselleşme: Kavram, Gelişim ve Yaklaşımlar, Alfa Yayınları, İstanbul 2000, s. 14. 90 A.Giddens, Elimizden Kaçıp Giden Dünya, (Çev.: O. Akınhay), Alfa Yayınevi, İstanbul 2000, s. 12. 91 R. Robertson, Küreselleşme Toplum Kuramı ve Küresel Kültür, (Çev.: , Ü. H.Yolsal), Bilim ve Sanat Yayınevi, Ankara 1999, s. 23. 88 15 işlevini yerine getirirken, toplumlararası ilişkilerde, üretimin paylaşımında, adalet ilkesinden sapmalar gösterdiğini anlamaktayız. Bazılarına göre küreselleşme, bir tür standartlaşmanın yansımasıdır dolayısıyla küreselleşmeyi değişik boyutlarda ele alıp incelerler. Bunlardan bazıları; ekonomik boyut, siyasi boyut, kültürel boyut.92 Keza, küreselleşme ile ilgili en dikkat çekici tanımı Giddens şöyle yapmaktadır: “Zaman ve mekân açısından birbirinden uzakta gelişen olayların yerel oluşumları etkileyebilmesi ve bu yolla küresel ölçekte sosyal ilişkilerin yoğunlaşmasıdır.”93 Bu görüş ekseninde, yukarıda aktarılan açıklamaları da göz önünde bulundurarak küreselleşmenin tanımını özetlemek gerekirse;94 dünyanın giderek bir bütünlük halini aldığıdır. Bu, insanların farklı yaşam düzeylerinin birbirleriyle konuşur hale geldiği karmaşık bir toplumsal ve fenomonolojik durumdur. Bir başka ifade ile küresel insanlık durumunun95 her alanda birbirine karışması ve yine her alanda birbirlerini etkilemesidir. Ayrıca, dünyanın her alanda birbirini etkilemesi, birkaç boyut ile oluşan bir süreç değildir. Çünkü küreselleşme, ekonomik olduğu kadar siyasal, teknolojik ve kültürel boyutlu bir süreçtir. O, pekçok değişik süreçlerin bir araya geldiği bir değerler kümesidir. Aynı zamanda çelişkili ya da birbirine zıt etkenlerin devreye girdiği bir süreçtir. Çoğu insanın gözünde küreselleşme, basitçe gücün ya da etkinin yerel toplulukların elinden alınıp küresel arenaya aktarılmasından ibarettir.96 Bir başka ifade ile küreselleşme, çağımızda, belli güç odaklarının yönlendirmesiyle, insanların her alanını etkileyen bir araç halini almıştır. Küreselleşmenin şimdiye kadar geçirdiği dönüşümleri ele alırsak; insanlık tarihinin günümüze kadar iki büyük değişim dalgasına uğradığı, yapılan çalışmalardan anlaşılmıştır.97 Bunlardan birinci değişim dalgası; tarımın bulunmasıyla başlayan tarım devrimidir. Bu dalga uygarlığı yaklaşık olarak on altıncı yüz yılların sonlarına kadar 92 Etyen Mahçupyan, “Küreselleşme”, İktisat Dergisi, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mezunları Cemiyeti Yayını, Sayı: 362, İstanbul (Aralık 1996), s.31. 93 İsmail Gökal, Global Değişim, Stratejik Ticaret Politikası ve Türkiye İçin Bir Ticaret Senaryosu, http://www.foreigntrade.gov.tr/ead/dtdergı/nis97/4.htm’den A. Giddens, The Consequences of Modernity, Polity, Cambridge 1990. 94 Küreselleşmenin geniş kapsamlı tanımları için Bkz. Ramazan Biçer, Küreselleşen Çağda İslam, Gelenek Yayıncılık, İstanbul 2010, s. 27-28. 95 J. Tomlinson, Küreselleşme ve Kültür, (Çev.: A. Eker), Ayrıntı Yayınları, İstanbul 2004, s. 24; Robertson, s. 19. 96 Giddens, s. 12. 97 Alvin Toffler, Üçüncü Dalga, (Çev.: Ali Seden), Altın Kitaplar, İstanbul 1996, s. 26-43. 16 sürmüştür. Bir başka değişim dalgası ise; 17. yüzyılın sonlarında Avrupa’da başlayan sanayi devrimi başlatmıştır. Bu dalga, ikinci dünya savaşının sona ermesinden hemen sonra bütün alanlarda doruk noktasına ulaşmışken dünya üzerinde büyük değişimler başlatan, fakat ne olduğu günümüzde dahi tam anlamıyla çözümlenememiş olan üçüncü dalga başlamıştır. Nitekim günümüzde bu dalga, etkileri ve kapsadığı alanlar dikkate alındığında çok daha fazla hissedilmektedir. Üstelik bunun etkileri, dünya üzerindeki bütün canlıları igilendiren her alanı kapsayarak kendisini hissettirmiştir. “yüksek teknolojilere dayalı hizmetler sektörü”98 olarak da isimlendirilen bu dönemde, bahsi geçen alanlarda da zaman ilerledikçe sistemli bir yapıda etkisini güçlendiren küreselleşme; ekonomik, sosyal, siyasi ve kültürel bir dinamik olarak dünya gündemindeki yerini almıştır. İşte, küreselleşmenin insan üzerindeki bu önlenemez etkisi, özellikle ekonomik alanda daha çok kendini göstermektedir.99 Böylece, bir yirminci yüzyıl kavramı olan küreselleşme hakkında en kolay söylenebilecek şey, başta ekonomik olmak üzere, pek çok boyutu etkilemesi, fert, toplum, ulus hatta dünya genelinde kendisini hissettirmesi ve yoksulluğu dünya geneline yaymasıdır. II. Yoksulluğa Etkisi Yukarıda çeşitli tanımları yapılan küreselleşmenin, insanları yoksullaştırıp yoksullaştırmadığı, yoksulluğu artırıp artırmadığı tartışması, günümüz entelektüel kesimlerin favori konusu olmasına rağmen, bilinen bir gerçek var ki o da; ‘‘neoliberal’’100 politikaların, küreselleşmenin etkisiyle yaygın uygulama alanı bulduğu yüzyılımızın son çeyreğinde, gerçekten de dünyanın en zengin ve en fakîr ülkeleri arasındaki gelir uçurumunun giderek açıldığıdır.101 Böylece küreselleşmenin, az gelişmiş veya gelişmekte olan birçok ülkenin ve özellikle bu ülkelerde yaşayan dar gelirli, yoksul kesimlerin aleyhine çalıştığı, çevresel sorunların küresel boyutlarda 98 Numan Kurtulmuş, Sanayi Ötesi Dönüşüm, İz Yayıncılık, İstanbul 1996, s. 2. “İktisadi faaliyet, bir bakıma, ihtiyaç tatmini yolunda insanla madde, çevre ve zaman arasındaki çok yönlü ilişkilerin toplamıdır.” Bkz. Ahmet Güner Sayar, Bir iktisatçının entellektüel Portresi: Sabri F. Ülgener, İstanbul 1998, s. 239. 100 Bkz. Mehmet Meder-Hande Şahin, Neo-Liberal Politikaların İşçi Sınıfına Yansıması, Ege Yayınevi, İstanbul 2008, s. 143; Ayrıca, neo-liberal saldırganlığının bilançosu için bkz. Göksel Demirer, NeoLiberal Saldırı Kriz ve İnsanlık, Ütopya Yayınevi, İstanbul 1999, s. 29. 101 Bkz. Draham Ghaı, Yapısal Uyum Küresel Bütünleşme, Sosyal Demokrasi, (Çev.: İdil Eser), YKY., İstanbul 1995, s. 56. 99 17 olduğu küresel ekonomide istikrarı sağlayamadığı, söz konusu sürecin kötü şekilde idare edilmesi ile yoksulluğun arttığı açıkça görülmektedir.102 Küreselleşme ile yoksulluk arasındaki ilintinin nedenleri bu noktalarda oldukça önem taşımaktadır. Nitekim dünya nüfusunun en zengin %20’sine tekabül eden ülkelerin, küresel GSMH içindeki payları 1970–1989 arası dönemde %73,9’dan%82,7’ye yükselmiştir. Dünya nüfusunun en yoksul %20’sine sahip olan ülkelerin küresel GSMH içindeki payı ise,%2,3’den %1,4’e gerilemiştir.103 Başka bir dünya gelir dağılımı tablosunda ise; dünya nüfusunun %85,2’sini teşkil eden yoksul ülkelerin dünya gelirinden aldığı pay, yalnızca %21,5’tir. En zengin %14,8 nüfus payına sahip ülkelerin dünya gelirinden aldığı pay ise %78,5 dir.104 Bu bilgilerden anlaşılmaktadır ki, zaman ilerledikçe keyfiyet ve kemiyyet bakımından yoksulluk çoğalmakta ve dünyada elde edilen gelirin büyük kısmını, dünya nüfusunun yüzde onbeşi kadar kesim faydalanmaktadır. Geride kalan dünya nüfusunun yüzde seksenbeşi, dünyanın bu nimetlerinden mahrum kalmaktadır. O nedenle, küreselleşmenin girdabına giripte kendini kurtaramayan hükümet veya devletlerin yanlış politikaları neticesinde ortaya çıkan yoksulluğun sebepleri hakkında Cebeci’nin: “Bugünkü adı küreselleşme olan bu dünya devleti kurma çalışmalarına çoğu hükümet ister istemez ortak olmaktadır. Richard Faik'in, "Yırtıcı Küreselleşme" (Küre Yayınları, İstanbul, 2001) adlı kitabında ifade ettiği gibi, Küresel kapitalizmin oyun sahasına giren bir hükümetin, kendisinden istenen oyunu oynamaktan başka hiçbir seçeneği kalmamakta; şayet bu oyunu oynamayı reddederse veya jeopolitik muhafızlar siyasi veya ideolojik sebeplerden ona bu oyunu oynama fırsatı vermezlerse ya sermaye kaçışı, ya durgunluk, ya da dış destek kaybı ve müzmin fakîrlik gibi problemlerle karşılaşmaktadır. Çünkü post-modern105 bir sömürgecilik 102 Hüseyin Çeken, Şevket Ökten ve Levent Ateşoğlu, “Eşitsizliği Derinleştiren Bir Süreç Olarak Küreselleşme ve Yoksulluk”, C.Ü. İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Sayı: 2, 2008, IX, 56. 103 Renee Prendergast ve Frances Stewart, Piyasa Güçleri ve Küresel Kalkınma, (Çev.: İ. Keser), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 1995, s. 56. 104 Michel Chossudovsky, Yoksulluğun Küreselleşmesi, (Çev.: Neşe Nur Domaniç), Çivi Yazıları, İstanbul 1999, s. 20. 105 Ali Bulaç, Postmodern’i şu şekilde tanımlamaktadır: “Aristo, “kaza, şeylerin özünü ortaya çıkarır,” der. Postmodernizm, bir vazo gibi moderniteyi orta yere attı. Vazo kırıldı, parçalara ayrıldı ve ne olduğu ortaya çıktı. Postmodernizmin yegâne hayrı vazoyu kırmasından ibaret. Ancak postmodernizmin yeni bir vazo yapma düşüncesi yok, her bir parça kendi başına yeter diyor. Postmodernizm şehvetle ve iştahla kışkırtılmış bedenler üzerinden zihinlere ve ruhlara narkoz yüklemektedir. Dünya gezegeninin ortasındaki, çekim gücü yüksek merkez dağılmış durumda, her şey ve herkes uzay boşluğunda sanki. 18 olarak değerlendirilmesi mümkün olan küreselleşme, küçük bir köy haline dönüşen dünyanın, güçlüler tarafından daha iyi kontrol edilebilmesine ve üretilen değerlerin çoğunluk kısmına el konulabilmesine imkân vermektedir”106 şeklindeki açıklamalarıyla küreselleşmenin, engel konulamaz zararlı etkilerini ve yoksulluğu tetikleyen en önemli faktör olduğunu anlıyoruz ki, buna göre küreselleşme, hem bir sonuç hem de bir sebep olan bir sorun olarak karşımıza çıkmaktadır. Keza, bu bilgileri destekleyen “Küreselleşme Sürecinde Yoksulluğun Değişen Yüzü” adlı eserde de, yoksulluğun, küreselleşme ile doğrudan alakalı107 olduğuna vurgu yapılarak:“Yoksulluk, küreselleşme süreciyle doğrudan ilişkili, küreselleşmeden hem etkilenen hem de küreselleşmeyi etkileyen bir özellik taşımaktadır.”108 denmektedir. Bu açıklamalardan, sadece yoksulluğun küreselleşmeden değil, küreselleşmenin de yoksulluktan etkilendiği anlaşılmaktadır. Sonuç olarak diyebiliriz ki, küreselleşme ve buna uygun politikaların, özellikle gelişmiş ülkelere sağladığı yararlar dışında, yoğun olarak uygulanmaya başlandığı 1980’li yıllardan bu yana, gerek ülkeler içinde gerekse ülkeler arasında zengin ile yoksul arasındaki uçurum giderek daha da büyümüştür.109 Özellikle üçüncü dünya’da, gittikçe artan sayıda insan, korkunç bir yoksulluğa itilerek fiziksel ve sosyal açılardan kötü şartlarda yaşamak zorunda bırakılmıştır.110 Giderek artan ve yüksek sesle dile getirilen yoksulluğu azaltma vaatlerine rağmen, yoksulluk içinde yaşayanların sayısı da ciddi oranlarda ve belirgin bir şekilde artmıştır.111 Bu yüzden, küreselleşme ve piyasa ekonomisinin yoksulluğu azaltamadığı gibi, istikrarı sağlamada da başarısız olduğu söylenebilir.112 Özellikle gelişmekte olan ülkelerin hepsinde ekonomik kriz korkusu her zaman gündemde olan önemli bir konu haline gelmiştir. “Küreselleşme, gelişmekte olan ülkeler, özellikle bu ülkelerde yaşayan Şimdi ya kaosun belirsiz uzay boşluğunda yuvarlanıp gideceğiz ya da yeni baştan kendimizi toparlayıp paradigma değişikliği yapacağız.” Bkz. Ali Bulaç, Postmodern Kaosta, Kıble Arayışı, İnkılap Yayınevi, 2013. s. 5. 106 Lütfullah Cebeci, Yoksulluk, Yeni Dünya Düzeni ve İslam, Köprü, Güz, Sayı: 88, 2004, s. 7. 107 Can Aktan Coşkun-Hüseyin Şen, Globalleşme, Ekonomik Kriz ve Türkiye, TOSYÖV Yayınları, Ankara 1999, s. 104. 108 Mehmet Aktel, “Küreselleşme Sürecinde Yoksulluğun Değişen Yüzü”, IV Uluslararası Sivil Toplum Kuruluşları Kongresi, Küresel Yoksulluk Bildiriler Kitabı, 19-21 Ekim, Çanakkale 2007, s.17. 109 Bayar, s. 40. 110 Aktel, s.105. 111 Biçer, s. 23. 112 Chossudovsky, s. 21 19 fakîrler üzerinde yıkıcı etkilere sahiptir.”113 Yarışma, eşitler arasındadır, eşit olmayan güçler arasında yarıştan daha çok egemenlik ilişkisi vardır. Kanaatimizce, küreselleşmenin yoksulluğun artmasına vesile olacak birçok sebebi barındırmasına rağmen bu problemi, dünya gündemine hızlı bir şekilde (küresel iletişim) ulaştırdığı için tek pozitif yönü bu olsa gerekir. Böylece insanlar, dünya genelinde birçok toplumun, paranın gücüyle,114 devleti idare etme kabiliyetinden uzak, otoriteyi ele geçiren yöneticiler tarafından yönetildiğini ve maddi ve manevi alanlarda sömürüldüklerini anladılar. Nitekim E. Fromm’un: “Bu türlü otoriter için sembolik bir ünvanı olan birisi örneğin bir kral, aptal, hilekâr, kötü niyetli vb. yani bir otorite olmak için tam ters bir kişiliğe sahip olabilir. Ama O, bu ünvana sahip olduğu sürece, otoriteye sahip olacaktır. Ve o ünvana yakıştırılan tüm kalitelerin de doğal olarak onda bulunduğu varsayılacaktır. Kral çıplak115 bile olsa, herkes onun güzel giysiler taşıdığına inanacaktır”116 ifadelerindeki özellikleri taşıyan, toplumları yöneten birçok yöneticilerin varlığına, küresel iletişimin vasıtasıyla şahit olmaktayız. Bundan dolayı yoksulluk, sadece küreselleşmeyle doğan ve onunla başlayan yeni bir sorundur demek ve yoksulluğu oluşturan diğer delilleri bir kenara itmek, doğru bir yaklaşım olarak görülmemektedir. Bir başka ifadeyle, yoksulluğun oluşumuna zemin hazırlayan faktörlerden biri de, toplumların yönetimindeki yanlış politikaların neticesinde ortaya çıkan bir sebep olduğu kadar, aynı zamanda bir sonuç olduğu da bilinen bir gerçektir. Özellikle, burada açıklama gereği duyduğumuz bir başka husus da; yoksulluğun başlangıcının küreselleşmeyle değil, aksine çok eskilere dayandığıdır. Nitekim bu konu ile ilgili çalışmalar yapan Türkiye’nin en önemli yoksulluk araştırmacılarından olan 113 E. Joseph, Küreselleşeme: Büyük Hayal Kırıklığı, (Çev.: A.Taşçıoğlı ve D.Vural), Plan B Yayınları, İstanbul 2002, s. 9. 114 Erıch Fromm, Sahip Olmak Ya da Olmak, (Çev.: Aydın Arıtan), Arıtan Yayınevi, İstanbul 1991, s. 66. 115 Fromm’un eserinde, şu hikayeye atıfta bulunulmaktadır: “İki dolandırıcı, birgün aptal bir krala gelerek, ona çok güzel elbiseler dikmek istediklerini söylerler. Olmayan bir kumaştan bir elbise dikerek, öyle güzel dil dökerler ki, kral üzerinde elbise olmadığını fark etmez. Dolandırıcıların etkisi altında kalarak çok güzel bir elbise sahibi olduğunu sanır. Ve adamlara bol para vererek onları gönderir.Çevresindekiler, ortalıkta bir elbise olmadığını görmektedirler.Ama kraldan korkmalarından dolayı kimse ona bu gerçeği açıklayamaz. Derken önemli bir tören günü gelir. Kral olmayan elbisesini giyerek kalabalığın önünden geçer. Kimseden ses çıkmaz. İşte o anda korku ve kamuoyu baskısıyla gözleri perdelenmemiş olan bir çocuk: Aa… Krala bakın, hiçbir şey giymemiş üzerine! Deyince, herkesi bir kahkaha alır. Adeta gözleri açılmıştır. O zaman Kral, dolandırılmış olduğu gerçeğini anlar.” Bkz. Fromm, s. 67-68. 116 Fromm, s. 67. 20 Şenses, yoksulluğun yeni bir sorun olmadığı ve bu konuya karşı ilginin çok eskilere dayandığını ve yoksulluk konusuna ilginin kökenlerini ana hatlarıyla, en azından 18. yüzyılın ortalarında “kitlesel yoksulluk”117 çıkmaya başlamadan çok önce, 17. yüzyıl başlarından bu yana izlenebilindiğini belirttikten sonra, sözlerine şöyle devam etmiştir: “Kitlesel yoksulluğun önemli bir toplumsal gündem maddesi olması ise kapitalist yörüngede gelişen sanayi devriminin, İngiltere’nin ötesinde başka ülkelere de yaygınlaşmasıyla olmuştur.”118 O’nun bu ifadelerinden, yoksulluğun küreselleşmeyle başlamadığını aksine çok eskilere dayandığını, ancak, “kitlesel yoksulluk”119 diye tanımlanan durumun, küreselleşmeyle birlikte oluşumunu hızlandırarak ortaya çıktığını görmekteyiz. III. Küresel Açlığın Boyutu Küresel açlık, yirminci yüzyılın ortalarından beri var olan bugünün en önemli sorunlarından birisidir. Bu yüzden, Uluslararası düzeyde bu konuya artan bir duyarlılık gözlenmektedir.120 Ancak, gösterilen bu duyarlılığa rağmen günümüzde milyonlarca121 bebek, çocuk, kadın ve erkek, açlık yüzünden hayatını kaybetmektedir. Diğer yandan, dünyanın içinde bulunduğu açlığı tamamen ortadan kaldırabilecek boyutta adeta küreselleşmiş bir isrâfın da olduğu bilinmektedir. Küresel açlığın etki alanının, bu kadar genişletmesinin nedeni, esas itibariyle temelde bir dağılım ve paylaşım sorunu olduğunu ortaya koymaktadır.122 Bu kısa değerlendirmeden sonra günümüz dünyasında açlık ve yoksulluğun hangi boyutlarda olduğu noktasındaki bilgileri sunmakta fayda vardır. Bu konuda kendisinden yararlandığımız 2011 yılı “Dünya Gelişme Raporu” na göre; 117 Dünya nüfusu 2011 yılında 6,8 milyardan, 2015 yılında 7,3 milyara, Servet Gün, Yoksulluktan Sefalete Bir Göç Hikayisi, Özgür Üniversite Yayınevi, İstanbul 2010, s. 52. Fikret Şenses, Küreselleşmenin Öteki Yüzü, İletişim Yayınları, İstanbul 2003, s.32-33. 119 Chossudovsky, s. 14; Oğuz Işık Pınarcıoğlu, Nöbetleşe Yoksulluk, (Sultanbeyli Örneği), İletişim Yayınları, İstanbul 2001, s. 70. 120 Ülkemizde bu konu ile ilgili akademik düzlemde pek az sayıda çalışmaya şahit olmaktayız. Bunlardan bir kaçını şöyle sıralayabiliriz: R. Dumanlı, Yoksulluk ve Türkiye’deki Boyutları, (Devlet Planlama Teşkilatı Uzmanlık Tezi), Yayın No. 2449- Haziran, Ankara 1996; G. Erdoğan, Türkiye’de Bölge Ayırımında Yoksulluk Sınırı Üzerine Bir Çalışma, Devlet İstatistik Enstitüsü, Nisan, Ankara 1996. 121 Hirst, P. ve G. Thompson, Küreselleşme Sorgulanıyor, (Çev.: Çağla Erdem ve Elif Yücel), Dost Yayınevi, Ankara 2000, s. 102. 122 C. Vatandaş, Küreselleşme Sürecinde Toplumsal Kimlikler ve Çok kültürlülük, Değişim Yayınları, İstanbul 2002, s. 32; Yaşar, Kaya, Sosyal ve Kültürel Değişme, Turan Yayıncılık, İstanbul 2005, s. 45. 118 21 Düşük gelirli ülkelerin nüfusu 846 milyondan 2015’te 962 milyona, Orta gelir grubu ülkelerin toplam nüfusu ise 4,8 milyardan 5,1 milyara yükselecektir. 2011 yılı sonunda yüksek gelir grubu ülkelerin nüfusu ise 1,1 milyar olacaktır. Bunun 327 milyonu ise, Avrupa kıtasında yaşayacaktır. Bu 1,1 milyarlık nüfus, dünya hâsılasının da yüzde 50’den biraz fazlasını tüketecektir. ABD, 300 milyonu aşan nüfusuyla bundan yüzde 35 pay alacaktır. 123 “Dünya Gelişme Raporu”nun rakamlarına yakından baktığımızda, dünya zenginliğinin kuzey yarım kürede özelliklede ABD, Kanada ve Avrupa’da toplandığını, yoksulluk, açlık ve düşük gelir seviyesinin ise Afrika başta olmak üzere, Ortadoğu, Uzakdoğu ve Güney Amerika’da yoğunlaştığını görmekteyiz.124 Bu veriler bize Kuzey ve Güney yarım küre arasında bir gelir dengesizliği sorunu olduğunun125 yanında, küresel açlığın boyutunun da bütün dünyaya yayıldığını göstermektedir.126 Sonuç olarak; açlık ve yoksulluk insanın tarihi ile var olan bir fenomen olup kökü geçmişten geleceğe uzanan bir insanlık sorunudur. Bu sorun ile baş edebilmek sanıldığı kadar kolay gözükmemektedir.127 İlerleyen konularda anlatılacağı üzere, geçmişten geleceğe ışık tutan Hz. Muhammed (s.a.s.)’in ve dört Halife döneminde yoksullukla alakalı uygulamalara baktıklarında, aç ve yoksul insanların, onur ve kişiliklerinin nasıl muhafaza edildiğinin pratik uygulamalarını görecek, kaynağını Kur’ân’dan aldıkları stratejilerini uygulama alanına koyarak, fakîrlikle yürütülen o derin ve derunî mücadele kavramını, bugünün dünyasına yön veren aktörlerine etkin ve yeterli bir örnek olarak sürekli kalacaktır. Bütün bu açıklamaradan sonra denilebilir ki, “Eğer bugün dünyanın hâkim gücü Müslümanlar olsaydı, manzara aynı olur muydu; sömürü bu kadar yaygın, merhametsizlik bu kadar ileri; gücün zulüm ve gasp için kullanımı bu kadar kolay olur 123 Bkz. Şenses, s. 20. ''Yoksulluk göstergelerini geniş ülke grupları çerçevesinde değerlendirmek, bu grupları oluşturan ülkeler arasındaki farklılıkları büyük ölçüde gizlemektedir. Genel olarak, kırsal yoksulluk Asya’da, kentsel yoksulluk ise, kentleşme düzeyinin en yüksek olduğu Latin Amerika ülkelerinde en yüksek boyutlara ulaşmaktadır.'' Bkz. Fikret Şenses, Küreselleşmenin Öteki Yüzü, İletişim Yayınları, İstanbul 2009, s.101. 125 Gün, s. 102. 126 Şenses, s. 58. 127 Vatandaş, s. 41. 124 22 muydu? İnanan insanlar, kendilerinden olan bir tarafa, kendilerinden olmayanları bu kadar kolay harcarlar mıydı? Elbette hayır! Gönüllerinden bu yanlış düşünceleri geçirseler bile, dinleri ve imanları buna izin vermeyecekti. Dolayısıyla son asırlardaki yanlışlarımız, sorumsuzluklarımız ve tembelliklerimiz yüzünden, İslam dünyası mahkûm, Batı Dünyası hâkim olmuş ise, insanlığın bu yeni dünya düzeni yüzünden karşı karşıya kaldığı küresel yoksulluk ve kölelik günahına biz de ortağız. Çünkü biz, “Dicle kenarında bir kurt bir kuzuyu kapsa ‘Adl-i İlahi’ gelir de onu Ömer’den sorar.” diye inanan bir dinin müntesipleriyiz.”128 Şunu da hemen belirtelim ki, yoksulluk ve açlıkla mücadelede modern usul ve esasların kullanılması, küreselleşmenin yol açtığı olumsuz gelişmelerin etkilerinin iyi hesaplanması129 ve belki de en önemlisi, onun olumsuz etkilerinden uzak durulması için Kılıç’ın da belirttiği gibi “dinî alanı, beşerin tasallutundan kurtarmak”130 misyonu, Müslümanların en temel görevlerinin başında gelmektedir. D. KAPİTALİZM İnsanın mala karşı aşırı düşkünlüğü, malı bir başkasına karşı üstünlük sebebi sayarak onunla şımarması, dahası dünya metaını, yegâne kriter ve değer kabul edip onu salt zengin, varlıklı kimseler arasında bir “devlet”131 haline getirerek toplumda güç ve imtiyaz sahibi olması, insan ile eş zamanlı olup ilk çağlara veya ilk insan toplumuna kadar giden bir realite ve beşerî bir temayüzdür.132 Çünkü mal karşısındaki bu tutku, insanın benliğinde, yaratılışında yani yapısal özelliğinde vardır. Bununla ilgili Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: ٌ شدِيد َ َب ْال َخي ِْر ل ِ َو ِإنَّهُ ِل ُح 128 Cebeci, s. 7. Çağımızın yoksulluğuyla mücadelede sorunlar ve çıkış yolları adı altında konuyu irdeleyen Biçer, yoksullukla ilgili sorunları iki başlık adı altında ele alarak, dolaylı ve dolaysız yaklaşımlar adı altında problemleri tespit etmekte ve, bu sorunlara yönelik alternatif çözüm yollarını geniş bir şekilde anlatmaktadır. Bkz. Biçer, s. 261vd. 130 Kılıç, “Dinî Alanı, Beşerin Tasallutundan Kurtarmak”, Altınoluk Dergisi, Sayı: 150, Ağustos 1998, s. 12. 131 Şenses, s. 124. 132 Biçer, s. 256. 129 23 “Gerçekten insanoğlu mal (hayır) sevgisine pek düşkündür.”133 Özellikle insan, yüce bir inanç manzumesinden, ahlâkî değerden, sorgulanıp hesaba çekileceği şuûrundan kopuk olunca, bütün ilişkilerinin merkezî noktasına şahsî menfaatini koyar. Keza, sözü edilen bu değerlere sahip olunca, malı amaç olarak değil, tam aksine yüce değer ve oluşumlara ulaşmak için bir araç telakki eder. Bundan dolayı, bireyin egosu ötekinin egosundan çok önce gelir.134 Yaratılış gayesinden uzaklaşıp kendi çıkarı için her şeyi mubah kabul etmesiyle, istikametini artık dünyaya doğru yöneltmiş duruma gelir. Bundan dolayı, az sonra kendisinden bahsedeceğimiz kapitalizm, toplumsal bir görüntü olarak sonradan oluşmuş bir sistem değildir.135 O, insanoğlu ile beraber var olagelmiştir. İnsan benliğindeki mala karşı olan bu zaafı kontrol edecek inanç esaslarının hâkim olmadığı her devirde,136 ilk anlamıyla kapitalizm var demektir. Kuşkusuz, ekonomik bir sistem olarak kapitalizm; batı dünyasmda “feodalizm”137 in çöküşünden bu yana egemen olan sosyo-ekonomik yapının adıdır138 ki, “serbest piyasa ekonomisi”,“serbest girişim ekonomisi” ve “liberal ekonomik sistem” diye de isimlendirilir. Kapitalist ekonomi sisteminin temel esası ise; üretim araçlarının büyük çoğunluğunun, özel ellerde toplanması ve üretimle gelir bölüşümüne, önemli ölçüde acımasız piyasa kurallarının yön vermesi olarak belirginleştirilebilir.139 Bunlar ise, zenginliği doğuracak zorunlu faktörlerdir. 133 Âdiyât, 100/8; Ayrıca, ayette geçen “hayr”ve “şedîd” kelimelerin anlamını er-Râzî: “Ayetteki “hayır”, “Eğer geride bir hayır, yani mal bırakırsa...” (Bakara, 2/180)ve“Ona bir hayır (mal) isabet ettiği zaman, nankördür.” (Meâric, 70/21) Ayetlerinden de anlaşıldığı gibi, “mal” manasınadır. Çünkü insanlar, “mal”ı kendi aralarında “hayır” sayarlar. “Şedîd”, cimri-kısnık manasınadır. Bu manada,“falanca, şedidedir, müteşeddiddir” denilir. Manasını murad etmiştir… Ferrâ, “Muhakkak ki o, mal hususunda alabildiğine bir sevgi taşımaktadır” şeklinde olabileceğini; bunun da,“O, malı seviyor; malın da, kendisini sevmesini arzu ediyor” demek olduğunu; fakat ilk ifadede geçen “hubb” (sevgi) sözü ile yetinilerek, ikinci cümlede aynı kelime tekrarlanmadığını; bunun tıpkı takdirinde olmak üzere, (İbrahîm, 14/18) buyurup da, birincisi ile yetinilmesi gibidir” derken, insanların mala karşı olan sevgisinin, benliğindeki tutkudan kaynaklandığını göstermektedir. Bkz. er-Râzî, XXIII, 351, 352. 134 Fromm, s. 24. 135 Atalay, s. 2. 136 İnsan benliğindeki mala karşı olan zaafının kontrol edilmesi gerektiğini bildiren ayet: “…Kendileri ihtiyaç içinde olsalar bile, diğer insanları, kendilerine tercih ederler.” Bkz. Haşr, 59/8. 137 Bkz. Oral Sander, Siyasi Tarih İlkçağlardan 1918’e, İmge Kitabevi Yayınları, İstanbul 1985, s. 25. 138 Sander, s.71. 139 Bkz. Georg Fülberth, Kapitalizm’in Kısa Tarihi, (Çev.: Sadık Usta), Yordam Kitap, İstanbul 2010. 24 Avrupa toplumunu asırlarca sefalete ve tembelliğe mahkûm eden muharref hıristiyanlığa tepki olarak gelişen reform ve dini düşüncenin yeniden yorumlanması, işte bu kıtada sermaye birikimini sağlamıştır.140 Dinî ifadeleri yeniden yorumlayıp biçimlendirenlere göre, “bütün hıristiyanlar, kazanabildikleri kadar çok kazanmaya, tasarruf edebildikleri kadar da çok tasarrufa teşvik edilmeliydiler.”141 Böylece bu durum, Batılı’yı maddeye çok fazla değer vermeye sevketmiştir.142 Batılı insanı, enerjisini tabiata ve dünyaya yönelttikçe dünya meta’ı etrafında oluşan değişik rekabet biçimlerine yol açmış, insanlar arasında sömürülmeler başlamıştır. Bunun yanı sıra kapitalizm, eşit olmayan bir servet ve gelir dağılımına yol açmakta, bu durum ise ekonomik ve politik alanda bir güç dengesizliğini ortaya çıkarmaktadır, Ayrıca, materyalist bir düşünce sistemi içinde hareket ettiğinden, kendini azınlık rejimi olarak hissettirmektedir. Yine toplumda egemen sınıfların, sermaye sahiplerinin olmasını sağlamakta143 ve gelir dağılımını haksız bir şekilde düşük gelirlilerden alıp sermaye sahipleri lehine değişimini kolaylaştırmaktadır. Bu durum da, dünya genelinde, yoksulluğu artırmaktadır. İşte kapitalizm, bu gibi sebeplerle hep tenkit edilmiştir. I. Kapitalizmin Doğuşu Yukarıda kısaca anlatıldığı üzere, üretim araçlarındaki gelişme,144 emeğin bölünmesi ve verimlilikteki artışı ile birlikte trampa (meta takası) dönemi başlamış,145 bu yolla ihtiyaçlar, daha kolay ve daha iyi karşılanmıştır.146 Zira fizik güçleri ve teknik yetenekleri üstün olan kişiler, daha fazla üretim yapmaya başlamışlardır.147 Buna 148 paralel olarak da, mülkiyet ve servet edinmeye yönelik fitil içgüdüleri gelişmiştir. 140 Ali Şeriatî, Kapitalizm, (Çev.: Yakup Arslan), Dünya Yayınları, İstanbul 2004, s. 39. Weber, s. 137. 142 Kılıç, Yabancılaşma, s.129. 143 David Harvey, Sermaye Muamması, (Çev.: Türkan Budak), Sel Yayıncılık, 2012, s. 50. 144 Fülberth, s. 103. 145 Jean, Baechler, Kapitalizmin Kökenleri, (Çev.: Mehmet Ali Kılıçbay), Ankara 1986. s. 53. 146 Atalay, s. 4. 147 S. David Lande, Kapitalizmin Doğuşu, (Çev.: Süleyman E. Gündüz), İstanbul 1998, s. 35 148 Abdulvehhap Öztürk, İslam’da Emek İşçi ve İşveren Munasebetleri, Ensar Neşriyat, 1986, s. 94 141 25 İlk trampadan arta kalan fazlayı, buna “kâr”diyebiliriz ki başka mallar edinmek için kullanmışlardır.149 Keza toplum yapısının gelişmesi, ihtiyaçların fazlalaşması ve pazar genişlemesi, alınıp-satılan emtianın, değerlerinin tesbit edilmesini ve üzerinde anlaşma sağlanmasını giderek güçlendirmiştir. Bunun için ticareti kolaylaştırmak ve üzerinde uzlaşılabilecek bir değer tesbitini mümkün kılmak amacıyla bir “değer tesbit ölçütü” olarak para kullanmaya başlanmıştır.150 Para unsurunun emek, üretim ve değer(artık değer) zincirinde devreye girmesi, önemli bir kırılma anı olarak dikkat çekmektedir. Böylece, Kapitalizmin fiili olarak ilk oluşumu,“istek” olgusuyla kendini göstermiştir. Çünkü mal sahipleri mallarını, daha fazla bir fiyatla satabilmek için bozulmadan dayanabileceği ana kadar bekletiyorlardı. Bu şekilde elde edilen para, kasalarda saklanabiliyor ve ihtiyaç duyulduğu zaman da gerekli miktarı kullanılıyordu.151 Keza, bu yolla fırsat bulduklarında, tüketicilere veya ilk üreticilerine yüksek fiyattan satarak daha fazla para kazanıyorlardı.152 Nitekim bu durumun bir sonucu olarak halk arasında yoksullaşma kendini göstermiştir. Zira kapitalizmin konumuzla bağlantılı olan tarafı bu kısım olduğundan, bundan sonra yoksullukla bağlantısını özetlemeğe çalışacağız. II. Yoksulluğa Etkisi Feodal sistemin çöküşünün ardından, üretim araçlarının gelişmesiyle ilerleyen süreç içerisinde üretici ve emekçi sınıf, fizik güçleri, emekleri ve bütün varlıklarıyla para ve serveti elinde bulunduranların kontrolüne girmişlerdir. Bunun gerçekleşmesiyle birlikte kapitale sahip olanlar, topraklara ve doğal kaynaklara el koyarak halkın üzerinde daha çok söz sahibi olmağa başlamışlardır.153 Bu süreç başlangıçta değer ölçüsü ve ticaret aracı olarak kullanılan paranın maldan daha değerli bir nesne ve bir değişim ölçütü haline dönüşmesine yol açmıştır. Bir başka deyişle, sembolik bir olgu 149 Weber, s. 31. Talegânî, İslam ve Mülkiyet, (Çev.: A. Saidoğlu), Bayrak Yayınları, İstanbul 1989, s. 30. 151 Weber, s. 31. 152 Talegânî, s. 31. 153 Frederich Lordon, Kapitalizm: Arzu ve Kölelik, Metris Yayınları, İstanbul 2013, s. 21. 150 26 olan ve dışarıdan manipüle edilebilen para, doğal kaynaklara egemen hale geldi ki işte Marx’ın;“paranın sermayeye dönüşüm devri” dediği aşama da budur.154 Bu sürecin sonunda faiz yaygınlaşmış ve faizin motive ettiği para, doğrudan bir güç ve imtiyaz kaynağı haline gelmiştir.155 Bundan böyle artık paraya sahip olan sınıf, aynı zamanda kitleyi, doğal kaynakları ve neticede devleti kontrol etme gücünü de elde etmişlerdir.156 Sonuçta toplumun tabii düzeni, sosyo-ekonomi, manevî ve ahlâkî değerleri köklü bir değişime uğramış, insanî yeteneklerin ve üstün değerlerin işlenip gelişmesi durmuştur. Beraberlik ve sosyal yardım, yerini sınıf farklılıklarına, çatışmalara ve parçalanmalara terk etmiştir.157 Böylece yukarıda anlatılan yapısal model, hangi toplumda işlevini gerçekleştirmiş ise, o toplumlarda yoksulluğun oluşumu kaçınılmaz bir hal almış158 ve bu durum, günümüzde de, birçok devletin liberal politikalar adı altında yönetim modelini oluşturmaktadır. Sermayeyi belli ellerde toplayan kapitalizm,159 hep zenginler arasında dönüp dolaşan, orta ve aşağı gelir gruplarını daha da yoksullaştıran bir görünüm verdiği için, Kur’ân’a göre adaletten uzak bir sistemdir. Çünkü kapitalizmin egemen olduğu toplumlarda, büyük kitlelerin yoksulluk ve sefaletine karşı, güç ve refah demek olan sermaye, sadece zenginlerle bir avuç aristokratın tekelindedir.160 Bunun aksine, temeli takvaya, her an vicdan muhasebesini diri tutmaya ve ahlâki değerleri ön planda sunmaya, kaynağını vahiyden alan Kur’ân, insanlararası bu tür sömürülere asla fırsat vermemektedir:“Allah’ın rızasını kazanmak ve ruhlarındaki cömertliği kuvvetlendirmek için mallarını hayra sarfedenlerin durumu, bir tepede kurulmuş güzel bir bahçeye benzer ki, üzerine bol yağmur yağmış da iki kat ürün vermiştir. Bol yağmur yağmasa bile bir çisinti düşer (de yine ürün verir). Allah, yaptıklarınızı görmektedir.”161 “Komşusu açken tok yatan bizden değildir”162 gibi düsturları temel dayanak alan medeniyetin hâkim olduğu toplumlarda güçlü, güçsüzü 154 Karl Marx, Kapital, (Çev.: M. Selik), Sol Yayınları, Ankara 1979, I, 520. Şeriatî, s. 48. 156 Taleganî, s. 3. 157 Weber, s.2 20. 158 Murat Çizakça, Mustafa Akyol, Ahlakî Kapitalizm, Ufuk Kitapları, İstanbul 2012, s. 103. 159 Nihat Bulut, “Sosyal Devletin Düşünsel Temelleri ve Çağdaş Sosyal Devlet Anlayışı”, Turhan Tufan Yüce’ye Armağan, DEÜY, İzmir 2001, s. 326. 160 M. Cemaleddin el-Kasımî, Mehâsinu’t-Te’vîl, Mısır 1956, XVI, 5738. 161 Bakara, 2/265. 162 Buhârî, Edeb, 12. 155 27 kollamak zorundadır. Asla kimseye zulmetme yoktur. Gurur, kibir, riya, başkalarını hor ve küçük görme gibi davranışlar yasaktır. Başkaları açken, sıkıntılıyken, kendisi tok yatamaz. Bugün kapitalizm, emekçi kitlenin kesin mücadelesi sonucunda bir parça insanîleşmiş ve hâkim olduğu toplumların refah düzeyini yükseltmiş olsa bile, 163 bunu, başka toplumların emekçilerini ve kaynaklarını sömürme pahasına gerçekleştirmiştir. Böylece arkasında, milyonlarca insanın, insanî ihtiyaçlarını gidermenin çok uzağında aç ve perişan bir vaziyette bırakmıştır. Keza, tarihe ve zamana karşı tazeliğini koruyamamış, insanların gözünde düşmüş, pörsümüş bir halde olmasına rağmen menfaat perest güçlerin dayatmasıyla günümüz dünyasında hala egemenliğini sürdüren en popüler akımlardan birisi olma durumunu devam ettirmektedir. Oysa, “Bir düşünce sisteminin, bir inanç ve uygulamalar manzumesinin gücü, onun kapsadığı esaslarla beraber, zamanın akışı karşısındaki durumu, zamana hükmedip hükmedememesi, dirilik ve tazeliğini devam ettirmesi, daha kısacası, onun zaman boyutuyla yakından irtibatlıdır. Her şeyi eskitici olan zaman, yani tarihi oluş içinde, bir düşünce, bir inanç, daha özel olarak ta bir din ve onun mesajı, hala taptaze ve yeni ise; bağlılarına, ebedî yeni ve taze iklim kokularını sunabiliyorsa, işte o, bütün insanlığın bir Kızıl Elma’sı, dudaklarımızın özlediği bir âb-ı hayat tasıdır.”164 Günümüz insanlığının “Kızıl Elma”sı ise, öyle anlaşılıyor ki Kur’ân ve onun ihtiva ettiği ebedî, ölümsüz ilkelerden başka bir şey değildir. E. MARKSİZM Batı toplumlarında, çok uzun bir geçmişi olan feodalitenin yıkılması ve sanayi sürecinin olgunluk safhasına erişmesiyle birlikte doğan modern sosyal sınıflarların165 varlığı ile kapitalizmin, kâr uğruna bütün insanî hakları çiğneme vahşetinin doruk noktaya ulaşmasının aynı sürece rastlaması, ham madde ihtiyacını karşılamak için başka ülkelerin mallarını sömürmeleri gibi sebepler, reaksiyoner bazı akımları ortaya 163 Atalay, s. Kılıç, Kur’ân’ı Anlama Sorunu, İhtar Yayıncılık, İstanbul 1999, s.131. 165 Mehmet Eröz, İktisat Sosyolojisine Giriş, İstanbul Üniversitesi Yayınları, İstanbul 1972, s. 92. 164 28 çıkarmıştır. Bu akımların, kapitalizme yönelttiği eleştiriler açısından en çok dikkat çekeni marksizm166 olmuştur. Marx, kendi sistemini oluştururken, Alman filozof Hegel (1770-1831) den aldığı diyalektik167 denilen; eşyanın özünde bulunan zıtlar arasındaki çatışma olarak isimlendirilen kanunundan etkilenmiştir.168 Keza, Alman filozofu Hegel, diyalektiği, fikirler arasındaki zıtlığı ve çatışmayı ifade etmek için ruh ve fiile uygulamıştır. Marx ve Engels (1820-1895) ise onu maddeye tatbik etmişlerdir. Böylece diyalektik materyalizmin metot ve yasalarının, tarih ve topluma uygulanmasıyla tarihî materyalizm kavramını meydana getirmişlerdir.169 Onların öngörüsüne göre, tarih boyunca bütün toplumlar diyalektiğin amansız ve çatışmacı kanunları gereğince, belli aşamalardan geçmek zorundadır. Çünkü her toplumda mutlaka sınıflar arası bir çelişki; dolayısıyla bir çatışma vardır. Bütün toplumsal değişim ve gelişmeler ise, işte bu çatışmalardan hâsıl olur. Bu nedenle, insan toplumlarının diyalektik bir daire içinde gelişme gösterdiklerini, bu evrimin, batı Avrupa’nın ileri sanayi cemiyetlerinde mevcut yapı ve burjuvazinin sınıf çatışması ile yeni bir oluş (sosyalist ve nihaî komünist toplum) halinde tamamlanacağını,170 kaderci bir determinist havası içinde tekrarlayıp durmaktadırlar. Yine, marksizme göre tarihî-sosyal olaylar, maddede cereyan eden hadiseler bütünün bir parçası olmaları hasebiyle, maddeye hükmeden genel kanunlara boyun eğmektedirler. Bu kanunlardan birisi de “illiyet” (determinizm) yasasıdır. Bu yasaya göre her hadis (sonradan meydana gelen şey), bir mukaddemeye (kendinden önce var olan bir şeye) bağlı olarak meydana gelir.171 Buna göre iktisat faktörü, toplumun yapı 166 Bkz. Emile Burns, Marksizm Nedir, (Çev.: Mehmet Dikmen, Yordam Kitap, İstanbul 2012, s.11. Ayrıca Marksim’in tenkidi için Bkz. Ali Şeriatî, Marksizm, Dünya Yayınları, İstanbul 2004, s. 87. 167 Karl Marx, diyalektik hakkında şöyle diyor: “Benim diyalektik yöntemim, Hegelci yöntemden yalnızca farklı değil, onun tam karşıtıdır da. Hegel için insan beyninin yaşam-süreci, yani düşünme süreci -Hegel bunu ‘Fikir’ (Idea) adı altında bağımsız bir özneye dönüştürür- gerçek dünyanın yaratıcısı ve mimarı olup, gerçek dünya, yalnızca ‘Fikir’in dışsal ve görüngüsel (Phenomenal) biçimidir. Benim için ise tersine, fikir, maddi dünyanın insan aklında yansımasından ve düşünce biçimlerine dönüşmesinden başka bir şey değildir.” Bkz. Das Kapital, Almanca, İkinci Baskıya Önsöz. 167 Jacgues Austruy, Kapitalizm Marksizm ve İslam, (Çev.: Agâh Oktay Güner), İlgi Yayınları, İstanbul 1996. 168 Hilmi Ziya Ülken, Tarihi Maddeciliğe Reddiye, İstanbul Kitapevi, İstanbul 1981, s. 5. 169 Ülken, s. 5. 170 Eröz, Marksizm-Leninizm ve Tenkidi, İstanbul 1976, s. 24. 171 M. Bakır, es-Sadr, İslam Ekonomi Doktrini, (Çev.: M. Keskin, S. Ergün), Şelale Yayınları, İstanbul ts. s. 33. 29 ve gelişmesinin temel belirleyicisidir. Teknolojik üretim araçlarından olan bu faktör, altyapı üretiminin sosyal organizasyonunu belirler.172 Böylece mal üretmek için bir üretim faaliyetine girmesi gereken bireyler zorunlu olarak bir takım ilişkilere girerler.173 Bu ilişkiler, onların iradelerinden bağımsız olarak gelişir. Marx, işte bu üretim organizasyonuna, cemiyetin iktisadî alt yapısı adını verir. Temel belirleyici olan bu iktisadî duruma bağlı olarak, cemiyetin siyasî, dinî, hukukî ve kültürel yapıları oluşur ki, Marx bu ikincilere de toplumun üst yapısı adını verir.174 Böylece insanlık tarihinin herhangi bir dönemine ait olan siyaset, din, felsefe, ahlâk, hukuk, sanat, vb. görünümler, o devrin üretim tarzlarının ve kısmen de, bölüşüm biçiminin bir neticesi haline dönüşür. Karl Marx, bu görüşlerini, 1859 da yazdığı; “İktisadın Tenkidine Katkı” isimli eserinin ön sözünde şöyle açıklamaktadır:“İnsanlar hayatlarında sosyal üretimde bulunurken, zaruri ve isteklerinin dışında belli ilişkilere girerler. Bu ilişkiler onların maddi üretim güçlerinin belirli bir gelişme aşamasına uygun düşen üretim münasebetleridir.175 Bu üretim ilişkilerinin tamamı, gerçek temel olan toplumun iktisadî bünyesini oluşturur. Bu asıl temel üzerine, toplumsal şuurun belirli şekillerini karşılayan hukukî, siyasî ve kültürel bir üst yapı ortaya çıkar...”176 Sözlerinden anlaşılan, kapitalist sanayi toplulukları, içten işçi sınıfını, dıştan ise, sömürdükleri devletleri kendilerine düşman yaparak kapitalizmin çöküşünü, bizzat kendileri hazırladıklarıdır. Böylece Marx’a göre kapitalizmin, sözü edilen bu çöküş mekanizması, sadece şiddetli işsizlik krizlerinin ardarda gelişinden ibaret değildir. Üretim kapasitesine nispetle pazarların yetersizliği yüzünden ticaret ve sermaye piyasaları, dünya genelinde sömürge savaşlarına da yol açacaktır. Böylece işçi sınıfı, bozulmuş olan toplumlarda iktidarı ele alacak177 ve sosyalist devlet, işlevsel hale gelme yoluna girecektir. 172 Eröz, İktisat Sosyolojisine Giriş, s. 170. Güriz, s. 298 vd.; Eren’e göre Sovyet sisteminde mülkiyet tipleri ikiye ayrılmaktadır: sosyalist mülkiyet ve Şahsi mülkiyet. Ayrıntılı bilgi için bkz. Fikret Eren, “Mülkiyet Kavramı”, Dr. A. Recai Seçkin’e Armağan, AÜHF Yayınları, Ankara 1974, s. 773. 174 Karl Marx, Praface To A the Critigue of Political Ekonomy Seketed Works, London 1970, s. 181. 175 Yaşar Gürbüz, Karşılaştırmalı Siyasal Sistemler, Beta Yayınları, İstanbul 1987, s. 144. 176 Marx, Praface To A the Critigue of Political Ekonomy Seketed Works, s. 181. 177 Walt Whitman Rostow. İktisadi Gelişmenin Merhaleleri, (Çev.: T.O.B.), İstanbul 1966, s.133. 173 30 Bu sebeple iktidar, bir defa sanayi işçileri hesabına çalışan sosyalist devlet tarafından ele geçirilince, proleterya diktatörlüğü178 denilen bu safhada, kriz olmaksızın, üretim süratle artarak, reel gelir de, gerçek komünizmin kurulmasına imkân verecek bir noktaya gelir.179 Keza Marx, bu sürecin sonunu aynen şöyle görmektedir: “Komünist cemiyet son safhaya geldiğinde ve çalışma, hayatın ibtidaı ihtiyaçlarım karşılamaya yarayan bir vasıta olmaktan çıktığında; buna ek olarak zihnî çalışma ile bedenî çalışma arasındaki antitez(çatışma) kalktığında, üretim kaynakları ferdin topyekün gelişim ritmine uygun olarak artıp ortak zenginliğin çeşmeleri daha gür akınca, işte o zaman buıjuva kanununun dar ufukları tamamen ortadan kalkmış olacaktır. O zaman toplumun bağrında şunlar yazılacaktır: Herkesten kabiliyetine göre, herkese ihtiyacına göre.”180 Buraya kadar, aktarılan yorumlardan hareketle, analizciler, marksizmin tanımını şöyle yapmışlardır: “Tarihi, üretim güçlerinin evrimiyle yorumlayan, sermayeyi ve özel mülkiyeti reddeden bir sistemdir”181, Bu tanımlamaya göre marksizm, sadece emeğe önem veren ve emeğin dışında kalan diğer araçları yok sayan bir görüntü vermektedir. Ancak sermayenin, özel mülkiyetin kabul edilmediği, sadece emeğe önem verildiği sistemlerin, ekonomik alt yapıları, daima dışa bağımlı bir hal almaktadır. Çünkü emeğin, yenilenerek sürekliliğini koruyabilmesi için, sermayeye ihtiyaç duyar. Bunun gerçekleşmesi için de, kendi içinde kabul görmeyen bu sermayeyi dışarıdan, aynı zamanda pahalıya mal etmek zorunda kalır. Böylece, toplumdaki her bireye dağıtılması gereken milli gelir, dışarıya aktarılır. Kuşkusuz bu durum, insanların yoksullaşmasına sebep olur. 178 Bkz. Karl Kautsky, Proletarya diktatörlüğü, (Çev.: Mehmet Karaoğlu), Yazılama Yayınevi, 2008, s. 43. bkz. Terrell Carver, “Karl Marks: Kapitalist Toplumun Mezar Kazıcısı”, Siyasal Düşüncenin Temelleri, (Der: Brain Redhead), (Çev: Hüseyin Emre Bağçe), (ed. Hikmet Özdemir), Alfa Yayınları, İstanbul 2001, s. 226-227; Roger Garaudy, Marx İçin Anahtar, (Çev: A. Taner Kışlalı), Bilgi Yayınevi, Ankara 1975, s. 55. 179 Rostow, s. 134. 180 Marx, Critique of the Gotha Programme, Progressse Publishers, Moscow 1966, s.187. 181 Rostow, s. 102. 31 I. Marksizmin Eleştirisi Tarih analizinde marksizmin kullandığı metod, diyalektik182 olarak adlandırılmaktadır. Fakat bu metodun içeriği, diyalektiğe ters, bir başka ifadeyle çelişiktir. Çünkü marksizm; bir yandan üretim araçlarına ve mülkiyet ilişkisine yansıyan sınıfsal çelişkinin toplum içinde meydana gelen boğuşmaların başlıca ifadesi olduğunu kabul etmekte, diğer taraftan, yeni oluşan meslek kavramının toplumdaki geleneksel sınıflı düzeni, artık ebediyyen yok etme hedefine doğru, zorunlu olarak götürmekte olduğunu söylemektedir. Hatta Marx’a göre bu dönem, aynı zamanda işçi sınıfının zafer çanlarının çaldığı aşamadır.183 İşte bu durumda, sürecin kurucu figürleri durumundaki sınıf ve sınıfın çelişkileri, toplum içinden çıkıp gidecek, böylece de toplumun evrim süreci kesintiye uğrayacak ve sonsuza dek süreceği düşünülen iç hareket meşalesi dinamizmi de sönecektir. Ayrıca marksizm, diyalektik perspektiften ele alındığında Marx, küçük zanaatçıların kendi üretim araçları üzerindeki özel mülkiyetini “tez,” sermayeyi, kapitalist üretimi “anti-tez,” sosyalist mülkiyet türünü de “sentez” olarak kabul eder.184 Marx’in insanlığın varacağı son aşamadan sonra da aynı metodla hareket etmesi, biraz şaşkınlık yaratmaktadır.185 Şöyle ki; bu dönemde de acaba bu “tez”, “antitez” ve “sentez” söz konusu olacak mı? Sonra bu durum devam ettiği sürece sosyalist mülkiyet türü “tez” haline gelecektir.186 O zaman bu tezin çelişiği olan “antitez” ne olacaktır? Komünist mülkiyet türünü “anti-tez” kabul etsek bile bunun “sentez”i ne olacaktır?187 İşte marksistlerin bir türlü çözemedikleri konuların başında bu çelişkili durum gelmektedir. Yine, marksizme yöneltilecek sorulardan bir başkası da; marksist sistemde eşyanın değeri, ona harcanan emekle ölçülür.188 Harcanan emek, harcama süresi ile 182 Bkz. TDK, İktisat Terimleri Sözlüğü, Türk Dil Kurumları Yayınları, Ankara 2012. Marx, Critugue of the gotha Programme, Progresse Publishes, s. 187. 184 Ayferi Göze, Siyasal Düşünceler ve Yönetimler, (Siyasal Düşünceler), Beta Yayınları, İstanbul 2007, s. 271-272; Murat Yüksel, “Marksizm ve Hukuk Anlayışı”, Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Hukuk Araştırmaları Dergisi, XIII(3-4), İstanbul 2007, s. 19-20. 185 es-Sadr, s. 74. 186 Marx, s.188. 187 es-Sadr, s. 75. 188 Austruy, s. 63. 183 32 hesaplanır.189 Bu mantığa göre hareket edersek, tembel veya beceriksiz bir kimse bir malın yapımınını üstlendiğinde, haliyle o malın üretim aşaması da o kadar fazla olacaktır. Böylece tembel ve beceriksiz kimsenin malı, üretim aşaması uzun zaman aldığından, o kadar değerli mi olacaktır? Sorusudur. Ne yazık ki Marx, bu mukadder soruya demogojik bir tarzda: “Oysa değerlerin özünü teşkil eden emek, hep aynı insan emeğidir, hepsi de aynı insan işgücü harcamasıdır”190 diyerek cevap vermektedir. Bu mantığa göre düşünülürse, insan emeğinin kıstas alınması halinde, en pratik ve bilgili bir teknikerin yaptığı iş ile çok tembel ve orta düzeyde bir teknikerin aynı süreç içinde yaptıkları iş aynı değerde olması gerekir. Görüldüğü gibi bu durum da, akla ve mantığa aykırı gelmektedir Yine, bu sisteme yapılan diğer bir eleştiye gelince; Marx, işçinin, kendi gücüyle ürettiği, kıymetin (artık-değer) tamamını ücret olarak alamayışı sebebiyle sömürüldüğünü iddia eder.191 Bu düşüncenin doğru olmadığı günlük yaşayışta açık bir şekilde kendini göstermektedir. Çünkü tüm üretim sonuçları neticesinde ortaya çıkan mamül ve onun değeri, salt işçinin üretim gücünün bir sonucu değil, aynı zamanda başka ortaklarında katkısıyla olur. Burada kapital teşebbüsün üretim araçlarını da düşünmek gerekir. Hatta bu kapital teşebbüs, üretim halkalarından sadece biri ya da sonuncusu olsa bile, onun katkısını hiç kimse göz ardı edemez. Böylece emek ve sermayenin bütünleşmesiyle elde edilen bu değerin bir kısmı ile mevcut makinaları yenilemek veya genişletmek için kullanmak gerekirken, diğer bir kısmını da toplumun idarecilerine, çocuk ve ihtiyarlarına, yoksullarına, v.b. sosyal kurumlarına harcamak gerekecektir.192 Yoksa Marks’ın iddia ettiği gibi işçilerin emeğiyle üretilen değer, bütünüyle işçilere verilirse, o zaman toplumdaki muhtaçların ihtiyaçları ne ile karşılanacaktır? Diğer yandan marksizm,193 kapitalizme karşı yürüttüğü savaşında, bütün kötülüklerin özel mülkiyette olduğunu, bu yüzden özel mülkiyeti kabul eden bütün sistem veya toplumlarda bu sürecin sınıf çatışmalarının kaçınılmaz olduğunu iddia 189 Marx, Kapital, I, 84. Marx, Kapital, I, 84. 191 Darly Glajer, 20.Yüzyılda Marksizm, (Çev.: Sungur Savran), Versus Kitap, İstanbul 2011, s. 51. 192 Glajer, s. 105. 193 Bkz. Henry Lefebvre, Sosyalist Dünya Görüşü; Marksizm, (Çev.: Doğan Görsev), Yordam Kitap, İstanbul 2010. 190 33 eder. Öyle görünüyor ki Marx, bu noktada, üretim araçları üzerindeki özel mülkiyet haliyle, bu mülkiyetin belirli ekonomik, siyasal ve fikrî karakterle temayüz eden kapitalist realitesini birbiriyle karıştırmaktadır.194 Bu sebepten dolayı olacak ki, marksizm, insanı eşya (mal) karşısında iradesiz, güçsüz bir obje olarak ele alır. Oysa insanın iradesi, hürriyeti ve kabiliyeti, kendisine, maddeye, sahip olma istenci ve arzusu kadar, ona hükmetme yetkisi ve imkânı da tanımaktadır. Bu verilerin insanlarda aynı seviyede olmaması yüzünden de aynı üretim araçlarına veya mala sahip iki ayrı insanın düşünceleri, değer yargıları, eylemleri, hatta mala karşı tutumları hiçbir zaman aynı olamaz. Yine, marksizmin eleştirildiği başka bir nokta da: Onlara göre, toplumsal bütün hadiselere hükmeden temel faktör, iktisadî yapıdır. Bu düşünceleri, Engels’le beraber hazırladıkları, aynı zamanda Marksizm kuramı195 da kabul edilen komünist manifestosunun beyannamesinde196 kendini göstermektedir. Bu açıdan marxsizmi eleştiren Rostow (1916-1967), “tarihte bütün toplumlardaki gelişmeleri, iktisadî bakımdan ele almakla beraber, bu görüşleri siyasetin, sosyal organizasyonun ve kültürün sadece ekonomiden çıkmış bir üst yapı olduğu anlamına gelmemelidir. Aksine biz, daha başlangıçtan beri Marx’in sırt çevirdiği, Engels’in de ancak son yıllarda öğrenmek istediği bakışı kabul etmiş bulunuyor: Yani cemiyetin çeşitli sektörleri birbirleriyle karşılıklı etkileşim halindedirler. İnsan mativasyonu bakımından en derin iktisadî değişmelerin pek çoğu, insana ait gayri iktisadî saiklerin ve emeklerin birer neticesidir”197 sözleriyle marksizmin, sömürge halklarının iktisadî gelişmeye oranla siyasî bağımsızlığa öncelik verdiklerini görmezden geldiğini vurgulamaktadır. Bunun yanı sıra, marksizme yöneltilecek eleştirilerden birisi de şudur: Onlar maddeyi; tabiat olaylarında olduğu gibi tarihsel olayların da başlıca sebebi olarak görür. Buna göre insan; tabiatın ve tarihin bir parçası olması hasebiyle fiziksel olarak maddenin, entellektüel ve ideolojik olarak da tarihsel diyalektiğin bir mahsulüdür. 194 es-Sadr, s.196. Karl Marx, Ekonomi Politiğin Eleştirisine Katkı, Çev: Sevim Belli, Sol Yayınları, 1976, s. 25; Hüseyin Nail Kubalı, Anayasa Hukuku Dersleri (Genel Esaslar ve Siyasi Rejimler), İÜHF Yayınları, İstanbul 1971, s. 496; Yüksel, s. 23; Yahya Kazım Zabunoğlu, Kamu Hukukuna Giriş(Devlet-TanımKaynak- Unsurlar), AÜHF Yayınları, Ankara 1973, s. 62. 196 Friedrich Engels ve Karl Marx, Komünist Parti Manifestosu, (Çev.: Hacı Ali Küçükakın), Tablet Kitabevi, 2010. 197 Rostow, s. 2. 195 34 Yukarıdaki yaklaşımdan şöyle bir soru yöneltilebilir: Nedensellik kanununa göre tarihin akışını ve bütün unsurlarını doğuran, yönlendiren şey nedir? Nitekim Marks’ın bu soruya cevabı şudur: “Sınıf çatışmasının ve tarihin akışının kaynağı, üretim araçlarıdır.”198 Mevcut sınıflar arasındaki çelişki ve çatışmalar üst kabuğu kırıncaya kadar derinleşecek ve artacaktır. Marx’a göre bu sebeplerin sebebidir, aynı zamanda tarihsel ve sosyal değişmenin bir yan ürünüdür.199 Eğer marksizm bu ise: herkesin aklına gelecek ve zihinleri meşgul etmeye devam edecek temel sorun: “sorumluluğun, insanın omuzlarından kaldırılarak tarihsel determinizme tevdi edilmesidir” ki, bu da kendi içinde pek çok çelişkiler yumağını oluşturmaktadır. Bu sisteme yönelik yapılmış pek çok eleştiriye rağmen başta Güney Amerika ülkeleri olmak üzere, dünyanın diğer yerlerinde, hâlâ kendisine sempati duyan kesimler mevcuttur. Yoksulluk bağlamında ise, 90’lı yılların başında dağılan doğu bloku ülke halklarının ekonomik durumlarında kendisini gösterdiğinden, açıklanma ihtiyacı duyulacak bir şeyin olduğunu sanmıyoruz. II. Dinlere Bakışı Marksizmi incelediğimiz zaman görüyoruz ki marksizm; geçmiş ve gelecek bütün toplumlarda ortaya çıkan her çeşit gelişmeleri, değişimleri ve kuramları maddî durumla izaha çalışmıştır. Adeta emeğin, maddenin ilahlığında bir din oluşturmuş ve toplumsal hayatı da bütünüyle, bu dinin ilâhı tayin etmiştir.200 Bundan dolayı, Marx’ın düşüncesini sistematize ederken yaptığı sapmanın en büyüğü, belki de insanın içindeki manevî boyutlara gözlerini kapamasıdır. Gerçi bu gerçek batı menşeli bütün düşünce sistemleri için de geçerlidir.201 Ancak söz konusu bu görüş için daha da belirgin bir hal arzeder. Marksizme göre din; toplumdaki sınıf çatışmalarından doğmuş, ya burjuvazinin sermayesini koruyan bir şemsiye veya sefaleti yaşayan ezilmişlerin umut kaynağı ve 198 Marx, Kapital, I, 12. Marx, Kapital, I, 12. 200 Viktor Knapp, “Sosyalist Ülkelerde Mülkiyet”, (Çev.: Selim Kaneti), Mukayeseli Hukuk Araştırmaları Dergisi, Prof. Dr. Hüseyin Nail Kubalı’ya Armağan, İstanbul Üniversitesi Mukayeseli Hukuk Araştırmaları Enstitüsü Yayınları, Yıl: 8, Sayı: 11, 1974, s. 371. 201 Ali Şeriatî, Marksizm ve Diğer Batı Düşünceleri, (Çev.: Fatih Selim), Bir Yayınları, İstanbul 1985, s. 39. 199 35 teselli pınarıdır.202 Bundan dolayıdır ki, Bu konuda Marx şöyle der: “Dinî ihtiyaç, hayat realitesindeki ihtiyaçlılık ve düşkünlüğün ifadesidir. Dine sarılma ihtiyacı, aynı zamanda hayat realitesindeki sefaleti yenmek isteğinden ileri gelmektedir. Din, omuzu elem yüküyle ağırlaşan kimselerin dostudur. Din, içinde ruh kalmamış olan bir dünyanın ruhudur. Dîn, düşünce yönünden iflas etmiş bir dünyanın düşüncesidir. Din, milletleri uyutan bir afyondur! Şu halde, gözyaşlarıyla dolup taşan bu (yoksullar) vadisini eleştirebilmek için ilk etapta dini, bir eleştiriye tabi tutmalıyız.”203 Oysa insanlık tarihi boyunca insandan ayrılmayan tek gerçek, din realitesidir. Din hakkında bu insafsız yargıya varan Marx, en ilkel hatta kendi tarih kuramındaki ilk komünal toplum olan kabilelerden, en gelişmiş ümmetlere kadar bütün insan topluluklarında, toplumun ekonomik yapısından tamamen bağımsız olan dinî duygu, düşünce, davranış ve kurumları nereye oturtacaktır? Ayrıca Marx, bu sözleri söylerken tarihî bir realiteye karşı gafil davranmaktadır. Bu tarihî realite açıkça ispatlamaktadır ki; din, her zaman yoksullarla düşkünlerin kucağında doğmuş, tüm toplumu nuruyla aydınlatmadan önce yoksullarla düşkünlerin gönlünü nurlandırmıştır. Marx, din burjuvazinin yoksulları sömürmek ve ezmek için elindeki bir alettir derken,204 yoksulların ve düşkünlerin kucağında doğmuş Hıristiyanlığın ve İslâm’ın, bu durumunu ne ile izah edecektir? Mekke ve Roma’daki zengin aristokratların kurduğu kapitalist sistemlere açık bir savaş ilan eden ve kapitalizmin çarkları olan faiz,205 tefecilik, karaborsa, sömürü ve ferdiyetçi zihniyeti yasaklayan bu inanış ve hayat âbidelerini nasıl izah edecektir? Dinî, toplumları uyuşturan bir afyon olarak kabul eden Marx, tarihte ve günümüzde yeryüzündeki bütün haksızlıklara başkaldırıyı emreden; bu mücadele neticesinde can vermeyi, şehâdeti insanın ulaşacağı en üstün ve en son makam addeden, bu uğurda değil mallarını, canlarını dahi vermek için savaştan savaşa koşan saâdet asrının yiğitlerini nasıl anlayacaktır? Dinin, yoksulların umut kaynağı olduğunu, dolayısıyla zenginlerin buna ihtiyacı olmadığını söyleyen Marx, Hz. Ebu Bekir (r.a.), Hz. Osman 202 Michael Löwy, Marksizm ve Din, (Çev.: İrfan Cüce), Belge Yayınları, İstanbul 1996, s. 78. Marx, I, 16. 204 Marx, I, 17. 205 Kur’ân-ı Kerim’de, faiz ile ilgili bazı ayetler; Bakara, 2/275, 276, 278, 279; Al-i İmrân, 3/130; Nîsâ, 4/161; Rum, 30/39. 203 36 (r.a.) gibi, bütün sermayelerini Allah’a infâk eden sahabelerin206 bu davranışını nasıl yorumlayacaktır? Şimdiye kadar ele alıp incelediğimiz beşeri sistem ve akımlar, gerek teorik gerekse pratik anlamda, insanlık âleminin huzur ve mutluluğunu sağlayamamışlardır, Üstelik küresel boyutta başka sıkıntılarla beraber yoksulluğu oluşturmuşlardır. Ayrıca, söz konusu edilen bu yoksulluk, öyle eski zamanlardaki gibi ferdi tabanda207 kalacak bir yoksulluk değildir. Aksine, dünya nüfusunun onda birini208 etkileyen ve bu kesimin belli bir bölümünün de ölümüne sebep olan bir yoksulluktur. Yine, Bediüzzaman Said Nursi’nin, beşeriyetin yoksulluk belasıyla beraber sosyal hayatın bozulmasına sebeb olan unsurları anlatırken, sanki yukarıda zikri geçen akım ve sistemlerin yapılarına işaret etmektedir: ‘‘Beşerin hayat-ı içtimaisinde bütün ahlaksızlığın ve bütün ihtilatın menşei iki kelimedir. Birisi: Ben tok olduktan sonra, başkası açlıktan ölse bana ne! İkincisi: Sen çalış ben yiyeyim. Bu iki kelimeyi de idame eden cereyan-ı riba ve terki zekâttır. Bu iki müthiş maraz-ı içtimaiyi tedavi edecek tek çare, zekâtın bir düsturu umumi suretinde icrasıyla, vücub-u zekât ve hürmeti ribadır.’’209 Şüphesiz bu vahim durumu, sadece zikredilen bu sistem ve akımlara yüklemek ve diğer faktörleri göz ardı etmek, doğru bir yaklaşım olmamakla birlikte yoksulluğun, fertler bazından çıkıp ulusları, hatta dünyayı tehdit eder hale gelmesinde, sözü edilen akım ve sistemlerin paylarının çok fazla olduğu, yapılan değerlendirmelerde görülmüştür. 206 İslam uğruna her zaman maddî ve manevî yardımda hep ileride olan Hz. Ebû Bekir, Hz. Ömer ve Hz. Osman gibi sahabilerin özellikle Tebûk seferi esnasında göstermiş oldukları duyarlılık, bu konuda her zaman müslümanlara örnek olmuştur. Bkz. Tevbe, 9/117; et-Taberî, X, 194; İbn Hişâm, IV, 161; Ahmed b. Hanbel, IV, 75. 207 Telegânî, s. 24. 208 Şenses, s. 203. 209 Said Nursi, Ramazan İktisat Şükür Risaleleri, Rnk Neşriyat, İstanbul 2012, s. 65. 37 BİRİNCİ BÖLÜM KUR’AN'DA YOKSULLUK PROBLEMİ 1.1. YOKSULLUKLA İLGİLİ SEMANTİK ALAN Arap dilinin en belirgin özelliklerinden birisi de, bazı olayları; onların özüne ve temel özelliğine derin mana kazandırmak için bütün anlamları içine alacak bir ifade bütünlüğü içinde, tek kelime veya kelimeler ile tespit ve teşhis edebilecek bir etimolojik yapıya sahip olmasıdır. Arap dilinin bu uslüp özelliği, Kur’ân’da da görülmektedir. Dolayısıyla bu durumun, yoksulluk kavramını ifade eden kelimeler için de geçerli olduğunu söyleyebiliriz. 1.1.1. Yoksullukla Alakalı Kavramlar ve Tahlilleri Bu başlık altında, yoksulluğu ifade eden ve kendi aralarında bazı noktalardan mevcut olan ayrılığa rağmen, ince bir mana tertibiyle aynı dokuyu teşkil ettiklerinden dolayı, yoksulluğa işaret eden kelimelerin yapıları ele alınacak ve bu kelimelerin Kur’ân’daki kullanımları incelenecektir. 1.1.1.1. el-Fakr ()ال ف قر Arapça’da “fakr” kelimesi, mastar olarak kullanılmış olsa bile, dilbilimcilere göre pek kullanımı olmadığından isim olarak kabul edilmiştir.210 Dilimizde “fakrâ”, kelimesine; isimden isim yapma eki eklenerek, “fakîrlik” şeklinde bir kavram oluşturulmuştur. Ayrıca, ''fakr'' kelimesi sözlükte; “çukur, delmek, kazmak ve omurgası kırık olmak” anlamlarına gelmektedir.211 Terim olarak ise ''fakr'' kelimesi; “ihtiyaç, ihtiyaç duyulan şeyin yitirilmesi ve malın az olması,212 kötü halin ve yoksulluğun insanı zayıflatması”213 anlamlarına gelir. Nitekim fakr kökünden ism-i fail olan “fakîr” de, 210 Ebû Abdirrahmân Halil b. Ahmed el-Ferahidî, Kitabu’l-Ayn, Beyrut ty. V, 150. Ebû’l-Kâsım el-Huseyn Muhammed er- Râğıb el-Isfehânî, el-Mufredât, fî Garîbi’l-Kur’ân, Daru’lMa’rife, Beyrut ty., s. 383; Mecduddîn Muhammed b. Ya’kub el-Fîrûzâbâdî, el-Kâmûsu’l-Muhît, erRisale Matbaası, Beyrut 2005, I, 484; Asım Efendî, el-Okyanusu’l-Basît fi Tercemet-i Kâmûsi’l-Muhît, İstanbul h. , 1305, II, 69-70. 212 Halil b. Ahmed, I, 397; Seyyid Şerif el-Curcânî, Kitâbu’t-Ta’rîfât, Beyrut ty., s. I54; Asım Efendî, II, 69-70. 213 ez-Zemahşerî, Esasu’l-Belâğâ, Daru’n-Nefâis, Beyrut 1992, s. 153. 211 38 omurgası kırık insan demektir.214 Dolayısıyla omurgası kırık insan gibi çaresiz ve başkalarının yardımına muhtaç olan ve fakîrlik sebebiyle ihtiyaçlarını karşılayamayan kimselere fakîr denilmiştir. Ayrıca, “fakîr” kavramı üzerinde farklı alanlarda uzmanlaşmış âlimler ve dil bilimciler, çok değişik tanımlar yapmışlardır.215 Bu tanımlardan birkaç tanesi şöyledir: “fakîr, ihtiyaç ve benzeri durumların kendisini zelil kıldığı kimse demektir.”216 Keza, başka bir yaklaşımda ise; “bir işe güç yetirememesi ve başkasına muhtaç olması sebebiyle maddî sıkıntı içinde bulunan kimse için kullanılır.”217 Kendisi, ailesi ve çocukları için gerekli olan ihtiyaçlarını temin edemeyen ve karşılayamayan kimse demektir.218 “Fakîr, hiçbir şeye sahip olamayan veya yiyeceği olmayan kimseye denir.”219 Kur’ân’da “fakr” kelimesi, pek çok yerde geçer ve220 bu kelime, dört farklı yönden ele alınmaktadır.221 Birincisi; zaruri şeylere ihtiyaç duymaktır. Bu da, dünyada yaşadığı müddetçe insanlara hatta bütün yaratıklara şamildir: َّ اَّللِ َو َّ اس أَنت ُ ُم ْالفُقَ َراء ِإلَى ُ ي ْال َح ِميد ُ ََّيا أ َ ُّي َها الن ُّ اَّللُ ه َُو ْالغَ ِن “Ey insanlar! Siz Allah’a muhtaçsınız (fukarâu). Allah ise her bakımdan sınırsız zengin olandır, övülmeye hakkıyla lâyık olandır.”222 İkincisi; bazı mal ve eşyaya muhtaç olmak anlamındadır: “(Sadakalar) kendilerini Allah yoluna adayan, yeryüzünde dolaşmaya güç yetiremeyen fakîrler içindir. İffetlerinden dolayı (dilenmedikleri için), bilmeyen onları zengin sanır...”223 Üçüncüsü; nefis fakîrliği, yani aç gözlülük manasındadır. Hz. Peygamberimizin şu sözleri bu durumu açıklar: “Asıl zenginlik, gönül zenginliğidir.”224 Dördüncüsü ise, başkasına değil sadece Allah’a muhtaç olma duygusudur: 214 Ebû’l-Huseyn Ahmed İbn Fârîs, Mu’cemu Mekayis fi’l-Luğa, Beyrut ty. IV, 444. el-Beydâvî, V, 61. 216 Fîrûzâbâdî, I, 484. 217 Osman Eskicioğlu, İslam Hukuku Açısından Serbest Piyasa Ekonomisi, İzmir 1995, XII, 129. 218 Yusuf el-Kardavî, Muşkiletu’l-Fakr: Fakirlik Problemi, (Çev.: İbrahîm Sarmış), Kayıhan Yayınları, İstanbul 1984, s. 14. 219 İbn Manzûr, V, 60. 220 Bakara, 2/184, 177, 215. 221 el-Isfehânî, s. 576. 222 Fatır, 35/15. 223 Bakara 2/273. 224 el-Buhârî, Rikâk, 12. 215 39 ير ِ سقَى لَ ُه َما ث ُ َّم ت ََولَّى إِلَى ٌ ي ِم ْن َخيْر فَ ِق ِ الظ ِل فَقَا َل َر َ َف َّ َب إِنِي ِل َما أَنزَ ْلتَ إِل “...Rabbim, doğrusu bana indireceğin her hayra muhtacım(fekîrun). ”225 Bu değerlendirmelerden çıkan sonuca göre ''fakr'' kelimesi, hem kökbiim hemde anlam bilim olarak omurgası kırık olma, muhtaç olma ve varlıklı olmama anlamlarına gelmektedir. Zengin olmama, varlıklı olmama kavramında, zaruri ihtiyaç ile normal ihtiyaçlar arasında seyreden bir derecelenme söz konusudur. Kelime, eksiklik anlamı içermesi sebebiyle, Allah için kullanılmazken, insan için maddi anlamda varlıksız olmayı ve başkalarına muhtaç olmayı ifade etmektedir. 1.1.1.2. el-Miskîn ()ال م س ك ين Miskinin sözlük anlamı, “susmak, sakinleşmek ve hareket halinde bir şeyi hareketsiz hale getirmek” manalarındandır.226 Aynı zamanda ''miskîn'' de, ''fakîr'' gibi yoksulluk anlamını ihtiva eder.. Fakîrlik, kişinin hareketlerini kısıtladığı227 ve insanı başka insanlara karşı suskun ve hareketsiz yaptığı için228 ihtiyaç sahiplerine, bu kökten ism-i fail olan miskîn denmiştir. ''Miskîn,'' hiçbir şeyi olmayana denir.229 Bu iki sınıftan (fakîr-miskîn)hangisinin durumunun daha kötü olduğu âlimler arasında tartışma konusudur. Malikîler ve Hanefîlere göre ''miskîn,'' fakîrden daha kötü durumdadır.230 Fakîrin durumunun daha düşkün olduğunu savunanların en önemli delili ise, zekât verilebileceklerin sayıldığı ayette, fakîrlerin miskînlerden önce zikredilmesidir.231 Taberî, “fakîr” ve ''miskîn'' i şöyle tarif etmiştir: “Fakîr, istemeyen yoksul, miskîn ise insanlardan dilenen yoksuldur. Fakîr, iffetinden dolayı istemeyen muhtaç, miskîn ise küçülerek isteyen muhtaçtır. Fakîr kendisine hastalık isabet edip çalışamayan ihtiyaç sahibi, miskîn sağlıklı ihtiyaç sahibidir.”232 Beydavî’ye göre de; 225 Kasas, 28/24. el-Isfehânî, s. 236; Fîrûzâbâdî, III, 121. 227 Fîrûzâbâdî, III, 649. 228 ez-Zemahşerî, Esasu’l-Belâğâ, s. 219. 229 el-Isfehânî, s. 236. 230 Faruk Beşer, İslâm’da Zenginlik ve Fakîrlik, Nun Yayıncılık, İstanbul 2006. s. 27; Süleyman Ateş, Kur’ân Ansiklopedisi, Yeni Ufuklar Neşriyat, İstanbul ty. VII, 368. s. 150. 231 İbn Manzûr, XIII, 215. 232 et-Taberî, XIV, 305. 226 40 “fakîr hiç malı ve kazancı olmayan kimse, miskîn ise malı ve kazancı olup ihtiyaçlarını karşılamayan kimsedir.” Beydavî, bu görüşüne ْ س ِفينَةُ فَكَان صبًا َّ أَ َّما ال ْ س ِفينَة َغ َ ساكِينَ َي ْع َملُونَ ِفي ْال َبحْ ِر فَأ َ َرٍَُّ أ َ ْن أ َ ِعي َب َها َو َكانَ َو َراءهُم َّم ِلكٌ َيأ ْ ُخذُ ُك َّل َ َت ِل َم “O gemi, denizde çalışan yoksul (miskîn)kimselerindi...”233 Ayetini delil getirmektedir.234 Yukarıda kısaca vurgulandığı üzere, “fakîr” ve ''miskîn'' kelimelerinin manaları konusunda âlimler arasında ittifak olmadığından, kimilerine göre fakîrin durumu, kimilerine göre de miskînin durumu daha kötüdür. Bu iki kelimenin, iman ve İslam gibi beraber kullanıldıklarında ayrı anlamı, ayrı kullanıldıklarında da aynı anlamı ifade ettiğini söyleyenler de vardır.235 Bu kavramların sözlük anlamlarında farklılık bulunmakla birlikte, terim anlamlarında da fazla bir fark görünmemektedir. Ancak ilerdeki konularda da söz konusu olacak bu konu hakkında fikrimiz şudur ki; ''miskîn'' lafzı, birçok ayette geçtiği ve daha önem verilmesi gereken kesim imajını bize verdiğinden, daha çok ihtiyaçlı olandır. 1.1.1.3. İbnu’s-Sebîl ()إب ن ال س ب يل Bu kelime sözlükte; “yolun oğlu” anlamına gelir. Ayrıca, “ibnu’s-sebîl”, başka anlamları da bulunmaktadır: “yolda mahsur kalan, azığı kalmayan236 ve evinden uzakta misafir olan kimse” demektir.237 “İbn” kelimesinin ''sebil'' kelimesine muzaf yapılması, kendi oturduğu alandan uzak yolllarda olmasından dolayıdır.238 Söz konusu kelimeye, çesitli nedenlerden dolayı yolculuk esnasında yiyecek ve binek açısından yolda mahsur kalan kimse olduğu söylenebilir. Kur’ân, bu kişileri infâk edilecekler, zekât verilecekler ve ganimetten pay verilecekler arasında zikreder. ِ َين َو ْالع َّ إِنَّ َما ال ِسبِي ِل اَّلل ِ الرقَا َ َار ِمينَ َوفِي َ صدَقَاٍُ ِل ْلفُقَ َراء َو ْال َم ِ ب َو ْالغ ِ املِينَ َعلَ ْي َها َو ْال ُم َؤلَّفَ ِة قُلُوبُ ُه ْم َوفِي ِ سا ِك ضةً ِمنَ اَّللِ َواَّللُ َع ِلي ٌم َح ِكي ٌم َّ َواب ِْن ال َ سبِي ِل فَ ِري 233 Kehf, 18/79. Ebû Saîd Abdullah b. Ömer el-Beydâvî, Envâru’t-Tenzîl ve Esrâru’t-Te’vil, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut ty. , I, 409. 235 Kardâvî, II, 545. 236 Fîrûzâbâdî, III, 107; Asım Efendî, III, 240. 237 Fîrûzâbâdî, III, s. 89. 238 ez-Zemahşerî, Esasu’l-Belâğâ, s. 219. 234 41 ''Sadakalar (zekâtlar), Allah’tan bir farz olarak ancak fakirler, düşkünler, zekât toplayan memurlar, kalpleri İslâm’a ısındırılacak olanlarla (özgürlüğüne kavuşturulacak) köleler, borçlular, Allah yolunda cihad edenler ve yolda kalmış yolcular ( ve'bni's-sebîl) içindir. Allah, hakkıyla bilendir, hüküm ve hikmet sahibidir.'' 239 Söz konusu kişilerin, “Beytu’l-Mal” dan hakları olduğu ve bunlara, evlerine ulaşabilecekleri kadar yardım edilmesi gerektiği Kur’an’da ifade edilmektedir.240 1.1.1.4. el-Hâce ()ال حاجة ''Hace'' kelimesi Kur’ân’da; “arzu ederek ve severek ihtiyaç duymak” anlamında kullanılmıştır.241 Arapçada; “ihtiyaç”242 anlamında kullanılır. Dolayısıyla insana lazım gelen ve insanın ihtiyacı olan şeyleri kastetmektir.243 O nedenle, fakîr Muhacirlere verilen ganimetlere karşı Ensar’ın, gönüllerinde bir ihtiyaç hissi ve kendisinin olmasını isteme gibi bir durumun olmadığını Yüce Allah, Haşr sûresinde, ''hace'' sözcüğüyle belirtmiştir: ُور ِه ْم َحا ََةً ِم َّما أُوتُوا ُ اْلي َمانَ ِمن قَ ْب ِل ِه ْم ي ُِحبُّونَ َم ْن هَا ََ َر ِإلَ ْي ِه ْم َو ََل َي ِجد ُونَ ِفي َ َوالَّذِينَ ت َ َب َّوؤُوا الد ِ صد ِ ْ َّار َو ُ ََصةٌ َو َمن يُو َش َّح نَ ْف ِس ِه فَأ ُ ْولَئِكَ ُه ُم ْال ُم ْف ِلحُون َ صا َ َويُؤْ ثِ ُرونَ َعلَى أَنفُ ِس ِه ْم َولَ ْو َكانَ ِب ِه ْم َخ ''Onlardan (muhacirlerden) önce o yurda (Medine'ye) yerleşmiş ve imanı da gönüllerine yerleştirmiş olanlar, hicret edenleri severler. Onlara verilenlerden dolayı içlerinde bir rahatsızlık (hâceten) duymazlar. Kendileri son derece ihtiyaç içinde bulunsalar bile onları kendilerine tercih ederler. Kim nefsinin cimriliğinden, hırsından korunursa, işte onlar kurtuluşa erenlerin ta kendileridir.'' 244 239 Bakara, 2/177, 215; Enfâl 8/41; Tevbe 9/60. Fîrûzâbâdî, III, 89. 241 el-Isfehânî, md., s. 135. 242 Halil b. Ahmed, I, 224; Asım Efendî, I, 386. 243 ez-Zemahşerî, el-Keşşâf, VI, 504. 244 Haşr, 59/9. 240 42 1.1.1.5. el-Ayle ()ال ع ي لة Arapçada ''Ayle' 'kelimesi,“aile efradında çok yoksulu olan, fakîrlik, acizlik,245 ihtiyaç, ihtiyaç sahibi yoksul,” anlamlarına gelir.246 Bu kelime; Kur’ân’da sadece iki yerde geçer. Her iki ayette de, ''fakîr'' anlamında kullanılmaktadır: ف ِ ام بَ ْعدَ َع ٌ يَا أَيُّ َها الَّذِينَ آ َمنُواْ إِنَّ َما ْال ُم ْش ِر ُكونَ نَ َج َ َام ِه ْم َهذَا َوإِ ْن ِخ ْفت ُ ْم َع ْيلَةً ف َ س ْو َ س فَالَ يَ ْق َربُواْ ْال َمس ِْجدَ ْال َح َر ض ِل ِه إِن شَاء إِ َّن اَّللَ َع ِلي ٌم َح ِكي ٌم ْ يُ ْغ ِني ُك ُم اَّللُ ِمن َف “…Eğer yoksulluktan(ayle) korkarsanız (eyleten), Allah dilerse lutfuyla sizi zengin kılar. Şüphesiz Allah hakkıyla bilendir, hüküm ve hikmet sahibidir.”247 Yukarıdaki ayetin nuzulüyle, müşriklerin hac ve umre yapmaları yasaklanmıştır. Tek geçim kaynakları ticaret olan Müslümanların bu yasaklamadan doğabilecek kazancın azalacağı endişesine kapılmamaları, fakîrlikten korkmamaları ve dilerse, Allah’ın kendilerini zenginleştireceği ifade edilmiştir. Nitekim bazı müşrik kabilelerin Müslüman olması ve fetihlerin başlayıp ganimetlerin elde edilmesiyle Müslümanların gelirleri daha fazla artmıştır.248 Görüldüğü gibi ''ayle'' kelimesi, rızkın azalmasını ve yoksulluğu ifade etmektedir. Ayette, fakîrliğin korkuyla birlikte zikredilmesi ve “Allah dilerse, lütfundan sizi zenginleştirecektir” ifadesi, fakîrliğin aslında pek hoş olmayan ve istenmeyen bir durum olduğunu göstermektedir. Söz konusu kelimenin Duha sûresindeki kullanımı da bu görüşü desteklemektedir: َو َو ََدَكَ َعائِ ًال فَأ َ ْغنَى “Seni fakîr bulup(âilen) zenginleştirmedi mi?”249 Zira Hz. Peygamber, önce Şam’a yaptığı ticaretten elde ettiği kârla, daha sonra da Mekke’nin ileri gelen tüccarlarından olan Hz. Hatice ile yaptığı evlilikle zenginliğe kavuşmuştur.250 İslamiyetin ilk yıllarında Müslümanlarla birlikte fakîr düşen Hz. Peygamberin durumu 245 ez-Zemahşerî, Esasu’l-Belâğâ, s. 79; Asım Efendî, III, 301. Halil b. Ahmed, I, 138; el-Isfehânî, s. 354; Elmalılı, IV, 2509. 247 Tevbe, 9/28. 248 er-Râzî, VII, 492; Elmalılı, VI, 2509. 249 Duhâ 93/8. 250 Elmalılı, VI, 509. 246 43 ganimetlerle tekrar düzelmiştir.251 Bu ayette, Peygamberimizin yoksul iken Allah tarafından zenginleştirilmesi, lütuf ve ihsân olarak ifade edilmektedir. 1.1.1.6. el-İmlâk ()اإلم الق Sözlükte, “gidermek, yıkamak ve yok etmek” anlamlarına gelen''İmlâk'' kelimesi, “fakîrleşmek, çocuk düşürmek, mahvetmek, muhtaç hale gelinceye kadar eldeki malı harcamak”252 gibi anlamlara da gelir. Kelimenin kökünde bulunan fakîrleşmek, başlangıçta varlıklı iken sonradan fakîr olmayı ifade etmektedir. Nitekim fakîrleşmek endişesiyle kız çocuklarını öldüren cahiliye Araplarının durumu, bu kelimeyle ifade edilmiştir. ''İmlâk,'' Kur’ân’da, şu şekilde kullanılmıştır: ْ إن قَتْلَ ُه ْم َكانَ ِخ َّ َوَلَ ت َ ْقتُلُواْ أ َ ْوَلََ ُك ْم َخ ْشيَةَ إِ ْمالَ َّنحْ نُ ن َْر ُزقُ ُه ْم َوإِيَّا ُكم يرا ً ِط ًءا َكب “Yoksulluk korkusuyla (imlâkin) çocuklarınızı öldürmeyin. Onları da, sizi de biz rızklandırırız. Onları öldürmek gerçekten büyük bir günahtır.”253 Bu kelime ayette, fakîrleşmek anlamındadır.254 Zira ailesi ve çocuklarının nafakasını temin edememe korkusundan dolayı kız çocuklarının öldürülmesine ve kürtaj gibi modern metotlarla ceninleri ve çocukları öldüren günümüz insanlarına bir uyarı vardır.255 Ayrıca, korkunun fakîrliğe izafe edilmesiyle insan tabiatındaki rızık ve gelecek endişesine işaret edilmektedir. Allah Teâlâ bu endişeyi gidermek için “…onlara da size de biz rızkı veririz...” demektedir. Bu ayetler, rızık endişesinden dolayı nüfus planlaması yapılmasını yersiz bulmakta ve insanları çalışmaya, kazanmaya ve üretmeye teşvik etmektedir. 251 ez-Zemahşerî, el- Keşşâf, IV, 768. Halil b. Ahmed, II, 180; ez-Zemahşerî, Esasu’l-Belâğâ, s. 79; Fîrûzâbâdî, III, 10; Asım Efendî, III, 56. 253 İsrâ, 17/31. 254 İbn Manzûr, X, 348. 255 Ebû’l A’lâ Mevdûdî, Tefhîmu’l-Kur’ân, (Çev.: Heyet), İnsan Yayınları, İstanbul 1986, III, 106-107. 252 44 1.1.1.7. ed-Darr ()ال ضر Arapçada bu kavram,“faydalı ve yararlı olmayan, zarar veren ve yoksul” şekliyle kullanılır.256 Kur’ân’nın bir ayetinde bu kelime, şu şekilde geçmektedir: َّ ُون اَّللِ َما ََل يَض ُُّرهُ َو َما ََل يَن َفعُهُ ذَلِكَ ه َُو الض ََّال ُل ْالبَ ِعيد ِ َ يَدْعُو ِمن “O, Allah’ı bırakır da kendine ne zarar (yedurruhu) ne de fayda veren şeylere tapar”257 Bu ayette kelime, fayda vemenin tersi olan kendisine zarar vern anlamında kullanılmıştır.258 Kendine zarar vermedeki kasıt; insanın kendisine taalluk eden şeylere zarar vermesi anlaşılmaktadır. “ed-Durr” kelimesi ise; insanın ruh, bedenindeki eksiklikleri ifade eden sözcük olarak kullanılır.259 Kur’an’da, Hz. Eyyub’un durumu, bu kelime kullanılarak vurgulanmıştır.260 1.1.1.8. ed-Dank ()ال ض نك Bu Kelime, Kur’ân’da tek yerde, “sıkıntılı ve meşakkatli zor bir hayat” anlamında kullanılmıştır: ُ ْضن ًكا َونَح ش ُرهُ َي ْو َم ْال ِق َيا َم ِة أَ ْع َمى َ عن ِذ ْك ِري فَإ ِ َّن لَهُ َم ِعي َ ً شة َ ض َ َو َم ْن أَع َْر “Kim de beni anmaktan yüz çevirirse mutlaka sıkıntılı bir hayatı (denken) olacaktır ve onu kıyamet günü kör olarak haşrederiz”.261 Aynı zamanda maddi ve manevi zorluğu ifade eden bu kelime. 262 Sözlükte, “dar, sıkıntı ve zayıf”263 anlamlarına gelmektedir. Söz konusu edilen bu “zor ve çetin bir hayat” tan kastedilen şeyin ne olduğu ve nerede olacağı hususunda âlimler tarafından çok farklı görüşler ileri sürülmüştür. Söz konusu sıkıntının ahirette, kabirde ve dünyada olabileceği söylenmektedir. 264 Ahiretteki 256 İbn Manzûr, IV, 482; Fîrûzâbâdî, I, 450. Hac, 22/12. 258 En’âm 6/71; Yûnus 10/106; Enbiyâ 21/66. 259 el-Isfehânî, s. 293. 260 Enbiyâ, 21/83, 84. 261 Tâhâ 20/124. 262 et-Taberî, XVIII, 390. 263 el-Isfehânî, s. 299; Fîrûzâbâdî, I, 34. 264 et-Taberî, XVIII, 391. 257 45 sıkıntılı hayat, içerisinde insana acı veren şeylerin bulunduğu cehennem hayatıdır. Kabirdeki sıkıntılı hayat, kabir azabıdır. Dünyadaki sıkıntılı hayat ise, bu tür kimselerin maddî açıdan bolluk içinde olsalar dahi inançsızlıklarından, mal hırslarından ve haram kazançlarından dolayı manevi ve psikolojik bunalım içinde olmalarıdır.265 İnanmayanlar bu tür sıkıntılı hayatla uyarılırken, inananlara ise, mutlu ve huzurlu bir hayat vadelmiştir.266 1.1.1.9. el-Bu's ()ال بؤس Kur’ân’da,“bâis” şeklinde geçen kelime, “musibet ve yokluk nedeniyle merhamet edilen ve dilenen fakîr kimse” demektir. ْ َاَّللِ فِي أَيَّام َّم ْعلُو َماٍ َعلَى َما َرزَ قَ ُهم ِمن بَ ِهي َم ِة ْاْل َ ْنعَ ِام فَ ُكلُوا ِم ْن َها َوأ َّ ِليَ ْش َهد ُوا َمنَافِ َع لَ ُه ْم َويَ ْذ ُك ُروا اس َْم ْ ِع ُموا ير َ س ْالفَ ِق َ ِْالبَائ ''Gelsinler ki, kendilerine ait birtakım menfaatlere şahit olsunlar ve Allah’ın kendilerine rızık olarak verdiği (kurbanlık) hayvanlar üzerine belli günlerde (onları kurban ederken) Allah’ın adını ansınlar. Artık onlardan siz de yiyin, yoksula fakire de yedirin.''267 “felaket ve afet, darlık ve sıkıntılık”268 anlamlarına gelen “bu’s” kelimesi, “kişinin zengin iken, herhangi bir felaketten sonra yoksullaşması” anlamında kullanılır.269 Fakîr ile baisin arasındaki farkı İbn Abbas şöyle yapmıştır. O’na göre fakîrin durumu, dış görünüşüyle, giydiği kıyafetiyle belli olmayabilir. Oysa ''bâis''in durumu, kıyafetinden ve hal ve hareketinden belli olur.270 Nitekim bütün varlıklarını Mekke’de bırakarak Medine’ye hicret eden ve bir müddet açlık, darlık ve sıkıntı çeken Müslümanların durumları ifade edilirken, içinde bulundukları maddi sıkıntı ve yoksulluk haline bir işaret olmak üzere aynı kökten türeyen “be’sâu” kelimesi 265 er-Râzî, X, 484. Nahl, 16/97. 267 et-Taberî, XVIII, 612; İbn Manzûr, VI, 20; Asım Efendî, II, 214. 268 Halil b. Ahmed, II, 77; ez-Zemahşerî, el-Keşşâf, III, 153; Fîrûzâbâdî, II, 68; Asım Efendî, II, 14. 269 el-Isfehânî, s. 66; ez-Zemahşerî, Esasu’l-Belâğâ, s. 15. 270 er-Râzî, XXI, 115. 266 46 kullanılmıştır.271 Bu bilgiler ışığında, fakirin durumu baisin durumundan daha iyi olduğunu söyleyebiliriz. 1.1.1.10. es-Suâl ()ال سؤال Arapçada ''Suâl'' sözcüğü, ,“Bilgi ve bilgiye götüren şeyleri istemek, mal ve o mala götüren seyleri istemek” diye de tarif edilmiştir.272 Bir başka anlamı ise, “sorulan sorunun cevabını istemek” manasındadır.273 Ayrıca “herhangi bir şeyi başka birinden talep etmek”anlamını ifade eder. Bu isteme “altta, güç ve zor durumda olanın üstte olandan boyun eğerek istemesidir”274 ki, mal isteyen ve dilimizde dilenci anlamına gelen ''sâil'' kelimesinin konumuzla ilgili olduğu anlam alanı budur. Kur’ân’da, yoksulluk ve çaresizlik nedeniyle isteme durumunda kalan insanların, zenginlerin mallarından haklarının olduğu şu ayette açıklanmaktadır. ب ِ ب َو َل ِك َّن ْال ِب َّر َم ْن آ َمنَ ِباَّللِ َو ْاليَ ْو ِم ِ اآلخ ِر َو ْال َمآلئِ َك ِة َو ْال ِكت َا ِ َ َو ْال َم ْغ ِر َ لَّي ِ ْس ْال ِب َّر أَن ت ُ َولُّواْ ُو َُو َه ُك ْم قِبَ َل ْال َم ْش ِر َصالة َّ ساكِينَ َوابْنَ ال َّ ام ال ِ الرقَا َ َوالنَّ ِب ِيينَ َوآت َى ْال َما َل َعلَى ُح ِب ِه ذَ ِوي ْالقُ ْر َبى َو ْال َيت َا َمى َو ْال َم ِ س ِبي ِل َوالسَّآئِلِينَ َوفِي َ َب َوأَق َّ َوآت َى َصدَقُوا َوأُولَئِك َّ الزكَاة َ َو ْال ُموفُونَ ِب َع ْه ِد ِه ْم ِإذَا َعا َهدُواْ َوال َ ْ صا ِب ِرينَ ِفي ْال َبأ َ َساء والض ََّّراء َو ِحينَ ْال َبأ ْ ِس أُولَئِكَ الَّذِين َُه ُم ْال ُمتَّقُون ''İyilik, yüzlerinizi doğu ve batı taraflarına çevirmeniz(den ibaret) değildir. Asıl iyilik, Allah’a, ahiret gününe, meleklere, kitap ve peygamberlere iman edenlerin; mala olan sevgilerine rağmen, onu yakınlara, yetimlere, yoksullara, yolda kalmışa, (ihtiyacından dolayı) isteyene ve (özgürlükleri için) kölelere verenlerin; namazı dosdoğru kılan, zekâtı veren, antlaşma yaptıklarında sözlerini yerine getirenlerin ve zorda, hastalıkta ve savaşın kızıştığı zamanlarda (direnip) sabredenlerin tutum ve davranışlarıdır. İşte bunlar, doğru olanlardır. İşte bunlar, Allah’a karşı gelmekten sakınanların ta kendileridir.''275 271 Bakara, 2/214. Fîrûzâbâdî, III, 75. 273 Fîrûzâbâdî, III, 239. 274 el-Curcânî, I, 40. 275 Bakara, 2/177. 272 47 1.1.2. Yoksulluğu Engellemeyi Hedefleyen Kavramlar Kur’an’da, yoksulluğu önlemek için bir ahlak ve davranış oluşturmaya yönelik olarak bir dizi kavramlar alanı, bir başka ifadeyle semantik bir dünya vardır ki, bunları aşağıda bahsi geçen başlıklar altında ele alacağız. 1.1.2.1. et-Tasadduk ()ال ت صدق Tasadduk kavramının türevlerinden olan “saddaka-yuseddiku”, daha çok Kur’ân'ın ilk nuzül dönemlerinde276 sadaka anlamında değil, inanmak, tasdik etmek manalarında kullanılmıştır.277 Yüce Allah, bu kavramı, tasdik etme anlamında, şu ayette kullanmıştır:“Çünkü o ne inanmış (saddaka) ne de namaz kılmıştır.”278 Nitekim bu ayette; “ ” kelimesinin anlamının tasdik etme olduğu, dil bilimciler ve tefsirciler tarafından kabul göreen görüştür.279 Keza, “ ” kavramı hakkında: “Allah’ın emirlerini tasdik edip, onlara iman eden ve (bu) imanına da hiçbir şüphe karıştırmayan kişi için kullanılır”280 denilmştir. Tasadduk, Kur’ân'da: ihtiyaçlılara mal verme anlamında ''tasaddaka'' kelimesi şeklinde, Yusuf suresi 88. ayette kullanmaktadır. Bu ayetteki kullanım, az önce ifadelendirdiğimiz anlamda olmayıp, ''tasadduk'', ''infâk'' anlamındadır. Şöyle ki: “Bunun üzerine (Mısır’a dönüp) Yusuf’un yanına girdiklerinde, “Ey güçlü vezir! Bize ve ailemize darlık ve sıkıntı dokundu. Değersiz bir sermaye ile geldik. Zahiremizi tam ölç, ayrıca bize sadaka ver. Şüphesiz Allah, sadaka verenleri mükâfatlandırır dediler”281 ayetteki; “tesaddak aleynâ” ifadesiyle ilgili olarak, maddî ve malî yardım anlamından başka pek farklı yorumlara rastlanılmamaktadır. 276 Ebû Muhammed Abdi İshak b. Galip İbn Atıyye, el-Muharraru’l-Vecîz fi Tefsîri'l-Kitâbi’l Azîz, thk. el-Meclisu’l-İlmi, Mekke, 1975, IX, 245; Elmalılı, IV, 284; Mevdûdî, II, 433; Muhammed Esed, Kur’ân Mesajı, (Çev.: Ahmet Koytak-Ahmet Ertürk), İşaret Yayınları, İstanbul 1999, I, 419; Sabûnî, II, 453; Kutup, IV, 1949. 277 Sebe, 34/20, Saffat, 37/52, Meâric, 70/26, Leyl, 92/6. 278 Kıyame, 75/31. 279 et-Taberî, III, 103; er-Râzî, XI, 103; ez-Zemahşerî, el-Keşşâf, IV, 256; Elmalılı, VIII, 5486. 280 Ebû Mansur Muhammed b. Ahmet el-Ezherî, Tehzîbu’l-Luğa, thk. Abdu’s-Selâm Muhammed Harun, Kahire 1964,VII, 357. 281 Yusuf, 12/88. 48 Ancak, “tasadduk’’ kavramının geçtiği bazı yerlerde, âlimlerin farklı yorumları olmasına rağmen burada, aynı durum sözkonusu değildir. Nitekim bu görüşümüz, konu içerisinde kendisini gösterecektir. Bu surede,282 ''tasadduk'' kavramı şu şekilde kullanılmıştır: Hz. Yakup ve oğullarının yaşadığı yerde kıtlık baş gösterince, ayette283 geçen “tasadduk” kavramını, bazı mufessir ve dilbilimciler; “Müslümanın mükellef olduğu haklar dışında verdiği bir tür gönüllü infakın çeşitlerinden” şeklinde yorum getirmişlerdir.284 O nedenle Taberî, aynı anlamlara gelecek cümlelerle fikrini şöyle açıklamıştır: “Kuran, arapça olarak nazil olmuş bir kitaptır. “Tasadduk,” arap örfünde, bir kişinin ihtiyaç sahibi bir kimseye, Allah’tan sevabını umarak- malından bir kısmını vermesidir”285 ''Tasadduk'' kelimesinin türev ve onunla alakalı yorumları hakkında diyebiliriz ki, Kur'an’ın: Müslümanları en çok teşvik ettiği konuların başında, imandan sonra namaz gelir, namazdan sonra ise infâk konusunun içinde olan tasadduk bahsi geçmektedir. Çünkü Kur’ânî düşüncede mal, insanların müreffeh bir hayata sahip olmalarını gerçekleştirmek için, Allah tarafından yaratılmış bir nimettir.286 Diğer yandan ferdin bu nimetle ilişki287 keyfiyetini düzenleyen yine ilahî prensiplerdir. İslam’ın tevhid (birlik ve bütünlük) anlayışı burada da kendini göstermektedir. Dolayısıyla fert, malında mutlak tasarruf sahibi olmayıp, bilakis ilahî taleplere bağımlıdır. Bir diğer ifadeyle malın toplumsal faydaya tahsisi, kişinin yegâne görevi olmalıdır.288 İlahi kudretin, 282 böyle olmasını istemesinin sebebi ise, en özlü Yusuf, 12. Yusuf, 12/88. 284 et-Taberî, VII, 305; ez-Zemahşerî, el-Keşşâf, III, 320; el-Kurtûbî, IX, 216, Ebû’l-Berekât Hafizuddîn Abdullah en-Nesefî, Medâriku’t-Tenzîl, Beyrut ty, III, 449. 285 et-Taberî, VII, 289-290. 286 Bkz. Bakara, 2/114; Nisa, 4/77; Mâide, 5/41; Hud, 11/15; Mu’minun, 23/115; Sad, 38/27, Şura, 42/20; Hadid, 57/20. Ayrıca, Nimet kavramının Kur’ân’daki kullanımları ile ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. Galip Türcan, Kur’ân’da Ahiret İnancı, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), SDÜSBE, Isparta 2003, s. 279283. 287 Bkz. Al-i İmrân, 3/197; Nisa, 4/77; A’râf, 7/10; Tevbe, 9/38; Yusuf, 12/47, Nahl, 16/117, Kehf, 18/107, 108; Lokman, 31/8-9. 288 Ebû Ali Ahmed b. Muhammed b. Yakub İbn Miskeveyh, Ahlakı Olgunlaştırma, (Çev.: A. Şener, C. Tunç, İ. Kayaoğlu), Ankara 1983, s. 109-110. Ayrıca bereket kavramı ile ilgili geniş ve ayrıntılı bilgi için bkz. Nasuh Günay, Yahudi, Hırıstiyan ve İslam Dinlerinde Bereket, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), UÜSBE, 1996. 283 49 ifadeyle, servetin tekelleşmesini önleyerek, gayr-i safi hasılanın, kısaca mali tedavülün geniş bir alana yayılmasını sağlamaktır. O nedenle Kur’ân, bu iktisadî modeli gerçekleştirmek için, sadece hukuki kurallarla yetinmeyip Müslümanlara, bunu ahlâki bir değer olarak benimsetmeyi öngörür. Nitekim bu hususu teyit eden pek çok ayet içinden şunları zikredebiliriz: “Onlar, seve seve yiyeceği yoksula, yetime ve esire yedirirler. (Yedirdikleri kimselere şöyle derler:) “Biz size, sırf Allah rızası için yediriyoruz. Sizden bir karşılık ve bir teşekkür beklemiyoruz.”289 Başka bir ayette de; “onları hidayete erdirmek sana ait değildir. Fakat Allah, dilediğini hidayete erdirir. Hayır, olarak ne harcarsanız, kendiniz içindir. Zaten siz ancak Allah’ın rızasını kazanmak için harcarsınız. Hayır, olarak her ne harcarsanız hiç hakkınız yenmeden karşılığı size tas tamam ödenir.” 290 “Bizim ayetlerimize ancak, kendilerine bu ayetlerle öğüt verildiği zaman secdeye kapanan, kibirlenmeksizin Rablerine hamd ederek tesbih edenler inanırlar. Onlar, korkarak ve ümid ederek Rablerine ibadet etmek için yataklarından kalkarlar. Kendilerine rızık olarak verdiğimiz şeylerden de Allah için harcarlar. Hiç kimse, yapmakta olduklarına karşılık olarak, onlar için saklanan göz aydınlıklarını bilemez.” 291 İşte ayetlerde teşvik edilen bu ahlâkî değerin,292 Kur’ân’daki ıstılahının adı, ''infâk'' veya ''tasadduktur.''293 Cömert davranmak, her şeyden önce mü’minin bir şiarıdır. Onun içindir ki mü’min, kardeşini kendi nefsine tercihte öyle bir noktayı yakalar ki, gerekirse canını bile vermeğe hazır hale gelir. Zira vermek, onun ahlâk ve karakteri haline gelmiştir. Şu halde mü'min, vermek için imkânlarının genişlemesini beklemeyi bir zaaf sayar ve elindeki imkânlar nisbetinde daima vermeyi fazilet kabul eder. Zira mü’min, İslam ahlâkıyla donanmasının bir gereği olarak, daima verici olmalıdır. İçtimai 289 İnsan, 76/8-9. Bakara, 2/ 272. 291 Secde, 32/15-17. 292 Mücâhid şöyle der: “Vallahi onlar bunu dilleriyle söylemediler, fakat Allah, bunu onların kalbinden biliyordu. Bu sebeple onları övdü ki özenen buna özensin!” Bkz. Sabûnî, VII, 256. 293 Katade, İkrime ve Hasan-i Basri’ye göre ayette zikredilen “esirler”den maksat, müşrik olan esirlerdir. Zira bu âyetin nazil olduğu sıradaki esirler, müşriklerden alınan esirlerdi. Mücahid ve Said b. Cübeyr’e göre ise bu âyette zikredilen ''esirler''den maksat, müminlerin mahkûmlarıdır. et-Taberî, esir kelimesinin bu iki sınıfı da kapsayacağını söylemenin daha doğru olacağını ifade etmiştir. Zira bu ifadeyi belli bir sınıfa tahsis etmeyi gösteren bir delil yoktur. Mücahid ve Said b. Cübeyr diyorlar ki: “Takva sahipleri, kendilerine ikramda bulundukları kişilere bu sözleri bizzat söylemezler. Fakat Allah’u Teâlâ onların kalblerinde olanı bildiği için, onları bu gibi sözlerle över ki, bu tür amellere devam etsinler.” Bkz. etTaberî, VIII, 516; er-Râzî, XX, 338. 290 50 meselelerde olduğu gibi bu vericilik, onun maddi âlemine de yansımalı ve o, başkalarının huzur içinde yaşayabilmesi için elindeki imkânları rahatlıkla ve bütünüyle seferber edebilmelidir. Bir başka yaklaşımla, maddi-manevi olarak, vermek, mü’minde bir ahlâk ve seciye haline gelmelidir.294 Başka bir anlatımla ''tasadduk;'' yeterli mali imkânlara sahip olanların, hiçbir zorunluluk olmadan ve herhangi bir karşılık beklemeden, sahip oldukları malların bir kısmını, sadece ilahi rızayı yakalamak295 amacıyla muhtaçlara vermeleridir. Ruhi yapılarını Kur’ân’ın berrak kaynağından alan müminler, bu hususta öyle bir dereceye ulaşmışlar ki, şimdiye kadar hiçbir sistemin veya grubun hayal edip de ulaşamadıkları, göremedikleri bir toplum modelini gerçekleştirmişlerdir. Bu toplumda fertler, ihtiyaç içinde olsalar bile, bir başkasını kendi menfaatine tercih ederler. Hatta bu hususta yarışa girerler. Gerçek anlamda sosyal şahsiyete sahiptirler. Toplumsal sorumluluğun bilincinde olduklarından, yaşadığı toplumda aç insanların bulunmasını, inandığı değerlerle bağdaştırmazlar. Nitekimi, Mü'min insanın bu ruhi olgunluğunu besleyen Kur’ân-ı Kerim, insanın onur ve haysiyetini gözetmek suretiyle yapılacak maddi yardımların, Allah katında yüzlerce katlarıyla kendilerine geri döneceğini defalarca vurgular. “Mallarını Allah yolunda harcayanların durumu, yedi başak bitiren ve her başakta yüz tane bulunan bir tohum gibidir. Allah dilediğine kat kat verir. Allah lütfu geniş olandır, hakkıyla bilendir.296 el-Kelbî şöyle der: “261. ayet Osman b. Affan ve Abdurrahman b. Avf hakkında nazil olmuştur. Abdurrahman b. Avf, Resulullah (s.a.s.)’a sadaka olarak dört bin dirhem getirip verdi ve dedi ki: Sekiz bin dirhemim vardı. Kendim ve ailem için dört bin dirhem alıkoydum ve dört bin dirhemi de Rabbime borç veriyorum. Resulullah (s.a.s.) ona, alıkoyduğuna da, verdiğine de Allah bereket ihsan etsin dedi. Hz. Osman ise şöyle demişti: Tebûk gazvesinde teçhizatı bulunmayanı teçhizatlandırmayı üzerime alıyorum. Daha sonra çulları ve semerleri ile bin deve vererek Müslümanları teçhizatlandırdı. Kendisinin olan Rûme kuyusunu Müslümanlara tasadduk etti. İşte bu ayet-i kerime, 294 Vehbe Zuhaylî, et-Tefsiru’l-Munîr fî’l-Akîde ve’t-Teşri’ ve’l-Menhec, Dâru’l-Fikri’l-Muâsıra, Beyrut h.1991, II, 44-47. 295 Elmalılı, IV, 2572. 296 Bakara, 2/261. 51 ikisi hakkında nazil oldu. Ebû Said el-Hudrî dedi ki: Resulullah (s.a.s.)’ı ellerini kaldırıp Osman’a, “Rabbim gerçekten ben Osman b. Affan’dan razı oldum, sen de ondan razı ol” diye dua ettiğini gördüm. Tan yeri ağarıncaya kadar ellerini bu şekilde açıp durdu. Yüce Allah da, “Allah yolunda mallarını infak edenlerin hali... ayetini indirdi.”297 Kapitalist ve sosyalistlerin zannettikleri gibi, insanın ihtiyaç duyduğu her şeyin temini için kanun, tüzük, yönetmelik ve talimatnamelere, bu mü’min modelinde asla gerek duyulmaz. Çünkü onun tek hedefi; Allah’ın rızasını elde etmektir. “Mallarını Allah yolunda harcayan, sonra da harcadıklarının peşinden (bunları) başa kakmayan ve gönül incitmeyenlerin, Rab’leri katında mükâfatları vardır. Onlar için korku yoktur. Onlar üzülmeyeceklerdir de.”298 Bu yüzden, mü’minin ruhi tekâmülünü oluşturan ayetlerin sayısı çok fazladır. Ancak biz, bu ayetlerden birkaçını, konu içerisinde zikredebildik. Aynı paralellikte, Peygamberin hadislerinden birisi de şöyledir: “Medine’de Ensâr arasında en fazla hurmalığı bulunan Ebû Talha idi. Ebû Talha’nın en sevdiği malı da Mescid-i Nebevî’nin karşısındaki Beyruhâ adlı hurma bahçesiydi. Resûlullah -sallallâhu aleyhi ve sellem- bu bahçeye girer ve oradaki tatlı sudan içerdi. Enes sözüne devamla der ki; “Sevdiğiniz şeylerden Allah yolunda harcamadıkça, gerçek iyiliğe (asla) eremezsiniz”299 ayet-i kerimesi nâzil olunca, Ebû Talha, Efendimiz( sallallâhu aleyhi ve sellem)’in yanına geldi ve: “Yâ Resûlallah! Cenâb-ı Hak sana, “Sevdiğiniz şeylerden Allah yolunda harcamadıkça, gerçek iyiliğe (asla) eremezsiniz” ayetini gönderdi. En sevdiğim malım Beyruhâ adlı bahçedir. Onu Allah rızası için infâk ediyorum. Allah’tan onun sevabını ve benim için âhiret azığı olmasını dilerim. Beyruhâ’yı Allah’ın sana göstereceği şekilde kullan, dedi. Bunun üzerine Nebiyy-i Ekrem -sallallâhu aleyhi ve sellem- şöyle buyurdu: “Âferin sana! kârlı mal dediğin işte budur! Seni duydum Ebû Talhâ, onu akrabalarına vermeni uygun görüyorum.” Ebu Talhâ: ''Öyle yapayım, ya Resûlallah, dedi ve bahçeyi amcasının oğulları ve diğer akrabaları arasında taksim etti.''300 297 Bkz. Zuhaylî, II, 47. Bakara, 2/262. 299 Al-i İmrân, 3/92. 300 Buhârî, Vekâlet, 14; Müslim, Zekât, 42. 298 52 Anlaşılan o ki, ayet ve hadislerin etkisi, mü’minin ruhunda ve pratik hayatında, bir başka ifadeyle, ahlakında o kadar etkilidir ki, en sevdiği ve o dönemin en kıymetli varlığını, hiç tereddüt etmeden, hiçbir kanun veya zorlayıcı unsura ihtiyaç duymadan, gönül rahatlığıyla sahip olduğu malını Allah rızası için verebilmesidir. Bazı kesimlerin dillendirdikleri gibi, Kur’ân ayetlerinin ve Nebevî hadislerin, Müslümanların ameli (pratik) hayatlarında etkisi zayıf olmamış, bilakis bu ayet ve hadisler, Mü’min'in dünyadaki pratik uygulamalarına yön vermiştir. Nitekim Kur’an ahlakıyla donatılmış bu insanlar, tarih boyunca yoksulların ihtiyaçlarını karşılamada, insanlığa daima örnek olmuşlardır. 1.1.2.2. el-İhsân ()اإلح سان Arapçada ''İhsân'' sözcüğü, birçok anlama gelir. Bunlardan birkaçını özetlamak gerekirse: 1-“güzel, latif, arzu edilen konum”301 gibi manalarda kullanıır. 2- Kötü şeyin, hoş olmayanın zıddıdır. Çoğulu da, ” dur.302 3- Her türlü hayır ve iyilik anlamlarına gelir. 4- Bir şeyin güzel yapılmasını adet edinip onu ahlâk haline getiren kişinin bu eylemi, “ ”اح سfiili ile anlatılır. 5- Gençliğin en taze döneminde olan delikanlı “hasan” ve “huseyn” gibi terimlerle beirtilir.303 6- Bir işi daha iyi yapma, süsleme manalarında ifade edilir.304 7- Başka bir anlayışa göre, “ihsân” lafzının istikamet ve izlenen yol anlamında olduğu ve bu görüşe, Tevbe suresi 100. ayetini delil getirilir. Kur'an'da ''ihsân'', Nahl suresi 90. ayette; ُ ان َو ِإيت َاء ذِي ْالقُ ْربَى َويَ ْن َهى َع ِن ْالفَحْ شَاء َو ْال ُمنك َِر َو ْالبَ ْغي ِ َي ِع َظ ُك ْم لَعَلَّ ُك ْم تَذَ َّك ُرون َ ْاْلح ِ س ِ ِإ َّن اَّللَ يَأ ْ ُم ُر ِب ْالعَدْ ِل َو 301 el-Isfehânî, s. 119; er-Râzî, IV, 446; İbn Manzûr, XIII, 1; İsmaîl b. Hammâd el-Cevherî, es-Sıhâh Tâcu’l-Luğati ve Sıhâhi’l-Arabiyye, thk. Ahmed Abdülgafûr Attâr, Daru’l-İlm, Beyrut 1990, V, 209; Muhammed Murtazâ ez-Zebîdî, Tacu’l-Arûs, Matbaatu’l-Hayriyye, Mısır, ty. , IX, 175. 302 İbn Manzûr, XIII, 114. 303 Ezherî, , IV, 316; İbn Manzûr, XIII, 11. 304 ez-Zemahşerî, Esâsu’l-Belâğâ, s. 126. 53 “Şüphesiz ki Allah, adaleti, ihsânı, yakın akrabalara (muhtaç oldukları şeyi) vermeyi emreder.”305 şekliyle geçmektedir. Burada ''İhsân,'', farzları eda etmek, imanda ihlâslı olmak anlamında tefsîr edilmiştir.306 Başka bir anlayışta ise, ''ihsân'' lafzı için, “farzları mükemmel olarak yerli yerince yapmaktır” denilmektedir.307 Bazı Mufessirler, aşağıda zikredilen ayette geçen, ''ihsân'' sözcüğünün kapsadığı anlam için şunları söylemektedir: “Ayette adalet emrinden sonra ihsân emrinin gelmesi, her türlü durumda, her zaman dilimi içerisinde kendisine uyulması emredilen ferdî ve vacip olan bir emre işaret eder. Bu ferdî emirle gönüller hoş olur, muhabbet ve sevgi onunla (ihsânla) oluşur. Sonuç olarak toplumda ülfet, merhamet ve kardeşlik meydana gelir.”308 Başka bir dilbilimci ise, ihsan kavramı için “En güzel anlamıyla iyilik yapmak demektir. Fakat aslî Kur’ân kullanımında başlıca iki özel iyilik sıfatına tatbik olunur:1Allah’a karşı hürmet ve bundan neş’et eden bütün ameller, 2- Hızını hilim ruhundan alan fiiller”309 demiştir. Bu yorum, diğer görüşlerle anlam yakınlığı oluşturmaktadır. Bununla birlikte “hâlbuki biz insanlardan kimin daha güzel iş yapacağını sınayalım diye yeryüzünü üzerindekilerle çekici kıldık”310 ayeti ve “O, ölümü ve hayatı, hanginizin daha güzel amelde bulunacağını denemek üzere yaratandır”311 ayetinde de, ''ihsân'' mertebesinde yapılacak bir amelin faziletine dikkat çekilmektedir. Bazı mufessirler, “ ”اح سifadesini, “Kişinin en ihlâslı ve doğru amelini bilelim diye. Zira amel halis olur, ama doğru olmazsa makbul bir amel olmaz. Bununla birlikte kişinin ameli doğru olur, ama ihlâslı olmazsa yine Allah katında makbul olmaz. Doğrunun ölçüsü o işin sünnete uygun olmasıdır”312 şeklinde tefsîr ederek, ihsânla yapılan amelin niteliklerine vurgu yapmıştır. Ayrıca toplumun yararına olan eylemleri de kapsadığına işaret edilmektedir. Bununla birlikte, yoksula ve fakîrlere yapılacak infâkın gerçekleştirileceğine de vurgu yapılmaktadır. 305 Nahl,16/90. er-Râzî, XIV, 325. 307 İbn Atiyye, X, 223; er- Râzî, XX, 101. 308 Muhammed Ebû Zehrâ, Zehrâtu’t-Tefâsîr, Dâru’l-Fikri’l-Arabî, Kahire ty. , VIII, 4251. 309 Toshihiko Izutsu, Kur’ân’da Dini ve Ahlâki Kavramlar, (Çev.: Selahattin Ayaz), İstanbul 1997, s. 294-295. 310 Kehf, 18/7. 311 Mülk, 67/7. 312 ez-Zemahşerî, el- Keşşâf, VI, 170. 306 54 “Oysa Allah’a karşı gelmekten sakınanlar (müttekiler) cennetlerde ve pınar başlarında olacaklardır. Rablerinin onlara verdiği ödülleri alacaklar, çünkü bundan önce görevlerini en güzel şekilde yerine getiren muhsinlerdi onlar.”313 Bu ayetlere göre müttaki olmak ''muhsin'' olmayı gerektirmektedir.314 Ayetlerde, ''muhsin''lerin sıfatları şöyle açıklanmaktadır: “Onlar gecenin çok az bir kısmında uyurlardı. Seherlerde (Rablerinden) bağışlanma dilerlerdi. İhtiyaçlarını bildirenler ve bildiremeyecek kadar afif olan yoksullar için kendi mallarında belli bir hak tanırlardı.”315 İbn Abbas, “muhsinîn” kavramını, “Onlar kendilerine farz olan hükümler yüklenmeden önce de amellerini ihsân ile yaparlardı”316 1.1.2.3. el-İkrâm ()اإلك رام Arapçada “İkrâm” kelimesi, birçok anlamda kullanılır: Faydalı, iyi huylu birisi için, “Huve kerîmun”tabiri kullanılır.317 Toplumun mudafası için harcama yapan kişi için318 de “ ”أل كرمsıfatı kullanılır. “ ”اك رم ال ن س أت ق همdenilmektedir. Allah Teâlâ, kullarının günahlarını her zaman affettiği içindir ki “ ”ك ري مsıfatıyla sıfatlanmıştır.319 Bununla birlikte, “eli açık, cömert insan için; “reculun kerîmun” denmektedir.320 Kur’ân, ikram sözcüğünü birçok ayette kullanmaktadır: “İnsana gelince, ne zaman Rabbi kendisini sınayıp ona ikrâmda bulunur, onu nimete gark ederse: “Rabbim bana ikrâm etti, bana çok cömert davrandı” der, ama Rabbi onu sınayıp rızkını daraltırsa: “Rabbim beni küçük düşürdü, alçalttı” der.”321 Bu ayetlerde insanın, emtiaya karşı olan psikolojik durumu ortaya konmaktadır. Ayetlerin verdiği mesaj, Allah nimet verdiği zaman kişinin şımarmaması,322 imtihan gereği onun imkânlarını 313 Zâriyat, 15-16. et-Taberî, IV. s. 369. 315 Zariyat, 51/17-19. 316 el-Kurtûbî, XVII, 34. 317 Ez-Zebîdî, III, 105; el-Hâzîn, IV, 41. 318 İbn Aşûr, XV, 223 319 İbn Fâris, Mu’cemu’l-Mekâyîs fi’l-Luga, Daru’l-Fikr, Beyrut1998, s. 923. 320 Halil b. Ahmed, s. 839. 321 Fecr 89/15-16. 322 er-Razi, XVII, 256. 314 55 daraltılıp, rızkını kısınca küstahlıkta bulunmaması,323 Allah hakkında kötü zanlarda bulunmamasıdır.324 Hatta Kur’ân, bu surenin 17-20. ayetlerinde rızkının daraltılmasından dolayı, “Allah beni zayıf düşürdü, güçsüz bıraktı” diyen insana bunun sebebinin ne olduğunu açıklar ve der ki: “Hayır! Doğrusu siz yetime ikrâm etmiyorsunuz, miskînî, fakîrî doyurmaya, yedirmeye teşvik etmiyorsunuz. Başkasına miras kalan malı hırsla yiyorsunuz, malı da çok seviyorsunuz.” 15 ve 16. ayetlerde ğâib bir sıga ile olay anlatılır. Kur’ân, gâibten muhataba yönelerek iltifat sanatıyla hitap eder: “Siz yetime ikrâm etmiyorsunuz.” Taberî, bunu şöyle te’vil etmektedir: “İnsan, yetime ikrâm etmeyince Allah da onu zayıf ve güçsüz bırakıyor. Siz yetime ikrâmda, infâkta bulunmuyorsunuz. Bundan dolayı ben de sizin rızkınızı daralttım.”325 Elmalılı da şu yorumu yapar: “Ey Rabbinden hep ikrâm bekleyen ve rızkının daralıvermesini horluk ve hakaret sayan insanlar! Doğrusu siz vazifelerinizi yapmazken ne yüzle ikrâm beklersiniz ki, yetime ikrâm etmiyorsunuz. Size vermiş olduğu nimetlerden yetime birr-u ihsân ile ikrâm etmeniz lazım gelirken nasıl olur da siz Rabbinizin katında ikrâma layık olursunuz?”326 Böylece Kur’ân, daha ilk dönemde muhataplarına bu hatırlatmalarda bulunmakta ve yetimi ve miskîni diğer ayetlerde olduğu gibi ilk sıraya yerleştirmektedir. Onları, fert bazında mali konularda yapacakları görevlere hazırlamaktadır. Kur’ân, bu surede “yetimi, miskîni” öne çıkarmakla, gerçekten Kur’ân’dan önce yoksulun hakkını vermeyeni bu denli ağır eleştiren, dünya ve ahirette azaba maruz kalacağını bildiren ne bir din, ne de bir kitap var olmuştur. 1.1.2.4. el-Kanaat ()ال ق ناعة Kanaat; başkalarının malında gözü olmamak, elinde bulunan şeyle yetinmek ve sahip olduğu miktara razı olmak anlamlarına gelir327 İslami literatürde ise, insanın Yüce Allah tarafından verilen paya razı olması, açgözlü olmaması, tamahkârlık 323 el-Kurtûbî, XX, 48. İbn Kesir, XIV, 321. 325 et-Taberî, XII, 574. 326 Elmalılı, VIII, 5809. 327 Mehmet Doğan, Büyük Türkçe Sözlük, İz Yayınları, İstanbul 1996, s. 594. 324 56 etmemesidir. Başka bir deyişle, kısmetine rıza göstermesi, elinin altında bulunan emtia ile yetinmesi manalarına gerir328 ''Kanaat, ahlâkî bir erdem olmanın yanı sıra, insanın hem kişiliğini ve haysiyetini koruması, hem de mutlu ve huzurlu bir hayat yaşamasının bir gereği olarak görülmüştür.''329 Bu nedenledir ki Peygamberimiz (s.a.s.) bir hadislerinde “Gerçek zenginlik, mal çokluğu değil, gönül zenginliği (göz tokluğu) iledir” 330 buyurmuşlardır. Elinde mevcut olan ile yetinmek, kanaatkâr insanların en büyük özelliklerindendir. Bu konuyu en güzel şekilde belirten Allah şöyle buyurmuştur: “...Şükrederseniz size olan nimetimi artırırım...”331 Buyurmuştur. Ayrıca Peygamberimiz de kanaat ile ilgili:“Kanaatkâr ol ki insanların Allah’a en çok şükredeni olasın”332 tavsiyesinde bulunmakla, Allah'a yakınlaşmanın yollarından birisi de kanaatkârlık olduğunu vurgulamıştır. Kuşkusuz İslam'a göre, insanın hayatının idamesini sağlaması için çaba sarfederek helal kazanç elde etmesi ve elindeki ile yetinmesi ya da yetnmeyi bilmesi, yani kanaatkâr olması, Allah’a karşı şükretmeyi de beraberinde getirir. Buna mukabil, elindeki ile yetinilmesini bilmeyenin gözü her zaman başkalarının malında olur. Şükretmeyi unutup, her zaman hırs ve açgözlülükle hareket ederler. Bu niteliklere sahip insanların durumunu Peygamberimiz şu şekilde resmetmektedir: “İnsanoğlunun iki vadi dolu malı olsa, bir üçüncüsünü ister. İnsanın gözünü topraktan başka bir şey doyurmaz. Fakat Allah, tevbe edenin tevbesini kabul eder.”333 Başka bir ifade ile kanaat; ‘yeme, içme ve barınma konusunda bileğin emeği ve alın teri ile kazanılana razı olmak, başkasının malına ve kazancına göz dikmemek demektir. Kanaat, çalışmayıp, şöyle ya da böyle sadece ele geçeni kullanmak, tembel oturup başka bir şey aramamak değil, aksine ihtirastan kaçınıp, özgün kazancıyla gönül huzuru ile yaşamaktır. Dolayısıyla kanaat genel anlamda, hayatın bütün yapıp etmelerinde, özelde ise, geçim konusundaki harcamalarda orta bir yol izlemenin 328 Mustafa Çağrıcı, ''Kanaat'' DİA, TDV Yayınları, İstanbul 2001,XXIV, 289. Mehmet Dere, ''Kanaat En Büyük Hazinedir'' Altınoluk Dergisi, Sayı: 304,İstanbul 2011, s.65 vd. 330 Buhârî, Rikâk 15; Müslim, Zekât, 120; Tirmizî, Zühd, 40; İbni Mâce, Zühd, 9. 331 İbrahîm, 14/7. 332 İbni Mâce, Zühd, 24. 333 Buhârî, Rikâk,10; Müslim, Rikâk, 16, Zekât, 116, 119; Tirmizî, Zühd, 19; İbni Mâce, Zühd, 27. 329 57 adıdır.’334 Nitekim Peygamber’in : “Kanaatkâr ol ki, insanların Allah’a en çok şükredeni olasın!”335 Çünkü kanaat olmazsa sahip olduklarına razı ve hoşnut olmanın bir göstergesi olan şükür de olmaz. ''Sonuç olarak, maddî ve manevî imkânlar, Allah’ın insanlara bahşettiği birer emanettir. Bunları Allah’ın rızasını elde etmek için harcamak ve insanlığın yararına elverişli bir şekilde kullanmak Allah’ın emri ve elde edilen malın kullanımı konusunda İslamiyet’in temel felsefesidir. Bu nedenle içki, kumar, rüşvet ve fuhuş gibi bireysel ve toplumsal zararları olan konularda yapılan harcamalarla gösteriş amaçlı tüketimler yararsız ve savurganlık (isrâf) kabul edilerek, yasaklanmıştır.''336 Bundan dolayı isrâf, İslam’ın değerler manzumesinde uygun görülmeyen bir tüketim tarzıdır.337 İnsanoğlunun yeme, içme ve harcama konusunda belirli bir denge içerisinde kalması istenmektedir. İsrâfın karşıtı olan cimrilik de aynı değerler manzumesinde yasaklanmıştır.338 Hem kişiye hem de topluma sayısız zararları bulunan bu iki husus birbirinin zıddı olan, fakat tasvip edilmeyen alışkanlıklardır. Kanaatkâr olmak, isrâfın önlenmesinde en güçlü silahtır. Hedeflenen orta yolun takip edilebilmesi için kanaatkâr olmak, en ideal yoldur. Bu nedenle İslam, yoksulluğun bir kader olmadığı, çalışıp kazanmanın önemi, isrâftan kaçınmanın gerekliliği ve kanaat üzerinde durmuştur. İsrâfı önlemenin en güçlü silahı ise kanaattır. Her hususta olduğu gibi tüketimde de orta bir yol izlemek339 İslamiyet’in tüketim felsefesidir. İslamiyet, ferdi mülkiyeti tanımış olmakla beraber Müslüman, kendi malını dilediği gibi harcama konusunda sınırsız özgürlüğe sahip değildir. O, savurganlıkla eli sıkılık arasında orta bir yol benimsemekle yükümlüdür. 1.1.2.5. el-İt’âm ()اإلط عام Arapçada it'am sözcüğü, değişik anlamlarda kullanılır: 1-“Bir şeyi gerçekten(yiyerek) tattım” demektir.340 334 Cemal Ağırman, ‘Bitmeyen Esaret; Yoksulluk’ Köprü Dergisi, Sayı: 88, İstanbul 2004, s. 33. İbn Mâce, Zühd, 24. 336 Ağırman, s. 33. 337 et-Taberî, VIII. s. 518. 338 et-Taberî, VIII. s. 518. 339 et-Taberî, VIII, 518; er-Râzî, XX, 339. 340 İbn Manzûr, XIII, 1. 335 58 2-“deam” kelimesi, “her tadılan şey” kullanışıyla ifade edilir.341 3-Bakara 249. ayette susuzluğu giderme, içme bu kalıpla anlatılır: “kim o sudan içmezse o bendendir.”342 4-“yiyen, içen” demektir.343 5-“”رجل ط ع م, “çok yiyen ve içen kimse” anlamındadır. 6-Yedirme ve içirmeden hoşlanan kişi için kullanılır.344 “ ”ط ع مlafzı, “kesilmiş hayvan” anlamındadır. 7-Maide suresi 5. ayette:“Kendilerine kitap verilenlerin yiyeceği (kestikleri) size helaldir” ayetinde “ ”ط ع مkelimesi, bu anlamda kullanılmıştır. 8-İnsanların yedikleri gıdalar da, içtikleri meşrubat cinsindeki şeyler de “”ط ع م kelimesi ile ifade edilir. Kureyş, 4. ve Maide, 93. ayetlerde bu manaları görmekteyiz.345 Tuzlu ve lezzetli olan balık da “ ”ط ع مkavramı ile ifade edilir.346 9- Bazıları, “”ط ع م kelimesinin özellikle buğday için kullanıldığını belirtmektedir. Zira bu konuda Ebu Saîd el-Hudri’den rivayet olunan bir hadis-i şerifte, Hz. Peygamber (s.a.s.) fıtır sadakasını emretti ve taamdan bir sâ’, arpadan bir sâ’ olmak üzere verilmesini emrettiler. Hadiste “taam” sözcüğü ile buğday kastedilmektedir.347 10-Lezzeti güzel olan her türlü yiyeceğe “ ”ط عمve “ ”ط ع مdenilir.348 Bu kelime , Kur'an'ın pekçok suresinde geçmektedir. Müddessir 44. ayette, “miskînleri doyurmazdık” ifadesi, Kâfirler; sadece inanmadıklarından dolayı değil, aynı zamanda malda bencilliklerinden, yoksullara iyilik yapmamaktan dolayı da ahirette ceza göreceklerdir. Çünkü nimete karşı nankörlük de bir çeşit küfürdür. Mal konusunda bencillik yapan, ayrıca miskînlerin, yetimlerin hakkını gözetmeyen varlıklı 341 el-Isfehânî, s.203. İbn Fâris, s. 519; er-Râzî, VIII, 446; el-Cevherî, V, 209. 343 el-Zebîdî, IX, 175. 344 İbn Fâris, s. 619. 345 Yahya b. Sellâm, et-Tesârif min Meştebeheti Esmauhu ve Tesarrafeti Meânihu, (Thk. Hind Şelebî), Tunus 1979, s. 225. 346 Yahya b. Sellâm, s. 225. 347 el-Isfehânî, s. 304. 348 el-Isfehânî, s. 304. 342 59 kimseleri cehennemle korkutmak, iman eden, infâkta bulunan, toplumun hayrına iyi amelleri yapanları da cennetle müjdelemek için vahiy gelmiştir.349 O nedenle Kur’ân, yoksulu, miskîni ve yetimi doyurmamanın müslüman ahlâkı olmayacağını vurgular. Aynı zamanda Müddessir suresi 44. ayet, zekât mükellefiyetinin olmadığı zamanlarda, müslümanların zihinlerinde bu mefhumun oluşmasını sağlamayı hedeflemektedir. Keza bu konuda şöyle rivayetler gelmiştir: “Ebu’z-Zurâ, Abdullah b. Mesud’tan rivayet eder ve Abdullah: “Dört kişi hariç veya dört (kötü)vasfa sahip kimseler hariç herkes cehennemden çıkartılacaktır” dedi ve Müddessir suresi 42-46. ayetlerini okudu.350 Böylece bu mevkuf haberden anlaşılmaktadır ki, dört kötü eylemi yapanlar, cehennemde ebedi kalacaklardır: a-Namaz kılmamak. b-Miskîne (fakîre) yardımda bulunmamak. c-Batılla (vahyin dışında boş olan şeylerle) haşır neşir olanlarla birlikte olmak. d-Din gününü (kıyamet) yalanlamak. Kur’ân’ın Kureyş Suresi’nde yer alan “it’âm” kavramının tahliline gelince, Kureyş’in açlık korkusunun giderildiği, geçimleri kadar bir ekonomik imkân sağlandığı şu ifade ile anlatılmıştır: “…Ki O, onları (Kureyş) açlıktan kurtarıp doyurdu ve korkudan emin kıldı.”351 Böylece Kur’ân’ın, açlığın giderilmesiyle ilgili kullandığı terim, “it’âm” kavramıdır. Kur’ân, inanmamakta direnen Kureyşlilere, Allah’ın nimetlerini hatırlatarak onlardan kulluk yapmalarını istemektedir.352 Buradaki nimet, onların açlık problemlerinin halledilmesi ve seyahat için gerekli olan güvenliğin teminat altına alınmasıdır. “Surenin muhatabı sadece Kureyşliler değil, tüm yeryüzünde yaşayan insanlardır. Kureyş bir model olarak anlatılmış, onun şahsında bazı ekonomik ve sosyal gerçeklerin anlatılması için bu sure nazil olmuştur.”353 Keza bu surede, beytin Rabb’i olan Allah’ın fiilî sıfatları anlatılırken O’nun önce it’âmda bulunduğu belirtilmekte, daha sonra Arapları nasıl da güvende kıldığı ifade edilmektedir. 349 Muhammed Abîd Câbirî, İslam’da Siyasal Akıl, (Çev.: Vecdi Akyüz, İstanbul 1997, s. 125-126. et-Taberî, XII, 319. 351 Kureyş, 106/4. 352 Elmalılı, V, 4013. 353 Emin Işık, “Kureyş Suresi Üzerine Bir Tefsir Denemesi”, MÜİFD, Sayı: 3, İstanbul 1985, s. 9-14. 350 60 “De ki: “Göklerin ve yerin yaratıcısı olan, beslediği hâlde beslenmeye ihtiyacı olmayan Allah’tan başkasını mı dost edineceğim.” De ki: “Bana, (Allah’a) teslim olanların ilki olmam emredildi ve sakın Allah’a ortak koşanlardan olma (denildi).”354 Bu ayetteki it’âm kavramı, rızık anlamında yorumlanmıştır. Buna göre anlam, Allah, kullarına rızık vermekle birlikte kendisi, rızıklandırılmaya muhtaç değildir şeklinde olur.355 Kurtûbî, bu ayetle ilgili olarak, başka nimetler arasında özellikle yemek yedirme hususunun zikredilmesini, bütün mahlûkatın yemek yeme ihtiyacının diğer ihtiyaçlardan önce geldiği şekliyle yorumlamaktadır.356 Bu bölümde, şu ana kadar değerlendirilen ayetlerde; yetimlerin, miskînlerin öncelikle doyurulması, sık sık vurgulanmış ve tekrarlanmıştır. Kur’ân tarafından belirli zaman aralıklarıyla bir konunun tekrar tekrar anlatılması, o meselenin önemine işarettir. Örneğin namazın, namazla birlikte zekâtın, hem Mekkî hem de Medenî ayetlerde sıkça gündeme gelmesi, bu ibadetlerin İslam’ın temellerini oluşturmasındandır. İşte bu anlatım düzeni ve disiplini içerisinde Kur’ân, “yetimi, miskîni” sıkça anarak, gündemde tutarak, onların haklarına riayet konusunda toplumu uyarmıştır. Kur’ân’ın nazil olduğu günlerde, toplumun içinde birçok fakîr insan, âzadolunmayı bekleyen köleler vardı. Bu insanların korunması için çare olarak, muhtaçlara yardım ihtiyacı şiddetle hissediliyordu. Bu sebeple varlıklı Müslümanlar, Allah yolunda infâk etmeye çağrılıyordu. Bu gün de aynı manzaralarla karşılaşılmaktadır. Hayat standartlarının çok altında geliri olan birçok insan bulunmaktadır. Açlık sınırının altındaki bir gelirle ailesini geçindiren pek çok kişi vardır. Kur’ân’ın öğretileri, bugünün insanına da hitap etmektedir. Günümüzde de ilgiye muhtaç sayısız yetim, kendilerine el uzatılacak nice muhtaçlar vardır. Nitekim Kur’ân, toplumun her döneminde bulunan bu insanlara dikkat çekmektedir. Hz. Peygamber (s.a.v.) de yetimlere değindiği hadislerinde, “Ben ve yetimleri koruyan, cennette şu ikisi gibiyiz” buyurdu ve râvî Malik: “ve elinin şehadet parmağıyla orta parmağına işaret etti.”357 Demektedir Bu yüzden Kur’ân, bu surede, akraba olan yetim ve fakîrlere infâkta öncelik vermeyi de müslümanlara hatırlatmaktadır. Medenî dönemde nazil olan ayetlerde daha 354 Bkz. En’am, 6/14. el-Kurtûbî, VI, 365; III, 188. 356 el-Kurtûbî, VI, 365. 357 Müslîm, Kitâbu’z-Zühd, 42. 355 61 çok gündeme gelen köleler ve onların hürlüğe kavuşturulması konusu, Mekkî dönemde nazil olan Beled suresinde de anlatılmaktadır. Zekât verilecek sınıflardan birini teşkil eden köleler ve onların âzad edilmesi için yapılacak infâkın temelleri bu surede vurgulanmıştır. Önce imanî bir boyutta bu konuyu dile getiren Kur’ân, Medenî dönemin sonlarında bu meseleyi zekâtla ilişkilendirmiş, kölelerin özgürlüğe kavuşması için zekât mallarından belirli bir hisseyi onlara ayırarak nihaî hükmünü ortaya koymuştur. Yine bu surede iman edenlerden, birbirlerine sabrı ve merhameti tavsiye etmeleri istenmektedir. Kur’ân önce fakîrin, yetimin, miskînin kollanmasını emretmekte, bütün bunların, inanan kişilerin yapacakları eylemler olduğunu belirtmektedir. Hz. Peygamber, “Aranızda selamı yayınız, yemek yediriniz, akraba ile ilişkilerinizi sağlam tutunuz” diyerek insanları doyurmanın önemine dikkat çekmiştir.358 Kur’ân, pekçok ayetlerde yetimin sahiplenilmesi gerektiğine vurgudan sonra, miskîninin doyurulmasını teşvik etmiş, buna mani olanları şiddetle yermiştir. Değerlendirme açısından Maun suresinin ilk üç ayetinin meali şöyledir: “Dini (kıyamet) yalanlayanı gördün mü? İşte odur yetimi şiddetle iten ve yoksulu doyurmayan ve doyurmayı teşvik etmeyen.”359 Mâturîdî, bu üç ayete şöyle bir anlam verir: “Şunu bilmelisiniz ki yetimi itip kakan ve yoksulu doyurmaya kendisini de başkasını da teşvik etmeyen kimse, dini yalan sayan insandır.”360 Keza Maturidî’nin, Mâûn suresi 2 ve 3. ayetinin tevilinde ortaya koyduğu izah dikkat çekicidir. “Allah, Mü'minlere şöyle demektedir: “Yetime zulmetmeyin, haklarına engel olmayın, yetime sahip çıkma düşünceniz, dini yalanlayan kimsenin sahip çıkması gibi olmasın, kötü amaçlara yönelik bir düşünceniz olmasın, elinizden geldiği kadar miskîne yardım ediniz. Demek ki Kur’ân, bu ayetlerde dini yalanlayanların cimriliğini, yetimleri ve yoksulları küçümsemelerini (bizlere) anlatarak, Mü'minleri bu tip davranışlardan sakındırmaktadır.”361 Ayrıca, bu surenin üçüncü ayetinde verilmek istenilen mesajı, Elmalılı şöyle izah eder: “Bunda aç olan bir miskînin kudreti olanlar tarafından verilecek taama (yiyecek, gıda) kendi mülkü imiş gibi bir “hak” taalluk ettiğine işaret 358 İbn Mâce, Et’ime, 1; Ebû Muhammed Abdullah b. Abdurrahmân Dârimî, Salât, 156, es-Sunen, Medine, 1966; Ahmed b. Hanbel, V, 451. 359 Mâûn 107/1-3. 360 Mâturîdî, V, 436. 361 Mâturîdî, V, 438. 62 vardır. Bu ayetle, istihkakın şiddetine tenbih edilmiş ve başa kakmaktan nehyedilmiş demektir. Yani öyle biçareyi doyuran kimse, onun kendi hakkı olan bir taamı vermiş ve borcunu ödemiş gibidir.”362 Maûn Suresinin, toplumun sosyal sosyal yapısını ilgilendiren konuları ele alır. Özellikle ilk üç ayet bu durumu daha net bir şekilde işler. Bu durumun daha iyi anlaşılabilmesi için bazı müfessirlerin yorumlarını burada zikretmek yerinde olacaktır: “Toplumda ezilen insanların durumlarına dikkat çekilmiş, onların dertleri ile dertlenme, hak ve hukuklarına riayet etme ve sıkıntılarını giderme emredilmiştir. Kur’ân âdeta şöyle seslenmektedir. Toplumdaki yetim, yoksul ve muhtaç insanların durumuyla ilgilenmiyorsunuz. Allah’a ve ahiret gününe inanıyorsanız toplumdaki sosyal dengeye eğilmelisiniz, fakîr ve yoksulları gözetmelisiniz.”363 Böylece, kıyamet gününe inanmayan kimsenin yapabileceği kötü fiillerden en önemli iki eylem bu surede anlatılmıştır. Diğer kötü fiiller de kâfir olan bir insandan sudur edebilir. Bunda pek şaşılacak bir şey yoktur. “Asıl taaccub edilecek taraf, dindar görünenlerin bedenen ve malen yapacakları ibadetlerden gaflet etmeleri, cüz’i, çok küçük bir yardımdan sakınacak kadar cimri olmalarıdır.”364 “Taâmu’l-miskîn” terkibinin aynısına, Kur’an’ın; Hakka, Maûn ve Fecr surelerinde rastlamak mümkündür. Aynı zamanda, Hakka suresinin otuz dördüncü ayetten önceki ayetlere bakıldığında miskîni, fakîri doyurmayan, onları doyuranlara da engel olmaya çalışan fertlerin ortak özellikleri aktarılmaktadır. Sure’de bu grup şöyle anlatılır: “Defteri solundan verilene gelince, o der ki: “Vay başıma gelene! Keşke verilmeseydi kitabım/amel defterim. Keşke bilmeseydim hesabımı. Keşke yokluk getirseydi bana ölüm! Hiç fayda vermedi malım. Gücüm ve kuvvetim de yok olup gitti.” Ve denilir ki: “Tutun onu hemen bağlayın. Sonra onu alev alev yanan cehîme cehenneme sallayın. Sonra onu yetmiş arşın uzunluğundaki demirden bir zincire vurun.”365 Kuşkusuz bu ayetlerde, zor durumda olan insanların, dünya yaşantılarında, mal mülk sahibi, yetki ve güç sahibi olduklarına dikkat çekilmektedir. Keza bazı tefsirciler, bu insanların durumlarını şu sözlerle daha da belirginleştirmektedirler: “Mahvoldu 362 Elmalılı, IX, 6167. Kutup, VI, 3985. 364 Elmalılı, IX, 6167. 365 Hâkka, 69/25-32. 363 63 benden saltanatım, onunla iftihar ettiğim herkese tasallut ettiğim, güvendiğim, mülküm hükümetim, servet-u sâmânım yahut tutunduğum bütün hüccet ve burhanım.”366 O nedenle bazı tefsirciler, Hakka suresinin 29. ayette geçen, “heleke ennî sultaniyeh” cümlesindeki ‘sultaniyeh” kelimesini, hüccet ve delil, burhan olarak yorumlamış,367 bazıları ise bu kavramı, “güç, kuvvet ve itibar”368 anlamında tefsîr etmiştir. Başka bir yorumda da, “sultan” kavramını, “mülk, saltanat, güç ve “hüccet, delil” anlamında369 değerlendirmişlerdir. Hem servet sahibi hem de başkalarına söz geçirebilme mevkiinde olan insanları Kur’ân, bu ayetlerde zikretmektedir. Gücüne ve malına güvenen bu insan tipleri, belli bir aşamadan sonra Allah’a imandan da yüz çevirmektedirler. Keza 33. ayet buna vurgu yapmaktadır. “Çünkü o kimse yüce Allah’a inanmıyordu.” Kur’ân, bu ayetlerde de infâktan yüz çeviren insanların durumlarını anlatmakta ve ateşe atılan, azabı hak eden bu grubun iki kötü vasfını öne çıkarmaktadır: 1- Yüce Allah’a iman etmemeleri. 2- Miskîni doyurmamaları. Nitekim bu ayetlerde, imandan hemen sonra yoksulu, miskîni doyurma işine dikkat çekilmektedir. Kur’ânın ilk mesajlarında Allah’a ve ahiret gününe iman, yetimi, miskîni köleyi doyurma370 konuları öncelik taşımaktadır. “El-Hâkka” suresinde de miskîni doyurmamanın karşılığı, Allah’ın azabına düçar olmakla sonuçlanmaktadır. Kur’ân, mesajının muhatabı olan Mekke’nin o günkü varlıklı insanlarına bu gerçeği hatırlatmıştır. Kölelerin, zayıf, güçsüz insanların bulunduğunu, onların ihtiyaçlarının giderilmesi gerektiğini, Kur’ân sık sık bu öğretileriyle indiği topluma duyurmaktadır. Kur’ân, insanların hayatının devamı için en asli ihtiyaçlardan, “yeme- içme” ihtiyacını karşılamada zorluk çekilmesi durumunda, zenginler tarafında bu durumun giderilmesi ve bo görevin mutlaka yerine getirilmesi gereken bir sorumluluk olduğunu bildirmektedir. İnsanın diğer gereksinimleri olmasına rağmen Kur’ân, ilk ihtiyaç olarak, hayatın idamesi için insanın yeme içme, beslenme, gıda ihtiyacını kabul 366 Elmalılı, VIII, 5332. et-Taberî, XII, 219-220. 368 Maturîdî, V, 237. 369 el-Beydâvî, VI, 348; en-Nesefî, VI, 348. 370 Leyl, 92/6; Müddessir, 74/46; Beled, 90/13-17. 367 64 etmiştir. Toplum huzurunun sağlanması, o toplumdaki aç olan insanların açlığının giderilmesiyle mümkündür. Aynı şekilde bazı yorumcular, bu ayetle ilgili olarak inanmayan kişilerin niçin yoksulu doyurmayı teşvik etmediklerine şöyle bir yaklaşım getirmektedirler: “Bir kimse şayet öldükten sonra dirilmeye inanmıyorsa onu yoksullara yedirmeye sevk edecek bir sebep yok demektir. Yani o, iman etmediğinden dolayı başkalarını, muhtaçlara yedirmeye teşvik etmez.”371 Otuz dördüncü ayette “yoksulları yardımsız bırakmanın büyük günah olduğuna dair bir delil bulunmaktadır”demekte ve bunu bir gerekçe ile delillendirmektedir. Çünkü Allah, “O yoksulu doyurmaya teşvik etmezdi” ayetini, bir önceki “Zira o yüce olan Allah’a iman etmezdi” ayetine raptederek, yoksullara yardım yapmayanların, Allah’a iman etmeyen kimseler olduğunu vurgulamaktadır.372 Aynı şekilde, yetimin, yoksulun ve miskinin halini gözetmeyen, onları doyurmayan kimseler, şöyle kötülenmektedirler: “Hayır! Doğrusu Siz (Allah’tan ikrâm bekliyorsunuz ama kendiniz) yetime ikrâm etmiyorsunuz. Yoksulu yedirmeye teşvik etmiyorsunuz. Onlar fakîrlere ve yoksullara iyilik yapmayı emretmezler ve birbirlerini bu konuda teşvik etmezler” şeklinde yorumlar.373 Yukarıdaki yorumlara benzer görüşler de yapılmış, özellikle teşvik noktasında şunlar söylenmiştir: “miskîni it’âma yani yoksul fukaranın karnını doyurmaya, bakımları esbabına birbirinizi teşvik ve terğib etmiyorsunuz. Bu hususta birbirinizle müsabaka etmeniz gerekirken siz, bilakis ondan kaçınıyor birbirinizi tenfir ediyorsunuz. Belki onlar üzerinden geçinmek isteyip tuğyan ediyorsunuz” şeklinde tefsîr etmektedir.374 Kur’an’ın Fecr suresinin 18. ayetini;“başkaları şöyle dursun, kendi yakınlarını bile yoksulu doyurmaya teşvik etmiyorsunuz”375 şeklinde tefsîr etmişlerdir. Bu yorumlardan, fakîri miskîni doyurmak istemeyenlerin aşırı cimri kişiler olduğu, düşünce dünyalarında başkalarına yardım etme fikrinin olmadığı anlaşılmaktadır. 371 en-Nesefî, VI, 349. en-Nesefî, VI, 349. 373 İbn Kesîr, IV, 509. 374 Elmalılı, VIII, 5809. 375 el-Beydâvî, VI, 509; Fîrûzâbâdi, VI, 509. 372 65 Başka bir tefsicide daha detaylı bir yorum getirmiş: “Ayetteki ifade, miskîne yapılacak en küçük bir yardımı bile ondan esirgerler, anlamını içermektedir. Bu cümle yapısı, miskînin normal ihtiyacını karşılamayı düşünmezler ifadesinden daha güçlüdür. Bu ayet, şuna da işaret etmektedir: Bu kişiler; fakîrleri, miskînleri önemsemezler, miskînleri önemsemediklerinden dolayı mallarının bir kısmını onlara(miskinlere) vermek şöyle dursun sıradan bir yardımı bile yapmazlar. Ayette, “miskîni doyurmaya teşvik” cümlesi yer almaktadır ki, bu ifade bizzat miskîni doyurma fiilinden kinayedir. Bir eylemi yapmayı teşvik eden, öncelikle o fiili yapan kişidir. Bir işi yapmayan o işi niye teşvik etsin ki! Bunun örneğini Kur’ân; bize, Asr suresinde sunmaktadır.“Salih amelleri işleyenler” cümlesinden sonra-“واب ل ق ”وت واifadesi yer almaktadır. Yani öncelikle güzel olan şeyleri yapma, daha sonra da onu başkasına tavsiye etme”376 şeklinde açıklamaktadır. Bu yüzden, miskînleri doyurmaya yanaşmayan bu nitelikteki insanların kazançlarının temiz olmadığını da Kur’ân, şöyle anlatmaktadır: “Haram-helal demeden (size kalan) mirası yiyorsunuz ve kötü bir şekilde mal sevgisine yakalanmışsınız.”377 Ayette yer alan “türas” kelimesini “yetimlerin mirası” şeklinde tefsîr etmişlerdir ki, bu yoruma göre Fecr suresi 19. ayetin anlamı: “Sizler yetimlerin mirasına konuyor, onu olabildiğince yiyorsunuz”378 demektir. Elmalılı ise, bu ayeti farklı bir açılımla tefsîr eder ve der ki: “Sahibinin elinde hayr için sarf edilmeyip yığılan mal, mirasyedilerin ellerinde sefahat yollarında yenilip telef olup gidiyor. Kazanıp yığana, vizr-u vebalinden başka bir şey kalmıyor.”379 1.1.2.6. el-İ'tâ()اإلع طاء Kur’ân, “ ”ف ع لvezninde “ ”عط ءkalıbıyla bu kavramı kullanır: َ ض ِإَلَّ َما شَاء َربُّكَ َع طاء َغي َْر َمجْ ذُوذ ِ س ِعد ُواْ فَ ِفي ْال َجنَّ ِة خَا ِلدِينَ فِي َها َما ََا َم َّ ت ال ُ ََوأ َ َّما الَّذِين ُ س َم َاواٍُ َواْل َ ْر '' Mutlu olanlara gelince, gökler ve yerler durdukça içinde ebedî kalmak üzere cennettedirler. Ancak Rabbinin dilemesi başka. Bu, onlara ardı kesilmez bir lütuf 376 İbn Aşûr, XXX, 333. Fecr, 89/19-20. 378 Ebû Ali el-Fadl b. Hasen et-Tabersî, Mecmau’l-Beyân fî-Tefsîri’l-Kur’ân, Muessesetu’l-A’lemî, Beyrut 1995, X, 740; İbnu’l-Cevzî, IX, 121. 379 Elmalılı, VIII, 5810. 377 66 olarak verilmiştir.''380 Ki, “hediye, bağış” anlamındadır.381 Hud suresi 108, Sâd suresi 39 ve Nebe suresi 36. ayetlerde, bu anlamda zikredilmiştir. “اإلن ل ة,-( ”اإلع ط ءvermek) anlamındadır. Bu kavram if’âl kalıbında “vermek, infâk etmek” anlamına gelmektedir. İ’tâ kavramı, arapçada Almak, vermek gibi zıt anlamda kullanılan kelimelerdendir. “ ”أعطىkelimesi, “ع- ط- ”وkökünden türemiştir. Bir şeyi elle almak anlamındadır.382 “ ”فع لvezninde “( ”عط ءvermek) demektir.383 “ ” ف ع لةkalıbında, “ ”أعط هanlamındadır. Bir evlat ailesi için çalışmış çabalamış, onların ihtiyacı olan erzakı getirmişse bu fiil şu ifade ile anlatılır. “A’ta’s-Sabiyyu Ehlehu”384 Hz. Ebu Bekir’in, iman eden köleleri, işkenceden kurtarmak için azad etmesi üzerine babası Ebu Kuhafe: “Oğlum! Görüyorum ki sen zayıf olan köleleri (satın alıp) azadediyorsun. Madem köle satın alıp serbest bırakacaksın, şöyle güçlü kuvvetli köleler satın alıp azad etsen de, sana gelebilecek kötülükleri, tehlikeleri ber taraf etsinler ve seni korusunlar” demesi üzerine, Ebu Bekir (r.a.), “(Ben nereye vereceğimi bilirim) Babacığım! Ben ancak istediğim şeyi (Allah rızasını) istiyorum” dedi. Ravi der ki: Amir b. Abdullah b. Zübeyr o da dedesi Zübeyr b. Avvam’dan“Feemma men a’ta ve’ttekâ” ayetlerinden itibaren surenin sonuna kadar olan bölüm, Ebu Kuhafe’nin oğlu Ebu Bekir’e söylediği söz ve Ebu Bekir’in babasına verdiği cevap üzerine Leyl suresi nazil olmuştur.”385 Müddessir, Mâûn, Fecr, Kureyş, Beled, surelerinde it’am kavramı yer almış ve Kur’ân, yetimleri doyurmayan, miskînlere el uzatmayan gruplara değinmiş ve Müminleri telmih yoluyla uyarmıştır. Bu surede de cennete girmenin ve bu yoldaki zorlukları aşmanın şartları gösterilmiştir. Surenin beşinci ayetinde “ ” edatı bulunmaktadır. Bu edat, umum ifade eder. Usul-i Fıkıh’ta, “şart cümleleri, şart isimleri, istifham isimleri, ism-i mevsuller”amm lafızlar içinde yer alır.386 Bu kullanımı surenin beşinci ayetinde görmekteyiz: “Her kim verir, (gerçek anlamda) korunur, ittika sahibi olur ve en güzel olanı doğrularsa, biz de onu en kolayı başarmada muvaffak 380 Hud, 11/108. et-Taberî, V, 236. 382 İbn Fâris, s. 788; el-Isfehânî, s. 573; İbn Manzûr, XV, 69; el-Cevherî, VI, 2430 383 el-Isfehânî, s. 573; İbn Manzûr, XV, 69; el-Cevherî, VI, 2430. 384 ez-Zemahşerî, s. 427; Asım Efendî, III, 876; ez-Zemahşerî, s. 427; Asım Efendî, III, 876. 385 İbn Hişâm, I, 319; Ebû’l-Hasen Ali b. Ahmed el-Vâhidî, Esbâbu'n-Nuzûl, Daru’l-Marife, Beyrut ty. , s. 336-337; Ebû Abdillâh el-Hakim en-Neysabûrî, el-Mustedrek ala’s-Sahiheyn, Beyrut ty. , II, 525-526. 386 Fahrettin Atar, Fıkıh Usûlü, İstanbul 1996, s. 189; Abdu’l-Kerîm Zeydân, el-Veciz fi-Usuli’l-Fıkıh, İstanbul 1979, s. 396. 381 67 ederiz.”387 Ayette, “ ”أعطىوات قىfiilleri mef’ûl ile kayıtlı değillerdir. Mutlak ifade ile gelmişlerdir ki, bu kapsamlılık istiğrak anlamını içerir. Burada mef’ulün zikredilmemesi, verilen kişinin ve verilen malın teşhir edilmemesinden dolayı vereni övmektir.388 Yani Kur’ân, önce olumlu örneği sunmuş, hemen peşine de olumsuz, kötü örneği şu cümlelerle anlatmıştır: “Kim cimrilik eder, kendini müstağni görürse ve en güzel olanı da yalanlarsa, biz de ona, en zor olanı(azaba uğramasını) kolaylaştırırız.”389 Kur’ân, vermeyen, cimrilik yapan insan tiplerinin de bulunduğunu ve bunların toplumda hangi grubu temsil ettiklerini bize gösterir. Burada “ ”ب خلfiili “”أعطى fiilinin zıddı olarak gelmiştir. Isfehanî, bu kavrama, “elde tutulması gerekmeyen şeyleri bile elde tutmak, vermemek”390 anlamını verir. Isfehânî, açıklamasına devam eder ve der ki: “Buhl/cimrilik” iki çeşittir: a. Kişinin kendi sahip olduğu şeyler konusundaki cimriliği. b. Başkasının elinde bulunan şeyler konusundaki cimriliği. Bu konudaki delil, Nîsa 36. ayettir ki, bu ayette ‘onlar cimrilik eden ve insanlara da cimriliği tavsiye edenlerdir.’ cümlesi yer almaktadır. “ت غ نى “ ”اcimrilik edip kendini müstağni görenlere gelince, “Allah’ın sarf etmekle emrettiği yerlere harcamadı, başkalarının harcamasına da mani oldu ve Allah’a muhtaç olmama gibi (duygulara kapıldı) büyüklük duygusuna kendisini kaptırdı.”391 Ayetteki “ت غ نى ”اkelimesi, madde dünyasına kendisini kaptırmış, ona karşı tutkusunu dizginleyememiş, âdeta eşyaya köle olmuş392 bir insan tipini bize anlatır. Ümeyye bin Halef, Mekke’de ihtiyaç içindeki insanların ızdıraplarını hiç duymadan, serveti de bizatihi kendisininmiş gibi davranış sergileyen kişidir. “”393 O günün Mekke’sinde kölelere eziyet eden, hayra engel olan, malını hayır adına hiç sarf etmeyen kötü bir insan modelini Kur’ân bize ibret için takdim eder. Hz. Ebu Bekir ise, fakîrin ihtiyacına koşan, elindeki malın çoğunu ihtiyaç sahiplerinin yararlanmasına sunan örnek bir insandır. Surenin 5 ila 7. ayetleri arasında 387 Leyl 92/5-7. Muhammed b. Yusuf el-Endelûsi Ebû Hayyân, el-Bahru’l-Muhît, Beyrut 1992, X, 493. 389 Leyl 92/8-10. 390 el-Isfehânî, s. 38. 391 et-Taberî, XII, 614; el-Ezherî, X, 324; İbn Fâris, s.921. 392 Kılıç, Fıtratın DirilişI, 159. 393 el-Kurtûbî, XX, 76; Elmalılı, VII, 5608. 388 68 Kur’ân’ın kendine has bir tertipi vardır. Aynı sıralama, 8 ila 10. ayetler arasında da yer almaktadır. 5-7. ayetlerde önce “veren”, sonra “müttaki olan”, daha sonra “hünsayı, en güzeli(Kur’ân) tasdik eden” şeklinde bir sıralama vardır. İmanî açıdan bakıldığında önce “tasdik”, sonra “ittika”, daha sonra “verme” eyleminin zikredilmesi gerekirdi gibi bir fikir akla gelebilir. Ancak Kur’ân’ın nazmı, kendine özgü bir yapı ve metoda sahiptir. Bu metodla ayetler sıralanmaktadır. Bütün çağlara örnek teşkil edecek bir adam ki veriyor, dağıtıyor, insanların ihtiyaçlarına koşuyor,394 kendisini pisliklerden arındırıyor, ‘kim olabilir bu kişi?’ diye topluma bakıldığında bu tip kimse ve kimselerin hüsnayı (İslam’ı, risaleti, kelime-i tevhidi, Kur’ân’ı, ihsânı ve fazileti) tasdik eden395 ve bu çizgide hayatını yönlendiren kimseler olduğu görülür. 1.1.2.7. el-Hakk()ال حق Hakk kavramı, Kur’ân’da incelendiğinde, risaletin daha ilk yıllarında bile, zenginlerin mallarında yoksulların payı olduğunu, dolayısıyla şekli ve miktarı belli olmasa da infak konusunda zorunluluğun olduğunu görebilmekteyiz. “Onların mallarında isteyebilen ve mahrum (isteyemeyen) kişiler için verilmesi vacip olan bir hak vardır.”şeklindedir.396 ‘Hakk,’ “Bir şeyin sağlam olması bir kumaşın güzelce dokunması, bu sözcük ile ifade edilir.”397 Demişlerdir. Mekkî orta dönemde veya son dönemde nazil olan398 ve nüzul sırası itibariyle 67. sırada yer alan Zâriyat 19. ayette, “hakk” kavramı yer almaktadır. İnfâk eyleminin mecburilik yönünü aksettiren bu lafız, Zâriyat suresi’nde yer aldığı gibi çok yakın ifadelerle Meâric suresi’nde de yer almaktadır.399 İkinci babtan, “ي ق-“ ”حقvacip oldu, gerekli oldu” anlamlarının yanında daha birçok manayı ihtiva ettiği söylenmektedir.400 Bu kavramın ihtiva ettiği manalardan birkaçı şunlardır: 394 el-Kurtûbî, , XVII, 99. el-Kurtûbî, XX, 75-76; Elmalılı, VIII, 5876; Mevdûdî, VII, 143. 396 Esed, III, 1066. 397 el-Cevherî, IV, 1461; İbn Fâris, s. 244-245. 398 Esed, III, 1066. 399 Esed, III, 1066. 400 el-Cevherî, IV, 1461; İbn Fâris, s. 244- 245. 395 69 “Bu işi yapman farz oldu.” anlamında401 “hakkun leke en tefa’la hâzâ” cümlesini aktarmaktadır. Ayrıca, “hakk” kelimesinin Kur’ân’da 11 manaya delalet ettiği görülmektedir: “1- Allah 2- Kur’ân 3- İslam 4- Adalet 5- Tevhid 6- Sıdk 7- Gerekli olma 8- Batılın zıttı/gerçek 9- Mal 10- İsmi tafdil olan “ehakku” kelimesi, “daha layık”anlamında 11Pay, hisse, nasip.”402 Bu sıralamayı, ilk tefsircilerden Mukâtil b. Süleyman yapmıştır. Son sırada zikrettiği pay, hisse, nasip, burada anlatmağa çalıştığıız hakk kavramının manasıyla örtüşmektedir. Anlam, incelemeye çalıştığımız ayetlerdeki anlamla örtüşmektedir. Ragıp el-Isfehânî de, “hakk,” mutabakat ve muvafakat anlamını içerir dedikten sonra bu lafzın dört anlamı daha kapsadığını söyler. “1- Bir şeyi hikmetin gereğine uygun olarak icat eden, yaratan zât demektir. Bundan dolayı Allah’ın bir ismi de Hak’tır. 2- Hikmetin gereğine uygun olarak yapılan iş 3- Bir şeye aslına uygun ve doğru olarak inanma 4- Gerektiği şekilde, gerekli ölçüde ve gereken zamanda meydana gelen iş.”403 Yine,“hakk” kavramıyla ilgili değerlendirmeler yapan, Zâriyat 19, Meâric 24. ayetlerindeki “hakk” kelimesini, akidden veya diğer sebeplerden doğan borç ve alacak veya yetki anlamında değerlendirmiştir.404 Bu kavramın luğavi izahından sonra, şimdi değerlendirmeye çalıştığımız ayetlerin yorumu üzerinde duralım. Kur’ân, Zâriyat Suresi 10-14. ayetlerinde, yalancı düzenbazları anlatır ve der ki: “O (çeşitli sözleri ) atan yalancılar kahrolsun! Onlar aptallık ve sapıklık içinde kalmış gâfil kimselerdir. Onlar alaylı bir şekilde “ceza günü ne zaman?” diye sorarlar. O gün onlar, ateş üzerinde azaba uğratılacaklardır. Kendilerine; “azabınızı, fitnenizi tadın. Acele edip durduğunuz şey işte budur!”405 Kur’ân, bu yalancılar topluluğunun durumunu sunduktan sonra, bunların zıddı olan takva sahiplerinin durumunu da şöyle anlatır. “Hiç şüphesiz müttakiler (Allah’a karşı gelmkten sakınanlar); cennetlerde ve pınar başlarındadırlar. Çünkü onlar, bundan önce görevlerini en güzel şekilde yerine getiren (muhsin)lerdi. Gecenin az bir kısmında uyurlar ve seherlerde bu kişiler istiğfar 401 el-Cevherî, IV, 1461. Mukâtil b. Süleyman, el-Eşbâh ve’n- Nezâir fi’l-Kur’ân’il-Kerîm, (Nşr. Abdullah Mahmut Şahâte), Kahire 1994, s. 176-178. 403 el-Isfehânî, s. 125. 404 Ali Bardakoğlu, ''Hakk'', Mad., DİA, İstanbul 1997, XV, 140. 405 Zâriyât 51/10-14. 402 70 ederlerdi. İhtiyaçlarını bildirenlere ve bildiremeyenlere kendi mallarında belirli bir hak tanırlardı.”406 Meârîc Suresi’nin 22- 25. ayetlerinde de namaz kılan kimselerin toplumun diğer bireylerinden farklı olduğuna dikkat çekilmektedir: “Ancak namaz kılanlar bunun dışındadır. Onlar ki namazlarını sürekli kılarlar, aksatmazlar. Onların mallarında belirli bir hak/pay vardır. Dilenen ve utancından isteyemeyip mahrum kalan kimseler için.”407 Yukardaki ayetlerde geçen “hakk” kavramı, zekâta mı yoksa zekât dışı bir infâka mı delalet ediyor? Şeklinde âlimler arasında bir tartışma söz konusudur. İlk müfessirlerden, “buradaki ‘hak’ lafzı, zekât dışı mali mükellefiyeti yansıtmaktadır”408 demekle, hak kelimesinin daha kapsamlı bir anlamı ihtiva ettiğini belirtmiştir. Hasan el-Basrî, “Malum ‘hak’, farz olan zekâttır”409 diyerek ayetteki “hakk” kelimesini nisabı belli olan zekâta hamletmiştir. El Ferra ise, “hakk” kavramının; a- zekât, bzekât dışındaki haklar anlamına geldiğini söylemiştir.410 Taberî, bu ayetlerdeki “hakk” kavramıyla ilgili görüşleri özetleyerek bize sunmaktadır.411 Zemahşerî, Meâric 24. ayetteki “hakkun ma’lûm” terkibinin, zekât ve sadaka anlamına geldiğini ve kişinin bunu vermeyi kendisine bir görev addettiğini belirtir.412 Ebu bekr ibn Arabî ise,“Hem zâriyat 19 hem de meâric 24. ayetlerde geçen “hak” lafzı, Hz. Peygamber (s.a.s.)’in miktarını, cinsini izah ettiği farz olan zekâtı413 bize anlatmaktadır” diyerek, ayetlerin teşrî(yasama) yönüne dikkat çekmiştir. “Zariyât 19. ve Meârîc 24. ayetlerin nuzulü anında henüz bir cebir ve maddî müeyyide söz konusu degildir. Ama açıkca hissedilmektedir ki, bu ayetler de, söz konusu olan ilahî buyruklarda alelade “sadaka verme” ve “hasenat yapma” şeklinde birtakım tavsiyeler söz konusu degildir. Bu ayetler de, konulmuş, mecburi belli usûl ve nizamlara 406 bağlanmış ve herkesce bilinen vergilerden bahsedilmektedir.”414 Zâriyât 51/15-19. Neml 27/3; Lokman 31/4. 408 et-Taberî, XII, 236. 409 Ebû Bekir Abdullah el-Kûfî İbn Ebî Şeybe, el-Musannef fî’l-Ehâdîs ve’l-Âsâr, (thk. Kemal Yusuf elHût), Riyad, h. , 1409, II, 419. 410 Ebû Zekeriya Yahya b. Ziyâd el-Ferrâ, Meâni’l-Kur’ân, Âlemu’l-Kutub, Beyrut 1980, III, 185. 411 et-Taberî, XII. s. 236; el-Kurtûbî, XVII, 37; Nesefî, VI, 77; Elmalılı, VI, 4532. 412 Abdurrezzak b. Hemmâm, Tefsiru’l-Kur’âni’l-Azîz, thk. Abdulmuti Emin Kalacî, Daru’l-Ma’rife, Beyrut 1991, II, 197; ez-Zemahşerî, el-Keşşâf, IV, 20; et-Taberî, XII, 238; el-Kurtûbî, XVII, 37; elBeydâvî, VI, 77; Elmalılı, VIII, 5358. 413 Muhammed b. Abdillâh İbnu’l-Arabî, Ahkâmu’l-Kur’ân, (thk. Abdurrezzak el-Mehdî), Daru’lKitabi’l-Arabî, Beyrut ty. IV, 166; el-Kurtûbî, XVII, 36-37. 414 Muhammed Hamidullah, İslam Peygamberi, II, 1022. 407 71 Hamidullah’ın bu izahından anlaşılıyor ki, Kuran; Mekke döneminde, önce Mü’minleri infâka yönlendirmiş, infâk eyleminin onların gönüllerinde yer etmesini sağlamış, yine Mekkî dönemin orta safhası ve son dönemine doğru, infâk eyleminin sadece gönüllü bir tasadduk fiilinden ibaret olmadığı, zorunlu olduğu mü’minlere, Kur’ân tarafından duyurulmuştur. 1.1.2.8. el-Îsâr ()اإلي ثار ''İsar,'' Mü’minin, bazı konularda din kardeşini kendisinden önce düşünmesi anlamına gelir.415 Bir başka ifade ile , kendisinden önce başkalarını düşünmesi halidir ki, bu da yaşamadan ziyade yaşatmayı, kendi gereksimini karşılamak yerine, başkalarının ihtiyaçlarını karşılamadır.416 “Onlar, mü’minlere verilen şeylerden nefislerinde herhangi bir kaygı duymaz ve muhtaç olsalar bile onları kendilerine tercih ederler.”417 Ayetinde, Müslümanın sahip olunması gereken en yüce erdemlerden birisi,''îsâr'' olduğu anlaşılmaktadır. Bu kavramın anlamını ve yüce vasıflardan biri olduğunu bizlere Ebû Hüreyre, şu örnekte anlatıyor: Bir gün Resulullah'ın huzuruna birisi geldi. Allah Rasûlü’ne yaklaştı ve şöyle dedi: “Yâ Rasûlallah! Birkaç günden beri yiyecek bir şey bulamadım. Üst üste aç olarak oruca niyetlendim.” Allah Rasûlü etrafına nazarını gezdirdi. Fakat onu evine götürüp misafir edecek kimse göremedi. Neden sonra Allah Rasûlü’nün çok sevdiklerinden Ebû Talha ayağa kalktı ve: “Yâ Rasûlallah, onu ben misafir edeyim.” dedi. Sonra da alıp evine götürdü. Her şeylerini İslâm uğrunda harcayan bu insanların ellerinde avuçlarında hiçbir şey kalmamıştı. Ara sıra evlerinde bir çorba ya pişerdi veya pişmezdi. İhtimal o gün, hanımı Ümmü Süleym, çocuklarına bir parça çorba yapabilmişti. Ve onu çocuklara içirecekti. Misafir eve gelince, karı koca aralarında konuştular: “Bu gece çorbayı Allah Rasûlü’nün misafirine yedirelim. Biz nasıl olsa bugün de aç olarak oruç tutabiliriz. Çocukları, ikna edip yatırırız. Sabah onların da çaresine bakarız.” Yapacakları şey şu idi: Yemek sofraya konunca, hanım yanlışlıkla ışığı söndürecek ve ev sahibi kaşığını boş getirip götürecek, zira çorba iki kişiyi doyuracak kadar değildi, böylece misafir de karnını doyuracaktı. Plânladıkları gibi de 415 Sa’dî, II, 916; Ocak, s. 66. İsmail Karagöz, Dini Kavramlar Sözlüğü, DİB Yayınları, İstanbul 2009, s. 265. 417 Haşr, 59/9. 416 72 yaptılar. Derken sabah oldu ve sabah namazında da Allah Rasûlü’nün arkasında yerlerini aldılar. Allah Rasûlü (sallallâhu aleyhi ve sellem) sabah namazını kıldırdı. Yüzünü onlara döndü, sonra da Ebû Talha’yı ve misafirini arayarak onlara sordu: “Bu gece ne yaptınız ki, hakkınızda şu âyet (Haşr, 59/9) nazil oldu.''418 Bu sebeple îsâr, marifete ve kulluğa doymayan, hep ziyadenin peşinde olup “Daha yok mu?” diyen, kulluk çıtasını sürekli yükselten ve daima üst üste tecdidler yaşayan hak erlerinin sıfatıdır. Bir başka örnekte şudur: Abdullah bin Câfer, bir seyahat esnâsında, bir hurma bahçesine uğradı. Bahçenin hizmetçisi siyahî bir köle idi. Köleye üç adet ekmek getirmişlerdi Bu sırada bir köpek geldi. Köle, ekmeklerden birini ona attı. Köpek ekmeği yedi. Öbürünü attı. Onu da yedi. Üçüncüyü de attı. Onu da yedi. Bunun üzerine Abdullah bin Câfer (r. a.)ile köle arasında şöyle bir konuşma oldu: "Senin ücretin nedir?" Siyahî köle: "İşte gördüğünüz üç ekmek " "Niçin hepsini köpeğe verdin?" Köle: "Buralarda hiç köpek yoktu .Bu köpek uzak yerden gelmiştir. Aç durmasına gönlüm râzı olmadı, dedi. Abdullah: "Peki bugün sen ne yiyeceksin" Köle: "Sabredeceğim, günlük hakkımı Rabbimin bu aç mahlûkuna devrettim " dedi. Abdullah: "Sübhânallâh! Benim çok cömert olduğumu söylerler. Bu köle benden daha cömertmiş!" buyurdu. Ardından da o köleyi ve hurma bahçesini satın aldı ve köleyi azad edip, hurmalığı ona bağışladı.419 ''İsâr'' ile Müslüman en yüce mertebeye ulaşır. Çünkü Yüce Allah, infakın çeşitlerinden zekâtı mecburi kılmış, bazı şeyleri de Müslümanların vicdani muhasebelerine bırakmıştır. İşte isâr, Müslümanın infakta, ulaşabileceği en yüksek mertebelerinden birisidir. Bu sebeble Müslümanın pratik yaşantısında uygulaması ya da vermesi gereken pekçok infak çeşidi vardır. Bu infak çeşitlerinin zirvesini isar oluşturur. Hiç şüphesiz, infâkın çeşitlerinden; ihsan ve ikramın en zirvesini ''îsâr,'' teşkil eder. Bu yüzden Peygamberler, sahabiler ve Allah'ın salih kulların hayatlarında isar örneklerine rastlamak en normal olaylardan birisidir. Allâh şöyle buyurur: "Kendileri istekli oldukları hâlde yemeklerini yoksula, öksüze ve esire verirler ve onlara: derler 418 419 Buharî, Menâkıbu'1-Ensar, 10; Tefsîr, 59, 6; Müslim, Eşribe, 172. Gazalî, Kimya-yı Saâdet, (Çev.: Ömer Dönmez), Hisar Yayınları, İstanbul 2003, II, 54. 73 Allâh da onları o günün fenâlığından korur. Yüzlerine parlaklık gönüllerine sevinç verir. "420 Mü’minlerin bu muhteşem özelliklerinden dolayı, küfründe ısrar eden nice insanlar doğru yolu bulmuşlardır. Aynı zamanda ihtiyaçlı ve muhtaç olupta bu hallerini açığa vurmayan nice düşkünler, Müslümanların bu nadide davranışı vesilesiyle, ihtiyaçları karşılanmıştır. 1.1.2.9. eş-Şukr ()أل ش كر Şükrün sözlük anlamı, ''nimetin farkına varılması ve dışa yansıması'' demektir.421 ''Keşr'' kelimesinin ''ş'' ile ''k'' harflerinin yer değiştirmesi sonucu “Açmak, meydana çıkarmak” manasını ihtiva ettiği vurgulanmaktadır. Ayrıca şükür, bütün mahlûkatın nimetini bahşedene karşı, söz, fiil ve gönülden gösterdiği saygıyı ifade eder.422 Bu kelime, Kur'an'da: َ َب أَنَا آتِيكَ ِب ِه قَ ْب َل أَن يَ ْرتَدَّ ِإلَيْك ض ِل ْ َْ ْرفُكَ فَلَ َّما َرآهُ ُم ْست َ ِق ًّرا ِعندَهُ قَا َل َهذَا ِمن ف ِ قَا َل الَّذِي ِعندَهُ ِع ْل ٌم ِمنَ ْال ِكت َا ي ك َِري ٌم َ َر ِبي ِل َي ْبلُ َونِي أَأ َ ْش ُك ُر أ َ ْم أ َ ْكفُ ُر َو َمن ٌّ ِشك ََر فَإِنَّ َما َي ْش ُك ُر ِلنَ ْف ِس ِه َو َمن َكفَ َر فَإ ِ َّن َر ِبي َغن ''Kitaptan bilgisi olan biri, "Ben onu, gözünü kapayıp açmadan önce sana getiririm" dedi. Süleyman tahtı yanında yerleşmiş halde görünce şöyle dedi: "Bu, şükür mü, yoksa nankörlük mü edeceğim diye beni denemek için, Rabbimin bana bir lütfudur. Kim şükrederse ancak kendisi için şükretmiş olur. Kim de nankörlük ederse (bilsin ki) Rabbim her bakımdan sınırsız zengindir, cömerttir.''423 Küfrün zıddı şeklinde geçmektedir. Başka bir ayette ise, kulun yaratanı tarafından hatırlanmasının vesilesinin şükür olduğu açıkça beyan edilmektedir: ون ِ فَاذْ ُك ُرونِي أَذْ ُك ْر ُك ْم َوا ْش ُك ُرواْ ِلي َوَلَ ت َ ْكفُ ُر ''Beni anın ki ben de sizi anayım. Bana şükredin, sakın nankörlük etmeyin.''424 420 İnsan, 76/8-11. Âsım Efendi, Okyanus, 922. Fîrûzâbâdî, II, 175. 423 Neml, 27/40. 424 Bakara, 2/152. 421 422 74 Yine Allah'ın, şükredenin malını artıracağını Kur’ân-ı Kerîm’de buyurmaktadır: “…Andolsun şükrederseniz elbette size nimetimi artırırım. Eğer nankörlük ederseniz hiç şüphesiz azabım çok şiddetlidir.”425 Kur’ân'ın bazı ayetlerinde, yoksulluk ahlakı bağlamında şükür, küfrün zıddı olarak kullanılmıştır. Bu kullanımlarda şükür ile küfrün neticeleri yönünden karşılaştırılmıştır: “Eğer inkâr ederseniz, şüphesiz ki Allah sizin iman etmenize muhtaç değildir. Ama kullarının inkâr etmesine razı olmaz. Eğer şükrederseniz sizin için buna razı olur.”426 Allah'ın vermiş olduğu nimetlere karşılık, nankörlük yapan insanlar olduğu gibi,427 Allah'ın kendisine verdiği nimetlere karşılık şükreden insanlar da vardır.428 İnsanın yaratılış fıtratında, iyilikleri kendinden, kötülükleri başkasından bilme ve verilen nimetlere karşı nankörlük etme duygusu mevcuttur. Bu duyguların etkisinde kalan bazı insanlar, zenginlik ve fakirlikte sahip olduğu nimetlerin Allah’tan geldiği gerçeğini unutur ona göre davranış sergilerler. Bu açıdan bakıldığında, verilen nimetlerden dolayı şükredip iyi amellerde bulunanlara nankörlük edilmeyeceği,429 mükâfatla ve şükranla karşılık bulacağı bildirilmektedir.430 1.1.2.10. Adalet ()ال عدال ة İslam’a göre insanın, gerek fert gerekse toplum bazında, mutlu ve huzurlu yaşaması için günümüzde şahit olduğumuz açlıktan ölümlerin olmaması için bütün işlerinde adaletli davranması gerekir. Yüce Allah: ُ ِيَا أَيُّ َها الَّذِينَ آ َمنُواْ ُكونُواْ قَ َّو ِامينَ َِّلل َ ْط َوَلَ يَجْ ِر َم َّن ُك ْم ُشنَآنُ قَ ْوم َعلَى أََلَّ ت َ ْع ِدلُواْ ا ْع ِدلُواْ ه َُو أَ ْق َرب ِ ش َهدَاء بِ ْال ِقس َير ِب َما ت َ ْع َملُون ٌ ِللت َّ ْق َوى َواتَّقُواْ اَّللَ ِإ َّن اَّللَ َخ ِب “Ey iman edenler! Allah için hakkı titizlikle ayakta tutan, adalet ile şahitlik eden kimseler olun. Bir topluma olan kininiz, sakın ha sizi adaletsizliğe itmesin. Adil olun. Bu, Allah’a karşı gelmekten sakınmaya daha yakındır. Allah’a karşı gelmekten İbrahim, 14/7. Zümer, 39/7. 427 Zümer, 39/8. 428 Neml, 27/40. 429 Enbiyâ,21/94. 430 Bakara, 2/158. 425 426 75 sakının. Şüphesiz Allah, yaptıklarınızdan hakkıyla haberdardır.”431 Buyurarak bu gerçeğe işaret etmektedir. Ancak, insanlar arasında bu yüce değeri hâkim kılmak için çeşitli anlaşmalar ve sözleşmeler yapmasını zorunlu kılmıştır. İnsan, bu yolla hayatını ıslah eder ve günü için çalışırken, yarını için de hazırlıklar yapar. Bütün bunları başarması, kendisini güvenli bir atmosferde hissetmesine bağlıdır. Oysa günümüzde insanlar yaşadığı topraklarda kendilerini güvende hissetmediklerinden kendi bölgelerini terk etmek zorunda kalmaktadırlar. Bu durum, yoksullaşmayı beraberinde getirmektedir. İşte bu güvenli ortamın sağlanması, insanların karşılıklı bütün ilişkilerde adaletli davranmalarına bağlıdır. Kur’an’da adaleti ayakta tutan pek çok unsur mevcuttur. Bu unsurlardan en başta gideni, yapılan antlaşmalara bağlı kalmak ilkesidir. َوأ َ ْوفُواْ ِب َع ْه ِد اَّللِ ِإذَا َعاهَدت ُّ ْم َوَلَ ت َنقُضُواْ اْل َ ْي َمانَ َب ْعدَ ت َْو ِكي ِدهَا َوقَدْ ََ َع ْلت ُ ُم اَّللَ َعلَ ْي ُك ْم َك ِفيالً ِإ َّن اَّللَ َي ْعلَ ُم َما َتَ ْفعَلُون ُ ْ ض ِي أَ ْربَى ِم ْن َ ََوَلَ ت َ ُكونُواْ كَالَّتِي نَق َ ت غ َْزلَ َها ِمن بَ ْع ِد قُ َّوة أَنكَاث ًا تَت َّ ِخذُونَ أ َ ْي َما َن ُك ْم ََ َخالً بَ ْي َن ُك ْم أَن ت َ ُكونَ أ َّمةٌ ه َأ ُ َّمة إِنَّ َما يَ ْبلُو ُك ُم اَّللُ بِ ِه َولَيُبَ ِين ََّن لَ ُك ْم يَ ْو َم ْال ِقيَا َم ِة َما ُكنت ُ ْم فِي ِه ت َْخت َ ِلفُون “Sözleştiğiniz zaman Allah’ın ahdini yerine getirin ve onu sağlamlaştırdıktan sonra yeminlerinizi bozmayın. Nasıl bozarsınız ki; ona Allah’ı kefil kılmıştınız?! Şüphesiz ki Allah, yaptığınız her şeyi bilir. Ve bir ümmet, başka bir toplum (mal ve sayı olarak) daha fazladır diye yeminlerinizi aranızda aldatma kabul ederek, ipliğini kat kat kuvvetle büktükten sonra sökmeye çalışan kadın gibi olmayın... ”432 Yüce Allah’ın bu buyruğu: insanı, yaptığı sözleşmelere değer vermeye, onlara bağlı kalmaya sevk eder. Çünkü yaşadığımız asırda, yapılan ahitlere ve akitlere uymamazlık, hayatı yaşanmaz hale getirdiğini görmekteyiz. Günümüz dünyasının içinde bulunduğu durum, insanlar ve devletlerarasında cereyan eden sadakatsizliğin en çirkin örnekleri ile her gün karşılaşmaktadır. Çünkü insanın, sahip olduğu güç ve otoriteye dayanarak veya herhangi bir mazeretten dolayı yaptığı sözleşmeyi bozması halinde zarar görecek ilk şey, toplumsal adalettir. 431 432 Maide, 5/8. Nahl, 16/91-92 76 Toplumsal adaletin olmadığı günümüz dünyasında küresel ölçekte açlıktan ölümlere hep birlikte şahit olmaktayız. 1.1.2.11. Doğruluk ()ال صدق Kur'an'da doğruluk ve dürüstlük, muhtelif sözcüklerle ifade edilmektedir.433 Kur'an'da kullanılan bu kavramlardan öne çıkanı, sıdk ve istikamet kavramlarıdır. Sıdk, insanın, söz, fiil tutum ve davranışında, doğru ve dürüst olması anlamlarına gelir. İstikamet ise; Allah’ın emirlerine karşı; sağlam durma anlamındadır. Yüce Allah, şöyle buyurmaktadır: َصا َِقِين َّ يَا أَيُّ َها الَّذِينَ آ َمنُواْ اتَّقُواْ اَّللَ َو ُكونُواْ َم َع ال ''Ey iman edenler! Allah’a karşı gelmekten sakının ve doğrularla beraber olun''434 Doğruluk, bir toplumda gerek ekonomik gerekse sosyal yaşam bağlamında derin farklılaşmaları engelleyen en önemli faktörlerin başında yer aldığı için Kur’an’da, Müslümanın ahlak anlayışında en önemli bir tanesi olarak yer alır. Böylece doğruluğun hâkim olduğu toplumlarda, maddi ve manevi sömürülere, haksız kazanca, zulümlere ve bu gibi davranışların sebep olduğu aşırı düzeyde yoksulluğa az rastlanılır. Doğruluğun yüceliğini ortaya koyan birçok ayet ve hadislere rastlamak mümkündür. Bir sahabe, Hz. Peygamber (s.a.s) e: “Ya Rasulullah! Bana İslam hakkında öyle bir söz söyle ki, bu hususta senden başkasına bir şey sormaya gerek duymayayım” dedi. Rasulullah (s.a.s): “Allah’a iman ettim, de. Sonra dosdoğru ol” buyurdu”435 O nedenle doğruluk, Allah’ın Resulune göndermiş olduğu öğretilerin yaşanmasıyla ortaya çıkar. Keza Yüce Allah, Peygamberimiz’in şahsında bütün Müslümanlara şöyle buyuruyor: ير ٌ ص َ فَا ْست َ ِق ْم َك َما أ ُ ِم ْرٍَ َو َمن ت ِ َاب َم َعكَ َوَلَ ت َْطغ َْواْ ِإنَّهُ ِب َما تَ ْع َملُونَ َب 433 Hud, 11/112. Tevbe, 9/119. 435 Müslim, İmân, 62. 434 77 “Sen, beraberindeki tövbe edenlerle birlikte emrolunduğun gibi dosdoğru ol. Aşırı gitmeyin, doğrusu Allah yaptıklarınızı görür.”436 Başka bir ayette de Kur’an, şöyle buyurmaktadır: َّ صلِحْ لَ ُك ْم أ َ ْع َمالَ ُك ْم َويَ ْغ ِف ْر لَ ُك ْم ذُنُوبَ ُك ْم َو َمن ي ُِط ْع َّ يَا أَيُّ َها الَّذِينَ آ َمنُوا اتَّقُوا َسولَهُ فَقَدْ فَاز ُ اَّللَ َو َر ْ ُسدِيدًا ي َ اَّللَ َوقُولُوا قَ ْو ًَل فَ ْو ًزا َع ِظي ًما “Ey iman edenler! Allah’a karşı gelmekten sakının ve doğru söz söyleyin ki, Allah sizin işlerinizi düzeltsin ve günahlarınızı bağışlasın. Kim Allah’a ve Resulüne itaat ederse, muhakkak büyük bir başarıya ulaşmıştır.” 437 Bu ayette, İnananların her işlerinde, doğru olmaları gerektiği vurgulanmaktadır. Doğruluğun zıddı olan yalan söyleyenler, ahirette mutlaka cezasını çekeceklerini şu ayet ile bildirmektedir. َّ َويَ ْو َم ْال ِقيَا َم ِة ت ََرى الَّذِينَ َكذَبُواْ َعلَى َْس فِي ََ َهنَّ َم َمثْ ًوى ِل ْل ُمت َكَبِ ِرين َ اَّللِ ُو َُو ُه ُهم ُّمس َْوََّة ٌ أَلَي “Kıyamet günü Allah’a karşı yalan söyleyenleri görürsün, yüzleri kapkara kesilmiştir. Büyüklük taslayanlar için cehennemde bir yer mi yok?”438 Bu bağlamda başka bir ayette; َّ ٍ ُص ُّر ُم ْست َ ْك ِب ًرا َكأَن َّل ْم َي ْس َم ْع َها فَ َبش ِْرهُ ِب َعذَاب أَ ِليم ِ َو ْي ٌل ِل ُك ِل أَفَّاك أ َ ِثيم َي ْس َم ُع آ َيا ِ اَّللِ تُتْلَى َعلَ ْي ِه ث ُ َّم ي “Her günahkâr yalancının vay haline! Kendisine Allah’ın ayetlerinin okunduğunu işitir de, sonra büyüklük taslayarak sanki onları hiç duymamış gibi direnir. İşte onu elem dolu bir azap ile müjdele.”439 yalancıların uğrayacağı azabı beyan edilmektedir. Doğruluk, Allah'ın sıfatlarındandır: صدَ َُ ِمنَ اَّللِ َحدِيث ًا ْ َْب فِي ِه َو َم ْن أ َ اَّللُ َل إِلَهَ إَِلَّ ه َُو لَيَجْ َمعَ َّن ُك ْم إِلَى يَ ْو ِم ْال ِقيَا َم ِة َلَ َري “Allah’tan başka hiçbir ilah yoktur. And olsun, sizi kıyamet gününde mutlaka bir araya toplayacaktır. Allah’tan daha doğru söz söyleyen kimdir?” 440 436 Hud, 11/112. Ahzab, 33/70-71. 438 Zümer, 39/60 439 Casiye, 45/7-8. 440 Nisa, 4/87. 437 78 Doğrulukta, örnek alacağımız kişiler Peygamberlerdir: صدِيقًا نَّبِيًّا ِ َواذْ ُك ْر فِي ْال ِكت َا ِ َِيم إِنَّهُ َكان َ ب إِب َْراه “Kur’an’da İbrahim’i an. Şüphesiz ki o, sıddîk (özü sözü dosdoğru olan) bir peygamberdir.” buyurmuştur.441 Doğruluk, sağlıklı toplumun oluşumunda genelde insanların, özelde ise, Müslümanların bütün işlerinde lazım olan yüce bir erdemdir. Özellikle dünyanın her tarafında kabul gören mesleki etik ilkelerindendir. 1.1.2.12. Merhamet ()الرحمة Allah'ın en önemli vasıflarından birisi de merhamettir. Bu vasıflarının tezahürü olan ve inananların her zaman kullandığı besmelenin içerisinde yer alan ''Rahman'' ve ''Rahim'' adlarının isimlerinin yer alması, Allah'ın merhamet vasfının ne derece önemli olduğunu gösterir. Nitekim, Kur'an'ın vahyedilmesi, Peygamberlerin gönderilmesi, Allah'ın merhametinin tecellisidir. Çünkü Allah'ın rahmeti her şeyi kuşatmıştır: ْ َصيبُ بِ ِه َم ْن أَشَاء َو َرحْ َمتِي َو ِسع ت ِ سنَةً َو ِفي ِ ُ اآلخ َرةِ إِنَّا ُهدْنَا إِلَيْكَ قَا َل َعذَابِي أ َ َوا ْكتُبْ لَنَا فِي َه ِذ ِه الدُّ ْنيَا َح َّ َسأ َ ْكتُبُ َها ِللَّذِينَ يَتَّقُونَ َويُؤْ تُون َ ُك َّل َالزكَاة َ َوا َّلذِينَ هُم ِبآيَاتِنَا يُؤْ ِمنُون َ َش ْيء ف “Bizim için bu dünyada da bir iyilik yaz, ahirette de. Çünkü biz sana varan doğru yola yöneldik.” Allah, şöyle dedi: “Azabım var ya, dilediğim kimseyi ona uğratırım. Rahmetim ise her şeyi kapsamıştır. Onu, bana karşı gelmekten sakınanlara, zekâtı verenlere ve âyetlerimize inananlara yazacağım.”442 Ayrıca O, merhametlilerin en merhametlisidir. 443ve merhamet edenlerin en hayırlısıdır.444 Allah'ın merhametinin büyüklüğünü, Hz. Peygamber (s.a.s), in şu hadisinde şöyle ifade edilmektedir: "Allah merhametini yüz parçaya ayırdı, doksan dokuz parçasını kendi yanında tuttu, bir parçasını yeryüzüne indirdi. İşte bu bir parça rahmet 441 Meryem, 19/41. A'raf, 7/156. 443 A'raf, 7/151. 444 Mü'min, 23/109. 442 79 sebebiyle yaratıklar birbirine merhamet eder. Hatta yavrulu hayvan, bir tarafını incitir endişesiyle ayağını yavrusundan sakınır" 445 Yine Kur'an, âlemlere rahmet olarak gönderildiğini Allah, şu ayetinde beyan etmektedir: َس ْلنَاكَ ِإ ََّل َرحْ َمةً ِل ْل َعالَ ِمين َ َو َما أ َ ْر ‘(Ey Muhammed!) Seni ancak âlemlere rahmet olarak gönderdik.’446Allah'ın rahmeti sayesinde insanlara yumuşak davrandığını447 belirttiği Hz. Peygamber (s.a.s)'in bu özelliğini şöyle açıklar: "Ey mü'minler! And olsun ki, içinizden size sıkıntıya uğramanız kendisine ağır gelen, size düşkün, mü'minlere şefkatli ve merhametli bir peygamber gelmiştir"448 Merhamet, aynı zamanda inananların en önemli özelliklerindendir. O nedenle Kur'an, Allah'a inanan insanların birbirlerine karşı çok merhametli olduklarını ifade eder.449 Başka bir ayette de,"Sonra inanıp birbirlerine sabır tavsiye edenlerden, merhametli olmayı tavsiye edenlerden olmaktır"450 buyrulmaktadır. Merhamet, Allah'ın bütün yaratıklarına karşı sergilenmesi gerektiğini muhtelif hadislerde rastlamaktayız. Nitekim bir hadislerinde: "Merhamet etmeyene merhamet edilmez" 451 buyurmuştur. Başka bir hadiste ise: "İnsanlara merhamet etmeyen kimseye de Allah merhamet etmez" 452 "Siz yerdekilere merhamet edin ki göktekiler (Allah ve melekler) de size merhamet etsin"453 beyanında merhamet, tüm yaratıkları içine alacak kadar geniş kapsamlı olduğu anlaşılmaktadır. 1.1.3. Yoksulluğun Oluşumunu İfade Eden Kavramlar Herkes tarafından bilinen bir gerçek var ki o da, yoksulluğun bir kader olmadığıdır.454 Ancak her insanın varlıklı bir ailede dünyaya gelmesi realite olarak 445 Buhari, Edeb, 19, Müslim, Tevbe, 17. Enbiya, 21/107. 447 Âl-i İmran, 3/159. 448 Tevbe, 9/128. 449 Fetih, 48/29. 450 Beled, 90/17. 451 Buhari, Edeb, 18.a 452 Müslim, Fezail, 66. 453 Ebu Davud, Edeb, 58; Tirmizi, Birr, 16. 454 İslam tarihinde insan iradesini ortadan kaldıran, kaderi merkez alan görüşün mensuplarına Cebriyye denilmiştir. Bu ekolun kurucusu Cehm b. Safvan’a izafeten Cehmiyye, insan iradesini inkâr ettiklerinden 446 80 mümkün olmadığı gibi, daha önce de anlatıldığı gibi, çalışıp kazanma becerilerini sergilemede zekâ, kabiliyet ve aktivite olarak da insanlar farklı yaratılmış; edindikleri bilgi, buldukları ortam ve imkânlar hiçbir zaman aynı ve eşit olmamıştır. Bu da tarihin her döneminde ve her toplumda şöyle ya da böyle yoksul insanların mevcudiyetini kaçınılmaz kılmıştır. Dolayısıyla, yoksulluk alanında verilecek mücadele şüphesiz hayat sınavının bir parçası olacaktır. Bu yüzden, insanlık tarihi boyunca yoksulluk probleminin çozümü ile yönetimler ve ideolojilerin yanı sıra, bütün dinler ve ahlâkî öğretiler de ilgilenmiş, sorunun çözümü için değişik yöntemler geliştirmişlerdir. Bu sebeple Kur’ân, yoksulluğun oluşumuna katkı sağlayan kavramlar diye katagorize ettiğimiz vasıflara dikkat çekmekte ve insanların bu vasıflardan uzak durması gerektiğini vurgulamaktadır. 1.1.3.1. el-İsrâf ()اإل سراف Yoksulluğun önlenmesi çerçevesinde İslamiyet’in almış olduğu tedbir arasında “fertsel ve toplumsal alanda isrâfı önlemek” öğretisinin insanların bilmesi gerektiği çabası vardır. ''İsrâf'' kavramı, “S-R-F” kökünden türemiştir. Bu kavramın sülasi masdarı olan “serefun” kelimesi,“cahillik, hata, tutkunluk ve düşkünlük” anlamlarına gelir.455 Ayrıca Taberî, pintilik ve cimrilikte olan isrâfın,“serifun” kelimesi ile ifade edileceğini, bununla birlikte aşırı harcama anlamında ise,“isrâfun” lafzının kullanılacağını söylemektedir.456 dolayı Cebriyye adıyla da anılmışlardır. Bkz. Abdulkahir b.Tahir b.Muhammed et-Temime el-Bağdâdî, el-Fark Beyne’l-Fırak, Beyrut1994, s.194; Cemaleddin el-Kasımî, Tarihu’l-Cehmiyye ve’l-Mu’tezile, Beyrut 1985, s. 9; Şerafeddin Gölcük, Cehmiyye., DİA Yayınları, İstanbul 1993, VII, 236. Buna göre Yoksulluk, kendisinden kurtulması istenen bir şer, çözümlenmesi gereken bir afet olsa da, bunun bir çaresinin olmadığını ve bunun Allah tarafından kula takdir edilmiş bir durum olduğuna inanırlar. Bu sebeple, Mutlak Kudret’e öyle bir anlam yüklerler ki, bu kudret keyfi olarak her şeyi yapar. Bkz. Nadim Macit, Eylem Değişim İlişkisinin Teolojik Yorumu, Samsun, 2000, s. 307. Ayrıca Emevi yöneticilerin yaptıkları zulümleri, fiilleri ile kader arasında yakın ilişki kurarak, bunun; ‘Allah’ın bir kaderi’ olduğu görüşüne karşı, son Sahabe döneminde Ebû Zerr el-Gıfari’nin olayı ve onlara karşı aldığı tavrı oldukça manidardır. Şöyle ki: Ebû Zerr, Şam’a yaptığı yolculuk esnasında, Emevilerin, Müslümanların mallarını bolluk ve sefahat içerisinde harcadıklarını ve çarçur ettiklerini görmüş, buna itiraz edince, Emevilerin; “Mal Allah’ın Malıdır’ sözlerine karşılık Ebû Zerr, bu fikre şiddetle karşı gelmiş ve ‘mal Müslümanların malıdır’ tezini ortaya atmıştır. Emevi yöneticileri ise, bu teze karşılık mutlak cebr anlayışını öne sürerek ve ‘Beytu’l-Mal’ı ellerinde bulundurmanın ilahi kaderin bir tecellisi olduğunu söylemişlerdir. Geniş bilgi için bkz. el-Kasımî, s. 318. 455 Halil b. Ahmed, s. 433; İbn Fâris, s. 513. 456 et-Taberî, III, 595- 596. 81 Ebû Bekr er- Râzî'ye göre bu kavram; aç gözlülük, tamah ve hırs anlamlarına gelmektedir.457 Bir başka ifadeyle, haddi aşmak, hata etmek, kasti aşmak, yanılmak, bilememek, gaflete düşmek, boşa harcamak, cehalet, aşırı sevgi, hırs, tamah, aç gözlülük, düşkünlük, tiryakilik, aşırılık manalarına gelen seref mastarının bir türevidir. İnanç, söz ve davranış gibi maddî-manevî her türlü aşırılığı ifade etmekle beraber, mal veya imkânların meşru olmayan amaç ve ölçülerde saçılıp savrulmasını dile getirmek için kullanımı daha yaygındır.458 Kallek, ''isrâf'' kavramının Kur’ân’daki kullanımlarını dört ana maddede toplamış ve şöyle sıralamıştır:“1- İsrâf kavramı, şirk, zulüm, i’tida anlamlarını içerir. A’râf 7/81, Yunus 10/12-82, Şuarâ 26/151, Tâhâ 121/127.ayetlerde bu anlamları görmekteyiz. 2- Bir kişinin isyankârlık yolunu tutarak büyük günahları işlemesi de isrâf kavramıyla anlatılmaktadır. Bunun örneğini Zümer 39/53.ayetinde görmekteyiz: “De ki; ey nefislerine karşı aşırı giden kullarım! Allah’ın rahmetinden umut kesmeyin.” 3İsrâf, bazı ayetlerde de Allah’ın helal kıldığı nimetleri haram sayma veya masum bir insanın haksız yere öldürülmesi gibi dinin hükümlerine muhalafet etme anlamında kullanılmaktadır. Bunların örneğini de, En’am 6/141, A’raf 7/31, İsrâ 17/33.ayetlerinde görmekteyiz.4- Bazı ayetlerde de isrâf lafzı, kişinin kendine ait veya sorumluluğu altındaki malve imkânları gereksiz yere harcamasını ifade eder ki, Nîsa 4/6, Furkan 25/67.ayetlerinde buna değinilmektedir.”459 “Onlar, harcadıklarında ne isrâf ne de cimrilik edenlerdir. Onların harcamaları, bu ikisi arası dengeli bir harcamadır.”460 Elmalılı, ayetin tefsîrini yaparken, isrâfın tanımını şöyle yapmaktadır: “İsrâf, hergangi bir şeyde haddini aşmaktır. İnfakta isrâf da, harcamada haddini aşırmaktır. Masraf ya bir zaruret veya bir ihtiyaç veya bir güzellik için yapılır. Zaruri olan masraf yapılmayınca yaşamak mümkün olmaz; mesela ölmeyecek kadar yemek bir zarurettir. İhtiyaç duyulan masraf yapılmazsa güçlük çekilir; mesela doyacak kadar yemek, ihtiyaçtır. Güzelleştirme için yapılacak masraf yapılmazsa, güzel olmaz; hoş yemek gibi. Ferdin ve toplumun kendi kazancına göre bu derecelerden bir sınırı vardır. Şu halde ne zaruret, ne ihtiyaç ve ne de güzellik için 457 Muhammed b. Ebi Bekr b. Abdulkadir er-Râzî, Muhtaru’s-Sıhah, Dâru’l-Marife, Beyrut 1426/2005, s. 270. 458 İbn Manzûr, IX, 148-150; el-Isfehânî, s. 337-338. 459 Cengiz Kallek, DİA, ‘‘srf’’ Mad. , XXIII, 179. 460 Furkan, 25/67. 82 olmayan, faydasız, zararlı, meşru olmayan yönlere yapılan harcama, herkes için bir isrâf olduğu gibi, insanların ihtiyacı karşısında fazla yiyip içmek de güzel değil, isrâf sınırına girmiş olur. İyilik ve yarar sağlayan şeylere harcamak ise boşa harcamak değil, üretmek olacağından isrâf olmaz. Rahmân’ın kulları faydasız, hayırsız yere sarfetmezler. Hakkını da kısmazlar ikisi arası denk olur. İşte iktisat denilen de budur. İstiva (denk olma)dan seva (eşit) olduğu gibi, istikamet (doğru hareket)den kavam (kıvam) iki ucun denk gelmesidir ki muvazene (denge) dahi deriz.”461 İmam Râzî, Furkan suresinin 63. ayetinden başlayarak zikredilen vasıfları dokuz sınıfa ayırdıktan sonra, ''isrâf'' ile ilgili 67. ayeti, beşinci kategoride ele alarak değerlendirmesini şöyle yapmıştır: “Bil ki Cenab-ı Hak, bu kulları şu dokuz çeşit sıfatla tavsif etmiştir…5. Sıfat: Harcamada itidal: Beşinci sıfat, Cenâb-ı Hakk’ın “Onlar ki, harcadıkları vakit ne isrâf ederler, ne de cimrilik yaparlar, ikisi arasında ortalama hareket ederler” ayetinin ifade ettiği husustur… İsrâf ise, harcamada haddi, ölçüyü aşmaktır.”462 İbn Kesîr’de, İmam Râzî gibi ayetler (63.ve 67.)’in tefsîrini birbirleriyle bağlantılı yaparak şöyle demiştir: “Onlar ki; infâk ettikleri zaman, ne isrâf ederler, ne de cimrilik, ikisi arasında orta bir yol(kanaatkâr olmak)463 tutarlar. Onlar, ihtiyacın üzerinde sarf edecek kadar harcamalarında müsrif, ailelerinin haklarında kısıntı yapıp, onlara yeterli olanını vermeyecek kadar da cimri değildirler. Bilakis adaletle, orta yolu ta’kîb eden hayırlı kimselerdir. İşlerin en hayırlısı ise orta halli olanıdır; ne biri (isrâf hali) ne de öteki (cimrilik hali) değildir. İşte onlar ikisi arasında orta bir yol tutarlar. Nitekim başka bir ayette şöyle buyruluyor: “Ve elini boynuna bağlı kılma, onu büsbütün de açıp durma. Yoksa kaybedenlerden ve kınananlardan olursun.”464 Allah Rasûlü (s.a.s.) şöyle buyurmuştur: “Zenginlikte orta yolu tutmak, fakîrlikte orta yolu tutmak, ibâdette orta yolu tutmak ne güzeldir. Hasan el-Basrî de: Allah yoluna yapılan harcama isrâf değildir, demiştir.”465 461 Elmalılı, VII, 2965. er-Râzî, XVII, 279. 463 Bkz. İbrahîm, 14/14; Buhârî, Rikâk 15; Müslim, Zekât, 120; Tirmizî, Zühd, 40; Mehmet Doğan, Büyük Türkçe Sözlük, İz Yayınları, İstanbul 1996, s. 594; Mustafa Çağrıcı, DİA, XXIV, TDV Yayınları, İstanbul 2001, s. 289. 464 İsrâ, 17/29. 465 İbn Kesîr, VII. S. 201. 462 83 Yüce Allah, “insan ise; Rabb'i, onu deneyip de kendisine ikrâmda bulunduğunda, ona bol bol nimetler verdiğinde, “Rabbim bana ikrâm etti” der. Ama onu deneyip rızkını daraltınca da, “Rabbim beni aşağıladı”466 der. Bir başka ifadeyle, insanoğlunun doyumsuz bir varlık olduğu anlaşılmaktadır.467 Dolayısıyla insanın bu nahoş duygulardan kurtulması için sürekli eğitilmesi gerekir. Yoksa Diğer bazı ayetlerde helâl kılınmış nimetlerin haram sayılması468 veya suçsuz bir kimsenin haksız yere öldürülmesi469 gibi çok ağır günahlara sürüklenebilmektedir. Yine, “…Yiyin için fakat isrâf etmeyin, çünkü Allah müsrifleri sevmez.”470 Ayeti, insanın temel gereksinim mallarını tüketirken aşırıya kaçınılmaması gerektiği yanında aşırı kısmamakta emredilmektedir. Nitekim bu olguyu destekleyen bir hadiste peygamberimiz, şöyle buyurmuştur:“(Her işte) orta bir yol izleyin, orta bir yol izleyin ki, hedefe ulaşabilesiniz” 471 Yani ibadetlerde, hayır yapmakta orta yolu takip etmek tavsiye edilmektedir472 ''Örneğin; Hz. Peygamber, Muaz b. Cebel’in malının tamamını tasadduk etme teklifini kabul etmemiş,473 daha çok ibadet yapmak amacıyla yeme, içme ve aile içi günlük aktivitelerini asgari düzeye indirmek isteyenlere de sıcak bakmamıştır.474 Aynı şekilde, bir seferberlik esnasında Hz. Ebû Bekr’in, ailesine hiçbir şey bırakmadan nakdî varlığının tamamını ortaya koyması475 olağanüstü durumlara mahsus bir istisna olarak değerlendirilmektedir. Böyle hallerde dinin, nefsin ve neslin korunması malın muhafazasının önüne geçer.476Ancak, Hz. Peygamber’in dağ gibi altını olsa onu Allah yolunda harcamayı temenni ettiğini477 ileri sürerek ibadet ve hayırda ileri gitmenin isrâf sayılmayacağını savunanlar da olmuştur.478 Çünkü iyilik ve yarar sağlayan yerlere yapılan harcamaların sonuçta, insanlara faydasının dokunacağı bilinen bir 466 Fecr, 89/15,16. A’râf, 7/81; Yûnus, 10/83; Şuarâ, 26/151-152; Yâsîn, 36/19. 468 En’âm, 6/141; A’râf 7/81. 469 İsrâ, 17/33. 470 A’râf, 7/31. 471 Buhârî, Rikâk, 18; Ahmed b. Hanbel, II, 514, 537; İbn Manzûr, IX, 148; Elmalılı, V, 3613. 472 Müslim, Sıyam, 193; İbn Hacer el-Askalanî, Fethu’l-Bârî bi Şerhi Sahîhi’l-Buhâri, Beyrut 1988, I, 78. 473 Buhârî, Vesâyâ 2; Müslim, Vesâyâ 7-8; Ebû Dâvûd, Zekât, 39. 474 Ağrman, s. 34. 475 Ebû Davûd, Zekât 39; Tirmizî, Menâkıb, 13. 476 Daha geniş bilgi için Bkz. Kallek, DİA, İstanbul 2001, XXIII, 179-180. 477 Buhârî, Fedâilü’s-sahâbe, 6, Temennî, 2, Zekât, 4; Müslim, Münâfîkîn 52, Zekât 31, Fedâilü’sSahâbe, 221, 222; İbn Mâce, Mukaddime 10, Zekât 3-9. 478 Kallek, DİA, XXIII, 179. 467 84 gerçektir. Nitekim bu tutum ve davranışlar çizgisinde, Allah’ın sevgili kullarının bazı hasletleri, Peygamberimiz tarafından övülmüştür. Bu sebepten ötürü olacak ki, ideal ölçüler çerçevesinde yapılan her harcama isrâfın dışındadır. Bunun ölçüsü, harcamayı yaparken kime ve ne oranda yapılacağını bilip ona göre yapmak; harcamada, yararlı olmayı esas almaktır.''479 İsraf ile alakalı bir ayette, “Yakınına, düşküne, yolcuya hakkını ver; elindekileri saçıp savurma. Saçıp savuranlar, şüphesiz şeytanlarla kardeş olmuş olurlar; şeytan ise Rabbine karşı pek nankördür.”480 Buyurmakla, Müslüman olarak üzerine düşen mükellefiyetleri yerine getirmek için verilen mallar isrâf değildir. “Bu iki karşıt kutup (ifrat ve tefrit) arasında ölçülü bir tutum benimserler.”481 Ayetinde, Müslümanın bütün işlerinde, aşırılığa kaçmadan ve çok zorlanmadan, bu ikisi arasında vasat bir yolu tatbik etmesi vardır. Kuşkusuz, aşırıya kaçmadan, zaman israfına düşmeden, makul ölçüler çerçevesinde teknoloji aletlerinden çeşitli vesilelerle yararlanmak, kanaatimizce israf değildir. Bu tanımlamaya lüks harcama ve aşırıya kaçma girmemektedir. Nitekim Kur’ân-ı Kerîm, tarih boyunca lüks ve rahat bir hayat sürüp şımaran toplumların kendilerini helâke sürükledikleri gibi onlara uyanları da aynı âkıbete sürüklediklerinden bahseder.482 Çünkü Müslüman, hayatının her devresinde, gerek davranış gerek fiiliyyat gerekse tutumlarında her zaman meşru ölçüler dahilinde hareket etme sorumluluğu vardır. Özellikle elindeki fazla malı, yoksullara, ihtiyaçlılara ve muhtaçlara harcayıp hesabı geçe varken, sırf nefsinin tatminine yönelik harcama yapıp lükse düşkün olmak, İslam'da yasaklanmıştır. Bu konuda Pegamberin hadisi, bizim için delildir. Şöyle buyurmaktadır: “Altın ve ipek ümmetimin kadınlarına helâl, erkeklerine haram 483 kılındı.” Ayrıca insanın kendi sağlığına dikkat etmemesi de büyük bir suçtur.484 479 Ağrman, s. 34. İsrâ 17/26-27. 481 Furkan 25/67. 482 Kasas, 28/76, 81, 82. 483 Buhârî, Libâs, 30; Tirmizî, Libâs, 1, 2; Neseî, Zînet, 40; İbn Mâce, Libâs, 19. 484 Buhârî, Rikâk, 1; Tirmizî, Zühd, 1; İbn Mâce, Zühd, 15; Dârimî, Rikâk, 2; Ahmed b. Hanbel, I, 258, 344. 480 85 Yine İslam, insanın hervaktinin değerli olduğu, boşa yaratılmadığını şu ayette bildirmektedir: َأَفَ َح ِس ْبت ُ ْم أَنَّ َما َخلَ ْقنَا ُك ْم َع َبثًا َوأَنَّ ُك ْم ِإلَ ْينَا ََل ت ُ ْر ََعُون “Bizim sizi boşuna yarattığımızı ve tekrar huzurumuza döndürülüp hesap vermeyeceğinizi mi sandınız?” 485 çıkması gereksiz için, zmanını Ayette, insanoğlunun çekileceği hesabtan başarıyla şeyler dışında iyi değerlendirmesi gerektiğianlaşılmaktadır. Yine Yüce Allah, Kur'an'da, sureye zamanın bir kısmına yemin ederek başlamıştır: ..ص ِر ْ َو ْال َع ''Asra yemin olsun...''486 Şayet insan, zamanını; surenin geri kalan ayetlerinde geçen, iman etmekle, salih amel işlemekle ve birbirlerine hakkı ve sabrı tavsiye etmekle geçirmezse, zamanını israf etmiş olur. Dolayısıyla yukarıda geçen ayette bahsedilen imtihanı başarmamış olur. 1.1.3.2. el-Katr ()ال ق تر Arapçada “Katr” sözcüğü, insanın, kendisine ve mahiyeti altındakilere karşı cimrilik halidir.”487 Kur’an’da bu kelime şu şekilde geçmektedir: “O mü’minlerin yüzlerini (kıyamet günü) ne bir kararma ne de bir aşağılanma gölgelemeyecektir.”488 Ayrıca: Katr kelimesinin çok değişik manalarda kullanılmıştır: Bunlardan birkaçına örnek verecek olursak:“İnsanının yüzündeki beliren üzüntü halidir.’’ Yine Kırlarda ve geniş alanlarda avcılık yapan avcıların kulübesi küçük ve dar olur. İşte bu dar ve küçük olan kulübeye de “kutretun” denilir.489 “Ucunda demir olmayan oka da 485 el-Mü’minûn, 23/115. Asr, 103/1. 487 Ferrâ, II, 272; İbn Fâris, s. 873. 488 Yunus, 10/26. 489 İbn Fâris, s. 874. 486 86 ‘kitretun’ denilir.”490 Başkasına ve kendi nefsine karşı sıkı, cimri davranan k ş “” تور vasfı ile öne çıkar. Araplar bu kavramla cimriliği kastederler.491 İsrâ yüzüncü ayette de: “Ey Peygamber! De ki: Eğer siz Rabbimin rızık hazinelerine sahip olsaydınız bile yine tükenmesinden korkar, cimrilik ederdiniz. Doğrusu insan çok cimridir.” Ayetin son cümlesi, “doğrusu insan çok cimridir” ifadesiyle bitmektedir. Yahya b. Sellam (ö. 200) ve Kurtûbî, Hasan el-Basrî’ye dayanarak ayette zikredilen cimri kimselerin müşrikler olduğunu söylemektedirler.492 Râzî de, “”ل وأن تم ت م ل كون, “Şayet siz sahip olsaydınız” ifadesiyle müşriklerin, inanmayanların kastedildiğini ve inanmayanların, bu cimrilik sıfatıyla öne çıktıklarını söylemektedir.493 Fîrûzâbâdî de, ayetteki,“el-insan” kelimesinden kastedilenin kâfirler olduğu494 şeklinde bir yorum yapmıştır. Başka bir yorum da şöyle yapılmıştır: “Ayet, ‘kul’ emri ve ‘entüm’ zamiriyle başlıyor. Bu ifadeler, bu ayetin kendinden önceki ayetlerle bağlantısının bulunduğuna delalet eder. Kâfirlerin ortaya koyduğu bir soruya meydan okuyarak cevap vermekte, onların Peygamber ve ahiret gününü yalanlayarak dünya nimetlerinden ve süslerinden yararlandıkları söylenmektedir. Ayet, insan karakterinden birine temas etmektedir. O da tükenir korkusuyla elindekini tutup harcamamasıdır.”495 Hâzin der ki: “İnsanlar içinde cömert olanları da vardır, öyleyse niçin bu ayette cimrilik vasfı öne çıktı dersen ben derim ki: İnsan aslında cimridir. Zira insan; muhtaç olan, ihtiyaç sahibi bir varlık olarak yaratılmıştır. Muhtaç olan, ihtiyaçlarının giderilmesi için malı hep yanında tutar. Ancak harici sebepler vesilesiyle cömertlik yapar.”496 Hâzin, bu yorumuyla ayetin ifadesinin “âmm” olduğunu, hem mü’minleri hem de kâfirleri kapsadığını ifade etmiştir. Mevdûdî ve Kutup ise, bu ayette cimrilik vasfı ile vasıflanan kişiler, Hz. Peygamber(s.a.s.)’den birçok mucize getirmesini isteyen Mekke müşrikleridir497 yorumunu yapmışlardır. 490 İbn Fâris, s. 874. Yahya b. Sellâm, I, 165. 492 Yahya b. Sellâm, I, 165; el-Kurtûbî, X, 292. 493 er-Râzî, XXI, 63. 494 Firuzâbâdî, IV, 74. 495 Derveze, II, 382-383. 496 el- Hâzîn, IV, 74. 497 Kutup, IV, 251-253; Mevdûdî, III, 141. 491 87 Bu yorumlardan şu sonucu çıkarabiliriz: 1-Cimri olan kişiler, ayette “entum” zamiriyle kast olunan Mekke müşrikleri, yani inanmayanlardır. 2- Ayetin son cümlesinin umumi olduğu, buna göre inanan ve inanmayan bütün insanları kapsadığıdır. Izutsu, İsrâ yüzüncü ayetin sonunda yer alan “katûr” lafzını, “hasis” kavramıyla yorumlamış, bununla eli sıkı yahut cimri anlamını kastetmiştir.498“Katûr” kavramının, Furkan 67. ayetinde geçen ve muzari olarak kullanılan “yakturu” kelimesi bunun zıddı olan, “isrâf” lafzına dikkat çeker ve der ki: “… Ne çarçur ederler (yüsrifü) ne de eli sıkılık (yaktüru), onlar her zaman iki uç arasındaki değişmeyen orta yolu izlerler.” Buradan “katr” ın aşırı harcamadan başlayarak, harcamanın giderek azaldığı, yani cimriliğin son derecesini temsil ettiği belli olmaktadır.499 İsrâ suresinin 26. ayetinde, “Yakınlara, miskînlere ve yolcuya hakkını ver ve elindekini amaçsız bir biçimde saçıp savurma!” emrine dikkat çeken Kur’ân, incelemeye çalıştığımız İsrâ yüzüncü ayette de infâk etmekten kaçınanlara vurgu yapmıştır. Elindeki mal ne kadar çok olsa da onu yanında tutup onu başkalarına, özellikle ihtiyaç sahiplerine vermekten imtina eden insan tipini öne çıkarmakta ve insanın cimriliğine vurgu yapmaktadır. 90. ayetle 100. ayet arasındaki anlam bütünlüğü dikkate alındığında, cimrilik vasfının ilk planda kâfirlere ait bir özellik olduğu göze çarpmaktadır. Ayrıca, kâfirlerin infâk etmekten kaçınıp cimri davrandıkları, Yasin suresi’nin 47. ayeti, Fussilet Suresi’nin 7. ayetinde zikredilmektedir. Münafıkların cimriliğine de Tevbe suresi’nin 67. ayetinde temas edilmektedir. Kur’ân tarafından zemmedilen cimrilik insanın dünyasında bulunan ve ondan ayrılmayan bir haslettir. M. Esed’in dediği gibi, “İnsan tabiatı icabı maddî, dünyevi meta ve imkânlara bağımlı olduğundan insiyaki olarak onlara sıkı sıkı sarılma eğilimi gösterir.”500 Cimrilik hasleti, daha çok inanmayanların eylemlerinde öne çıkar. Onların kötü ahlâkî vasıfları anlatılırken cimri olduklarına da vurgu yapılır. İsrâ yüzüncü ayette de bu kötü vasfa dikkat çekilmiştir. Kur’ân, kâfirlerin öne çıkan bu kötü hasletlerini müminlere anlatır ve telmih yoluyla bazen de ta’riz yoluyla onları ikaz eder. İnananların cimri olmamaları gerektiğine işaret eder. Kendine, çoluk çocuğuna ve ihtiyaç sahiplerine harcama yaparken çok az vererek, tabiri caizse adeta 498 Izutsu, s. 121. Izutsu, s. 121. 500 Esed, II, 580. 499 88 koklatırcasına bir tavır sergilememeleri gerektiğine dikkatleri çeker. Zira “taktir” ve “katur” kavramının içinde, ihtiyaç sahibinin en küçük bir gereksinimini bile karşılamaz bir oranda vermek anlamı vardır.501 Böyle bir infâkı da Kur’ân, cimrilik olarak nitelemektedir. Mecburi vergi anlamındaki zekâtın temellerinin atıldığı son dönem Mekkî ayetlerinde, müminler uyarılmakta, cimrilikten uzak durmaları istenmektedir. Mala karşı insanın duyduğu doyumsuzluk tablosunu bu ayette görmekteyiz. Doyumsuzluğun en bariz örneğini de inanmayanların sergilediği tavırlardan öğreniyoruz. İnsanı yaratan Rabbi, onun mala karşı düşkünlüğünü de bilmektedir. İşte bu ayette insanın ne kadar malı da olsa onu vermekten, tasadduk etmekten kaçındığını görmekteyiz. Bu ihtirastan kurtulmanın tek yolu ise infâk ve tasadduk eylemini canlı tutmaktan geçmektedir. Zira insanı yaratan Allah, onun her türlü itaatsizliğine, nankörlüğüne rağmen nimetlerini bol bol vermektedir. Aynî ve nakdî çok az orandaki bir malı yoksula, akrabaya, yolcuya ve diğer ihtiyacı olanlara vermekle, Kur’ân’ın istediği ve övdüğü model toplumun gerçekleşmeyeceği, incelemeye çalıştığımız İsrâ yüzüncü ayetten anlaşılmaktadır. 1.1.3.3. et-Tebzîr ()ال ت بذي ر Kelime olarak ''tebzîr''; boş yere malını sarf etmek,502 serpmek, dağıtmak, isrâf etmek,503 lâyık olmayan yerlere malını sarf etmek gibi manalara gelir. Müfessirler ''isrâf'' ile ''tebzîr' 'i, müteradif yani eş anlamlı olarak değerlendirmişlerdir:504 Ancak, İbn Abbas ve İbn Mes'ud, tebzîri; ''haksız yere harcanan mal'' şeklinde yorumlar. Katade, ''Allah'a isyanda kullanılan mal'' derken, Mücahit ise, ''batıla harcanan mal'' diye tabir etmiştir.505 Yüce Allah: َّ إِ َّن ْال ُمبَذ ِِرينَ كَانُواْ إِ ْخ َوانَ ال.ِيرا َين َو َكان ِ َوآ َّ ٍ ذَا ْالقُ ْربَى َحقَّهُ َو ْال ِم ْسكِينَ َوابْنَ ال ِ َشي ً سبِي ِل َوَلَ تُبَذ ِْر ت َ ْبذ ِ ْا َ ش ْي َّ ال ورا ً ُطانُ ِل َر ِب ِه َكف “Akrabaya, düşkünlere, yolda kalan yolcuya haklarını ver. Olur, olmaz yere de elindeki malını saçıp savurma. Şüphesiz malını saçıp savuranlar, şeytanların 501 İbn Fâris, s. 873. er- Râzî, XIV, 456. 503 Ahmed b. Hanbel, III, 136; et-Taberi; V, 274; Elmalılı, VI, 5482. 504 er-Râzî, XIV, 456; et-Taberî; V, 274; Elmalılı, VI, 5482. 505 İbn Kesir, III, 661. 502 89 kardeşleridir. Şeytan ise her zaman, rabbinin nimetlerine karşı çok nankördür”506 buyurmaktadır. Bazı yerlerde, ''tebzîr'' kavramı, ''isrâf'' kavramının yerine kullanılmış olmasına rağmen, ''isrâf,'' ''tebzîr'' e göre daha umum anlam ifade eder. Bir başka ifadeyle ''tebzîr,'' malını gereksiz saçıp savurma anlamını taşırken, ''isrâf'' ise, her türlü aşırılığı ifade eder. Allah Teâlâ, anne babaya itaati emreden âyetten sonra, akrabaya, yoksullara ve yolda kalmışlara yardımda bulunulmasını emreder. Ve malların, Allanın emrettiği yolların dışında harcanarak isrâf edilmesini yasaklar. İsrâfın, şeytanın dostlarına yaraşır bir davranış olduğunu beyan ediyor.507 Böylece Müslümana, mallarını nereye ve nasıl harcayacağını öğretmiş olmaktadır. Enes b. Mâlik diyor ki: "Temim oğullarından bir adam gelip Resulullah’a şöyle dedi: “Ey Allanın Resulü, ben, çok malı olan, çoluk çocuğu bulunan ve gayr-i menkulü olan birisiyim. Bana, bunları nasıl harcayacağımı ve ne yapacağımı söyle." Resulullah şöyle buyurdu: "Şayet malın varsa zekâtını vereceksin. Zira zekât, seni temizleyen bir vasıtadır. Akrabana iyilikte bulunacaksın, dilencinin, komşunun ve yoksulun hakkını gözeteceksin." Adam: "Ey Allanın Resulü, bunu benim için biraz azalt." dedi. Resulullah da bunun üzerine; "akrabaya, düşküne, yolda kalan yolcuya hakkını ver. Olur, olmaz yere de elindeki malını saçıp savurma." âyetini okudu. Bunun üzerine adam: "Ey Allanın Resulü, zekâtı senin memuruna verirsem, Allaha ve Peygambere karşı onun sorumluluğundan kurtulabilirmiyim " dedi. Resulullah: "Evet, onu benim memuruma verirsen onun sorumluluğundan kurtulmuş olursun. Senin için ondan dolayı sevap ta vardır. Onu senden alan, onda herhangi bir değişiklik yapacak olursa onun günahı ona aittir." Buyurdu.508 Osman ibn Esved şöyle demiştir: "Ben, Mücâhid'le beraber, Kâbe´nin etrafındaki mescidleri dolaşıyordum. Derken, Mücâhid, başını kaldırıp bakarak "Şayet bir kimse, Allah yolunda, bu dağ kadar infâk edecek olsa, müsriflerden olmaz; ama Allah’a isyanın söz konusu olduğu tek bir dirhem harcayacak olsa, müşriklerden olur" dedi." Bir kimse, herhangi bir hayır hususunda çokça infakta bulundu da, ona, "israf etmenin hiçbir hayrı yoktur" denildiğinde o, "Hayırda israf olmaz!" diye cevap verdi. Abdullah 506 İsrâ,17/26-27. er-Râzî, XIV, 456. 508 er-Râzî, XIV, 457. 507 90 ibn Ömer´den şöyle dediği rivayet edilmiştir "Bir gün, Hz. Peygamber (s.a.s), abdest alan Sa'd'a uğradı da, "Ey Sa'd, bu israf ne!" buyurdu. Bunun üzerine Sa'd, "Ey Allah´ın Rasûlü, abdestte de israf var mıdır " deyince, Hz. Peygamber: "Evet, akan bir nehrin kıyısında abdest alıyor olsan dahi!., " buyurdu.509 Öyle anlaşılıyor ki Allah’ın bu yasaklarının hikmetinde, yarattığı mahlûkatın hakkını korumanın yanında, yoksullara ve muhtaç olanlara yardım etmeye teşvik yatmaktadır. 1.1.3.4. et-Teref ()ال ترف Arapça sözlükte, “Serveti bol olmak, Malı çok olmak, bolluk içinde yaşamak” anlamlarına gelen ''teref'' kökünden türeyen ''itrâf'' kelimesi, “nimetin azgınlığa ve isyana düşürmesi,510 nimet vermek, azgınlıkta ve isyanda ısrar etmek” anlamlarını ihtiva etmektedir.511 Bu kelime Kur’ân’da; يرا ً سقُواْ فِي َها فَ َح َّق َعلَ ْي َها ْالقَ ْو ُل فَدَ َّم ْرنَاهَا تَد ِْم َ ََوإِذَا أ َ َرَْنَا أَن نُّ ْهلِكَ قَ ْريَةً أ َ َم ْرنَا ُمتْ َرفِي َها فَف “Biz bir memleketi helâk etmek istediğimizde, onun refah içinde yaşayan şımarık elebaşlarına (mutrefiha) emrederiz de onlar orada kötülük işlerler. Böylece o memleket hakkındaki hükmümüz gerçekleşir de oranın altını üstüne getiririz.”512 Şeklinde geçerken, yasaklanan yollarla elde ettikleri malları, şımarıp azgınlaştırılan kesimler haline gelmelerine vesile olmuştur. 1.1.3.5. eş-Şuhh ve el-Buhl (ال بخل-)ال شح Arapçada ''Şuhh'' un sözlük anlamı, insanın kıskançlık ve cimrilik huyları manasına gelir. İnsanoğlunun hırs ve kıskançlıklarından dolayı sergilediği fiiliyatın adı da "buhl" dur.513 "Şuhh" ; sürekli tekrar eden cimri bir "buhl" diye tarif edilirken,514 Başka bir anlayışta ise, "buhl", insanın eli altındakileri kıskanması anlamına gelir. Bu kelime ile 509 er-Râzî, XIV, 457. el-Cevherî,“trf”, md., I, 63. 511 el-Isfehanî, s. 74; Fîrûzâbâdî, II, 360; Âsım Efendi, II, 730. 512 İsrâ, 17/16; Sebe, 34/34; Zuhrûf, 43/33. 513 Fîrûzâbâdî, III, 89; ez-Zebîdî, IX, 163. 510 91 anlam yakınlığı olan "şuhh" ise, hem kedisinin hemde başkalarının elindekini kıskanması diye tanımlanarak, iki kelime arasındaki farkı ortaya koymağa çalışmışlardır..515 Bütün bu tanımlamaların üzerine şöylede denilmiştir: "Şuhh, cimriliğin en şiddetli hali olmalıdır ." demiştir.516 Bu tanımlamalara göre, ''şuhh''; herhangi birinin malını, zulüm yoluyla yemek anlamına geldiği gibi, başkalarının malına göz dikme anlamı da çıkmaktadır. Keza, bu vasıflardaki insanlar, yoksullara kendi malından vermesi gereken miktarı vermeyip ellerinden tuttukları gibi, onların ellerindeki mallara da göz koyarlar. Kur'an'da: “…Kim nefsinin (mala olan) hırsından ve cimriliğinden korunursa işte muratlarına erenler onların da kendileridir”517 şekliyle geçerken, başka bir ayette ise; “Allah’ın (fazl ve kereminden) kendilerine verdiğini (infak etmekte) cimrilik edenler (sakın) bunun, kendileri için bir hayır olduğunu sanmasın(lar). Aksine bu, onlar için bir şerdir.”518 Buyurmuştur. Bu ayetlerin ışığında diyebiliriz ki, ''şuhh'' ve ''buhl'', insanın vermesi gereken malını vermemesi, yani cimrilik etmesi ve bununla birlikte, başkalarının malında gözünün olmasıdır. 1.1.3.6. el-İstiğnâ ()اإل س ت غ نى "kendi kendine yeterlilik" duygusunu taşıyıp başkasına muhtaç olmamak anlamına gelen ''istiğna'',519 zengin olmak anlamına gelen "ğınâ" kelimesinden türemiş bir kavramdır.520 Kur'ân'da 'istiğna'', 4 yerde geçmektedir. Birincisi: Yüce Allah ile alakalı bu ayette şöyle buyrulmaktadır: ٌ ي َح ِميد َّ اَّللُ َو َّ ٍ فَقَالُوا أَبَش ٌَر يَ ْهد ُو َننَا فَ َكفَ ُروا َوت ََولَّوا َّوا ْست َ ْغنَى ِ سلُ ُهم بِ ْالبَ ِينَا ُ ذَلِكَ بِأَنَّهُ كَانَت تَّأْتِي ِه ْم ُر ٌّ ِاَّللُ َغن ''Bu, peygamberlerinin, onlara apaçık mucizeler getirmeleri ve onların da, “(Bizim gibi) insanlar mı bizi doğru yola iletecekmiş?” deyip de inkâr etmeleri ve yüz çevirmeleri sebebiyledir. Allah da hiçbir şeye muhtaç olmadığını göstermiştir. Allah, 514 el-Isfehanî, s. 310. İbn Manzûr, IV, 421. 516 Alusî, V, 201. 517 Haşr, 59 /9. 518 Al-i İmrân, 3/180. 519 İbn Manzur, IV,325. 520 el-Isfehanî, s. 261. 515 92 her bakımdan sınırsız zengindir, övgüye lâyıktır.''521 Allah'ın, insanların amellerine ihtiyacının olmamasıdır İkincisi: أَن َّرآهُ ا ْست َ ْغنَى ''Kendini ihtiyaçtan uzak gördüğü için.''522 İnsanın kendini yeterli görmesi, büyüklenmesi, Allah'ın tarafından yaratıldığını unutması, Allah ve Peygambere iman etmeyip başkaldırıp azgınlaşmasıdır. Üçüncüsü: أ َ َّما َم ِن ا ْست َ ْغنَى ''Kendini muhtaç hissetmeyene gelince''523 Dördüncüsü ise; َوأَ َّما َمن َب ِخ َل َوا ْست َ ْغنَى ''kendini Allah’a muhtaç görmez''524 İstiğnanın zıddı, Allah'ın emir ve yasaklarını uygulayan Mü'minlerdir.525 Tarihten beri, bu özelliğe sahip idarecilerin, yöneticilerin birçok toplumlara zulüm yaptıkları bilinen gerçeklerdendir. Kur'an'da azgınlaşıp istiğna noktasında sembolleşen firavun’dur.526 1.1.3.7. Savaş ()الحرب Yine yaşadığımız bu asırda, dünyada vuku bulan işlerde toplumsal barış ve adaletten söz edilmemektedir. Aksine toplumlararasında her geçen gün, barış ve adalet olmadığından ortaya bin bir türlü sıkıntılar çıkmaktadır. Bu sıkıntıların en önemlisi de savaşlardır. Geçen yüzyıl ve bu asırda, insanlık tarihinde en kanlı çatışmaların yaşandığına küresel iletişim araçların vasıtalarıyla şahit olmaktayız. Savaşlar, işgaller, yağmalama ve haksız mal edinmeler, ana vatanlarından sürgünler v.b. gibi sebeplerden yoksul düşen insanlar, günlük ihtiyaçlarını karşılamaktan yoksun, yaşamını devam ettirecek yiyecek ve içeceği bulamayan yığınlar ve bundan dolayı hayata veda edenler; barış ve 521 Teğâbun, 64/6. Alak, 96/7. 523 Abese, 80/5. 524 Leyl, 92/8. 525 Abese, 80/8-9; Leyl, 92/5-6. 526 Naziât, 79/24. 522 93 adaletin tesis edilmemesinden dolayı bütün bu olumsuzlukların ortaya çıkmaktadır. Oysa İslâm, ahde ve akde bağlılığa azamî önem vermiştir: “Ahde bağlı kalın. Çünkü ahd bir sorumluluktur.” 527 1.1.3.8. Hırs ve Açgözlülük ()الطموح İnsanlar, bu dünyada, egosunu (benini) tatmin etmek ve makam, mevki, şöhret ve servet vb. gibi konuları elde etmek için bütün güçlerini bu noktada yoğunlaştırırlar. Gazâlî insandaki bu övülme isteğini uyandıran, onu harekete geçiren ilk şeyin makam ve mevki isteği olduğunu düşünmektedir. İnsan makam ve mevki sahibi olmak suretiyle diğer insanların kalbine nüfuz etmek ve böylece övülmek ister.528 Hırs, nefsin arzularını tatmin etme amacını taşıyan bir duygu olup insana hiçbir fayda sağlamamaktadır. Gazali'ye göre bu duygudan kurtulmanın yolu şöyledir: “İnsanın, dünyanın sonlu olduğunu ve ölümü düşünmesi, tavır ve hareketlerinde samimi olması ve insanlardan uzak bir yerde hayat sürmesi bu tedavi yöntemlerinden bazılarıdır.”529 İnsanların çeşitli sebeplerden dolayı kapılmış oldukları hırs ve açgözlülüklerinden dolayı riyakârlık ikiyüzlülük doğmaktadır. Bu vasıflarda insanı helake sürükleyen önemli hastalıklardan saymıştır. Kuşkusuz, insanların sadece Allah’ın rızasını hedefleyerek, ahiret yurdu için ihlasla çaba sarf etmelerini engelleyen nedenlerden biri, bütün işlerinde hırslı ve açgözlü davranmaları yatmaktadır. Oysa maddi imkânlar, mal ya da mevki insana ahiret hayatında hiçbir şey kazandırmaz. Allah Kuran’da, insanlar arasındaki üstünlüğün bulundukları makama ya da mevkiye göre değil, yalnızca takvaya göre olduğunu bildirmiştir: ُ اس ِإنَّا َخلَ ْقنَا ُكم ِمن ذَكَر َوأُنثَى َو ََعَ ْلنَا ُك ْم َّ اَّللِ أَتْقَا ُك ْم ِإ َّن َّ َارفُوا ِإ َّن أَ ْك َر َم ُك ْم ِعند ير ٌ ع ِلي ٌم َخ ِب َ َاَّلل ُ َّيَا أَيُّ َها الن َ شعُوبًا َوقَبَائِ َل ِلت َ َع “Ey insanlar, gerçekten, Biz sizi bir erkek ve bir dişiden yarattık ve birbirinizle tanışmanız için sizi halklar ve kabileler (şeklinde) kıldık. Şüphesiz, Allah Katında sizin 527 İsra, 17/34. Celal Büyük, Gazali’ye Göre İnsanı Helake Götüren Sebepler, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2006, s. 68-69. 529 Celal Büyük, , s.75. 528 94 en üstün (kerim) olanınız, (ırk ya da soyca değil) takvaca en ileride olanınızdır. Şüphesiz Allah, bilendir, haber alandır.”530 Hırs ve açgözlülüklerinden dolayı, ahiret yurdunu unutup, kendi menfaatlerinin peşine koşma inancı, İslam'ın öğretilerinden uzak yaşayan bireylere ait bir yanılgıdır. Buna mukabil ihlasla yaşamayı kabul eden müminler ise, asla bu tür yanılgılara kapılmazlar. Bu durum Kuran’da şu ayetle bildirilmiştir: “Size yasaklanan büyük günahlardan kaçınırsanız, sizin kusurlarınızı örteriz ve sizi ‘onurlu-üstün’ bir makama sokarız.”531 Bu ulvi mertebeye ulaşmak isteyen Müslüman’ın yapması gereken şey, aşağıdaki ayette hatırlatılan gerçeğin şuuruna varmasıdır: َّ ص َعد ُ ْال َك ِل ُم ال ٍ لَ ُه ْم ِ صا ِل ُح َي ْرفَعُهُ َوالَّ ِذينَ َي ْم ُك ُرونَ الس َِّيئ َا ْ َمن َكانَ ي ُِريد ُ ْال ِع َّزة َ فَ ِللَّ ِه ْال ِع َّزة ُ ََ ِمي ًعا ِإلَ ْي ِه َي َّ ط ِيبُ َو ْال َع َم ُل ال ُور َ ٌَعذَاب ُ شدِيدٌ َو َم ْك ُر أ ُ ْو َلئِكَ ه َُو َيب “Her kim şan ve şeref istiyorsa bilsin ki, şan ve şeref bütünüyle Allah’a aittir. Güzel sözler ancak O’na yükselir. Salih ameli de güzel sözler yükseltir. Kötülükleri tuzak yapanlar var ya, onlar için çetin bir azap vardır. İşte onların tuzağı boşa çıkar.”532 1.1.3.9. Zulüm ()الظلم Şüphesiz, Kur'ân'ın üzerinde durduğu ve önemsediği kavramlardan biri de zulümdür. Yüce Allah: ‘‘Ayetlerimiz hakkında (münasebetsizliğe) dalanları gördüğün zaman, onlar başka bir söze geçinceye kadar onlardan yüz çevir. Eğer şeytan sana (bunu) unutturursa, hatırladıktan sonra (hemen kalk), zalimler topluluğuyla oturma!’’ 533 Buyurmaktadır. Âlimler, zulüm’ü üç kategoride incelemişlerdir: Birincisi; insanların kendilerine zulmetmesidir. Bu konuda Kur’an’da birçok ayet mevcut olup bazıları mealen şöyledir: "Biz hiç bir peygamberi, Allah'ın izniyle itâat edilmekten başka bir amaçla göndermedik. Eğer onlar, kendilerine zulmettikleri 530 Hucurat, 49/13. Nisa, 4/31. 532 Fatır, 35/10. 533 En'âm, 6/68. 531 95 zaman sana gelseler, Allah'tan günahlarını bağışlamasını isteseler ve Resul de onların bağışlanmasını dileseydi, elbette Allah'ı affedici, merhametli bulurlardı."534 "(İnkâr edenler), ille kendilerine meleklerin gelmesini yahut Rabb'inin (azab) emrinin gelmesini mi bekliyorlar? Onlardan öncekiler de öyle yapmıştı. Allah onlara zulmetmedi. Fakat onlar kendi kendilerine zulmediyorlardı." 535 "Sonra Kitabı kullarımız arasında seçtiklerimize miras verdik. Onlardan kimi nefsine zulmedendir, kimi orta gidendir, kimi de Allah'ın izniyle hayırda öne geçendir. İşte büyük lütuf budur."536 Bu ayetlerden anladığımız şudur ki; ne zamanki insanlar, Allah’ın emir ve yasaklarına karşı gafil kaldılar, işte o zaman kendi kendilerine zulmetmiş olurlar. Çünkü insanların Allah’ın buyruklarını reddetmeleri durumunda, her zaman kargaşalara, haksızlıklara ve zulümlere uğramıştır. Nitekim günümüzdeki küresel yoksulluğun doğmasına sebep olan etmenlerin başında, bütün işlerde dünyada hakim olan zulümler gelmektedir. İkincisi: Yaratılanların, Yaratanına karşı işlediği zulümdür. "İmân edip de imânlarına zulüm karıştırmayanlar (var ya) işte korkudan emin olmak için onların hakkıdır ve doğru yolu bulanlar da onlardır" şirk büyük bir zulümdür" 538 537 âyetinde geçen zulüm, "Şüphesiz ki, ayetiyle şirk olduğu anlaşılmıştır. 539 Allah’ı inkâr etmek zulümdür:"Onlardan her kim, (Allah'ın ilâhlığını inkâr ederek) "İlâh o değil, benim!" derse, biz onu cehennemle cezalandırırız. İşte biz, zalimlere böyle ceza veririz!" 540 Allah’ın ayetlerini inkâr etmek zulümdür:‘Ayetlerimizi yalanlayanlar ve kendilerine de zulmeden topluluğun durumu ne kötüdür!"541 Peygamberleri inkâr etmek zulümdür: "Şüphesiz ki, onlara kendilerinden bir elçi geldi. Onu yalanladılar. Bunun üzerine onlar zulümlerine devam ederken, azab 534 Nisâ, 4/64. Nahl, 16/3. 536 Fâtır, 35/32. 537 el-En'âm, 6/82 538 Lokman, 31/13 539 İbn Kesîr, II,153; Sabunî, II, 491. 540 Enbiyâ, 21/29. 541 A'raf, 7/177. 535 96 onları yakalayıverdi" 542 "Nuh kavmini de peygamberleri yalanladıkları vakit- onları da boğduk ve onları insanlara bir ibret yaptık. Zalimlere acı bir azab hazırladık"543 Üçüncüsü ise, İnsanların kendi aralarında işledikleri zulümlerdir. Bunun çeşitlerini inceleyecek olursak; Allah'ın indirdiği kitap ile hükmetmemek: " kim Allah'ın indirdiğiyle hükmetmezse, işte zalimler onlardır"544 Hırsızlılık yapmak: "Onun (hırsızlık yapmanın) cezası, kayıp eşya, yükünde bulunan kimseye verilir. İşte ona el koymak, onun cezasıdır. Biz zalimleri böyle cezalandırırız, dediler"545Adam öldürmek: "Onlara, Adem'in iki oğlunun haberini gerçek olarak oku: Hani birer kurban takdim etmişlerdi de birisinden kabul edilmiş, diğerinden ise kabul edilmemişti. (Kurban kabul edilmeyen kardeş, kıskançlık yüzünden); "Ând olsun seni öldüreceğim" dedi. Diğeri de, Allah ancak sakınanlardan kabul eder. Andolsun ki sen, öldürmek için bana elini uzatsan (bile), ben sana öldürmek için el uzatacak değilim. Ben, âlemlerin Rabbi olan Allah'tan korkarım. Ben istiyorum ki sen, hem benim günahımı, hem de kendi günahını yüklenip ateşe atılacaklardan olasın. Zalimlerin cezası işte budur" dedi546 Kimsesizleri cezalandırmak: "Ey vezir, onun büyük bir ihtiyar babası var! (Onun alıkonduğuna çok üzülür). Onun yerine (bizden) birimizi al. Zira biz seni iyilik edenlerden görüyoruz" (vezir): "Eşyamızı yanında bulduğumuz kimseden başkasını almaktan Allah'a sığınırız. Yoksa biz zulmedenlerden oluruz dedi" 547 Bu ayetlerin paralelinde Hz. Muhammed (s.a.s) in; ‘Mazlumun duasından sakınınız. Çünkü onunla Allah arasında perde yoktur"548 şeklinde sözleriyle zulmün çok kötü bir davranış olduğunu daha birçok hadisinde belirtmiştir.549 1.2. KUR’ÂN'DA YOKSULLUĞA KARŞI İNSANIN SORUMLULUKLARI Yoksulluğun, ekonomiyle ölçüldüğü modern dünyamızda; ''iktisadî analizlerde zayıf bir tarafımız olmalı: İnsanı çoğunlukla devre dışı bırakarak, olup bitene sadece 542 Nahl, 16/113. Furkan, 25/37. 544 Mâide, 5/45. 545 Yûsuf, 12/75. 546 Mâide, 5/27, 28, 29. 547 Yûsuf, 12/78, 79. 548 Buharî, Cihâd, 180. 549 Buhârî, Mezâlim, 8; Tirmizi, Birr, 83; Müslim, Birr, 60. 543 97 para akımı gözü ile bakmayı alışkanlık haline getirmişiz.''550Ancak, bütün bu yığınları, dizinleri yapıp yoğuran ve bunlara ruh ve mana veren -insanı- düşünmeyince, başta yoksullaşmanın zeminini hazırlayan ekonomi olmak üzere, diğer sorunların üstesinden gelmek zor gözükmektedir. Bir başka ifadeyle, bu sorunların analizlerini yaparken, öncelikle insanın içyapısını, istek ve ihtiraslarını bilmek lazımdır. Çünkü iktisat, bir yönüyle madde ve servete açıksa, öbür yüzüyle insanın davranışıyla alakalıdır.551 Bununla, insanı şekillendiren din ve ekonomi anlayışı, ön plana çıkmaktadır. Bu çalışmayı yaparken, Kur’ân’ın bakış açısı çerçevesinde, yoksulluğun; insan ve sorumluluklarıyla ilişkisini ele almayı uygun gördük. Çünkü günümüzde küresel yoksulluk diye tanımlanan bu tehlikeli durumun, insanın inanma yapısıyla yakından ilişkisi olduğu bilinen bir gerçektir. Nitekim insanların sorumsuz tutum ve davranışlarının sonucu ortaya çıkan açlık ve beraberinde getirdiği ölüm, yer kürede gün geçtikçe yayılmaktadır. Bu yüzden biz burada, Kur'an'ın insana bakış açısını anlatmağa çalışacağız. 1.2.1. Kur’ân'a Göre İnsan Yoksulluk; genel olarak iktisadî faaliyetlerin ve elde mevcut servetin adil paylaşılamaması sonucu ortaya çıkar. Bu yüzden, bu ve bunun gibi sorunların merkezinde, kendine has tavır ve davranışları ile ''insan'' gerçeği yatmaktadır. Çünkü insan, zihniyet yapısıyla bütün bu işlerin ana merkezinde yer almıştır. Bununla birlikte, amacımız; İslam'ın, yoksullukla olan mücadelesini sergilemektir. Niyahetinde eti ve kemiği ile yoksulluğun etrafında dolaşan olayların ana faktörü insan olduğuna göre, o zaman, Kur'an'a göre insanın bilinmesi gerekmektedir ki, insan ile yoksulluğun ne kadar da birbirlerine yakın ve birbirleriyle alakalı olduğu anlaşılsın. Kur’an’a göre insan: “Andolsun, biz insanoğlunu şerefli kıldık. Onları karada ve denizde taşıdık. Kendilerini en güzel ve temiz şeylerden rızıklandırdık ve onları yarattıklarımızın birçoğundan üstün kıldık.”552 “ilahî var ediş ve olduruş macerâsının en mahrem ve en mutenâ eseri… Derin metafizik ve mistik perspektiften bakıldığında, 550 Ülgener, Zihniyet Aydınlar ve İzm'ler, Mayaş Yayınları, Ankara 1983, s. 15. Ülgener, Zihniyet Aydınlar ve İzm'ler, s. 17. 552 İsrâ, 17/70. 551 98 Rahmanî aşk ve hüzün tomurcuğunun en nadide çiçeklenişi…”553 Sadece Allah’ın değil, bütün kâinatın en şereflisi insan; Tîn suresi 4. ayette belirtildiği üzere kusursuz, mükemmel, mütenasip ve en üst düzeyde, üstün idrak ve irfan yeteneği ile donatılmış bir varlıktır. Ayrıca, “İnsanın değer ve mahiyetini belirleyebilmek için, önce onun varlık ve oluş mebdeine ulaşmak gerekir. Bu, daima bilinmez bir boyutu, meçhul yanları kalan insanı tanımanın yanı sıra, ayrıca onun geleceği hakkında isabetli projeler oluşturabilmenin de olmazsa olmaz bir önkoşulu sayılmalıdır.”554 İnsan ve toplumla ilgili herhangi bir mevzuyu işlerken, her şeyden önce insanı tanımlamakla işe başlamanın uygun olduğu inancındayız. Bu sebepledir ki, insanın bütün boyutlarıyla tanımlanmadığı zihnî ve ilmî etkinlikler her zaman eksik kalmış, iman fıtratını; “ 1. Her insan, yaratılış itibariyle lekesiz, tertemiz, iman ve İslâm’a en müsait bir hüviyette doğar. 2. Temiz ve selîm fıtrat, küfür ve günahlarla kirletilip, köreltilebilir. 3. Temiz fıtrat kirletilip bozulunca, insan ikinci bozuk bir fıtrat kazanmış olur.”555 Bunu bilmeme, onu göz önünde bulundurmamanın eksikliğiyle, bütün çabalar başarısız olmuştur. Yüce Allah:“Hakka yönelen bir kimse olarak yüzünü dine çevir. Allah’ın insanları üzerinde yarattığı fıtrata sımsıkı tutun. Allah’ın yaratmasında hiçbir değiştirme yoktur. İşte bu dosdoğru dindir. Fakat insanların çoğu bilmezler”556 ayetiyle, insanını fıtratına uymayan fiil ve davranışların, mutlaka sapmalar göstereceğine, sonuçta bozgunculuğa sebebiyet vereceğine işaret etmektedir. Nitekim er-Râzî, bu ayetin tefsirinde; “Allah Teâlâ, “fıtratallah...” buyurmuştur. Bu, “Allah’ın tevhidine yapış.’ Çünkü Allah insanları, o tevhid (inancı) üzerine yaratmıştır. Zira O, onları Hz. Âdem (a.s)’in sulbünden alıp, ‘Ben sizin Rabbiniz değil miyim?’ demiş; bunun üzerine onlar da;‘Elbette Rabbimizsin’ demişlerdir’ demektir.”557 açıklamasıyla, insan fıtratının mahiyeti ve niteliği hakkında bilgi verdikten sonra, konunun anlaşılması bağlamında, sözlerine şöyle devam etmektedir: “Daha sonra Allah Teâlâ 553 Kılıç, Benliğin İnşası, 69. Kılıç, Benliğin İnşası, 69. 555 Elmalılı, V, 29-30; yine bkz., Kılıç, Fıtratın Dirilişi, 60. vd. 556 Rum, 30/30 557 er-Râzî, XX, 109. 554 “Bu, 99 kendisinde hiçbir eğrilik olmayan, dosdoğru bir dindir. Fakat insanların çoğu, bunun dosdoğru bir din olduğunu bilemezler buyurmuştur.”558 Bundan biz; insanların pek çoğunun bu durumun farkında olmadığını, bundan dolayı fıtrata uygun olmayan her türlü işin, başarısızlıkla sonuçlanmasının kaçınılmaz olduğunu anlıyoruz.559 Aynı şekilde ibn Cevzî şöyle der: “Ayetin lafzı olumsuzluk, mânası ise yasaklama ifade eder. Yani, Allah'ın yarattığını değiştirmeyin. Sonra insanları Allah’ın yarattığı fıtratlarından çevirmiş olursunuz. İşte bu dosdoğru dindir. Fakat insanların çoğu câhildir. Düşünüp de kendilerini yaratan bir ilâhın olduğunu bilemezler.”560 Keza, O’nun bu açıklamalarından da, günümüzde birçok toplumun muzdarip olduğu yoksulluğun, insanların; inanç, tavır, tutum, davranış ve fiillerinde sergiledikleri, fıtratlarına uygun olmayan hareketlerinden dolayı oluştuğu, bir başka ifadeyle, insanların, yaratılış fıtratlarına aykırı hareketlerinden kaynaklandığı görülmektedir. Diğer yandan Kur’ân-ı Kerim, insanın düalist, ikili bir tarzda561 yaratıldığını bildirmek suretiyle, onun maddî ve manevî olmak üzere çift boyutlu bir varlık olduğuna dikkat çeker.“Gerçekten biz insanı kuru bir çamurdan, şekillenmiş bir balçıktan yarattık. Cin’i de daha önce korlu ateşten yarattık. Hatırla ki, Rabbin meleklere; Ben, kuru bir çamurdan, şekillenmiş bir balçıktan bir insan yaratacağım. Onun yaratılışını tamamladığım ve içine ruhumdan üflediğim vakit; derhal onun için secdeye kapanın demişti.”562 Özellikle insanın sahip olduğu psikolojik boyutu, kavranılması zor ve girift bir alandır, İkbâl’in; “âlemin kendisine sığdığı, kendisinin ise âleme sığmadığı varlık insandır”563 ifadesiyle anlatmak istediği insan boyutu, onun bu manevî, ruhsal boyutudur. Bu sebeple insan, altyapı ilişkisinde ilk hareket noktasının, psikolojik temel olması ve öncelikle insana ilişkin temel anlayış ve felsefenin belirlenmesi, hemen ardından da ona uygun bir sosyo- ekonomik temelin oluşturulması gerekir. 558 er-Râzî, XIX, 110. Ülgener, Zihniyet ve Din, Der Yayınları, İstanbul 1981, s. 84. 560 es-Sabûnî, III, 56. 561 et-Taberî, III, 230; er-Râzî, X, 156. 562 Hicr, 15/ 26-29. 563 M. İkbâl, Cavidnâme, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1989, s. 114. 559 100 Söz konusu İnsanın bu psikolojik boyutu daha çok onun eşya ve dünya ile ayrıca diğer varlıklarla da, münasebet formlarını belirleyecek inanç ve ahlâkî mekanizmasını oluşturur. İmanın za’f noktası da ahlâkî564 alanlardır. Keza, kontrolü en zor olan da, ahlâkî davranışlar alanıdır. Bunların kontrolü için de yegâne kuvvet, “takvâ”565 ve “vicdan murakebesi”566 dediğimiz manevî korunma mekanizmasıdır567 Çünkü insan, kendini gök ve yere bağlayacak evrensel bir inançtan yoksun kalınca, başıboş bir yaratık, zavallı bir köle durumuna düşmüş olur. Bu yüzden inanmak, onun varlığı için bir zarurettir. Psikolojik boyutun insan- mal568 ilişkisinde, ne denli etkili olduğunu ifade eden şu ayetler de aynı gerçeğe dikkat çekmektedir:“Şayet insana tarafımızdan bir rahmet tattırır sonra da onu kendisinden alıverirsek, şüphesiz ki o ümitsiz ve nankör bir kimse olur. Ve eğer ona dokunan bir sıkıntıdan sonra bir nimet tattınrsak, o doğrusu benden bütün fenalıklar gitti der ve şımarır, böbürlenir. Ancak her iki halde de sabredip salih ameller işleyenler müstesna...”569 Ayrıca, Yunus 12, İsrâ 83 ve Şura 48. ayetlerde, aynı paralellikte anlamlar içermektedir. Bu itibarla, insanın yapısal bir karakteri olan nankörlük vasfını,570 kendisine nimetler(maddi) verildiğinde, anında sevinip böbürlenmesi, hatta kimi zaman, kendini yeterli görerek(istiğnâ) azgınlaşması(tuğyan), fakat nimetler elinden alındığında ise, büyük bir ümitsizlik içinde debelenip durmasıyla gösterir. Bu psikolojik yapıdaki insanlar kınanırken, buna mukabil,“iman ve insan bağlamında kâmil kimseye yakışanın, daima Mevlâ’sına tazartu’ etmek olduğu, zira bunun ilahî kabul ve onaya en davetkâr bir tutumu teşkil ettiği belirtilir.”571 yapısıyla övülmektedir. 564 el-Kurtûbî, VI, 140; Elmalılı, V, 132. Muhammed Muslihiddîn, İslam ve Sosyoloji, (Çev.: Sami Şener), İstanbul 1987, s. 128. 566 Kılıç, Kur’ân’da Günah Kavramı, Hibaş Yayınevi, Konya, ty. s.394. 567 Kılıç, Vicdanın, fakirlik karşısında tavır alışın sadece bir yansıması olduğu genel ahlak üzerinde etkisini: “İnsanın münferit davranışlarında kontrol altında tutan, ahlakın müsbet tarafının tezahürünü arzulayan, böylece günahtan alıkoyan bir meleke de vicdandır.” ifadeleriyle açıklamaktadır. Bkz. Kılıç, Kur’ân’da Günah KavramI, 394. 568 Atalay, s. 58. 569 Hûd, 11/ 9-10. 570 Ülgener, Tarihte Darlık Buhranları ve İktisadi Muvazenesizlik Meselesi, İsmail Akgün Matbaası, İstanbul 1951, s. 81. 571 Kılıç, Benliğin İnşasI, 81. 565 101 Diğer yandan, insanı eşya karşısında sağlam ve yapıcı bir benlik tezahürüne kavuşturan en temel faktör, onun psikolojik boyutudur. Bu sebepledir ki, Kur’ân-ı Kerim, insanın yeryüzündeki hayatı boyunca onun imana dayalı(varolşsal) tabiatının korunması konusunda, oldukça sık sık tekrarladığı, bir takım ahlâkî prensipler572 va’zetmiştir. Ne var ki, konfor ve buna bağlı olarak gelişen tüketici zihniyet, her yerde, yalnız dinî düşünceye olan bağlılığı değil, herhangi bir değerler sistemine olan bağlılığı da zayıflatır, yok eder. Böylece hayatımızın gerçek mâna ve amacı olmaktan çok uzak olan lüks ve sefâhet uygarlığı, daha ziyade, varoluşumuzun anlamsızlığının bir parçası durumuna gelir:“O gün (Allah) onları ve Allah’tan başka tapmakta oldukları (şeyleri) toplar da şöyle der :”Siz mi şu kullarımı saptırdınız, yoksa onlar mı yolu sapıttılar?” (Onların taptıkları) şöyle cevap verirler: Seni tenzih ederiz. Senden başka veliler edinmemiz bize yakışmaz. Fakat sen onlara ve atalarına nimetler verdin. Onlar da seni anmayı unuttular ve helâke giden bir kavim oldular.”573 Görülüyor ki aşırı zenginlik, lüks ve konfor, insanın bu değerlere karşı kendisini kontrol edecek kuvvetli bir inanç ve ahlâkî boyutunun olmaması halinde, insanın özüne yabancılaşmasına kaçınılmaz kılmaktadır. Nitekim günümüz insanlarının bir grubu, ayette belirtildiği gibi yoksullara, düşkünlere, özetle ihtiyaçlılara karşı yardımı unuttular. Sadece kendi benliklerini tatmin ederek Allah’ın emirlerini uygulamadılar. Allah’ın insana hayırda bulunduğu, ona dünya serveti verdiği gibi o da başkalarına karşı iyilikte bulunmalıdır. Bundan dolayıdır ki ihtiyaçlı sayısı gün geçtikçe artmaktadır. Oysa Kur’ân’ın uygulama alanında ihtiyaçlı; ezilmeden, horlanmadan, bükülmeden her türlü ihtiyacını gidermedeki istemini vurgulamaktadır. Ayrıca insan, sadece temel maddî ihtiyaçları karşılamakla tatmin edilecek ve tüm sorunları halledilecek bir varlık değildir. Aksine bu temel ihtiyaçlarını karşılar ve diğer maddî çevre şartları iyi olsa bile, eğer yaratılışında, fıtratında insanî benliğinde bulunan inanç, özgürlük, bağımsızlık, kişilik bütünlüğü, kendine güven, kendini ortaya koymak gibi manevi ihtiyaçları karşılanmazsa o, insanın mutlu olması, başarılı olması mümkün 572 573 et-Taberî, IV, 280; Alûsî, IV, 211; Zuhaylî, III, 159. Furkan, 25/ 17-18. 102 değildir. Çünkü insan yeryüzü halifesidir.574 Bu misyonu gerçekleştirmesi için de gerekli yetenek ve meziyetlerle donatılmıştır. Bu meziyetleriyle birlikte, ona iki yol verilmiştir: “Ona (insana hayır ve şerri), her iki yolu da gösterdik.”575 “(İnsanın) nefsine ve onu şekillendirene, sonra da ona, kötülük ve takvâ (kötülükten Korunma gücünü) verene (yemin olsun) ki, nefsini temizleyen kurtulmuştur. Onu kirleten de zarar etmiştir.”576 Ayrıca bu ayet paralelinde insan suresinde; “Biz ona yolu gösterdik. İster şükredici olsun, ister nankör”577 ifadeleriyle Yüce Allah, insana iki gaye, iki yol verdiğini bildirmektedir. Yüce Allah tarafından insana biçilen578 bu iki yolun ne olduğunu hakkında, Mufessir Elmalılı, şu açiklamayı yapar: “…Resulullah(s.a.s.) bu konuda şöyle demiştir: ‘Onlar iki yoldur: Hayır ve şer yolu. Demek ki şer yolu, size hayır yolundan daha sevgili değildir…”579 Bununla birlikte Kur’ân-ı Kerim’e göre insan, sosyal dengeyi sağlama ve yoksullukla erdemli bir şekilde mücadele edebilmesine de bir temel oluşturabilmek üzere, yaratıklar içinde ilahî nuru taşıyan, ilâhî emaneti yüklenme sorumluluğunu üstlenmiş ve bu ruh ve emanetle ilâhî nitelikler arayan tek varlıktır.“Biz emaneti göklere, yere ve dağlara arzettik. Onlar, onu yüklenmeten kaçındılar. Onlar korktular da, onu insan yüklendi. İnsan cinsi cidden çok zalim ve çok cahil bulunuyor.”580 Ayetteki odak terim olan “emânet”, Allah’ın, gerek kendi hukukuna ve gerekse mahlûkatın hukukuna ait emir ve yasakların yerine getirilmesine insanın kendi isteği ile memur olmasını gösterir. Diğer bir ifadeyle emanet; yaratıcının iradesine bağlı, sosyal adalet anlayışına dayanan beşerî bir yapı kurma görevidir.581 574 Güllüce, s. 173. Beled, 90/10. Bazı tefsirciler, İbn Abbas, Dahhak ve Hz. Ali’den gelen rivayetlere dayanarak, buradaki “necdeyn” kelimesinin, yaratılışının başlangıcını düşünerek, tıpkı ‘iki göz’ ve ‘iki dudak’ ipuçları ile yaratılışın, iki necdi, iki meme manasını vermişlerdir. Gerçekte, doğum yaklaştığında, ana memesinin sütle dolmaya başlaması, yavrunun doğar doğmaz doğal bir ilham ile emmeyi bilmesi ilahi rahmetin bir sonucu olması ve bebeğin emme eyleminin iki dudak ve dil ile yapması, bu manaya uygun olduğunda şüphe yok ise de, bu nimet daha geniş manalar içerdiği için değişik anlam yüklemişlerdir. Bununla ilgili Elmalılı şöyle demektedir:“… ‘Necdeyn’…biri uğrurlu, biri uğursuz iki yüksek yol manasına olduğunu daha sahih ve daha kuvvetli rivayet ve akıl yoluyla destekliyerek beyan etmişler…” Bkz. Elmalılı, V, 26. 576 Şems, 91/7-10. 577 İnsan, 76/3. 578 et-Taberî, IV, 100. 579 Elmalılı, V, 26. 580 Ahzâb, 33/72. 581 Kutup, VII, 294. 575 103 Bundan dolayı Kur’ân, insanın bu göreviyle beraber onu, mutlak adalet, hakikat, hikmet ve ahirete inanmaya davet eder. Sonra, kanunların hem kaynağı ve temeli olan hem de onların sebebini oluşturan tabiatın genel ilkelerini açıklar. Kanunların toplanması onların güçlenmesi içindir. Bu ilkeler, itikad, takvâ, adalet, eşitlik, basiret ve maslahat hükümlerini kapsar. Bu sebeple, nankörlük ederek hevesini, hırsını, dünya hayatına bağlayıp Mevla’sını unutmaması için Kur’ân-ı Kerim, maddî hayatın insanın ebedî582 hayatı olmadığını belirtir: “Biliniz ki, dünya hayatı bir oyun, bir eğlence, bir süs, aranızda bir öğünme, mal ve evlatla birçokluk yarışından ibarettir. Bir yağmur misali gibi ki, onun bitirdiği ot çiftçileri imrendirmiştir; sonra yeşerir, bir de görürsün ki sararmış ve (daha sonra) bir çörçöp olmuştur. Ahirette ise şiddetli bir azap bir de Allah’tan bir mağfiret ve rıza vardır. Dünya hayatı bir aldanış metaından başka bir şey değildir.”583 Özellikle insanların hayatında ekonomik etkenin önemini, aklı başında hiç kimsenin inkâr etmemesi gereken bir olgudur. Fakat önemli olan sadece onu görmek ve bu etkeni, her şeyin temeli olarak değerlendirmemektir. Ekonominin, insanın hayatına dinamizm veren biricik, hatta temel unsur olduğunu söylemek, haklılık payı olsa da bunu, ahiret yurduna dönüştürmenin en iyi yol olduğu Yüce Allah tarafından bizlere bildirilmektedir.“Allah’ın sana verdiği şeylerde ahiret yurdunu ara. Dünyadan da nasibini unutma. Allah’ın sana iyilik yaptığı gibi sen de iyilik yap ve yeryüzünde bozgunculuk isteme. Çünkü Allah, bozguncuları sevmez.”584 Keza çağdaş, sosyal ve ekonomik buluş açılarının insanın mutluluk problemini çözmedeki başarısızlıklarının temelinde, insan denilen varlığın kendileri tarafından yeterince ve bütüncül bir şekilde tanınmaması yatmaktadır. Bu ayetin tefsirinde şöyle diyor: “Dünya hayatı, yani ahiret kazancı için sarfedilmeyen, sonsuzluk âleminin nimetlerini elde etmeye vasıta kılınmayan o dünya hayatı sırf çocukları aldatan ve yorgunluktan başka bir meyvası olmayan şu hallerden ibarettir: Bir oyundur, heves edilir, uğraşılır, boğuşulur. Yense de yenilse de netice itibariyle hiçe doğru sürüklenip gider ve eğlencedir. İnsanı faydalı olan işinden, gücünden, vazifesinden 582 alıkoyan ve vaktini öldürmekten et-Taberî, VIII, 179; er- Râzî, XXI, 319; el-Kurtûbî, XVII, 98. Hadid, 57/20. 584 Kasas, 28/77. 583 başka bir işe yaramayan 104 eğlencelerdir...Yani dünya hayatına düşkünlüğün neticesi, çetin bir acıdır. Onun için burada ilk önce azab haber verilmiştir. Bir de Allah´tan bir mağfiret, bütün günahları örten, zahmetleri unutturan ve mahiyetini tasvir imkânı olmayan bir mağfiret bir bağışlama vardır… Görülüyor ki şiddetli bir azaba karşılık iki şey zikredilmiştir. 1. Mağfiret, 2. Hoşnutluk. Bu da Allah´ın rahmet sıfatının gadab sıfatına üstün geldiğini göstermektedir...’’585 Bu sebeple de, varlığında; “Tevhîd inancının kökleşmediği, kör maddenin daracık coğrafyasında mahpus ruhların güdümündeki beşeriyet, her zaman peşinden koşacağı, ama hiçbir zaman elde etme imkânı bulamıyacağı için daima hasretini duyacağı aldatıcı bir mutluluğun peşine takılmış durmuştur.”586 İnsanı tanımlamakta derin sapmalar içinde olan Batı düşüncesi, onun varlık nedenini ve yaşama keyfiyetini belirtirken bu sapmayı daha da derinleştirmiştir. Bunun içindir ki Yüce Mevlâ, Kur'an'la amel edecek olan toplumun, dengeyi kurma ve sosyal ahengi teşkil etme misyonuna işaretle; “Böylece, sizler insanlara birer şahit (ve örnek) olasınız ve Peygamber de size bir şahit (ve örnek) olsun diye sizi orta bir ümmet yaptık…”587 buyurmuştur. Bu bağlamda, Nahl suresinin 90. Ayetinde geçen adaletle ilgili şöyle bir açıklamada bulunulmuştur: “İşte bu nedenle Kur’ân, bir cemaatin bütünleşmesi için gereken ilkeleri getirdiği gibi cemaatlerin de bütünleşmesi için ilkeler getirmişti. Fertleri, ulusları ve milletleri huzura kavuşturacak, ilişkilerde, verilen sözlerde ve yapılan antlaşmalarda, güven telkin edecek prensiplere riayet edilmesini istemişti. Kur’ân “adalet” ilkesini getirmişti. Bu ilke, her birey, her toplum ve her ulus için insanlar arası ilişkilerin dayanacağı, değişmez ve sağlam bir kulpu garanti altına almıştı. Bu ilke, insanın arzu ve isteklerine göre şekil alamaz, sevgi ve nefret gibi kişisel kaprislerden etkilenemez. Akrabalık ve hısımlık bağlarına, zenginlik ve fakîrliğe, güçlü ve zayıfa göre farklılık gösterip değişemez. Kendi yolunda ilerler. Herkesi aynı kriterle değerlendirir, herkes için aynı terâzîyi kullanır.''588 Hakkı, gözetir hale gelerek, Allah’ın razı olacağı hayat tarzına erişeceğini bildirmektedir. Bunu başarmanın yollarından bir tanesi de, O’ nu tefekkür etmekten geçer. 585 Elmalılı, VI, 4805. Sadık Kılıç, Fıtratın Dirilişi, Nehir Yayınları, İstanbul 1991, s. 60. 587 Bakara, 2/143. 588 Bkz. Seyyid Kutup, Fi Zilali’l-Kur’ân, VII, 48. Ayrıca adaletle ilgili bazı ayetler için bkz. Bakara, 2/281; 10/4, 44, 47, 54; Hud, 11/ 100, 101, 111, 117; Nahl, 16/ 33, 90, 111, 118; İsrâ, 17/ 71; Kehf, 18/ 49; Meryem, 19/60, 61; Enbiya, 21/47. 586 105 O nedenle denge, insana Rabbinin sunduğu büyük bir nimettir ve bu nimetin hakkının verilmesi gerekir. Zira dünyadaki huzursuzlukların ve sıkıntıların başlıca sebebi, madde ve mana, ruh ve beden, dünya ve ahiret gibi bir bütünü tamamlayan yönler arasındaki dengeyi sağlayamamaktan kaynaklanmaktadır. İşte İslâm, bu noktada oluşan dengesizliği gidermekte, madde ile manayı, dünya ile ahireti, bütüne dâhil etmektedir. Nitekim Rabbimiz, Kur’ân-ı Kerim’de şöyle buyurur: “Allah’ın ahirette vereceği nimetleri iste. (Bununla beraber) dünyadaki nasibini de unutma.”589 Dinimiz insana dünya nimetlerini yasak etmemekte,590 itidalle istifadeyi emretmektedir. Diğer bir ayette: “Ey iman edenler! Allah’ın size helal kıldığı temiz ve güzel şeyleri nefslerinize haram kılmayın ve haddi de aşmayın. Zira Allah haddi aşanları sevmez.”591 buyurulmuştur. Bu sebeple, helal kılınan iyi ve temiz şeyleri kimse haram kılamaz, yalnız bunlarda da sınır vardır. Dünya nimetlerinde haddi aşmak,592 başka haklara tecavüz etmek, dengeyi bozmak yasaktır. Dünya ile ahiret, madde ile mana arasındaki denge insanı kurtaracaktır. İslâm, dünya ve ahiret görüşü ile her iki kutup arasında itidali, orta yolu seçmiştir. Nitekim Yüce Allah, insanların dünyevi servet karşısındaki fiillerinin, olması gereken boyutunu Peygamberlerinin tutum ve davranışlarına yansıtmış, Onların servet karşısındaki tutumları şöyle yorumlanmıştır: “Onlar, kalben zengindir. Yani dünyaya iltifat etmiyorlardı. Oysa mal, onlarının elinin altındaydı. Ancak onlar, kalben o mala bağlı kalmıyorlardı. Onlar, çalışmak suretiyle elde ettikleri kazancı yiyorlardı.”593 Keza, bu davranışların oluşumunu meydana getiren Allah’ın emrettikleriyle haraket ediyorlardı. Allah şöyle buyurmaktadır: “Kadınlar, oğullar, yük yük altın ve gümüş, salma atlar, davarlar ve ekinler gibi nefsin şiddetle arzuladığı şeyler insana süslü gösterildi. Bunlar dünya hayatının geçimliğidir. Oysa asıl varılacak güzel yer ancak Allah’ın katındadır.”594 Çünkü bunlar, dünyadaki yaşamın zorunlu vasıtalarıdır. İnsanın bu vasıtaları vahyin emrettiği şekilde yerli yerinde kullandığı müddetçe Kur’ân, ebedî bir hayat vaat etmektedir. 589 Kasas, 28/77. el-Kurtûbî, IV, 65; Kutup, Fi Zilali’l-Kur’ân, VI, 92. 591 Mâide, 5/ 87. 592 er-Râzî, V, 124; es-Suyûtî, s. 143. 593 Nesefî, s. 29. 594 Âl-i İmrân, 3/14. 590 106 “De ki: Size, onlardan daha hayırlısını haber vereyim mi? Allah’a karşı gelmekten sakınanlar(ittika) için Rableri katında, içinden ırmaklar akan, içinde ebedi kalacakları cennetler, tertemiz eşler ve Allah’ın rızası vardır. Allah, kullarını hakkıyla görendir.”595 Böylece Kur’ân, dünyanın cazibesi karşısında mü’minin tutum, davranış ve münasebetlerinde ebedi bir kriter olan “takva” ilkesine vurgu yapmaktadır. Netice olarak diyoruz ki, insanın yapısı; ruh ve maddeden oluşmuştur. İnsana saâdet elbisesini giydirmek, ancak bu iki ana unsur arasında denge kurmakla mümkündür. Ruh, arasında saadetin de bulunduğu manevî değerleri duyup yaşamanın zeminidir. Arzusu ise, manevî hâkimiyettir. Bundan dolayı, insanlığın gerçek anlamda saadetini temin etmenin yolu, insanın ruh boyutunun ihtiyaçlarını da doyuma kavuşturmak gerekmektedir ki, çağımız insanlarının, bu iki önemli hususu, kendi iç muhasebelerinde dengeleyememekten; bencil, açgözlü ve sadece kendini düşünen yapıya sahip ve başkalarına yardım etme duygusu yok olduğu için, günümüzde yoksulların sayısı gittikçe çoğalmaktadır. Oysa Kur’ân ahlâkının tavsiye ettiği, “Allah’ın insana hayırda bulunduğu ona dünya serveti verdiği gibi o da, başkalarına karşı iyilikte bulunmalıdır”596 vasıflarıyla donatılmış insan modelidir. Bu modeldeki birey, Allah’ın kendisine bahşettiği nimetlerin tasarrufunda, sorumluluk bilinciyle hareket eder. Yani, Allah’ın istediği ve emrettiği gibi yoksullara karşı üzerine düşen görevi yapar. 1.2.2. Allah'a İman Sorumluluğu Kur’an ahlakında, yoksulluğa karşı mücadele edecek, sosyal ve ekonomik barışı gerçekleştirecek bireyin en temel ve özsel hususiyeti, ta içten bilinç ve ikrar düzleminden kendisini bu işe adamış olması, bunu da Allah’a iman esasına dayamış bulunması gerekir. Bununla birlikte, kişinin tavır ve davranışlarını Allah'ın koymuş olduğu hükümlere göre yönlendirmesiyle, ancak o zaman yoksullara ve yoksulluğa karşı sorumluluklarını yerine getirmiş olur. 595 596 Âl-i İmrân, 3/15. Muslihuddîn, s. 129. 107 O nedenle Kur’ân; imanı, insanın hem dünyası hem de ahireti için en önemli esas olarak görür ve onu her şeyden üstün tutmaktadır. Bu yüzden iman kelimesi, türevleriyle birlikte Kur’ân-ı Kerim’de yaklaşık 900 yerde geçmektedir. Kur’ân’ın yaklaşık onda birinden fazlasının imanla direkt ilgili ifadeler olması, konunun önemini göstermek için yeterlidir.“Allah, pisi temizden ayırıncaya kadar mü’minleri içinde bulunduğunuz şu durumda bırakacak değildir. Allah, size gaybı bildirecek de değildir. Fakat Allah, peygamberlerinden dilediğini seçer (gaybı ona bildirir). O hâlde, Allah’a ve peygamberlerine iman edin. Eğer iman eder ve Allah’a karşı gelmekten sakınırsanız sizin için büyük bir mükâfat vardır.”597 Aynı şekilde başka bir ayette de;“Ey iman edenler! Allah’a, Peygamberine, Peygamberine indirdiği kitaba ve daha önce indirdiği kitaba iman edin. Kim Allah’ı, meleklerini, kitaplarını, peygamberlerini ve ahiret gününü inkâr ederse, derin bir sapıklığa düşmüş olur”598 buyurarak, kulun birincil ve olmazsa olmaz ilk sorumluluğunun599 Allah’a inanması gerektiğini beyan etmektedir.600 Çünkü O, hem kozmik varoluşun gerçek sahibi ve yöneteni, hem de aşkınlık ve insanî varoluşun ontolojik olarak varlık kaynağıdır. Aynı şekilde Kur’ân’a göre insan, Kılıç’ında belirttiği601 gibi, öncelikle Allah’ın tapılmaya layık ilah olduğuna inanması ile yükümlüdür. Bundan sonradır ki artık düşünce ve eylemlerini, Kur’ân’dan aldığı güçle sergilemeye başlar. Ancak, biz burada konumuzun muhtevasından fazla uzaklaşmamak için, bundan sonra kısaca onun, imanmeta- mal ilişkisindeki sorumluluklarından bahsedeceğiz. Kur’ân, maddi ve manevi huzurun ancak imanla gerçekleşebileceğini, dolayısıyla iktisadi gelişmenin bir ölçütü olan bolluk, bereketin iman etme ile doğru orantılı olduğunu vurgularken, yoksulluğun oluşmaması için de toplumsal sorumluluk bilincinin de yerleşmesini hedeflemektedir. Meselâ şu ayette, iman ve takva ile maddi 597 Al-i İmrân, 3/179. Nisa, 4/136. Ayrıca iman ile ilgili bazı ayetler: Bkz. Al-i İmran, 3/179; Nisa, 4/136, 171; A’râf, 7/158; Hadid, 57/7; Teğabun, 64/8. 599 İnsanın Allah’a karşı en büyük sorumluluğu, öncelikle O’nun varlığını anlayıp inanması gerekir. “…İmanın birinci fiili, Allah’ın itaat edilmeye ve aynı zamanda sevilmeye ve tapılmaya layık olarak tanınmasını içermektir.” Bkz. Draz, s. 73. 600 Kulun ilk sorumluluğu, Allah’a iman etmesidir. İnsan, birinci adımı gerçekleştirdikten sonra, bunun zorunlu bir sonucu olarak da ikinci merhaleye ulaşarak eylem aşamasına geçer. Bu da ibadet sürecidir. Bu itibarla insanın, kendi bireysel yaşantısının rahatlığı kadar, tüm âleme bakışının da sağlıklı olabilmesi, “varoluşsal bir itiraf ve açılım için, Allah’a ibadet, merkezi bir sorumluluk teşkil etmektedir.” Bkz. Kılıç, Küllerden Diriliş, s. 104. 601 Kılıç, Küllerden Diriliş, s. 103. 598 108 bolluk arasında doğrudan bir münasebet kurulmuştur: “Eğer, o memleketlerin halkları iman etseler ve Allah’a karşı gelmekten sakınsalardı, elbette onların üstüne gökten ve yerden nice bereketler(in kapılarını) açardık. Fakat onlar yalanladılar, biz de kendilerini işledikleri günahlarından dolayı yakalayıverdik”602 buyurulmuştur. Keza, başka ayetlerde de Allah, Peygamberlerine inanmayan toplulukların akıllarını başlarına alıp kendisine yönelmeleri, iman etmeleri için öncelikle ‘be’sa’(yoksulluk) ve ‘darra’(darlık)ile sınamış, yola gelmeyince bu kez de iyiliklerle denemiş, kıtlık yerine bolluk, sıkıntı yerine ferahlık vermiş ama onlar yine iman etmemişlerdir. “Biz hiçbir memlekete bir peygamber göndermedik ki (karşı çıkmaktan vazgeçip) yalvarıp yakarsınlar diye ora halkını yoksulluk ve sıkıntıya uğratmış olmayalım. Sonra kötülüğün (sıkıntı ve darlığın) yerine iyiliği (bolluk ve genişliği) getirdik. Ve (nankörlük edip): “Atalarımız da darlığa uğramış ve bolluğa kavuşmuşlardı” dediler. Biz de, farkında değillerken onları ansızın yakaladık.”603“Allah, şöyle bir kenti misal verdi: Orası güven ve huzur içinde idi. Oraya her taraftan bolca rızık gelirdi. Fakat Allah’ın nimetlerine nankörlük ettiler; bu yüzden yaptıklarına karşılık, Allah onlara şiddetli açlık ve korku ızdırabını tattırdı.”604 Bu ayetlerin ışığında şunu anlıyoruz ki, tüm güç Allah’ın elindeyken, yukarıdaki ayetlerde tasvir edilen eylemleri işleme cüretinde bulunmak, o kişinin Allah’ın kadrini hakkıyla takdir edememesinden başka bir şey değildir. Çünkü Allah dilese o anda onlardan tüm nimetlerini çekip alır: “Eğer dileseydik, onların gözlerini büsbütün kör ederdik de (bu hâlde) yola koyulmak için didişirlerdi. Fakat nasıl görecekler ki? Yine eğer dileseydik, oldukları yerde başka yaratıklara dönüştürürdük de ne ileri gidebilirler, ne geri dönebilirlerdi!”605 Allah’ın, insana bahşettiği hesapsız nimet ve rızıklara karşı bilinçli bir şekilde nankörlükte bulunmak, sorumsuzca davranmak, büyük felaketlere yol açmaktadır. Nitekim günümüzde, ekonomik, sosyal ve siyasal alanlarda mevcut olan felaketlerin sebebi de budur. Bu nedenle bu dünyada, hiçbir toplum, Allah’a iman edip O’na 602 A’râf, 7/96. A’râf,7/94, 95. 604 Nahl, 16/112, Ayrıca bu konuda başka ayetler için bkz. Bakara, 2/27, 61; Hud, 11/117; Ra’d,13/31; İsrâ, 17/16; Taha, 20/81; Kasas, 28/58. 605 Yasin/36/66, 67. 603 109 yönelmedikçe, mutlu ve huzurlu, bolluk ve bereket içinde yaşaması mümkün görünmemektedir.606 Yine Kur’ân’a göre insanlar, kendi çalışma, kazanç ve harcamalarında bile sorumsuzca bir hayat süremezler.607 Çünkü insan varoluşunun kaynağı ve gayesi bakımından başıboş değildir.608 Öncelikle Allah’a karşı sorumludur.609 Eğer bunu reddederse, çok şiddetli karşılık görür. Bu vasıflara sahip insanlar, bir bilinç körelmesi sebebiyle, eksik ve hatalı olacağını asla düşünmez. Hatta Allah’ın bir denemesi olarak ona verilen nimetlerden bir artış olursa, azgınlıkları iyice pekişir. “Onların malları ve evlatları seni imrendirmesin. Allah, bunlarla ancak, dünyada kendilerine azap etmeyi ve canlarının kâfir olarak çıkmasını istiyor.”610 Allah, böyle bir zihniyet sapmasının sonucunun “azgınlık” olacağını şu ayette bildirmiştir: “Hayır, insan kendini yeterli gördüğü için mutlaka azgınlık eder.”611 Bu ayetlerin nüzul sebebi ile ilgili değişik rivayetler612 mevcut olsa da temel amacı, bu konumdaki insanların tıpkı Ebû Cehil613 gibi, kendilerini her şeyden üstün gördüklerini, böylece olumsuz, yıkıcı bir karakteri oluşturduklarını vurgulamaktadır. Ayrıca Kur’ân, Toplumda Ahlâka dayalı sosyo-ekonomik bir düzen kurmayı tavsiye etmektedir.614 Bunu başarabilmenin en temel koşulu ise, sağlam bir imana sahip olmaktır. Dolayısıyla Kur’an, iktisadi gelişmenin bir ölçütü olan bolluk ve bereket ile iman etme ve böylesi sağlam bir imanın tesiri ve yönlendirmesiyle, Allah’ın emir ve yasaklarına uymanın doğru orantılı olduğunu vurgulayarak, böylece toplumsal sorumluluk bilincinin yerleşmesini de hedeflemektedir. 606 Muhammed Esed, Kur’ân Mesajı, (Çev.: Cahit Koytak-Ahmet Ertürk), İstanbul 2000, s. 554. Bakara, 2/134. 608 Bakara, 2/284. 609 Al-i İmran, 3/102; Taha, 20/81. Ahkaf, 46/24, 25. 610 Tevbe, 90/85. 611 Alak, 96/6, 7. 612 et-Taberî, IX, 170. Başka rivayetler için bkz. Celaleddin es-Suyûtî, Lubabu’n-Nukûl Fi Esbabi’nNuzûl, Fatih Yayınevi, İstanbul ty. , II, 721. 613 et-Taberî, IX, 170. 614 Fazlurrahman, Tarih Boyunca İslami Metodoloji Sorunu, (Çev.: Salih Akdemir), Ankara 1995, s. 106. 607 110 1.2.2.1. Yoksulluğun Oluşumuna Zemin Hazırayan Sorumsuzluğun Karakteristik Özellikleri Tarih boyunca bazı toplulukların, geçmiş olaylardan ibret almadıkları, darlık ve sıkıntılara uğramalarıyla birlikte, Peygamberlerin tebliğleri bile onları imana yöneltmemiştir. Kur’ân’da bu tür toplumların değişik yöntemlerle yok oldukları bildirilmektedir615 Zira bu insanlar, Allah’a iman etmeyen, toplum içinde uyulması gereken hak ve hukuka riayet etmeyen, kendilerinden başka insanların durumlarını düşünmeyen, vahye ilgisiz ve umursamaz kimselerdir. 616 Bununla birlikte Kur’an’ın söylediği, Allah’a inandıkları halde, çıkar ve statü hesapları gereği kolayca sapmalar gösteren kimseler ise,617 içinde bulunduğu bolluk ve refahı kaybettiklerinde, derin bir umutsuzluğa düşerler. Darlıktan kurtulup bolluğa ulaştığında ise geçmişi unutarak, kendini beğenen birisi edasıyla, bu durumu kendisinden bilerek, kuruntu içinde kendini boş bir sevincin içine daldırır, oyalanır dururlar.618 Bu sebeple, insanın öncelikle Allah’a iman etmesi, yani bu imandan aldığı güçle tutum ve davranışlarını ona göre sergilemesi gerekir ki bu imanın özünde haşyet hissi, mutlak varlığın maliki olan Allah korkusu doğurur.619 Bu korku da insanın tüm tutum ve davranışlarını, öncelikle metâ ile olan ilişkilerini, bütün konuşma ve hareketlerini Allah’ın beğendiği, hoşnut kaldığı bir yapıda olmayı sağlar.620 Buna mukabil, Allah’tan korkmayan insanlar ise, Allah’ın beğenmediği, bir başka ifadeyle ilahî rızâ ve ilkelere mutabık olmayan her türlü davranışı sergileyebilirler. Allah’a hesap vereceği inanç içinde olmayan bir insanın muhtaç ve yoksullara yardımcı olması da pek tabii olarak beklenemez. Dürüst olması, fedakârlıkta bulunması, namuslu ve adil olması, kısacası iyi ahlâklı olması için de hiçbir nedeni yoktur. Onun tüm ahlâkını, kişisel hırs ve çıkarları şekillendirir.621 Allah’tan 615 En’am, 6/42, 45. Geniş bilgi için bkz. İbrahîm Coşkun, İslam Düşüncesinde İnkâr Problemi, Konya, ty. , s. 47. 617 Esed, s. 423. 618 Hud, 11/9-10. 619 Bkz. Haşr, 59/18. 620 Bkz. Âl-i İmrân, 3/102. 621 Bkz. Bakara, 2/171. 616 111 korkmayan böylesi insanların Kur’ân’da tarif edilen belli başlı bazı karakteristik özellikleri mevcuttur. Bunlardan bazıları şunlardır: 1.2.2.1.1. Şuursuzluk Allah’ın varlığını ve gücünü bildikleri halde, O’ndan gerektiği gibi korkmayan birey, topluluk ya da gruplar, yoksulların durumlarını gözetmezler. Böylesi bir yapıya sahip insanlar, herşeyi kendi çıkarları için kullanırlar. Fakîrlere ve muhtaçlara karşı acıma hisleri körelmiştir. Allah’ın iradesine uygun davranmayan bu insanların davranışları, münafıklar ve şeytanın tutumlarıyla benzerlik taşımaktadır.622 Çünkü hem Allah’ın varlığını tanımak, O’nun sonsuz ilmini ve gücünü kabul etmek, hem de O’na bilerek isyan etmek, şuursuzluğun en güzel örneklerindendir.623 Yüce Allah, ayette, bu kişilerin durumunu şöyle anlatmaktadır: De ki: “Sizi gökten ve yerden kim rızıklandırıyor? Ya da işitme ve görme yetisi üzerinde kim mutlak hâkimdir? Ölüden diriyi, diriden ölüyü kim çıkarıyor? İşleri kim yürütüyor?” “Allah” diyecekler. De ki: “O hâlde, Allah’a karşı gelmekten sakınmayacak mısınız?”624 Bir başka ayette ise, inkârcıların bilinç yoksunu davranışları ve ruh halleri şöyle sunuluyor: “İnkâr edenleri imana çağıran (Peygamber) ile inkâr edenlerin durumu, bağırıp çağırmadan başka bir şey duymayan (hayvanlara seslenen (çoban) ile hayvanların durumu gibidir. Onlar sağırdırlar, dilsizdirler, kördürler. Bundan dolayı anlamazlar.”625 Şuursuzluk karakterine sahip insanların, münafıklık özelliklerini de taşıyabileceğini göstermektedir. Konumuz açısından bakıldığında diyebiliriz ki, varlık ve rahat içinde olan imanların yoksullara olan ilgisizlikleri, ötekine karşı olan duyarsızlık ve bilinçsizlik örneği olarak değerlendirilmiştir. Bu şuursuz insanların, bu bilinçsizlik ve duyarsızlığın temel motifi ve kaynağı olması bakımından şeytan ile olan ahlakî benzerliklerine gelince; bu şeytanın, Allah’ı tanıdığı ve bildiği halde, Allah’ın emrine başkaldırarak, O’na isyankâr olduğudur.626 622 et-Taberî, I, 12; ez-Zemahşerî, el-Keşşâf, I, 23 Bkz. Bakara, 2/9, 12, 18, 154; Al-i İmran, 3/69; En’am, 6/26, 50, 104, 109, 123; Zumer, 39/55; Hucurât, 49/2; Necm, 53/61. 624 Yunus, 10/31. 625 Bakara, 2/171. 626 Sad, 38/75, 76. 623 112 Bu yüzden, şuursuz insanlar, sürekli şeytanın tesiri altında kalarak, neredeyse onunla aynı ruh ve zihniyet hali içine girerler. 1.2.2.1.2. Korku ve Endişeler Allah’a inanmayan insanın bir başka karakteristik özelliği de, onu, yoksulluk ve yoksulluğa karşı duyarsız ve ilgisiz kılan, sürekli dünyevi endişe ve korku içinde olmasıdır. Çünkü onun için herşey, bir bakıma tesadüfler sonucu oluşmuş ve o, etrafında olup biten bütün olayların başıboş işlendiğini sanır. Bu yüzdendir ki o, hiçbir zaman huzur ve emniyet içinde olmaz. Onu üzecek, yıpratacak olaylar her an gerçekleşebilir. Ayrıca onun, gelecekle ilgili sayısız kuşkuları vardır. Mesela, işini kaybedebilir. Dolayısıyla aç kalabilir. Mutlak güce inancı olmadığından, tüm bu muhtemel olayları kontrolsüz zannettiği için, her biri için ayrı ayrı tedirginlik duyar. Her birini kendi kontrolü altına almak için debelenirken, bu arada başkalarının hakkını almada, ya da hakkını vermemede tereddüt etmez. Ancak bütün bunlarla başa çıkamayacağını anlayınca, çaresizlik ve ümitsizlik içine düşer. Oysa yalnız Allah’a inanıp, O’ndan korkan bir insanda, saydığımız bu korkuların hiçbirine rastlanmaz. Çünkü Allah’a iman, bu korkuların hepsini ortadan kaldırır.627 Herşeyin sahibinin ve yaratıcısının Allah olduğunu, bütün bu olayların O’nun kontrolünde cereyan ettiğini628 ve kendisine inanıp, güvenen kullarını, Allah’ın koruyup gözeteceğini629 bilmek, o insanı, her türlü dünyevi korku ve endişelerden alıkoyar. Nitekim böylesi tedirgin ve çelişkiler içindeki bu ruh haline, bir ayette şöyle işaret edilir: “Allah, birbiriyle çekişen ortak sahipleri bulunan bir (köle) adam ile yalnızca bir kişiye ait olan bir (köle) adamı örnek verdi. Bu iki adamın durumu hiç, bir olur mu? Hamd Allah’a mahsustur. Hayır, onların çoğu bilmiyorlar.”630 Zira bu tiplemedeki insan, etrafındaki bütün insanlardan korkar da sadece Allah’tan korkmaz. 627 er-Râzî, V, 15. Kutup, VII, 483. 629 et-Taberî, II, 87. 630 Zümer, 39/29. 628 113 Allah’ın huzurunda hesaba çekileceği anı,631 asla aklından geçirmez. Fakat mevkimakamı için,632 üst tabakadaki insanlara vereceği hesaptan titizlikle sakınır. Böylesi bir ruh hali içindeki birey, yoksulluğu ve yoksulları düşünmek, onlarla bir paylaşma, yardımlaşma jesti içine girmek için hiçbir arayış içine girmez. 1.2.2.1.3. Kibir ve Kıskançlık Allah’a iman etmeyen ve O’ndan korkmayan, bu sebeple de, yeryüzündeki yoksullara, muhtaçlara, açlara, ilgisiz olan; hiçbir empati ve ünsiyyet beslemeyen kimselerin en belirgin bir başka özelliği de, gereksiz bir gurur ve kibir içinde olmalarıdır. Bunun temeli, kişinin kendisini Allah’tan bağımsız bir varlık olarak görmesidir. Dolayısıyla sahip olduğu bazı özellik ve üstün vasıfların, kendisinden kaynaklandığını sanır. “Ona “Allah’tan kork” denildiği zaman, gururu onu daha da günaha sürükler. Artık böylesinin hakkından cehennem gelir. O, ne kötü yataktır!”633 Gurura kapılarak günaha sürüklenmek, bu son derece temelsiz ve gerçeklikten yoksun bir düşüncedir. Çünkü insanoğlu, pek çok şeye ihtiyaç duyan bir varlıktır.634 Bu sebeple, istediği kadar kendisini üstün ve kusursuz sansın, yorulur, susar, acıkır, hasta olur, uyumadan yapamaz, yaşlanır ve nihayetinde ölür. Bu farkına varışın ise onu, zorunlu olarak diğer fanilere, yoksul ve muhtaçlara, insani, yardımsever bir şekilde yaklaşmaya yönlendirmesi gerekir. Ancak, Allah’ın varlığının baki olduğunu bilen ve sürekli bunun bilincinde olan bir insanın, başkalarına kibirli ve azgın, müstağni bir tutum içinde olması söz konusu olmaz. Çünkü kendisine verilen bütün bu özellik ve malların gerçek sahibinin Allah olduğunu, eninde sonunda O’na döneceğini ve hesaba çekileceğini bilir ve asla böylesi tutarsız tavırlara bürünmez. Allah, insanların kibir ve gururdan uzak durmaları, zenginlik ve varlıklarıyla mağrur olmayıp, yoksullara empati yapabilmeleri için Kur’ân’da ibret olarak Kârun’dan bahsetmektedir. Kârun tiplemesinin, Allah’tan korkmadan, kibirlenmesine 631 el-Alûsî, V, 114. Elmalılı, IV, 2356. 633 Bakara, 2/206 634 el-Beydâvî, III, 23. 632 114 vesile olan şey, onun zenginliğidir. O, Mülk’ün esas sahibinin Allah olduğunu ve dilerse hepsini geri alacağını unutmuş, bu mallara, kendisinin sahip olduğu bazı özelliklerinden dolayı hak ettiğini düşünmüştü: “Şüphesiz Kârûn, Mûsâ’nın kavmindendi. Onlara karşı azgınlık etti. Biz ona, anahtarlarını (bile taşımak) güçlü bir topluluğa ağır gelecek hazineler verdik. Hani, kavmi kendisine şöyle demişti: “Böbürlenme! Çünkü Allah, böbürlenip şımaranları sevmez. Allah’ın sana verdiği şeylerde ahiret yurdunu ara. Dünyadan da nasibini unutma. Allah’ın sana iyilik yaptığı gibi sen de iyilik yap ve yeryüzünde bozgunculuk isteme. Çünkü Allah, bozguncuları sevmez.”Kârûn, “Bunlar bana bendeki bilgi ve beceriden dolayı verilmiştir” dedi. O, Allah’ın kendinden önceki nesillerden, ondan daha kuvvetli ve daha çok mal biriktirmiş kimseleri helâk etmiş olduğunu bilmiyor muydu? Suçlulukları kesinleşmiş olanlara, günahları konusunda soru sorulmaz (Çünkü Allah hepsini bilir).”635 Ayetlerde anlaşılıyor ki Karun, aynı tipolojiye dâhil insanlara ibretlik için, daha dünyadayken, kibirlenmesinden, yoksul ve muhtaçlara karşı ilgisiz ve bigâne kalmasından dolayı azaba duçar kalmıştır. Eğer iddia etttiği gibi bir güç sahibi olsaydı, kuşkusuz önce kendini kurtarırdı. Ancak ne bilgisi, ne hazineleri ne de güvendiği taraftarları, onu Allah’ın gazabından koruyamamıştır. Yüce Allah, bütün kibirlenen ve gururlanan insanlara ders olsun diye, Karun’un hazin sonunu şöyle ifade etmektedir: “Sonunda onu da, sarayını da yerin dibine batırdık. Allah’a karşı ona yardım edebilecek adamları da yoktu. Kendisini savunup kurtarabileceklerden de değildi!” “Daha dün onun yerinde olmayı arzu edenler, “Vay! Demek ki Allah, kullarından dilediği kimselere rızkı bol verir ve (dilediğine) kısarmış. Allah, bize lütfetmiş olmasaydı, bizi de yerin dibine geçirirdi. Demek ki kâfirler iflah olmayacak demeye başladılar.”636 Karun’un durumu, Allah’a iman noktasında sıkıntı taşıyanlar için, kibir ve gurur tutkusuna kapılıpta Allah’tan korkmayan, maddi zenginliği, her şeyin üstünde tutup yoksul sınıf ve insanlara yardımcı olmayan kimseler için apaçık bir örnek teşkil etmektedir. Oysa Ahiretteki güzel akibetin ise, ancak gururlanmayan, kibirlenmeyen takva sahiplerine ait olduğu ayette şöyle bildirilmektedir: “İşte ahiret yurdu. Biz, onu 635 636 Kasas, 28/76-78. Kasas, 28/81, 82. 115 yeryüzünde büyüklük taslamayan ve bozgunculuk çıkarmayanlara has kılarız. Sonuç, Allah’a karşı gelmekten sakınanlarındır.”637 Varlıklı kimseleri, yoksullara karşı duyarsız ve ilgisiz davranmaya iten ruhsal bir özellik olarak kıskançlık ise, iyi olan herşeye kendisinin layık olduğunu, bu yüzden de başkalarının sahip olduğu üstünlükleri çekememe duygusudur. Bir başka ifade ile kibrin beslenip büyütülmüş halidir. Bu konuyla ilgili Allah, ibret olsun diye, Hz. Âdem’in iki oğlu arasındaki, şu kadim olayı anlatmıştır: “(Ey Muhammed!) Onlara, Âdem’in iki oğlunun haberini gerçek olarak oku. Hani ikisi de birer kurban sunmuşlardı da, birinden kabul edilmiş, ötekinden kabul edilmemişti. Kurbanı kabul edilmeyen, “Andolsun seni mutlaka öldüreceğim” demişti. Öteki, “Allah, ancak kendisine karşı gelmekten sakınanlardan kabul eder” demişti, “Andolsun! Sen beni öldürmek için elini bana uzatsan da ben seni öldürmek için sana elimi uzatacak değilim. Çünkü ben âlemlerin Rabbi olan Allah’tan korkarım. Ben istiyorum ki, sen benim günahımı da, kendi günahını da yüklenip cehennemliklerden olasın. İşte bu zalimlerin cezasıdır. Derken nefsi onu kardeşini öldürmeye itti de (nefsine uyarak) onu öldürdü ve böylece ziyan edenlerden oldu.”638 Görüldüğü gibi, Allah’tan korkmayan kardeşlerden biri, nefsinin sınır tanımaz kötülüklerine boyun eğmiş ve kendi kurbanının kabul edilmemesinden kaynaklanan kıskançlık ve öfkesi yüzünden, bir anda kendi öz kardeşini öldürmeye kalkışabilecek bir duruma düşmüştür. Bu örnek, nefsine uymanın ve Allah’tan korkmamanın, insana neler yaptırabileceğini, ne kadar korkunç bir hale sokabileceğini gösteren önemli bir ibrettir. 1.2.3. Tabiatı İmar Etme Sorumluluğu Allah, insanların geçimlerini sağlamak için gerekli olan bütün maddî ve manevî imkânları tabiatta, insanın hizmetine sunmuştur. Bunun yanında insana, tabiatı koruma ve kollama, eko sistemi bozmama ve tabitta yaşayan her canlının hakkını verme gibi bir takım sorumluluklar vermiştir. Ancak, insanlar bu sorumluluklarını yerine getirmediklerinden, tabiatın sunduğu nimetlerden mahrum, aç ve çaresiz insanların sayısı gün geçtikçe artmaktadır. 637 638 Kasas, 28/83. Mâide, 5/27-30. 116 Oysa, insan-tabiat ilişkisine baktığımız zaman aralarında çok sıkı bir bağlılık görüyoruz. Kur’ân-ı Kerim’de insanla tabiat, asılları itibariyle olumlu bir yapıya sahiptirler. Çünkü gerek insan ve gerekse tabiat, Allah’ın birer ayetleri, varlığının işaretleri kabul edilmiştir. Kur’ân, bütün kâinatın insan için yaratıldığı ve kendisine musahhar kılındığı hususunda şöyle buyurmaktadır. “Allah, öyle bir ilâhtır ki gökleri ve yeri yarattı. Gökten bir su indirdi de onunla size rızık olsun diye türlü meyveler, mahsuller çıkardı. Onun emriyle denizde akıp gitmek için size gemileri ve ırmakları boyun eğmiş (hizmetinize sunulmuş) kıldı. Ve yörüngelerinde devam eden güneşi ve ayı, geceyi ve gündüzü de sizin hizmetinize verdi.”639 Kuşkusuz bu durum, insana verilen nimetlerin sayılamayacak derecede çok olduğuna da delalet eder. “Allah’ın nimetlerini saymaya kalksanız, sayamazsınız. Muhakkak ki Allah çok bağışlayıcı ve çok merhametlidir.”640 “Hem de size, istediğiniz şeylerin hepsinden verdi. Öyle ki, Allah’ın nimetlerim saysanız bitiremezsiniz. İnsan gerçekten çok zalim ve çok nankördür.”641 “Göklerde ve yerde her ne varsa, hepsini, Allah’ın muhakkak sizin emrinize musahhar kıldığı, açık ve gizli birçok nimetlerini üzerinizde bol bol tamamladığını görmez misiniz?642 “Yerde ne varsa, hepsini sizin faydanız için yaratan 0’dur”643 Ancak Allah’ın, göklerde ve yerde insanlara sunmuş olduğu bir çok nimetlerin pervasızca kullanımından dolayı günümüzdeki insanlar, doğadaki güzelliklerden yoksun bırakılmışlardır. Kuşkusuz, kâinatı insanın emrine veren Allah, aynı zamanda insana, tabiatı bayındır hale getirme ve yeryüzünde hayrı hakim kılma görevini de yüklemiştir 644 ki; bu, yeryüzü zenginliğinin ve ondan elde edilecek artık değerin paylaşılabilmesini mümkün kılacak barışık ve sulh içinde bir dünya için de ön koşul konumundadır. Bir başka ifade ile, insanın aslî görevi yeryüzünün halifesi ve mimarı olmasıdır. Bu anlamda, “Sonra onların ardından sizleri yeryüzünde halifeler yaptık ki, bakalım nasıl ameller işleyeceksiniz”645 şeklinde buyurmuştur. Keza bu, bütün ümmetler için, onları da içine alan genel ve evrensel bir amaçtır. Böylece bütün hayatını tabiattan 639 İbrahîm, 14/ 32-33. Nahl, 16/ 18. 641 İbrahîm, 14/ 34. 642 Lokman, 31/ 20. 643 Bakara, 2/ 20. 644 Mevdûdî, IV, 229. 645 Yunus, 10/ 14. 640 117 yararlanarak devam ettiren insan, diğer taraftan tabiatı koruma ve onu bayındır hale getirmekle yükümlü tutulmuştur: “Semûd milletine de, kardeşleri Salih’i gönderdik : Ey milletim! Sadece Allah’a kulluk edin ! O’ndan başka ilâhınız yoktur, sizi yeryüzünde yaratıp, orayı imar etmenizi isteyen O’dur. O’na istiğfar edin, O’na yönelin, şüphesiz ki Rabbim, size yakın ve dualarınızı kabul edendir.”646 İlâhî iradenin, insana yüklemiş olduğu, bu ulvî vazife, her hususta sağlıklı bir insanlık toplumunu var etmek ve evrensel bir medeniyet inşâ etmeyi kapsar. Bu da, insanın yeryüzünde ilâh’i adaleti ve ahkâmı izhar etmesiyle olur. Fakat bunu tercih ve hürriyeti yok sayan bir yolla değil, eğitim, hür irade ve özgür tercihleriyle yapar.647 Yukarıdaki ayette geçmekte olan ve konumuz açısından anahtar bir sözcük olan “el-i’mâr” kelimesi, maddî, ilmî ve iktisadî yapıyı içerirken, “halifelik” ise, sosyal, siyasî ve hukukî imarı içermektedir. Şu halde, “dünya gezegeninin” son derece şümullü ve kapsamlı bir şekilde imar edilmesi, ilâhî irade tarafından istenmektedir. 648 Ayette geçen, “iste’merekum” ifadesi, imarın talebini ifade eder. Mutlak taleb de emir ve vucubiyet (zorunluluk) bildirir, öyle ise Cenab-ı Allah, “yeryüzünü bayındır hale getiriniz, çünkü ben sizi, buna kadir kıldım” buyurmaktadır.649 Çünkü “insan kişiliğinin oluşmasında tabiatın da, varlığımız için yapıcı ve kurucu yeri yadsınamaz.”650 Hatta denilebilir ki, insan, varlığını ancak tabiat unsurlarının uyumlu bir ahengi ile sürdürebilir. Çünkü, bütün bunların neticesinde, yeryüzünde sosyal dengenin sağlanması mümkün olacak, özellikle reel bir durum olan yoksulluk, mahrumiyet, az gelişmişlik, geri kalmışlık, açlık ve ihtiyaç içinde bulunma imanî, ekonomik çatlakları onarabilecek; sosyal fenomenin iyileştirilmesi yanında, ayrıca kendilerini unutulmuş ve terkedilmiş olarak algılayan gönüllerde de yeniden ihya edilecektir. Yeryüzünde, bütün insanlığı şefkatli kucağında barındıracak cihanşumül bir medeniyet de ancak bu yolla tesis edilebilir. Medeniyeti; insan, varlık, eşya ve hayat 646 Hud, 11/ 61. Said Ramazan el-Bûtî, Menhecû’l-Hadareti’l-İnsaniyye fi’l-Kur’ân, Şam 1987, s. 20. 648 İbn Arabî, V, 15; el-Kurtûbî, IV, 281; el-Beydâvî, II, 224. 649 er-Râzî, XI, 233; İbn Arabî, IV, 45; el-Kurtubî, VI, 21; İsmail Hakkı Bursevî, Rûhu’l-Beyân, Beyrut1985, IV, 154. 650 Kılıç, Küllerden Diriliş, s. 113. 647 118 arasındaki etkileşimlerin bütüncül bir ürünü olarak651 tanımlayacak olursak, Kur’ân’ın öngördüğü medeniyetin özünü anlamış bulunuyoruz. Yüce Allah’ın, insanı yeryüzünün mimarı kılması,652 onu böyle bir yetenekte yaratması,653 ve bu görevi ondan istemesi,654 de, insanla Allah arasındaki yakın ilişkiyi gösterir. Bu görevin insandan istenmesi, yeryüzündeki hayatı daha kolay hale getirmeye yöneliktir, uygarlık ve medeniyetin de amacı budur. Çünkü insanın, hayatı boyunca eşya ile kurduğu münasebetlerin neticesinde, daha rahat daha sistemli ve anlamlı bir toplumsal yapı meydana gelir. 655Ancak insanlar, Allah'ın kendilerine verdiği doğayı ıslah ve koruma görevini çoğu zaman ihmal etmekle birlikte tabiata bilinçsizce zarar vermekte , doğal kaynakları yok etmekte, bunun neticesinde de fakirlik ve yoksulluk cezasını çekmektedir. Nitekim, her konuda olduğu gibi, tabiatı imar etme konusunda da insanlığa en güzel rehberliği yapan Hz. Peygamber (s.a.s.) de : “Kıyamet kopsa bile,birinizin elinde de bir fidan bulunursa, onu dikebilecek imkânı bulursa, hemen diksin”656 buyurmakla, bir nevi, tabiatın imarının zorunluluğuna işaret etmiştir. İlk canlıdan en son canlıya vatanlık eden, onu bağrında barındıran, onsuz hayatın mümkün olmadığı gezegenimize, ilahî bir emanet titizliği içerisinde ilişkiler kurmak zorundayız. Bu ilahî nimetin, barbarca yağmalanmasının,657 hunharca tahrip edilmesinin önüne geçmek, ancak böylesi bir imanla mümkündür. Tabiatın imarı, onda etkin bir iradenin hakîm kılınmasıyla mümkün olur ki, o zaman, tabiatın bütün varlıklara sunduğu nimetlerden herkes faydalanır658 ve başta Afrika kıtası olmak üzere, dünyamızın değişik yerlerinde mevcut olan açlıktan dolayı ölümler gerçekleşmez. 651 el-Bûtî, s. 26. es-Sabûnî, II, 22. 653 İbn Arabî, III, 104; el-Kurtubî, III, 83; Elmalılı, IV, 3796. 654 er-Râzî, XVIII, 15. 655 el-BûtI, 20. 656 Muhammed b. İsmail, el-Buhârî, Edebu’l-Mufred, Beyrut 1989, s. 168. 657 Kılıç, Küllerden Diriliş, s. 113. 658 Adler Alfred, İnsanı Tanıma Sanatı, (Çev.: Kamuran Şipal), Say Yayınları, İstanbul 1981, s. 45; Erol Güngör, Ahlak Psikolojisi ve Sosyal Ahlak, Ötüken Yayınevi, İstanbul 1998, s. 99. 652 119 1.2.4. Mülkiyeti Paylaşma Sorumluluğu Kur’an, toplumda var olan yoksulların ve diğer muhtaçların, onurlarını korumak ve vicdanlarını üzecek davranışlara muhatap olmamaları için, her alanda olduğu gibi, mülkiyeti paylaşmada da, yoksulları gözetmiş, onlara belli bir pay ayırmada, insanları sorumlu tutmuştur. Bu yüzden İslâm, toplumda ahlâkî değerler, sosyal hareketlilik, nizam gayesi ve denge kavramı sebebiyle, çelişkilere dayalı bir sınıflaşmaya izin vermemiş, sadece tabiî ve iktisâdî farklılaşmalardan kaynaklanan bir dayanışmayı oluşturmuştur. ''Mülkiyet'' kavramı “M-L-K” maddesinin “milk” masdarındandan türetilmiş bir isimdir.659 Klasik fıkıh kaynaklarında daha çok, son devir araştırma eserlerinde “mülkiyet”şeklinde kullanılır olmuştur.660 “mülk” şeklinde okunmasıyla değişik anlamlar kazanmasına rağmen, hemen hemen bütün anlamları; “tasarruf, yetki ve iktidar” ortak paydasında birleşir.661 “Mülk” kavramı daha çok siyasî tasarruf ve iktidar yetkisi, egemenlik hakkı gibi anlamlar içerirken, “milk” kavramı ise “eşya ve mallardakidaki tasarruf yetkisi” anlamını taşır.662 Mülk kavramı; güç, kudret, makam, mevki, malî zenginlik,663 siyasî otorite, egemenlik,664 bilgi, iman, İslâm,665 peygamberlik666 gibi pek çok manalar ihtiva ettiğinden dolayı milk kavramından daha kapsamlıdır. Hukukî bir ıstılah olarak mülkiyet ise: Mübah bir şeyi ele geçirme ve onun üzerinde tek başına söz sahibi olma gücü, tasarrufa konu olan şey üzerinde sadece sahibine alt olmak üzere tasarruf yetki ve iktidarı667 demektir. İslâm hukukuna göre mülkiyete konu olan şeyler sadece maddî eşya ile sınırlı tutulmamış, menkûl ve gayr-ı menkûl mallar mülkiyete konu olduğu gibi menfaat ve haklar da mülkiyetin konusudur.668 659 Halil b. Ahmed, II, 77; ez-Zemahşerî, el-Keşşâf, III, 153; Firuzâbâdî, II, 68; Asım Efendî, II, 14. er-Râzî, VIII, 6. 661 el-Isfehânî, s. 304. 662 el-Cassâs, III, 59. 663 er-Râzî, VIII, 5. 664 Kutup, I, 384. 665 el-Kurtûbî, IV, 37. 666 ez-Zemahşerî, I, 421; er-Râzî, XVI, 256; el-Cassâs, V, 60; İbn Arabî, III, 105; el-Kurtubî, V, 29; Elmalılı, V, 2230. 667 Bilmen, VII, 175. 668 Serahsî, el-Mebsûd, Beyrut h. 1331, XI, 50. 660 120 Diğer yandan mülkiyet konusu, bütün iktisadî ve sosyal sistemlerde evrensel ve genel geçer bir hususiyettir. Sistemlerin insan-mal münasebetlerine bakışı, bu konuya biçtikleri konuma bağlıdır. Çünkü hukukî kuralların ve düzenlemelerin kaynağı olarak “mülkiyet;” ekonomik, sosyal ve politik ideolojileri doğuran müteakip bir gelişmedir.669 Bir yanda, insan fıtratında var olan “sahiplik, güç edinme” ve “ihtiyaç duyma güdüsü,” öte yanda eşyanın “yararlılık özelliği,” mülkiyet isteğini ve ilişkilerini doğurmuştur. Yine, mülkiyetin gelişmesi ve ekonomik ilerleme, bazı konularda, insanın hayatını kolaylaştırmış ve entellektüel gelişmesini de etkilemişse de diğer bir açıdan da insan hayatında artan problemlerin kaynaklarından biri olmuştur. Başta yoksulluk olmak üzere problemlerinin kökeni, insanın bütün dikkatini ve iradesini kendi içgüdülerini ve isteklerini gerçekleştirmeye yöneltmesi ve temel ihtiyaçları karşılama düzeyinin üstüne çıkmasına kadar gitmektedir. İşte konunun bizi ilgilendiren tarafı burasıdır. Ancak insan, özgür yaratıldığından, mülkiyet alanını, mümkün olduğu kadar genişletmeye çalışmaktadır. Oysa insanların ancak çalışmalarıyla yararlanma hakkına sahip oldukları ve tüm mülkiyetin gerçek anlamda sadece Allah’ın olduğu inancını taşıyan müslüman toplumların durumu, batılı burjuva anlayışın tam tersidir.670 Çünkü Kur’ânî yapıda“mülkiyet”, bütünüyle ne bireye ne de topluma has bir ayrıcalık değildir.671 Tam tersine mülkiyet, ilâhî irade sınırları çerçevesinde dünyalık ihtiyaçların emrine verilmiş, toplumsal bir işlevdir. Bundan dolayı, mülkiyet yalnızca “hak” değil, daha öncelikli olarak bireye “ödevler” yükler. Dolayısiyle mülkiyet, Allah’ın insandaki vekâletidir. Bu gerçeği dikkate almadan, gerek bireye sınırsız mülk edinme hakkı ve özgürlüğü tanıyan kapitalizm672 ve gerekse ona tepki olarak doğup bireyi topluma feda eden marksizm, pratik süreç içinde teorilerinden vazgeçmek zorunda kalarak, hem ferdî hem de toplumsal mülkiyeti kabullenme sürecine girmek zorunda kalmışlardır. 669 er-Râzî, VIII, 285. Roger Garaudy, XX. Yüzyıl Biyografisi, (Çev.: A. Z. Ünal), Fecr Yayınları, Ankara 1989, s. 258. 671 er-Râzî XII, 203; el-Cassâs, II, 59. 672 Kılıç, Küllerden Diriliş, s. 113. 670 121 Şu halde, Kur’ân’ın mülkiyet ve ekonomik ilişkiler konusundaki başlıca esprisi, insan fıtratına ve realiteye uygun esaslar vaz etmesidir. İnsanlar, bu genel ve özel kurallar çerçevesinde sosyal ilişkilerinde özgür ve bağımsızdırlar. Bu sebeple, İslâm hukukuna göre mülkiyete konu olan şeyler, sadece maddî eşya ile sınırlı tutulmamış,673 menkûl ve gayr-i menkûl674 mallar mülkiyete konu olduğu gibi menfaat ve haklar da mülkiyetin konusudur.675 Nitekim Kur’ân-ı Kerim’e göre en genel anlamıyla mülkiyetin gerçek sahibi “Maliku’l-Mülk” sıfatıyla Allah’tır. “De ki! Ey mülkün gerçek sahibi olan Allah’ım! Dilediğine mülkü verirsin, dilediğinden de mülkü çeker alırsın. (Her türlü) hayır ancak senin elindedir...”676 Öyle ise varlık âleminde mülkiyet, gerçek anlamda Allah’ındır.677 İnsanların sahip oldukları izafî mülkler ise, Allah’ın onları insanların faydalanmaları için insanlara verdiği nimetlerdir.678 Ayrıca, dinin gereği olarak Müslüman, hem dünya nimetleri hem de ahirete ait nimetleri elde etmeğe yönelmelidir. Diğer bir ifadeyle Kur’ân’da nimet, Allah’ın bütün varlığa yönelik, yani dünya ve ahreti kapsayacak şekilde, iyiliklerini belirtmek için tercih edilmiş bir kelimedir. İnsan, sahip olduğu mülkiyetin gölge malikidir. Mülkiyet ona verilmiş bir emanettir; İnsan, o emanette, emanet sahibinin belirlediği yasalar çerçevesinde tasarruf hakkına sahiptir.679 Sözkonusu bu “emanet”in sınırları bütün varlık âlemidir. “O, göklerde ve yerde ne varsa hepsini, kendi katından (bir lütfu olmak üzere)size boyun eğdirmiştir .”680 Ayette geçen “cemi’en” ifadesinin, göklerde ve yerde olanları sizin hepinizin menfaatine verdi şeklinde açıklandığını da belirtmekte fayda görüyoruz. Bu açıklama, tabiattaki tabiî sermayenin bütün insanlar arasında adil bölüşümünün ilâhî bir iradenin neticesidir. Çünkü mal Allah’ındır: “Onlara, Allah’ın size vermiş olduğu maldan veriniz...”681 Ve mal insanın imtihan edilmesi için verilmiş bir araçtır, insan gerçek sahip değildir. “Ey insanlar! Allah’ın sizi varis kıldığı 673 er-Râzî, VIII, 14; el-Kurtubî, II, 30. el-Cassâs, V, 59; İbn Arabî, III, 103; el-Kurtubî, V, 27; Elmalılı, V, 3023. 675 Serahsî, XI, 50. 676 Al-i lmrân, 3/ 26. 677 er-Râzî, XII, 56; el-Cassâs, I, 159; İbn Arabî, IV, 210; el-Kurtubî, III, 27; Elmalılı, VI, 3512. 678 en-Nesefî, IV, 222. Bkz. Galip Türcan, Kur’ân’da Ahiret İnancı, (Basılmamış Doktora Tezi), SDÜSBE, Isparta 2002, s. 279; Çünkü nimet, bir başkasına ulaşan her iyilik ve faydayı ifade eder. Bkz. Abdullah b. Ahmed Kadî Abdu’l-Cebbâr, Şerhu Usuli’l-Hamse, Kahire 1965, s. 77. 679 er-Râzî,VI, 244; Cassâs, III, 17; İbn Arabî,V, 2; el-Kurtûbî, I, 164; Elmalılı, VII, 4734. 680 Câsiye, 45/ 13. 681 Nûr, 24/ 33. 674 122 şeylerden infâk ediniz”682 Çünkü gerçek varis Allah’tır. İnsan ise bir emanetçidir. “Göklerin ve yerin gerçek mirasçısı Allah olduğu halde, Allah yolunda siz niçin infâk etmiyorsunuz ...”683 İşte bu durum, Kur’ân’daki mülkiyet düşüncesi ile sair sistemlerin mülkiyete ilişkin düşünce ve düzenlemeleri arasındaki temel farklılıktır. Kur’ânî anlayışta mülkiyet ancak hüsn-i isti’mal suretiyle kullanılabilir. Oysa kapitalizmin ve marksizmin tarihî kökleri sayılan Roma hukukunda mülkiyet; bir malı hüsn-i isti’mal veya sûi isti’mal etmektir684 şeklinde tarif edilir. Buna göre mutlak mülk sahibi, bu sistemlerde fert veya toplumdur. Kur’ân-ı Kerim, “mülkiyet” konusunda temel espirisininin yanında, fertlerin özel mülkiyete sahip olmalarını, ilâhî yasalar çerçevesinde kabul etmiş,685 fertlerin toplumsal bir çevrede yaşamaları sebebiyle de kamuya ait bir mülkiyeti, diğer maslahatların yanında, yoksulluğu ortadan kaldırmak için kullanan ve mevcut yoksulların hakkını koruyan, müreffeh ve sağlıklı toplumsal hayatın gereği saymıştır. 1.2.4.1. Özel Mülkiyet Kur’ân’da, özel mülkiyeti tanzim eden hükümler mülkiyetin yaygınlaştırılmasına mukabil, malın 686 belli yer almakla birlikte, özel ellerde toplanmasının önlenmesinin gayesi, yoksulluğu önlemek ve haksız uygulamaların önünü kesmek içindir. Nitekim bu durum, İslâm iktisadının en önemli hedeflerinden birisidir. Bu gerçek, Kur’ânî ifadede yerini şöyle alır: “...ta ki bu servet içinizden sadece zenginler arasında dolaşan bir devlet olmasın ...”687 Burada İstenen ve beklenen şey, milli gelirin mutlak dağıtımı ve bir devr-i daim halinde bulundurulmasıdır.688 Servetin belli ellerde yığılması, mülkiyetteki, güç ve otorite anlamını da düşündüğümüzde, toplumda bir sınıf çatışmasının ilk belirtisidir. Hz.ömer (r.a.)’in belli dönemlerde özel serveti kamulaştırmasının en büyük nedeni buydu. Ona göre mülkiyet ancak Allah’ındır, kullar da Allah’ın kullarıdır. Allah adına hükmeden halifenin, 682 Hadîd, 57/ 7. Hadîd, 57/ 10. 684 Challaye Felicien, Mülkiyetin Tarihi, (Çev.: Turgut Aytuğ), İstanbul 1944, s. 46. 685 er-Râzî, XV, 57; el-Cassâs, II, 111; İbn Arabî,VI, 47; el-Kurtûbî, IV, 278; Elmalılı, V, 3097. 686 Bakara, 2/3; Nisa, 4/7, 11, 12, 172; Meâric, 70/25; Zariyat, 51/19; Tevbe, 9/60. 687 Haşr, 59/ 7. 688 el-Cassâs, III, 154; İbn Arabî, I, 15; el-Kurtûbî, IV, 205. 683 123 Allah’ın malını kullar arasında adilce bölüştürmesi gerekir.689 Bunun için ilk planda yapılması gereken şey, milli gelirin bir sınıfın lehine, diğerlerinin aleyhine paylaşımının önlenmesi için bütün metodların kullanılmasıdır.690 Ayrıca Kur’ân-ı Kerim, ferdin malını, elde edilmesi ve korunması zorunlu olan beş temel husustan biri olarak kabul eder. Bunlar toplumsal hayatın zorunlu ihtiyaçları addedilmiştir.691 Kur’ân-ı Kerim, ticareti ve çalışmayı emretmek suretiyle malın helal yoldan elde edilmesini sağladığı gibi, faiz, hırsızlık, rüşvet, gasb ve enflasyon gibi batıl sebeplerle malın yok edilmesini yasaklamıştır.692 Keza Kur’ân-ı Kerim, fertlerin sahip oldukları özel mülkiyeti onaylamış olduğunu birçok ayette ifade etmiştir. Bunlardan birkaç örnek verebiliriz. “Ellerimizin yaptıklarından, kendileri için nice hayvanlar yarattığımızı görmüyorlar mı? Ki kendileri de bunların sahibidirler”693 “…Eğer (faizden) tevbe ederseniz anaparanız (sermayeniz) sizindir.”694“... Erkeklerin kendi kazançlarından bir payı olduğu gibi, kadınların da kendi kazançlarından bir payı vardır…”695 1.2.4.2. Kamu Mülkiyeti Kur’ân-ı Kerimde özel mülkiyetin kabul edilmesi yanında, Kamu Mülkiyeti de takrir edilmiştir. İlerleyen bölümlerde detaylı anlatılacağı üzere, sulh yolu ile elde edilen menkul, gayr-i menkul mallar fey adı altında,696 ganimetlerin 1/5 i humus adı altında Allah ve Resulü’ne ayrılması,697 bu kısma kamu mülkiyeti niteliği kazandırmıştır. Burada mülkün Allah’a izafesi,698 İslâm toplumu adınadır. Zira İslam hukuku metodolojisinde Allah hakkı, kanun hakkı demektir, bu hakkın Allah’a nisbeti ise önemine ve faydasının genişliğine binaendir.699 689 Yakup b. İbrahîm, Ebû Yusuf, Kitabu’l-Harac, Kahire h. 1386 s. 14. 690 Muhammed Hamidullah, Modem İktisat ve İslâm, (Çev.: Y. Z. Kavakcı), İstanbul 1969, s. l6. 691 el-Cassâs, II, 156; İbn Arabî, V, 53; el-Kurtubî, VI, 21; İbrahîm B. Musa Şatıbî, el-Muvâfakat fi Usûli’l-Fıkh, Kahire ty., II, 2. 692 Bakara, 2/75; Mâide, 5/38. 693 Yâsîn, 36/ 71. 694 Bakara, 2/ 279. 695 Nîsâ, 17/ 32. 696 el-Cassâs, III, 308; İbn Arabî, V, 223. 697 el-Kurtubî, V, 92. 698 er-Râzî, VII, 203. 699 el-Cassâs, V, 59; İbn Arabî, III, 103; Vehbe Zuhaylî, el-Fıkhu’l-İslâmî, Dımeşk,1989. V, 13. 124 Nitekim bu tür mülkiyetin sarf yerleri olan yetim, yoksul ve yolda kalmışlar, aynı zamanda zekâta da hak kazanan sınıflardandır. Ganimette dağıtım dışı tutularak kamuya mal edilen bu mallar, Allah’ın emrettiği şekilde, hak sahiplerine devlet eliyle dağıtılır. Hz. Peygamber (s.a.s.) de, bu çerçevede ele alınan kamu mülkiyetiyle ilgili bir hadislerinde : “Müslümanlar üç şeyde ortaktırlar: Kendiliğinden biten ot ve bitki, su ve ateş”700 Başka bir hadiste ise: “İstenildiğinde reddedilmeyecek şey nedir? Denildiğinde, Peygamber:‘Tuzdur’ buyurduğu şeklinde bir ziyade vardır.701 Bu hadisten yola çıkarak, yeryüzünde bulunup da bir fayda taşıyan ve istihsali konusunda herhangi bir külfeti gerektirmeyen tabiî kaynakların hiç kimsenin özel mülkiyeti altına alınamayacağına dair verilen Şafiî fetvasına 702 istinaden denilebilir ki; kaynak sular, ormanlar, enerji kaynakları ve petrol gibi özel mülkiyet altına alınmaları halinde, topluma zarar veren madenlerin mülkiyeti kamu adına devlete ait olabilir.703 Devlet ise, fertlerin bunlardan yararlanmasını engellemek için değil, adil bölüşümü sağlamak için bu tür bir mülkiyetin sahipliğini üstlenebilir. Yine, gayr-i menkullerin de mülkiyet altına alınması konusu fukaha arasında tartışma konusudur. Kur’ân-ı Kerim’de bu konuda sarih bir ifade yoktur, ancak Hz. Peygamber (s.a.s.) “Her kim ki bir başkasının toprağını haksız vere gasbederse kıyamet günü gasbettiği o toprakla yedi kat yere batırılır”704 hadisi ile: “Her kim mevat (ölü), işlenmemiş bir toprağı ihya ederse, o arazi onun olur. İşlenmiş bu araziden her rızık arayanın yiyeceği şeyler, araziyi işleyen kimse için sadaka yerine geçer”705 hadisi, topraktaki özel mülkiyetin meşruiyetini ifade eder. Hz. Peygamber (s.a.s.) ve raşid halifeler dönemindeki uygulamalar, bu tür temlik hakkının sözkonusu arazinin işletilmesine bağlı olduğunu, arazinin işletilmemesi halinde devletin, bu araziyi istimlâk etme hakkına sahip olduğunu göstermektedir.706 Bundan dolayı, küçük çaplı toprak parçalarının özel mülkiyeti İslâm’da kabul edilirken, uygulamada, büyük toprakların özel mülkiyete alınmadığını görüyoruz. 700 Ebû Dâvûd, İcâre, 17. Ebû Dâvûd, İcâre, 17. 702 M. b. İdrîs, eş-Şafiî, el-Umm, Daru’ş-Ş’ab, Kahire 1968, IV, 42. 703 Ahmet Tabakoğlu, İslam ve Ekonomik Hayat, DİB Yayınları, İstanbul 1987, s. 26. 704 Buhârî, Mezalîm, 13. 705 Buhârî, Hars, 15. 706 Kasım b. Sellâm, Ebû Ubeyd, Kitabu’l-Emvâl, Kahire 1975, s. 324. 701 125 Bu konuda Hz. Peygamber (s.a.s.): “Kişilerin koru (hima) hakkı yoktur. Koruluk hakkı sadece Allah ve Resulünün hakkıdır”707 buyurmakla konuya ilişkin düzenlemeyi İslâm devletine bırakmıştır. Topraktaki mülkiyet konusunda Hz. Ömer (r.a.)’in uygulamaları ise bir orijinallik arzeder. O; devlete ait yük hayvanlarının otlatıldığı bir araziyi istimlâk ettiğinde kendisine yapılan itirazı şu gerekçe ile reddetmiştir: “Toprak Allah (c.c.)’ın toprağıdır. Allah(c.c.)’ın malları için koruluk yapılır. O mallar da Allah yolunda kullanılır”708 Keza Hz. Ömer(r.a.)’in Sevad-ı Irak (Irak ve Şam) arazilerindeki tatbikatında görüldüğü gibi, fethedilen topraklarda mülkiyet hakkı devlete bırakılmış, tasarruf hakkı şahıslara devredilmiştir. Böylece, geleceğe yönelik olarak toplumun genelinin menfaati koruma altına alınmıştır. Bu sistem İslâm’ın ilk asrından XIX. asrın ortalarına kadar İslâm ülkelerinde önceleri “iktâ”, sonraları da “tımar” sistemi olarak genel bir kaide şeklinde tatbik edilmiştir709 ki, toplumda herkes hayatını idame edebilecek yiyecek ve içeceği bulabilsin. Şu halde diyebiliriz ki, Kur'an’da, hayati önem taşıyan yoksulluk olgusuyla mücadele edebilmek, onu asgari düzeyde tutmak için az sonra da göreceğimiz üzere, Kur’an’ın belirlemiş olduğu mali etkinliklerin sağlıklı bir şekilde yürütülebilmesini, ''mülkiyet''in tamamını; O’nun varlık alanındaki tezahür şekillerinin nasıl olması gerektiği vb. gibi hususlarla ilişkilendirilmiştir. Bir başka ifadeyle, Kur’an’ın, yoksullukla mücadele stratejisinin en temel dayanağı ve besleyici unsuru, hakkaniyet ilkesine bağlı, görev ve sorumluluklarını bilen ve yerine getiren bireyleri yetiştirmektir. Kur’an, yoksullukla mücadelesinde; yoksulların onur ve haysiyetleri zedelenmeden temel ihtiyaçlarını karşılamak için ferde, topluma ve devlete maddî ve manevî bir takım ödevleri yüklemiştir. Yüce Allah, Kur’an’ın değişik yerlerinde bu konuyla alakalı gerek imanî gerekse amelî uygulamalar bağlamında, ikinci bölümde görüleceği gibi, insanların zihinlerinde ve gönülleride derin etkiler oluşturacak çeşitli örnekler vermiş, yoksullukla mücadele stratejisinin temel dayanağı olan besleyici unsurları (infâk, zekât, keffaretler… vb.) titizlikle işlemiştir. Hatta bu besleyici unsurlardan zekâtı, İslam’ın beş temel şartından biri olarak belirlemiştir. 707 Buhârî, Musakât, 11. Ebû Ubeyd, s. 377. 709 Tabakoğlu, s. 26. 708 126 İKİNCİ BÖLÜM KUR’ÂN’I KERİM’İN YOKSULLUĞA KARŞI SUNDUĞU ÇÖZÜM ÖNERİLERİ Yüce Allah, insanlara; dünya hayatlarında gerekli olan bilgileri genel ilkeler halinde Kur’ân-ı Kerim’de açıklamıştır. Dolayısıyla, insanın hizmetine verdiği mallardan nasıl tasarrufta bulunması gerektiğini, yoksul ve muhtaçların ihtiyaçlarını nasıl karşılayacaklarını da açıklığa kavuşturmuştur.710 Bu sebeple burada, öncelikle Kur'an'da; fakîr ve diğer ihtiyaç sahiplerinin hakkını koruma altına alan çeşitli kavramların lugat ve ıstılah manalarını ele alacak, daha sonra da, bu kavramların Kur’an ve sünnette ihtiva ettikleri anlamlardan bahsedeceğiz. 2.1. İNFÂK İnsanın, Allah rızasına yönelik ister mecburi isterse gönüllü, gerekli olan yerlere, kendi malından harcama yapmasına, Kur’ân’da, “infâk” denilmiştir. Bu yüzden, Peygamberimiz, her fırsatta711 Mü’minleri bu ameli yapmaya davet etmiştir. Kur’ân’da çok büyük önem atfedilen bu kavram hakkında tefsîrlerde, hadislerde ve diğer dînî kaynaklarda fazlasıyla bilgi mevcuttur. ‘İnfâk,’ Kur’ân’da 74 defa geçmekte,712 ve Kur'an ayetlerinde genellikle, iman ve namaz ile birlikte anılmaktadır. Yüce Allah, infakı, Müslümanların işleyebileceği en güzel amellerden biri olarak beyan ettiği için, çalışmanın bu bölümünde; yoksullara ve diğer muhtaçlara, zorunlu veya isteğe bağlı yapılan bütün yardımları kapsadığı için önce infâktan bahsedilecek, daha sonra bu başlık altında diğer konulara temas edilecektir. 710 Aziz Tekiner, Kur'an'da İnfâk, MÜSBE, (Yaynlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 2006, s. VI (Önsöz). 711 Müslim, Zekât, 67; İbn Mâce, Et’ime, 1. 712 İnfâk kelimesinin yer aldığı bazı ayetler: Bkz. Bakara Suresi, 2/ 3, 195, 215, 219, 254, 261, 262, 264, 265, 267, 270,272, 273, 274; Âl-i İmrân, 3/ 17, 92, 117, 134; Nîsâ, 4/34, 38, 39; Mâide, 5/64; En’âm, 6/35; Enfâl, 8/3, 36, 60, 63; Tevbe, 9/ 34, vd. 127 2.1.1. Tanımı “Nefekâ” kelimesi; “varlıkların ruhu çıkıp canlılığının sona ermesii,713 eksikliğe sebep olmak, azalmak, bitmek, tükenmek, elinden gitmek, sona ermek;714 revaç bulmak, ona rağbet artmak, eşya pahalı olmak”715 manalarına geldiği gibi, aynı zamanda, ‘nefak” kelimesi, “aradan geçen yol, tünel, alt geçit” anlamını da içermektedir.716 Bu anlamıyla En’am suresi 35. ayette geçmektedir. Ayrıca ‘infâk’ kelimesi, başka anlamlara gelmektedir. Bunlardan birkaçını zikredecek olursak: ihtiyaç sahiplerine yardım etmek,717 Sarf etmek,718 mevcut olan malı elden çıkarmak,719 harcama yapmak.720 “İnfâk” ı genel anlamda tanımlamak gerekirse; Müslümanın Allah rızasını elde etmek için sahip olduğu emtiayı, gerek zorunlu gerekse isteğe bağlı gerekli olan yerlere vermesidir.721 Keza bu tanıma uygun olarak Kur’an’da, “…Allah yolunda yapılan harcama”722 anlamına gelen ifadelerle geçmektedir. Allah’ın hoşnutluğunu elde etmek amacıyla kişinin kendi servetinden harcama yapması,723 başka bir ifade ile muhtaçlara aynî ve nakdî yardımda bulunması demektir. Ayrıca infâk kelimesi, Müslüman’ın zorunlu veya kendi isteğine bağlı yaptığı bütün yardımları da kapsar. Nitekim, bu tabirin geçtiği birçok ayet ve hadisin birlikte değerlendirilmesinden çıkan sonuca göre,724 Allah’a itaat ve ibadet niyeti taşıyan, İslam’a ve Müslümanlara yardım ve fayda sağlayan her harcama, Allah yolunda infâk sayılmaktadır.725 713 ez-Zemahşerî, el-Keşşâf, II, 341; el-Isfehânî, s. 819; İbn Manzûr, X, 357; el-Cevherî, IV, 1560. İbn Manzûr, X, 358; Firuzâbâdî, III, 60; el-Cevherî, IV, 1560. 715 İbn Manzûr, X, 357; ez-Zebîdî, VII, 79. 716 el-Isfehânî, s. 819 717 el-Curcânî, s. 39. 718 er-Râzî, I, 464. 719 el-Isfehânî, s. 819; İbn Manzûr, X, 358; Firuzâbâdî, III, 60. 720 Elmalılı, I, 1192. 721 el-Beydâvî, I, 229. 722 Bakara, 2/195, 254. 723 Tekiner, s. 3. 724 Bkz. Ali Arslan. İnfak Ayetlerinin Nüzûl Sırasına Göre Tertip Denemesi. (A.Ü. İlahiyat Fakültesi Mezuniyet Tezi), Erzurum 1979; Ayrıca bkz. Mehdi Bâzergân, Kur’ân’ın Nüzûl Süreci, (Çev.: Yasin Demirkıran), Fecr Yayınları, Ankara 1998, s.353-367. 725 Mustafa Çağrıcı, “infâk”, DİA, TDV Yayınları, İstanbul 2000, XXII, 289. 714 128 2.1.2. İnfâkın Gayesi Kuşkusuz, infak’ın en büyük amacı, şu ayette tezahür etmektedir: “Allah'ın rızasını talep etmek ve ruhlarında (imanı) kökleştirip takviye etmek için mallarını harcayanların hali de, bir tepenin üzerinde bulunan güzel bir bahçenin durumuna benzer. Öyle ki, ona bol bir yağmur düşmüş de, meyvelerini iki kat vermiştir; ona bol yağmur düşmese de, en azından bir çisinti bulunur. Allah, yapağınız her şeyi hakkıyle görendir.”726 Bu ayette anlaşılıyorki Allah’ın rızasını kazanmak ve sağlam bir imana sahip olak isteyen Müslümanların, Allah'ın gösterdiği yerlere, mallarını harcamaları gerekmektedir. Başka bir anlatımla Müslümanların mallarını Allah yolunda infâk etmeleri gerekir. Bu ameli yaparken hangi niyet üzere olmaları gerektiği şu ayet ile belirtilmektedir: “Biz, size ancak Allah'ın rızası için yediriyoruz. Sizden ne bir karşılık, ne de bir teşekkür beklemiyoruz”727 Başka bir ayette ise; “Onun nezdinde bir kimsenin, mükâfaatlandırılacak hiçbir nimeti (ve minneti) yoktur. O (bunu) sırf yüce Rabbisinin rızasını elde etmek (için yapmıştır). Muhakkak kendisi de ileride (bundan dolayı) hoşnud olacaktır”728 denilmiştir. Aynı şekilde İmam Maturîdî de, yukarıda anlatılan infâkın amacına yakın anlamda ifadeler kullanmıştır. Çünkü O, infakın gayesini, Allah’a karşı şükür borcunu ifa etmek olduğunu söyler. 729 Bu sözlerinin açılımını da şöyle yapmaktadır: ‘Allah’ın kullarına mallar, geniş imkânlar, sağlık, tatlı bir hayat verdiğini, kulların da bu nimetlerin şükrünü eda etmeleri gerektiğini, Şükrü eda etmek de, nefis ve mal ile olmaktadır.’730 Bu paralelde yapılan açıklamalardan birisi de şudur: “Allah Teâlâ, insanların bazılarına, diğerlerine vermediği bazı mallar ve nimetler tahsis etmiştir. Bu kimselere bunun şükrü olarak da, malı olmayanların payını ayırıp vermeyi gerekli kılmıştır. ayeti muhtevasınca, Allah Teâlâ kendi zâtı yerine zenginlere, fakîrler için bir payı ayırıp vermelerini bu nimetin şükrü kılmıştır.731 726 Bakara, 2/265. İnsan, 76/9. 728 Leyl, 92/19-21. 729 Mâturidî, I, 208-209. 730 Mâturidî, I, 209. 731 et-Taberî, VIII, 518. 727 129 Çünkü fakîrler, Allah’ın emaneti, (hane halkı) durumunda olan kimselerdir.732 Nitekim Allah, "Yerde yürüyen hiçbir canlı hariç olmamak üzere, rızıkları Allah'ın üstünedir...”733 Buyurmuştur. O halde zenginler, ellerinde bulundukları malların gerçek sahibinin Allah olduğunu unutmamaları gerekir. Kuşkusuz onların ellerindeki malların gerçek sahibi Allah'tır. Dolayısıyla Allah’ın istediği yerlere Müslümanların infak etmeleri gerekir. İşte infâk vesilesiyle, Haşr suresi’nde beyan edildiği üzere servetler, sadece zenginler arasında dolaşan bir şey olmaktan çıkıp yoksulların ihtiyacını karşılayacak, toplumun huzuruna ve kalkınmasına hizmet edecektir.734 Kuşkusuz bu durumun oluşumunu isteyen Allah, başka bir ayette şöyle buyurmaktadır:“Onların mallarında dilenen ve dilenmeyen yoksullara ait belli bir hak vardır.”735 Böylece yoruma gerek duymaksızın deriz ki; yoksulların, zenginlerin mallarında belli hakları mevcuttur. Başka bir ayette: “Gerçekten, Allah'ın kitabını okuyanlar, namazı dosdoğru kılanlar, kendilerini rızıklandırdığımız şeylerden gizli ve aşikâr infâk edenler, katiyyen zarara uğramayacak bir ticaret umabilirler. Çünkü Allah, onların mükâfaatını eksiksiz öder. Onlara fazl-u kereminden fazlasını da verir. Şüphesiz O, gafûr ve şekûrdur”736 ifadesinde açık bir şekilde anlaşılıyorki, bütün mahlûkatın rızkını veren Allah’tır. Dolayısıyla kendi şefkat ve merhametinin bir eseri olarak kullarına verdiği bu mallardan, yoksulara yapılan her yardımın dönütü fazlasıyla kendilerine olacaktır. Bu mevzuyu toparlayacak olursak deriz ki; ister zorunlu isterse gönüllü infâkta olsun, Kur’ân; yoksulu, her zaman gözetilmesi gereken bir kesim olarak görmüş ve ona yapılan her yardımın; yardım edene, hem dünyada hem de ahirette, mükâfatının verileceğini sık sık beyan etmiştir. Böylece İslam, toplumlarda yoksulluğun oluşumunu önlemek ve mevcut olan yoksulların hakkını korumak için, hiçbir sistemde bulunmayan aynı zamanda günümüz dünyasının da ihtiyacı olan mükemmel kural ve kaideler koymuştur. 732 er-Râzî, XII, 410; ez-Zemahşerî, el-Keşşâf, IV, 246. Hûd, 6. 734 Ateş, I, 378. 735 Meâric, 70/25. 736 Fatır, 35/29-30. 733 130 2.1.3. İnfâkın Çeşitleri Genel manada Kur’an’da, gerek zorunlu gerekse isteğe bağlı zikredilen ve ister miktarı belli olsun ister belli olmasın, emredilen veyahut teşvik edilen bütün yardımları ‘infâk’ adı altında topladığımızı daha önce açıklamıştık. Burada ise ‘infak’ ı çeşitlendirmeğe çalışarak, zekât, nafaka, fıtır sadakası, ganimet ve fey, keffaretler ve miras başlık adları altında anlatmağa çalışalım. 2.1.3.1. Zekât Kur’ân-ı Kerim ve Sünnet incelendiğinde Müslüman toplumların diğer toplumlardan müstakil, fertlerinin (akrabalık, komşuluk, din kardeşliği gibi) çeşitli haklarla, öncelikle Allah’a,737 daha sonra birbirlerine karşı ilahi sorumlulukla738 mükellef bir toplum olduğu görülür. Öyle anlaşılıyor ki bunu böyle vaz etmekle Yüce Allah, toplum içindeki bireyler arasında belli bir seviyede herkesin insanî ihtiyaçlarını gidermede sıkıntı yaşamasını engellemeyi amaçlamaktadır. Bundan dolayıdır ki İslam toplumunun en bariz özelliği, gücünü Kur’ân’dan739 alarak, sosyal yardımlaşma ve dayanışma konusunda başka toplumların hiçbir zaman oluşturamadıkları bir sosyal organizasyonu ortaya koymalarıdır. Bu bilinçle,740 tarihten beri ümmetin siyasal ve sosyal mekanizmasını yönetenler, sosyal yapıyı oluştururken öncelikle ilahi dengeyi gözetmek olmuştur. Bu hususta ilk İslam toplumunun başarısı ilahi övgüye layık olmakla günümüz toplumları için ideal bir modelliğe sahiptir. Yine, İslam toplumunu diğer toplumlardan ayıran en belirgin başka bir özelliği de; insanlar arasında sosyal dengeyi sağlamak adına fertlerin siyasal mekanizma üzerinde denetleme yetkisine sahip olması gelmektedir.741 İslam tarihinde bununla ilgili 737 Bkz. A’li İmrân, 3/179; Nisa, 4/136, 171; A’râf, 7/158; Hadid, 57/7; Teğabun, 64/8; Kılıç, Küllerden Diriliş, s. 104. 738 İnsanın Allah’a karşı en büyük sorumluluğu, öncelikle O’nun varlığını anlayıp inanması gerekir. “…İmanın birinci fiili, Allah’ın itaat edilmeye ve aynı zamanda sevilmeye ve tapılmaya layık olarak tanınmasını içermektir.” Bkz. Draz, s. 73. 739 Burada, öncelikle bireyin, Allah’ın tapılmaya layık ilah olduğuna inanmasından sonra artık düşünce ve eylemlerini, Kur’ân’dan aldığı güçle sergilemeye başlar. Bkz. Draz, s. 73. 740 Kılıç, Küllerden Diriliş, s. 104. 741 Kulun işlediği suçlardan sadece kendisinin sorumlu olacağına dair ayetler: Bkz. Fatır, 35/18; En’am, 6/164; İsrâ, 17/15; Zümer, 7; Necm, 38; Ayrıca başkasının günah işlemesine zemin hazırlama, sevketme veya “suça ve günaha götüren yolları kolaylaştırma, ya da günaha ve suça doğrudan veya dolaylı 131 pek çok örneğe rastlamak mümkündür. Söz konusu olan bu oto-kontrol sistemi daha çok kendisini, gelirlerin adil bölüşümü noktasında göstermiştir. Konu ile ilgili ayeti kerimede;“Allah’ın, (fethedilen) memleketlerin ahalisinden savaşılmaksızın peygamberine kazandırdığı mallar; Allah’a, peygambere, onun yakınlarına, yetimlere, yoksullara ve yolda kalmışlara aittir. O mallar, içinizden yalnız zenginler arasında dolaşan bir servet (ve güç) hâline gelmesin diye (Allah böyle hükmetmiştir). Peygamber size ne verdiyse onu alın, neyi de size yasak ettiyse ondan vazgeçin. Allah’a karşı gelmekten sakının. Şüphesiz, Allah’ın azabı çetindir”742 emretmekle asıl hedef, servetin toplumun içinde bazı kesim veya fertlerin tekelinden kurtarmak, diğer bir ifadeyle servetin yığılmasını önlemek743 ve sosyal güvenliği744 sağlamak olduğu açık bir şekilde görülmektedir. Ayrıca sermayenin belli ellerde toplanıp toplumun diğer fertlerinin aleyhine bir güç olmaması745 için Kur’ân’ın koyduğu bu evrensel ilke, İslam ekonomisinin en önemli bir prensibidir.746 Kur’ân’ın öngördüğü toplumsal yapıda bireysel mülkiyet, malların sadece zenginler arasında dolaşıp fakîrlere hiçbir yararı olmayan747 bir ayrıcalığa dönüşmemesi şartıyla kabul edilen bir olgudur. Nitekim sermayenin zenginlerin tekelinde bir devlet politikası haline gelmesi,748 toplumda sınıfların oluşmasını ve sınıflar arası mücadelelerin meydana gelmesini kaçınılmaz kılar. Toplum ve sınıflar arası mücadelelerin neticesinde günümüzdeki bu yapılanmadaki toplumlar, yerlerinden yurtlarından edilerek açlık ve sefaletle baş başa bırakılmışlardır.749 Kur’ân toplumunda, bütün ilişkilerin ve uygulamaların böyle bir uygulamalara meydan vermeyecek veya böyle bir imtiyazın sürüp gitmesine göz kışkırtma(iğra), iradeyi suç ve günah yönünde koşullandırma… vb. gibi şekillerde tahakkuk edebilir. Böylesi bir durumda da, günaha sürükleyen(mudıll) ile, günahı işleyen(dall) kimse bir işte iki ortak olmuş olurlar. Birisi saptırırken diğeri de ona itaat eder. Bu sebeple de ikisi birlikte günahı ortak olarak taşırlar.” Bkz. Kılıç, Küllerden Diriliş, s. 103. 742 Haşr, 59/7. 743 et-Taberî, VI, 325; er- Râzî, XVIII, 361; İbn Kesîr, VII, 154; Kutup, Fi Zılâli’l-Kur’ân ,VII, 327; Elmalılı, IV, 3669. 744 Kılıç, Küllerden Diriliş, s. 221. 745 et-Taberî, VIII, 412; er- Râzî, VIII, 214; İbn Kesîr, VI, 471; Kutup, Fi Zılâli’l-Kur’ân ,VI, 308; Elmalılı, V, 4972; İbn Aşûr, XX, 146. 746 er-Râzî, XII, 302. 747 et-Taberî, V, 179; er-Râzî, XV, 98; İbn Kesîr, III, 87; Kutup, Fi Zılâli’l-Kur’ân,II, 45. 748 et-Taberî, IV, 198; er-Râzî, V, 307; İbn Kesîr, VIII, 104; Kutup, Fi Zılâli’l-Kur’ân ,VII, 51. 749 Kur’ân, insanın en çok sevdiği şeylerden fedakârlıkta bulunmasını istemektedir. “Sevdiğiniz şeylerden Allah yolunda harcamadıkça iyiliğe asla erişemezsiniz. Her ne harcarsanız Allah onu bilir.” Bkz. Al-i İmrân, 3/92. 132 yummayacak bir şekilde düzenlenmiştir. Bu sebeple servet dağılımını, en muhtaç kesimden başlayarak yerleştiren Kur’ân, böylece katı ve aşılmaz toplumsal bir tabakalaşmayı önlemiş, toplumdaki aşırı fakîrliği yok ederek, mali açıdan birbirlerine yakın katmanlardan oluşan bir toplum gerçekleştirmiştir. Nitekim Hz. Ömer (r.a.)’i: “Eğer görevim devam ederse, zenginlerin mallarının fazlalığını alıp fakîr muhacirlere taksim edeceğim”750 dedirten asıl güç, Kur’ân ahlâkıyla donatılmış bir modelin haykırışından başka bir şey değildir. Bunun bir sonucu olarak “Saadet toplumu,” vahye dayalı ilkelerle öyle bir seviyeye751 ulaştı ki Abdullah b. Ömer(r.a.)’in dediği gibi; “Öyle zamanlar oldu ki, hiç kimse dinar veya dirhem konusunda, Müslüman kardeşinden daha fazla bir şeye sahip değildi.”752 Keza, Hz. Ömer(r.a.)’ın, kendisinden sonra seçilecek devlet başkanına yaptığı tavsiyede; halka adaletle muamele etmesini, fazlalık malları, sahiplerinin rızasıyla alıp fakîrlere vermesini istemesi,753 bu duygunun en güzel belirtisidir. Yine aynı bu duygunun başka bir tezahürü ise, Amr(r.a.)’ın bizzat kendisi, Ebu Hureyre, 750 et-Taberî, III,86. Saadet toplumunun, konu içerisinde belirtilen konuma ulaşmalarındaki en büyük etken, vahyin ta kendisidir. Nitekim Al-i İmrân 92. Ayette Allah’ın emri doğrultusunda hareket etmede, birbirleriyle yarışıyorlardı. Ayette geçen fedakârlıkla ilgili değişik görüşler için bkz. et-Taberî, III, 86, el-Beydâvî, IV, 572; el-Hazîn, IV, 570; en-Nesefî, IV, 573; İbn Atiyye, XII, 175. 752 Buhârî, Edebu’l Mufred, s. 62. 753 Ebû Yusuf, Ya’kub b. İbrahîm, Kitabu’l Harac, Kahire h. 1386, s. 15. Mevdûdî, Ebû Yusuf’un ‘Kitabu’l-Harac’ eseri için şunları söylemektedir: “Büyük ahlâki ve ilmi nüfuzuyla Emeviler döneminden beri otokratik bir vasfa sahip olarak kabul edilen ve anayasası bulunmayan Müslüman devleti büyük ölçüde bir anayasayla yönlendirilen bir devlete dönüştürmüştür. Kitabü’l-Harac şeklinde bugüne kadar bozulmadan gelen ve bir tür anayasa işlevi gören bir kitap yazmıştır.” Bkz. Ebû’l A’la elMevdûdî, Ebû Hanife ve Ebû Yusuf, (Çev.: Yusuf Ziya Cömert), İslam Düşüncesi Tarihi içinde, İnsan yayınları, İstanbul 1990, II, 324-330. Ayrıca bu kitabın İslam Hukuk açısından önemi: “Ferdin gelir ve giderleri olduğu gibi, toplumun da gelir ve giderleri vardır. Bu bakımdan fert ile devlet, birey ile toplum birbirlerine benzerler. Yani hem fert ve hem de devlet ekonomik bir kişiliğe sahiptir. Bu sebeple devletler aynı fertler gibi ekonomik kişiliğe sahip organlardır. Onun için maliye adı verilen devletin gelir ve giderlerinin tanzimi ve yürütülmesi meselesi ekonomik konular içersinde en önemli yeri işgal eder. Bu sebeple ilk zamandan beri İslam hukukçuları çalışmalarında maliye konularına, diğerlerinden çok daha fazla ağırlık vermişlerdir. Hatta Fıkıhta ilk yazılan veya azından bize kadar ulaşan ilk eserin, Ebû Yusuf'un daha çok iktisadi ve mali konuları içeren “Kitabü'l-Harac”adı ile yazmış olduğu kitap olduğu söylenmektedir. Ebû Yusuf bu çalışmasını Halife Harun er-Reşid'in isteği üzerine zekât, öşür, harac ve cizye gibi devlet maliyesini ilgilendiren konuları ve bundan başka diğer mevzuları açıklığa kavuşturmak için kaleme almıştır. Ebû Yusuf eserinin önsözünde halifeye hitaben yaptığı tavsiyeleri arasında bu hususu açıkça belirtmektedir.” Anlatımda anlaşılmaktadır. Bkz. Molla Hüsrev, Mir’at-ül Usûl, Amire Matbaası, İstanbul 1890, s. 322; Muhammed Ebû Zehrâ, İslam Hukuku Metodolojisi, (Çev.: Abdülkadir Yener), Ankara Üniversitesi Basımevi, 1973, s. 82. 751 133 Ömer b. As, İbn Abbas ve Sa’d b. Ebi Vakkas seçkin sahabî valilerin mallarının bir kısmını alıp Fakîrler arasında taksim etmesinde görülmektedir.754 Yine aynı gayeye yönelik bir hadiste ise, Resulullah(s.a.s), şöyle buyurmuştur: “Ebu Said el-Hudrî diyor ki: “Bir gün Resulullah minberde ayağa kalktı ve şöyle buyurdu: “Ben, benden sonra sizin için, yeryüzünün bereketlerinin sizlere nasib olmasından korkuyorum. Resulullah sonra dünyanın güzelliklerini birer birer zikretti. Bunun üzerine bir adam ayağa kalktı ve: ‘Ey Allah’ın Resulü, hayır şer meydana getirir mi (Yani yeryüzünün bereketleri şerre sebep olur mu ) dedi. Resulullah sustu. Biz Ona vahiy geliyor dedik. Diğer insanlar da sanki başlarının üzerinde kuşlar varmışçasına başlarını yere eğip sustular. Sonra Resulullah yüzünden akan terleri sildi ve şöyle buyurdu: “Biraz evvel soru soran nerede? Bu dünya malı hayır mıdır Bu hayır mıdır Bu hayır mıdır Elbette ki gerçek hayır, hayırdan başka bir şey getirmez. İlkbaharda biten otların tümü, onları yiyen hayvanları şişkinlikten patlatır veya patlayacak hale getirir. Ancak olgunlaşmış otlar yiyen hayvanlar müstesnadır. Bunlar yiyen bir hayvanın iki yanı (işkembesi) dolduğunda güneşe doğru yatar ve ishal şeklinde dışkınsını çıkarır, idrarını yapar ve geviş getirir. Sonra dönüp tekrar otlar. Şüphesiz ki dünya malı yeşildir, tatlıdır. Bu mal, Müslüman olan sahibi için ne güzeldir. O, bu malı helal yoldan kazanır. Onu Allah yolunda yetimlere ve yoksullara harcar. Kim de malını helal yoldan kazanmazsa işte o, hiç doymadan yiyen kimse gibidir. Bu malı, kıyamet gününde onun aleyhine şahitlik edecektir.”755 Böylece Kur’ân, Allah yolunda yapılan harcamalara katılmayı,756 kendi ailesinin ihtiyaçlarını karşılamayı757 ve rızkını temin için çalışıp çabalamayı emretmiştir.758 Ancak, Kur’ân’ın bu emri; gücü kuvveti yerinde olan bireyler için geçerlidir. Bu bağlamda ekonomik gücü yetersiz olan, miras veya birikmiş mallarından bir şeye sahip olmayan bireylerin, zengin akrabalarının gözetiminde ihtiyaçlarını karşılamayı Kur’ân uygun görmektedir. Bu sebeple Yüce Allah; yaşlı, çocuk, dul, yetim, hasta ve musibete uğramış bireylere uygun bir yaşam standardında tutabilecek, merhametiyle bütün yaratılmışları 754 Mustafa Sıbaî, İslam Sosyalizmi, (Çev.: A. Niyazoğlu), Hareket Yayınları, İstanbul 1974, s. 180. et-Taberî, VII, 29. 756 er-Râzî, XIII, 264. 757 en-Nesefî, V, 166. 758 ez-Zemahşerî, el-Keşşaf, V, 127; İbnu’l-Cevzî, VI, 461; Maturîdî, IV, 319. 755 134 kuşatacak bir sistem oluşturmuştur. Bunlar için zenginlerin mallarında belli miktarlarda bir hak almış, sabit bir farz kılmıştır ki o da zekâttır.759 Bundan dolayıdır ki zekâtın ana hedefi; insanları yoksulluktan kurtarmak ve kimseye muhtaç olmadan kendi geçimlerini sağlayabilecek seviyeye ulaşmalarını sağlamaktır. Ayrıca insanları, açları doyurmaya, çıplakları giydirmeye teşvik etmiştir.760 “Onların mallarında dilenip isteyen (ve iffetinden dolayı istemeyip de) yoksul olan için de bir hak vardı.”761 Böylece daha sonra bütün âlemi kapsayacak olan bu inancın alt yapısını Mekke’de762 oluşturmanın763 yanında, sosyal sorunların çözümünde uygulayacakları metodlarını belirten Kur’ân-ı Kerim, Medine’de, hicretin II. Yılında hukuki anlamda, zekâtı farz kılmıştır.764 Böylece, dünya devletlerinin gafil kaldıkları, beşeri zihniyetlerin bütün uğraşlarına rağmen çözemediği fakîrlik problemini765 bitirecek766 harikulade sistemin adını Allah, zekât koymuştur. Burada bu mükemmel farizanın bazı gizemli taraflarına, âlimlerin düşünceleri ışığında temas edilecek ve zekât dağıtımında İslam’ın izlemiş olduğu yola vurgu yapılacaktır. 759 et-Taberî, I, 114 Sözlük anlamı; “artma”, “bereket”, “temizlik”, “malı koruma”, “Allah’a karşı şükür” ve “iyi hal” gibi genelde bereket ifade eden zekât, ıstılahta ise; “Muayyen hak sahiplerine verilmek üzere, malın ilâhî yasaca belirlenmiş kısmını ayırmak veya o muayyen kısmının ilgili yerlere vermek işleminin bizzat kendisi demektir.” . Bkz. Serahsî, Ebu Bekr Muhammed b. Ahmed, Mebsût, Beyrut 1978, II, 149. 760 Elmalılı, IX, 6167; Mevdûdî, VII, 257. 761 Zariyât,51/19; Ayrıca bkz. İnsan, 76/5-10; Beled, 90/14-16. 762 Maun suresinin Mekkî veya Medenî olduğu hakkında değişik fikirler olsa da, bu hususta İbn Aşûr’un, Bu surenin ilk üç ayeti Mekke’de, dördüncü ayetten sonuna kadar da Medine’de nazil olduğunu ve bu ayetlerin munafıklarla ilgili olduğunu söylemektedir. İbnu’l-Aşûr, XXX, 563. 763 Salih Tuğ, isim vermeden bazı yazarların, Hz. Muhammed’in zekâtı Yahudilerden öğrendiğini söyleseler de, Mekke’de inen ayetlerde zekât müessesinin temelleri zaten atıldığını belirterek, bu görüşün doğru olmadığını söylemiştir. Bkz. Salih Tuğ, İslam Vergi Hukukunun Ortaya Çıkışı, M. Ü. Yayınları, İstanbul 1984, s. 26; Maturîdî, V, 538. 764 Buhârî, İman, 1; Müslim, İman, 19-22; Tirmizî, İman, 3. 765 “Zekât, keza tek yönlü olmayan bir fenomene cevaptır. Bu fenomen yoksulluktur, yoksulluk ise sadece sosyal bir problem değildir. Sebebi yalnız mahrumiyet değildir, kötülük de vardır. Mahrumiyet onun dış görünüşüdür; iç tarafı ise günahtır. Yoksa refah ülkelerinde görülen fakirlik nasıl izah edilebilir. Yirminci asrın ikinci yarısında insanlığın üçte biri devamlı olarak yetersiz beslenmektedir. Sebebi nedir acaba? İmkânların kıtlığı mı, yoksa merhametin yokluğu mu? Yoksulluk probleminin her çözümü kabahatin itirafını da kapsamak; yani aslında, pişmanlık duyulmasını da gerektirmelidir. Her sosyal çözüm insanı çözümü de içine almalıdır. Dolayısıyla yalnız toplum içindeki münasebetleri değil, insanlar arasındaki münasebetleri de değiştirmelidir. Böyle bir çözüm insanların eğitilmesi meselesi olduğu kadar milli servetin adil bir şekilde dağıtılması; terbiye, sevgi, yakınlık olduğu kadar, sosyo-politik tedbir de olmalıdır.” Bkz. Alia İzzet Begoviç, Doğu ve Batı Arasında İslam, (Çev.: Salih Şaban, Nehir Yayınları. İstanbul 1999, s.298. 766 M. A. Mannan, İslam Ekonomisi, (Çev.: Bahri Zengin), Tevfik Ömeroğlu, İstanbul 2008, s. 392. 135 2.1.3.1.1. Kur’ân'da Zekâtın Yeri Bu dinin mucizelerinden ve Allah tarafından gönderilen son ebedî risâlet olduğuna delalet eden delillerden biri de; dünya döndükçe, insanlar yeryüzünde var oldukça, toplum içerisinde var olan fakîrlik problemini çözmeğe ve yoksulların haklarına riayete önem vermesidir. Kur’ân’da ki bu titizlik, hüküm ve emirlerinde yüzeysel, sadece bir iki defa vurgu yapılmış veya tali derecede değildir. Aksine Kur’ân esaslarının özü ve asıllarının temellerinden, İslam’ın üçüncü direği, yüce rükunlerinden ve beş şartından biri olan zekâttır. O zekât ki; Allah, onunla fakîr ve yoksulların hakkını, zenginlerin mallarında ve devletin sorumluluğunda garanti altına almıştır. Bundan dolayı, Kur’ân-ı Kerim’de toplam otuz yerde767 zikredilen ‘zekât,’ bu ayetlerin yirmi yedisinde namazla birlikte anılmıştır. Bu da, bir yandan namaz ile zekâtın sıkı ilişkisini gösterirken, öte yandan ekonomik hayatın, manevi, uhrevi boyutla alakasını göstermektedir.768 Diğer bir ifadeyle Allah’a karşı olan görevlerin, topluma karşı olan görevlerden ayrılmaz olduğunun ifadesidir. Peygamber (s.a.s.)’ de gönderdiği bütün davet mektuplarında veya davetçi elçilerine verdiği talimatlarında, Allah’a ve peygamberine iman, namaz ve zekât üzerinde özellikle durmuştur.769 Hz. Ebubekr’in hilafeti döneminde, namaz kılıp ta zekât vermeyeceklerini söyleyenleri mürted kabul edip, onlara karşı savaş ilan ederek; “Allah’a yemin olsun ki, namazla zekâtın arasını ayıranlarla savaşacağım. Zira zekât, malın üzerinde bir haktır. Allah’a yemin olsun ki, Resulullah’a vermiş oldukları bir yuları dahi bana vermekten kaçınırlarsa bundan dolayı onlarla savaşırım.”770 Sözüyle, zekâtın önemine işaret etmektedir. Demek ki zekât, her şeyden önce dinin temel bir rüknüdür. Bu rükne karşı en ufak bir duyarsızlık da, dinin aslına karşı bir suç telakki edilmiştir. Ayrıca Kur’ân, zekât vermeyi şirkten tövbe etmek ve namaz kılmakla birlikte İslam dinine girmeğe, Müslümanlarla kardeşliğe ve İslam cemiyetine intisaba hak kazanmaya bir işaret 767 Ahzâp, 33/ 33; A’râf, 7/156; Bakara 2/43, 83, 110, 177, 277; Beyyine, 98/5; Enbiya, 21/73; Fussilet, 41/7; Hac, 22/41, 78; Lokman, 31/4; Mâide, 5/12, 55; Meryem, 19/31, 55; Mücadele, 58/13; Mu’minûn, 23/4; Müzzemmil, 73/20; Neml, 27/3; Nîsâ, 4/77, 162; Nûr, 24/37, 56; Rûm, 30/39; Tevbe, 9/5, 11, 18, 60, 71. 768 Roger Garaudy, İslam ve İnsanlığın Geleceği, Pınar Yayınları, İstanbul 1990, s. 21. 769 Ebû Muhammed Aynî, Umdetu’l-Karî Şerhi Buhârî, Beyrut ty. , VIII, 243. 770 Buhârî, İ’tisam, 2; Müslim, İman, 32; Ahmed b. Hanbel, Musned, Beyrut 1989, I,48; et-Taberî, I, 412; Râzî, XI, 414. 136 saymıştır. Bu konuda Allah, harbeden müşrikler hakkında “Haram aylar çıkınca bu Allah’a ortak koşanları artık bulduğunuz yerde öldürün, onları yakalayıp hapsedin ve her gözetleme yerine oturup onları gözetleyin. Eğer tövbe ederler, namazı kılıp zekâtı da verirlerse, kendilerini serbest bırakın. Şüphesiz Allah çok bağışlayıcıdır, çok merhamet edicidir.”771 “Bununla beraber eğer tevbe ve rücu ederler, namaz kılarlar, zekât verirlerse artık dinde onlar kardeşinizdir…”772 Buyurarak, şirk ve şirke götüren şeylerden tevbe etmemiş, Müslümanlar arasında sosyal dini bir bağ olan namazı kılmayan773 ve sosyal mali bir rabıta olan zekât vermeyen774 bir inanmamışın, Müslümanların cemaatine girmesi, her bakımdan kendisini onlardan bir fert sayması mümkün olmadığı kanaati uyandırmaktadır. Özellikle Hz. Ebu Bekir’in, zekâtı vermeyenler hakkında söylediği : “Ben, Allah’ın birlikte zikrettiği şeyleri birbirinden ayıramam”775 sözü ile belki de Hz. Ebu Bekir (r.a.), bu ayeti kastetmiştir. Çünkü Allah Teâlâ, ancak tevbe eden, namazını kılan ve zekâtını veren kimselerin yollarının serbest bırakılmasını emretmiştir. Nitekim Hz. Ebu Bekir (r.a.), zekât vermeyen mürtedlerle savaşmayı farz görmüştür.776 Onların zekâtın farziyyetini inkâr etmeleri halinde bu hükmün böyle olacağı açıktır.777 Ama onların, zekâtın farz olduğunu kabul ettikleri halde, özellikle Hz. Ebu Bekir’e vermekten imtina etmelerine gelince, Hz. Ebu Bekir’in, onların zekâtı Halife’ye vermeyip, bundan imtina etmeleri açısından onlarla savaşmanın farz olduğuna kâni olmuş olması da düşünülebilir. Onun bu husustaki görüşü, tıpkı şeriatın diğer zahirî hükümlerinin bilinmesi gibi, Hz. Peygamber (s.a.s.)’in dininden anlaşılan bir şeydir. 778 Zira Kur’ân ve Sünnetin üslubu, daima namazla zekâtı beraber zikretmek olmuştur. Bu yüzden aralarındaki bağın kuvvetine ve bir kimsenin Müslümanlığının her ikisi olmadan tamam 771 Tevbe, 9/ 5. et-Taberî, V, 213; er- Râzî, VIII, 451; İbn Kesîr, VI, 268; Kutup, Fi Zılâli’l-Kur’ân ,VI, 302. 772 Tevbe, 9/11. 773 er-Râzî, XI, 415. 774 er-Râzî, XI, 415. 775 er-Râzî, XI, 415. 776 Hz. Ömer, Hz. Ebû Bekir’in zekât vermeyenler hakkında almış olduğu karardan sonra şöyle demiştir: “Allah’a yemin ederim, anladım ki, Hz. Ebû Bekir’in bu görüşü, Allah’ın savaş meselesinde ona ilhamından başka bir şey değildi. İyice anladım ki bu karar hakmış.” Bkz. Buhârî, Zekât, 1; Malik, Zekât, 30. 777 Buhârî, İ’tisam, 2; Müslim, İman, 32; Tirmizî, İman, 1; Ebû Davut, Zekât, 1; Nesaî, Zekât, 3. 778 er-Râzi, XI, 414. 137 olamayacağına delalet eder:779 “Gerçekten müminler kurtuluşa ermiştir. Onlar ki, namazlarında huşû içindedirler. Onlar ki, boş ve yararsız şeylerden yüz çevirirler. Onlar ki, zekât (vazifelerini) yerine getirirler”780“İman eden müminler için bir hidayet rehberi ve bir müjdedir. Onlar ki, namazı kılarlar, zekâtı verirler ve ahirete de kesin olarak inanırlar.”781 Bunun için, Kur’ân-ı Kerim’e göre zekât vermeyen kimse, ne Allah’ın ne Resulunun, ne de mü’minlerin dostluğunu kazanamaz. Bu konu ile ilgili Allah: “Sizin dostunuz (veliniz) ancak Allah’tır, Resulüdür, iman edenlerdir; onlar ki Allah’ın emirlerine boyun eğerek namazı kılar, zekâtı verirler’’ buyurmaktadır.782 Ayrıca zekât veren kimseye Allah’ın vaat ettiği yardımı hak etmiş olur. Allah: “…Allah, kendisine (kendi dinine) yardım edenlere muhakkak surette yardım eder. Hiç şüphesiz Allah, güçlüdür, galiptir. Onlar (o müminler) ki, eğer kendilerine yeryüzünde iktidar verirsek namazı kılar, zekâtı verirler, iyiliği emreder ve kötülükten nehyederler. İşlerin sonu Allah’a varır”783 buyurmakla, Allah’ın yardımının kimlere olacağını açıklamaktadır. Kuşkusuz, zekâttan kaçınanlar hakkında Allah, Tevbe suresinin 34 ve 35. ayetlerinde azap olacağını belirtmiş ki, biz bu ayeti daha önce zikretmiştik. Ancak, zekâtın önemini daha da açıklığa kavuşturduğu için,784 bu ayetle ilgili hadisi aktarma gereği duyduk. Şöyle ki; “İbni Ebî Şeybe, Ebû Davud ve Hâkim, İbni Abbas’tan şöyle tahric ederler: “Altın ve gümüşü yığarak biriktirip de onları Allah yolunda infâk etmeyenler...” ayeti nazil olduğu zaman, bu müslümanlara ağır geldi.785 Hiç birimiz, kendinden sonra çoluk çocuğuna mal bırakmamazlık edemez, dediler. Hz. Ömer, bu sıkıntılı hali görünce: “Sizi, bu sıkıntıdan kurtaracağım, dedi ve oradan ayrıldı.” Kendisini Sevban takip etti. Peygamber (s.a.)’e gelerek: “Ey Allah´ın Peygamberi! Şurası bir gerçek ki, bu ayet ashabına ağır geldi,” dedi. Bunun üzerine Resulullah (s.a.s.): “Allah zekâtı, zekâttan geriye kalan mallarını güzelleştirmek için farz kıldı” buyurdu. Bunun üzerine Ömer (r.a.) tekbir getirdi. Yine, bu eksende Müslim, Sahih’inde Ebû Hureyre’den şöyle rivayet eder: Resulullah (s.a.s.) buyurdu ki: 779 et-Taberi, IV, 412; er- Râzî, XIV, 257; İbn Kesîr, VI, 387; Kutup, Fi Zılâli’l-Kur’ân ,VIII, 365; esSabûnî, v, S. 359. 780 Mü’minun, 23/1-4. 781 Neml, 27/2-3. 782 Mâide, 5/55. 783 Hacc, 22/40-41. 784 et-Taberî, VI, 97; er-Râzî, IV, 114; İbn Kesîr, VI, 268; Kutup, Fi Zılâli’l-Kur’ân,VIII, 145. 785 Ebû Ubeyd, s.676. 138 “Malının zekâtını vermeyen kimse için, kıyamet gününde ateşten levhalar hazırlanmıştır. Elli bin yıl o levhalar üzerinde böğrü, alnı ve sırtı dağlanır, insanlar arasında hüküm verilince ona da yol görünür. Ya cennete gider ya da cehenneme.” Buharî ve Müslim, Ebû Hureyre’den rivayet ederler: Ebû Hureyre dedi ki: Resulullah (s.a.) şöyle buyurdu: “Kim Allah kendisine mal verdiği halde o malın zekâtını vermezse, kıyamet gününde zekâtı verilmeyen mal, sahibi için oldukça yağlı erkek bir yılan suretine konulur. Bunun iki gözü üstünde (vahşet alameti olarak) iki nokta vardır. Bu azgın yılan, kıyamet gününde mal sahibinin boynuna gerdanlık yapılır. Sonra yılan (ağzı ile) sahibinin çenesini iki tarafından yakalar. Sonra: Ben senin (dünyada çok sevdiğin) malınım, ben senin hazinenim der. Yine Ebû Hüreyre demiştir ki, bundan sonra Resulü Ekrem, “Cimrilik ettikleri şey, kıyamet günü boyunlarına bir halka olacaktır”786 ayetini okudu.”787 Şüphesiz ki bu ayetler, zekâtını vermeyenlerin ahirette göreceği azbın tasvirini göstermektedir. Ayrıca, aynı konu kapsamında İbn Hazm, zekâttan kaçanlar hakkında şöyle diyor: “Zekât vermeyenin hükmü, istese de istemese de zekâtı elinden almaktır. Vermemek için mücadele ederse muhariptir. Eğer inkâr ederse mürteddir. Vermemezlik etmez, fakat imha cihetine gider ve inkâr ederse getirene veya lanetler içinde ölene kadar dövülür. Nitekim Peygamber(s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “Sizden kim kötü bir şey görürse gücü yettiği takdirde eliyle bozsun.” İşte bu bir kötülüktür; gücü yetenin bozması farzdır.”788 Bu âlimin ifadelerinden anladığımız; zekât, keyfe ve arzuya bırakılmış bir uygulama değildir. Zekât, zenginlerin bir ikrâmı, bağışı olmayıp, fakîr tabakanın, zenginlerin zimmetine geçmiş bir hakkının veya borcunun tekrar fakîre iadesidir789 Çünkü zekâtın verileceği yerlerin başında, fakîrlerin ve yoksulların zikredilmesi, özellikle bu tabakaya verileceğini ifade etmektedir. Zira zekât mefhumu, her şeyden önce “fakr- ihtiyaç” mefhumu ile ilgilidir.790 Demek ki zekâtta asıl olan şey, onun; yoksulların ve diğer sayılan grupların hakkı oluşu ve yoksulların temel ihtiyaçlarını kaşılamasıdır. Keza Hz. Ömer (r.a.), zekâtı dağıtan memurlara verdiği talimatta; 786 Âl-i İmrân, 3/180. et-Taberî, IV, 105; er-Râzî, XXI, 39; Zuhaylî, V, 383. 788 İbn Hazm, XI, 313. 789 Elmalılı, IV, 2573. 790 Elmalılı, IV, 2573. 787 139 “Fakîrlere zekât verdiğinizde onları zenginleştiriniz”791 diyerek zekâtın yoksulluğu gideren bir kurum olduğunu açıkça ortaya koymaktadır. Ayrıca, fakîrlerle ilgili takip edeceği siyasetini ilan ederken;792 “Onlara tekrar tekrar zekât vereceğim: Birisine yüz deve verilse bile”793 sözleriyle, konu üzerinde son derece hassasiyet gösterdiğini görmekteyiz. Bundan dolayı zekât, modern sosyal güvenlik sistemlerinin risk olarak tanımladığı olaylara insanın çözümler bulması yanında, istihdam alanlarını genişletme, adil gelir dağılımına yardımcı olma vb. gibi yönleriyle de sosyal dayanışmayı sağlayan ve böylelikle sosyal güvenlik kurumlarına büyük ölçüde ihtiyaç bırakmayan İslamiiktisadî794 bir kurumdur.795 Yine Zekât, daha önce de belirttiğimiz gibi, İslam binasının üzerinde oturduğu beş sütundan biridir. Bol bol tekrar edilen Kur’ân ayetleri ve mutevatir Sünneti nebeviye ile halefin seleften naklettiği icma-ı ümmetle sabit olmuştur. Bütün bu verilen mallara karşılık zenginlerin, Allah’a şükretmeleri gerekir. Çünkü nimete şükür farzdır. Zekâtta nimete şükür babındadır. İşte bu yüzden zekât farz olmuştur: “Onların mallarından, onları kendisiyle arındıracağın ve temizleyeceğin bir sadaka (zekât) al ve onlara dua et. Çünkü senin duan onlar için sükûnettir (Onların kalplerini yatıştırır.) Allah hakkıyla işitendir, hakkıyla bilendir.”796 Bu ayete binaen İbni Kudame şöyle demiştir: “Kim cahilliğinden dolayı zekâtın farz olduğunu inkâr ederse, ya yeni Müslüman olduğu veya şehirlerden uzak çöllerde yaşadığı için bunu bilmeyecek kimselerden ise, farz olduğu kendisine öğretilir, küfrüne hükmedilmez. Zira mazurdur. Şayet ehli ilim arasında ve İslam diyarında büyümüş ise mürteddir. Üzerine mürtedlerin hükmü cari olur, üç defa tevbe ettirilir. Eğer tevbe ederse ne ala. Yok, 791 Kasım b. Sellam, Ebû Ubeyd, Kitabu’l-Emval, Kahire 1975, s.676. Ebûbekir, Ahmed b. Ali er-Râzî, el- Cassâs, Ahkâmu’l- Kur’ân, Beyrut 1985, IV, 324. 793 Ebû Ubeyd, s.676. 794 Fert ile toplumu ve bunların gelirlerini inceleyen eserlere bakılacak olursa, özellikle Emevi ve Abbasi dönemi gibi ilk zamanlardaki durumları aksettiren kaynaklara bakıldığında, fertlerin gelirlerinden pek bahsedilmediğini ve genel olarak devlet gelirlerinden bahsedildiğini ve özel vasıflara sahip olan fakîrlere yapılan yardımlardan söz edildiği görülmektedir. Genel olarak devlet gelirleri hakkında yazılmış olan eserleri, isimlerine göre bir tasnife tabi tutacak olursak, onları üç gruba ayırmak mümkündür: a) Kitabü’l-Harac’lar, b) Kitabü’l-Emval’ler, c) Ahkamü’s-Sultaniyye’ler. Ebû Yusuf, Yahya b. Âdem, Kudâme b. Cafer, Ebû Ubeyd Kasım b. Sellam, Ebû'l Hasan Ali b. Muhammed el-Maverdî ve Ebû Yala Muhammed b. el-Hüseyn el-Ferra gibi şahsiyetler doğrudan toplumla ilgili konuları işlemişlerdir. Üç gruba ayrılan bu kitapların konuları genel olarak; dînî, ilmî, ictimai, idari, siyasi, iktisadi ve hukuki konular olduğunu söyleyebiliriz. Bkz. Mevdûdî, İslam Düşüncesi Tarihi, II, 323. 795 Faruk Beşer, İslamda Sosyal Güvenlik, TDİB. Yayınları, Ankara 1989, s. 105. 796 Tevbe, 9/103. 792 140 tevbe etmezse öldürülür. Çünkü zekâtın farz oluşunun delilleri Kur’ânda, sünnette ve icma-ı ümmette zahirdir; böyle bir kimseye kapalı kalamaz, buna rağmen inkâr ederse bu hareketi Kitabı ve sünneti inkârından ve bunlara küfründen başka bir şey değildir.”797 Ayrıca zekât, zekât verenin nefsini günah kirlerinden arıtır; cömertlik ve keremde ahlâklanmakla, cimrilik ve bahilliği bırakmakla ahlâkını temizler. Çünkü nefis, mal bakımından cimrilik edecek seciyede yaratılmıştır. Bu vesile ile hoşgörü kazanır, emanetleri yerine teslim etmek ve hakkı hak sahiplerine ulaştırmak bakımından alıştırma yapmış olur. 2.1.3.1.2. Zekâtın Dağıtımı Zekât, Kur’ân’ın getirdiği metoda göre, fakîr, muhtaç ve zekâtı alacak kesimlerin lehine798 zenginlerin boynunda bir hak veya borçtur.799 Hangi mallardan ve ne kadar, ne zaman verileceği belirlenmiş, zekat alacakların lehine bunu tesbit ve tahdit etmiş, kullarından iyilik yapan muttakileri şu sözüyle vasfetmiştir: “Mallarında (yardım) isteyen ve (iffetinden dolayı isteyemeyip) mahrum olanlar için bir hak vardır.” 800 Diğer bir surede de: “Onlar, mallarında; isteyenler ve (isteyemeyip) mahrum kalanlar için belli bir hak bulunan kimselerdir”801 Ayrıca Kur’ân, Allah’ın insanları vekil tayin etmek suretiyle verdiği mallardan tasarrufta bulunma yetkisini şu ayette açık bir şekilde belirtmiştir:“Allah’a ve Resulüne iman edin ve sizi üzerinde tasarrufa yetkili kıldığı maldan, (Allah yolunda) harcayın. İçinizden iman edip de (Allah yolunda) harcayanlar var ya; onlar için büyük bir mükâfat vardır.”802 Eğer insanlık, bu ayetin delalet ettiği gibi elindeki malların gerçek sahibinin Allah olduğunu bilir, hazmederlerse, Allah’ın zenginlerin mallarında, fakîr ve muhtaçlar için koymuş olduğu bu hakkı garipsemezler.803 Çünkü insan, malın hakiki sahibi olmayıp ancak o, asli sahibi tarafından tayin edilmiş bir emanetçidir. İşte bu asli 797 Abdullah b. Ahmed İbn Kudâme, el-Muğni, Mısır 1947, II, 573; Alauddin Ebûbekr b. Mes’ud elHanefi el- Kâsâni, Bedâi’us- Senâi, Dâru’l-Kutupi'l-Arabiyye, Kahire 1910, 2, 3. 798 et-Taberî, VII, 389; er-Râzî, XXV, 403. 799 et-Taberî, IV, 157; er-Râzî, XVIII, 92. 800 Zariyât, 51/19. 801 Meârîc,70/ 24-25. 802 Hadîd, 57/ 7. 803 et-Taberî, VI, 415; er-Râzî, V, 109. 141 sahip, malı insanlara bahşeden, yaratan ve rızık verenin emrettiği ve az olsun çok olsun bu mala belirlediği hakkı tanımak ve ifa etmek, insanın vazifeleri arasındadır. Zekât, Allah’ın yoksulların ve diğer hak sahiplerinin lehine farz kıldığı belli bir hak olduğu için, mükellefin üzerine farziyeti oluşur, bir veya birkaç sene geçmesine rağmen ehline vermezse, mükellefin üzerinde bu hak düşmez. Bu hususta İbni Hazm: “Bir kimse sağken malında iki veya daha çok zekât toplansa her sene üzerinde vacip olan miktar sayısınca zekât alınır. Bu, ister malını zekâttan kaçırdığı, ister zekât toplayan memurun gecikmesi, bilmemesi isterse başka bir sebeple olsun, mesele değişmez. Bu konuda nakit para, ekin ve büyük baş hayvanlar arasında fark yoktur. Zekâtın bütün malı kaplaması veya kaplamaması, zekât çıktıktan sonra kalan kısmın nisap miktarından aşağı düşmesi veya düşmemesi neticeyi değiştirmez. Zekât tamamen alınmadıkça borçlular bir şey alamazlar.”804 Keza, İbn Hazm’ın bu tesbitine dayanarak, gümüzdeki bütün dünya ülkelerinde uygulanan vergi, zaman geçmesiyle veya hükümetlerin af ilan etmesiyle alınmayabilir. Ancak zekât, ödenmediği müddetçe müslümanın boynunda bir borç olarak kalır. Birçok sene geçmesine rağmen onu vermedikçe zimmetinden kurtulamaz. Yine zekât, diğer borçlar arasında en önce ödenmesi gereken borçlardandır. Çünkü zekât, hem Allah’ın, hem fakîrin, hem de top yekûn toplumun hakkıdır. Ayrıca, zenginin malındaki fakîrin hakkı hususu, şöyle açıklanmıştır: “Bir insan, ihtiyacı kadar mal elde ederse ona sahip olmaya diğerlerinden daha layık olur. Çünkü ihtiyaç bakımından öbür muhtaçlarla durumu aynı olur. Malı elde etmede gayret sarf ediyor ise diğerlerine karşı imtiyazlı hale gelir. Bu malın kendisine mahsus kalması, başkalarına ait olmasından daha uygundur. Mal, ihtiyacından fazla olur ve başka bir ihtiyaçlı da ortaya çıkarsa o zaman her birini o mala sahip olmaya haklı kılan iki ayrı sebep ortaya çıkar. Mala sahip olanın hakkı; kazanmağa ve elde etmeğe çabalamasıyla sahip olduğu mala tutkunluğudur. Bu tutkunluk da bir nevi ihtiyaçtır. Fakîre gelince, mala olan ihtiyacı, onun hakkını teşkil eder. İşte böylece çatışan iki hak bulunduğunda, her iki tarafa da imkân nispetinde riayet olunmasını hizmet-i ilahiye iktiza eder ve şöyle denir: Mal sahibi için kazanma ve kalbinin mala bağlılık hakkı; Fakîr için de ihtiyaç hakkı hâsıl olmuştur. İddia ve isteklerin mümkün olduğu kadar ortasını bulmak için, mal sahibinin tarafını tercih ettik. Çoğunu ona bırakarak, fakîre 804 İbn Hazm, VI, 87. 142 de onun malında bir şey verdik. Asli ihtiyaçtan fazla olan malı, insan evinde tuttuğu zaman mal, yaratıldığı maksattan uzaklaşmış olur. Bu ise Hikmetullahın zuhurunu önlemeğe çalışmak demektir ki caiz değildir. Böyle olunca Allah malın az bir kısmını fakîre vermeyi emrediyor ki ta ki o hikmet büsbütün açığa çıksın. Fakîrler Allaha muhtaç, zenginler ise, Allahın hazinedarlarıdır. Çünkü ellerindeki mal, Allahın malıdır. Öyle ise mal sahibinin, hazinedara; hazinedeki o maldan bir kısmını aile efradımın muhtaçlarına ver demesi, garip karşılanmaması gerekir.”805 Bu sebeple İslam, mallardaki zekâtı adil bir şekilde takdir etmiş ve zenginin malına, fakîrin hakkına riayette bulunmuş, sosyalistlerin yaptığı gibi zengine zarar vermemiş, buna karşılık fakîrlerin ihtiyaçlarını ihmal etmemiştir. Bununla ilgili İbn Cevzî, geniş bir izatta bulunarak şöyle diyor: “Resulullahın zekât hususundaki irşadı; zekâtın vakti, miktarı, nisabı, kimlere vacip olduğu ve dağıtım yerleri konularında en mükemmel irşadıdır. Hem mal sahiplerinin hem de yoksulların maslahatına riayet etmişlerdir. Cenab-ı Hak zekâtı, mal ve mal sahibi için temizlik kılmış, onunla nimeti zenginlere bağlamıştır. Mal nimeti, zekâtını veren kimseden zail olmaz. Belki zekâtla malını muhafaza eder, çoğaltır ve afetleri defeder. Zekât mala karşı bir sur, bir kale ve bir bekçi olur. Bundan dolayı Resulullah, zekâtı yılda bir defa farz kılmıştır. Ekin ve meyvelerin yıl dönümü de olgunlaştıkları vakti kabul etmiştir. Bu ise en adil olan bir şeydir. Çünkü şayet zekât, her ay veya her hafta farz olsaydı mal sahiplerine, ömürde bir defa olması da yoksullara zarar verirdi. Bundan dolayı yılda bir kere farz olmasından daha doğrusu yoktur. Resululah, mal sahiplerinin çalışma ve kazanmalarına ve bunun kolaylık ve zorluğuna göre ödenmesi gereken miktarı belirlemiştir. Buna örnek olarak Resulullah, insanın toplu olarak elde ettiği malda (Rikaz) beşte birini farz kılıp üzerinden yıl geçmesine itibar etmemiştir. Elde etme meşakkati bundan daha çok olanlarda, onda bir nispetinde farz kılmıştır. Bu da toprağını sürme ve ekme işinde bizzat çalıştığı meyve veya ekinlerdir. Bunun suyu Allah tarafından temin edilir, Kula su satın almak, kuyu veya dolap açma gibi herhangi bir külfet getirmediği ürünler için geçerlidir. Kulun sulamayı dolap veya hayvan gibi külfetli şeylerle yaptığı hâsılatta ise yirmide bir farzdır.806 805 806 et-Taberî, IV, 29; er-Râzî, XVI, 103. İbn Cevzî, I, 306-308. 143 2.1.3.1.3. Kur’ân’ın Zekât Dağıtımındaki Tarzı Zekât dağıtımında İslam'ın hikmetli ve adaletli bir siyaseti vardır. Zekât, toplumlarda mevcut olan sosyal dengesizliklerin giderilmesine çare olacak tek alternatif sistemdir. Kur’ân’ın emrettiği gibi, Resulullah (s.a.s); görevlendirdiği vali ve memurlarını zekât toplamak için uzak ülkelere ve memleketlere gönderirdi. Zekâtı o bölgenin zenginlerinden alıp yine o bölgenin fakîrlerine dağıtmalarını emrederdi.807 Kim, ilinden ve aşiretinden ayrılırsa, zekâtı ve öşrü aşiretinin oturduğu yerde dağıtılır prensibinin uygulanması, yukarıdaki izahatın güzel bir örneğidir.808 Sahih hadiste varit olmuştur ki, bir Arap, Resulullah (s.a.s.)’e gelerek birkaç sual soruyor. O suallerden biri de şu: “Seni gönderen Allah aşkına doğru söyle, zekâtı zenginlerimizden alıp yoksullarımıza dağıtmanı sana Allah mı emretti? Efendimiz: Evet, dedi.”809Ve yine Hz. Ömer’e dayandırılan bir rivayette: “Benden sonraki halifeye şunu, şunu vasiyet ederim. Ve ona arap bedevilerine iyi bakmasını vasiyet ederim. Çünkü onlar Arapların aslı, İslam’ın temelidirler. Zekâtı, zenginlerinden alsın, fakîrlerine versin.”810 Bu sebeple, Hz. Ömer zamanındaki zekât siyaseti, tıpkı Resulullah zamanındakiyle aynı idi. Zekât nerede toplanmışsa, yine oraya dağıtılırdı. Zekât memurları Medine’ye dönerlerken, büründükleri abalarından ve dayandıkları değneklerden başka bir şeyle dönmezlerdi. Said b. Müseyyeb’den rivayete göre, “Hz. Ömer, Muaz’ı, Beni Kilâb, yahut Beni Sa’d üzerine memur olarak göndermişti. Memur, malları onlara taksim etti. Öyle ki: Omzunda taşıdığı çulundan başka bir şey bırakmadı.”811 Ya’la b. Ümeyye’nin arkadaşlarından ve Hz. Ömer’in zekât işlerinden çalıştırdığı biri şöyle diyor: “Bizler, zekât toplamak üzere işe çıkardık. Kırbacımızdan başka bir şeyle geri dönmezdik.”812 Bu rivayetlerden çıkan sonuca göre, görevlilerin; bu işi titizlikle yerine getirdikleridir. İmran b. Husayn’dan rivayet edilir ki kendisi Emeviler devrinde Ziyad b. Ebih veya başka bir emir tarafından zekât memuru olarak vazifelendirildiği zaman, 807 İbn Kudâme, II, 683. Muhammed b. Ali eş-Şevkânî, Neylu’l-Evtar, fi Şerhi Muntekal Ehbâr, Kahire 1952, II,161. 809 Ebû Ubeyd, s. 595. 810 Ebû Ubeyd, s. 595. 811 Ebû Ubeyd, s. 596. 812 Ebû Ubeyd, s. 597. 808 144 dönüşünde emir O’na diyor ki: “Mal nerede? Kendisi: Mal için mi beni gönderdin? Resulullah (s.a.s)’in zamanında aldığımız yerden aldık, o zaman verdiğimiz yere verdik.” diye cevap vermiştir.813 Ebu Ubeyd diyor ki: “Bütün bu hadisler ispatlıyor ki, zengin oluncaya kadar her kavim, kendi zenginlerinin sadakasına daha layıktır…” 814 Yalnız, İbrahim Nihaî ile Hasan-i Basrî, zekât hususunda akrabasının tercih edilmesine müsaade etmişlerdir. Bu hususta Ebu Ubeyd diyor ki: “Ancak bu, devletin topladığı umumi zekâtta değil de insanın şahsi malında caiz olur.”815 Eğer, sadaka memuru bilmeyerek topladığı zekâtı, halkı muhtaç olduğu halde başka bir şehre götürürse, hükümet, bunu onlara geri gönderir. Nitekim Ömer b. Abdulaziz böyle yapmış, Said b. Museyyeb de böyle fetva vermiştir.”816 Toplumun içinde var olan hiçbir yoksul, kendi başına bırakılmayacağı, bu uygulamalardan görülmektedir. Bütün bu delillerden yola çıkarak, zekâtın toplandığı şehirde dağıtılması, bir kural olmasına rağmen şayet, zekât verilebilecek kesimin bulunmaması yahut az oluşundan dolayı zekât malının çokluğu sebebiyle o şehir halkı zekâta muhtaç değilse, başkalarına veya ihtiyaca göre tasaruf etmesi için “Ulu’l-Emr’e” veya en yakın şehre göndermesinde beis yoktur. İmam Mâlik, bu husuta şöyle diyor: “Zekâtı başka yere nakletmek, caiz değildir. Ancak, başka bir şehir halkının muhtaç olması mustesnadır ki İmam (Hükümet), bir görüş ve içtihat olarak oraya nakleder.”817 Kuşkusuz, sosyal yardım ve sosyal güvenliği sağlayan karakteriyle zekât, yoksulların hakkını koruyup, toplum içerisinde onların insanca yaşamasını sağlayan belki de dünyada ilk ve aynı zamanda mükemmel bir sosyal yardımdır. Yoksulların maddi manevi durumunu düzeltme de, sadece nafile sadakalara yetinmeyip, hükümete ait peroyidik ve muntazam yardımlar üzerinde ayakta duran, düzenli, zamanı ve miktarı belli olan Kur’ânın emrettiği ilk teşridir. Bu yardımların amacı, toplum içerisinde bulunan yoksulların, normal bir şekilde kendisine ve ailesine yetecek kadar yiyecek, giyecek, ev olarak kullanacak ve hayatın diğer ihtiyaçlarını karşılamayı temin etmektir. Aynı zamanda bu durum sadece 813 eş-Şevkânî, IV, 16. Ebû Ubeyd, s. 598. 815 Ebû Ubeyd, s. 598. 816 Ebû Ubeyd, s. 598. 817 Ebû Ubeyd, s. 595. 814 145 Müslümanlara mahsus olmayıp, İslam devletinde yaşayan bütün insanlar için geçerli bir kuraldır. Sonuç olarak diyebiliriz ki, zekât: İslamın meşru kıldığı, içinde riya, kibir ve baş kalkıncı tavırların yasaklandığı belli bir haktır. Toplama ve dağıtma işlerini devlet organize eder. Öncelikle zekât, hiç geliri olmayanlara ve geliri yetmeyecek kadar az olanlara verilir. Ayrıca zekâtın amacı, yoksulları sürekli normal hayat standartına ulaştırmak, mal ve mülk sahibi etmek, zenginlerle yoksulların arasındaki ekonomik uçurumu düzeltmekdir. Kuşkusuz zekât, modern sosyal güvenlik sistemlerinin risk olarak tanımladığı olaylara insani çözümler bulması yanında, istihdam alanlarını genişletme, adil gelir dağılımına yardımcı olma gibi yönleriyle sosyal dayanışmayı sağlamaktadır. Böylece, sosyal güvenlik kurumlarına büyük ölçüde ihtiyaç bırakmayan İslamî ve iktisadî bir kurumdur. Fertleri, insanî yaşam standartlarına kavuşturmayı hedef edinen zekâtın, miktarının ne kadar olacağı hakkında şunlar söylenebilir. 1. Ömrü Boyunca Yetecek Kadar Bu konuda değişik fikirler olmasına rağmen tercih edilen ve Kur’ânın nass ve mantığına en uygun olanı yoksula, yoksulluğunu kökünden kesecek, ihtiyaçlarını ömrünün sonuna kadar karşılayabilecek ve ona daima yetecek, bir daha zekâta muhtaç olmayacak gelir getirici zemini hazırlamaktır. Bununla ilgili, detaylı bir açıklamayı İmam Nevevî yapmaktadır. Şöyle diyor: “İkinci mesele, fakîre verilecek miktar beyanındadır. Iraklı müctehitlerin hepsi ve Horasanlıların çoğunluğu diyorlar ki:“Fakîr ve miskine, bunları muhtaçlıktan kurtarıp zenginliğe çıkaracak miktar verilir. Bu ise devamlı(yetecek) meblağdır. Bu Şafii (r.a.)’ın görüşüdür. Arkadaşları buna Kâbisa b. Muharık hadisini delil getiriyorlar. Resulullah (s.a.s) buyuruyor ki: “Dilenmek, şu üçün birinden başkasına helal değildir. Bir adam külfet yüklenmiştir. Geçimden kıvamını bulana kadar bunun için istemek heladir. Arabulucu ve bir adam ihtiyaç içinde kıvranmaktadır. Öyle ki kavminin akıllılarından üç kişi falanca ihtiyaç içindedir, der. İşte geçimi düzene girinceye kadar bunun için de istemek helaldir. Bunlardan başkasının dilenmesi-ey Kabisa- haramdır. Sahibi, onu haram olarak 146 yer.”818 Böylece Zekâtın hedefi, insanları yoksulluktan kurtarıp, kimseye ihtiyaç duymadan, hayatlarını idame edebilecek bir imkânı, onlara sağlamaktır. Ayrıca, yukarıda mezkûr görüşü destekleyen Hz. Ömer’den gelen bir söz vardır. Şöyle diyor: “Verdiğiniz zaman zenginleştirin.”819 Bu sözüyle Hz. Ömer, zekâtın; fakîrin, yoksulluğunu giderecek düzeyde verilmesi gerektiğini açıkça vurgulamıştır. Yine başka bir rivayette, “bir adam kendisine gelip durumunun kötü olduğundan yakındı. Ona üç deve verdi. Ve zekât memurlarına: “Bir fakîre yüz deve de düşse, onlara tekrar tekrar sadaka vereceğim”820 derdi. Büyük fakîh, tabii Atâ diyor ki: “Bir adam, malının zekâtını Müslüman bir aileye verir de ihtiyacını yerine getirirse bu, bana daha hoş gelir.”821 2. Geçim İçin Uygun Hayat Seviyesi Kur’ân ve Sünnetten yola çıkarak iyice anlıyoruz ki zekâtın hedefi, yoksula birkaç kuruş vermek değildir. Asıl amaç, Allah’ın yeryüzüne mükerrem ve halife kıldığı, bütün insanlığın onuruna yaraşacak, özellikle de adalet ve ihsân dinine, insanlık için çıkarılmış hayırlı ümmete intisab eden Müslümanlık sıfatına layık bütün insanlara uygun bir hayat seviyesinin gerçekleştirilmesidir. Bundan dolayı, İmam Nevevî uygun hayat standardını: “Muteber olan şahsın nefsine ve nafakasında olanlara, isrâf veya sıkıntı olmadan, haline uygun yiyecek, giyecek ve diğer şeylerin teminidir”822 sözleriyle tespit etmektedir. Nitekim Halife Ömer b. Abdülaziz, her gün tellala şöyle çağırtırdı: “Yoksullar nerede? Borçlular nerede? Evlenmek isteyenler nerede? Yetimler nerede? Gelsinler ki, kendilerini bu sıkıntılardan kurtarayım, ihtiyaçlarını göreyim.”823 Kuşkusuz zekât, yoksulların; ihtiyaçlarını karşılamada devamlılığı ve hayat seviyelerini yükseltmeyi hedefler. Bunu gösteren önemli örneklerden biri; “Bir gün Hz. Ömer, bir ağacın gölgesinde uyurken bir Arap kadın çıkageldi. Oradakilere göz gezdirdikten sonra Hz. Ömer’e vardı ve şöyle dedi: Ben yoksul bir kadınım. Küçük erkek çocuklarım da var. Emirü’l-Mü’min’in Ömer b. Hattab, Muhammed b. 818 Muhyiddîn en-Nevevî, el-Mecmû’fi’l-Fıkh, Daru’l-Fikr, Beyrut ty., VI, 193. Ebû Ubeyd, s. 564. 820 Ebû Ubeyd, s. 299. 821 Ebû Ubeyd, s. 565. 822 en- Nevevî, VI, 193. 823 İb Kesîr, el- Bidaye ve’n-Nihâye, (thk. Ahmed Ebu Mülhim ve arkadaşları), Daru’l Kütübi’l İlmiye, Beyrut ts. IX, 200. 819 147 Müslime’yi bize sadaka memuru olarak gönderdi. O da bize bir şey vermedi. Umarım ki sen, halifeye varmam için bana yardımcı olursun. Hz. Ömer, hizmetçisi Ye’refe’yi çağırdı ve Muhammed b. Müslimeyi bana çağır dedi. Kadın: Benimle beraber gitmen, işimin halli için daha tesirli olur, dedi. Hz. Ömer: O halleder inşallah, dedi. Ye’refe, Muhammed b. Müslime’ye gelip: Halife sizi istiyor dedi. Muhammed b. Müslime, Hz. Ömer’e gelerek; Allah’ın selamı üzerine olsun ey Mü’minlerin Emiri deyince, kadın onun halife olduğunu anlayarak utandı. Hz. Ömer, Muhammed’e şöyle dedi: Allaha kasem olsun ki iyilerinizi seçmekten vazgeçmeyeceğim. Allah, bu kadını sana sorduğunda ne cevap vereceksin? Muhammed’in gözleri yaşardı. Sonra Ömer tekrar konuştu. Hakikaten Allah, Peygamberini bize gönderdi de onu tasdik edip takip ettik. O da Allah’ın kendisine emrettiklerini yerine getirdi. Ta ki Allah, habibinin ruhunu alıncaya kadar sadakayı(zekâtı) ehil olan yoksullara dağıttı. …Nihayet Allah beni halife yaptı. Bu işle ilgili iyilerinizi seçmekten geri kalmadım. Eğer seni, bir daha memurluğa gönderirsem bu kadına, bu sene ile geçen senenin sadakalarını ver… Sonra Hz. Ömer, kadın için bir deve getirtti. Un ve zeytinyağı yükleterek şöyle dedi: Bunları al, Hayber’de bize ulaş. Biz oraya gitmek istiyoruz. Kadın Hayber’de Hz. Ömer’e ulaştı. Hz. Ömer, kadına iki deve daha verdi ve şöyle dedi: Muhammed b. Müslime size gelene kadar sana yeter. Sana, bu ve geçen senenin hakkını vermesi için ona emrettim.824 bu örnektir. Yukarıda zikredilen olay, İslam hâkimiyetinin gölgesinde yaşayan her birey için zekâtın, toplumların geçimlerini sağlayan birincil temel taşlarından olduğu bilincinin oluştuğu görülmektedir. 2.1.3.2. Nafaka Yüce Allah, konu ile ilgili bi ayetinde şöyle buyurmaktadır: “Eli geniş olan, elinin genişliğine göre nafaka versin. Eli dar olan kimse de, Allah’ın kendisine verdiği kadar nafaka versin. Allah ancak verdiği kadarıyla mükêllef kılar. Allah güçlükten sonra kolaylık verir.”825 Dolayısıyla İslam’da çeşitli nafaka türleri vardır.826 Bu nafaka çeşitlerini; evlilik nafakası, hısımlık nafakası ve mülkiyet nafakası şeklinde tasnif etmek mümkündür. Bu nafakanın miktarı, nafakayı almaya hak kazanan kimsenin 824 Ebû Ubeyd, s. 595. Talâk, 65/7. 826 Erbay, s. 22. 825 148 gerekli olan bütün harcamalarını kapsamaktadır.827 Ancak, nafaka vermekle yükümlü olupta bu nafakayı verecek mali gücü olmayanların nafakasını devlet öder828 2.1.3.3. Fıtır Sadakası (Fitre) Fıtır sadakası, Peygamber tarafından, yoksulların ihtiyaçlarını karşılaması için hicretin ikinci yılında Müslümanlardan mali açıdan belli yükümlülükleri taşıyanlar yerine getirmeğe başlamışlardır. 829 Zekât farz olmadan önce fitre, mecburi ödenmesi gereken sorumluluklardandı. Zekât farz kılındıktan sonra Müslümanlar, daha önceden yaptıkları gibi bu sadakayı vermeğe devam ettiler.830 Fıtır sadakası vermek için sahip olunması gereken nisaba gelince; Hanefilere göre kişinin zekâtı verebilme nisab miktarı mala sahip olması gerekir. Diğer mezheplere göre ise hâsıl olan genel kanaat şudur: Kişinin, asli ihtiyaçlarını karşıladıktan sonra, bayram günü ve gecesine yetecek kadar mala sahip olması gerektiği belirtilir.831 Ayrıca, Fıtır sadakasının miktarını ve zamanını, İbn Ömer’den gelen şu rivayette kendisini göstermektedir: “Rasulullah (s.a.s.) fıtır zekâtını müslümanlardan köle, hür, erkek, kadın, küçük büyük üzerine hurmadan bir sa’, yahut arpadan bir sa’ olarak farz kıldı. Ve bu zekâtın, insanların bayram namazına çıkmasından önce verilmesini emreyledi”832 2.1.3.4. Ganimet ve Fey Fertlerin mallarından muhtaçların hakkını belirleyen, zengin fertlere, yoksulları, yetimleri, öksüzleri ve kimsesizleri gözetme sorumluluğu getiren Kur’an-ı Kerim, devlet hazinesine giren gelirlerinin de belli bir kısmını toplumdaki muhtaç tabakaya tahsis etmiştir. 827 Bize göre bunun sebebi; zekât hâsılatı yoksulların ihtiyacını Celal Erbay, İslam Hukukunda Evlilik ve Hısımlık Nafakası, Rağbet Yayınları, İstanbul 1998.s. 13; Ruhi Özcan, İslam Hukukunda Hısımlık Nafakası, Çağlayan Yayınları, İzmir 1996. s. 12. 828 Özcan, s. 139-154, 296. 829 Yunus Vehbi Yavuz, “Fitre”, DİA, XIII, 160. 830 Celal Yeniçeri, İslâm İktisadının Esasları, Şamil Yayınevi, İstanbul 1980, s. 452. 831 Heyet, İslâm’da Inanç ibadet ve Günlük Yaşayış Ansiklopedisi, MÜİF Yayınları, İstanbul 1997, II, 55-59. 832 Buhârî, Sadakâ-i Fıtr, 74, 76. 149 karşılamaktan aciz kaldığı zaman, değişik yerlerden İslam hazinesine giren gelirlerden yoksullara pay ayırmasından kaynaklanmaktadır. Ayrıca bu ilahi nizam, yoksulların hak ve hukunu korumada öylesine titiz davranmıştır ki bazı sorumlulukların keffaretlerini ödeme de; yoksulları doyurmayı şartlardan bir tanesi olarak belirlemiştir. Ganimet: İslam ordusunun, düşmanlardan savaş yoluyla elde ettiği menkul veya gayrı menkul her çeşit maldır.833 Bu şekilde ele geçirilen mallar, İslam’dan önceki milletlere helal değildi.834 İslam ümmetinin diğer ümmetlere karşı bir ayrımcılığı da, ganimetlerin onlara en helal bir rızık kılınması olmuştur. Bununla ilgili ayetler;“Artık elde ettiğiniz ganimetten helal ve temiz olarak yiyin. Allah’a karşı gelmekten sakının. Şüphesiz Allah çok bağışlayandır, çok merhamet edendir.” 835 Ganimetlerin nasıl taksim edileceği de, yine ayeti kerimede belirtilmiştir: “Bilin ki, ganimet olarak aldığınız herhangi bir şeyin beşte biri mutlaka Allah’a, Peygamber’e, onun yakınlarına, yetimlere, yoksullara ve yolculara aittir. Eğer Allah’a; hak ile batılın birbirinden ayrıldığı gün, (yani) iki ordunun (Bedir’de) karşılaştığı gün kulumuza indirdiklerimize inandıysanız (bunu böyle bilin). Allah her şeye hakkıyla gücü yetendir.836Kur’ân’ın taksimine göre, ganimetlerin beşte dördü savaşanlara, beşte biri de ayette geçen yerlere tahsis edilir.837Allah’ın ve Peygamberin payı da, İmam-ı Azam’a göre, yetimlerin, miskînlerin ve yolda kalmışların payına eklenir.838 Ancak Hz. Ömer, devlet başkanı iken, bu tür ganimetlerin taksiminde, gelecek nesillerin topraksız kalmamasını göz önünde bulundurarak farklı bir uygulama getirmiştir. ‘‘Sevad-ı Irak’’ denilen bu arazileri, ileri gelen sahabelerle istişare ettikten sonra kamulaştırmış, arazilerin işletilmesini eski sahiplerine bırakarak onlara gelir vergisi koymuştur.839 Böylece düzenlemede, sadece yaşadığı dönemi değil gelecek için de planlamanın yapıldığını görmekteyiz. Fey: İslam ordusunun bil fiil savaş yapmadan, düşmanlarından ele geçirdiği her türlü malın adıdır. Cizye ve ticari vergiler gibi.840 Feyin mahiyeti ve taksim edilmesi 833 et-Taberî, X, 253; er-Râzî, XXV, 308; Elmalılı, IV, 2405; el-Kurtûbî, VII, 50. et-Taberî, IX, 413; er-Râzî, XXV, 217; İbn Kesîr, VI, 268; Kutup, Fi Zılâli’l-Kur’ân ,VII, 461; elCassâs, V, 322. 835 Enfâl, 8/69. 836 Enfâl, 8/41. 837 et-Taberî, XII, 36. 838 el-Mavsilî, IV, 126. 839 el-Cassâs, V, 319. 840 el-Cassâs, V, 322. 834 150 hususunda da Yüce Allah şöyle diyor: “Allah’ın, (fethedilen) memleketlerin ahalisinden savaşılmaksızın peygamberine kazandırdığı mallar; Allah’a, Peygamber'e, onun yakınlarına, yetimlere, yoksullara ve yolda kalmışlara aittir. O mallar, içinizden yalnız zenginler arasında dolaşan bir servet ve (güç) haline gelmesin diye (Allah böyle hükmetmiştir). Peygamber size ne verdiyse onu alın, neyi de size yasak ettiyse ondan vazgeçin. Allah’a karşı gelmekten sakının. Şüphesiz, Allah’ın azabı çetindir.”841 Cumhûr, “fey’’ in taksiminin, devlet başkanının tasarrufunda olduğunu, yetimlerin, yoksulların ve yolda kalmışların haklarının verilmesinden sonra, geriye kalan kısmın, Müslümanların maslahatına sarfedileceğini söylerken,842 İmam Şafii, feyin ganimet hükmünde olduğu kanaatini taşımaktadır.843 Fey olarak ele geçirilen araziler ise, ümmetin maslahatına sunulur.844 Yer altında çıkarılan madenlerden, mülkiyeti devlete ait olanlar ile özel mülkiyete tabi olanlardan alınacak olanları, fey kapsamına alan fıkhi görüşün845 kabul edilmesi durumunda, feyin sosyal güvenlik açısından önemi daha da artmaktadır. Devlet genel bütçesi (Beytü'l-Mal) yoksulların ve ihtiyaç sahiplerinin son sığınağıdır. Çünkü ‘Beytü’l-Mal’, herkesin mülküdür. Devlet başkanının veya özel bir kesimin mülkü değildir. Yine Hz. Ömer den nakledilen bir rivayette, Şevkânî’nin de dediği gibi İmam(devlet başkanı)’ın da diğer insanlar gibi olduğuna dair işaretler mevcuttur. Başkalarına karşı hiçbir üstünlüğü ve hisse fazlalığı yoktur. Nitekim, İslam devletinin gölgesinde yaşayan her insanın yeri ne kadar uzak ve ne kadar yoksul olursa olsun, hakkı ve ihtiyacı nispetinde cemaatin malındaki hissesini alması gerekir.846 Ayrıca bilinmesi gereken bir şey de, İslam devlet bütçesinin hakkı olan herkese eşit ve tarafsız taksimi, sadece Müslüman olan yoksullara ait değil, bilakis İslam devletinin himayesinde yaşayan gayr-i müslimlerin de tıpkı Müslümanlar gibi, “Beytü’l-Mal”den yardım alma hakkı vardır. Bu tezi destekleyen bir rivayette; Halid b. Velid’in Iraktaki ‘Hıyre Hristiyanları’ ile yaptığı sulh antlaşmasının metninde yer alan bilgilerdir. Tarihte ilk kez sosyal sigorta sayılan bu siyasi vesika, o kavmin fakîrlik, 841 Haşr, 59/7. el-Cassâs, V, 319. 843 er-Râzî, XXIX, 248. 844 ez-Zuhaylî, s. 577. 845 Hamza Aktan, İslâm’da Madenlerin Hukukî Statüsü, Atatürk Üniversitesi Yayınları, Erzurum 1986, s. 41. 846 Şevkânî, VIII, 79. 842 151 hastalık ve ihtiyarlığa karşı sigorta edildiklerini tespit eden metindir. Üstelik bu güzel teklifi, onlara karşı galip gelen, kendi dinlerinde kalıp yerlerinde yaşama hakkı veren bir komutan tarafından yapılmaktadır. Andlaşmanın metni, Halid b. Velid’in dili ile şöyledir: “Onlar için şunu kabul ettim: Herhangi bir ihtiyar çalışmazsa yahut başına bir felaket gelirse yahut zengin iken fakîr düşerse ve din kardeşleri ona sadaka vermeğe başlarsa cizye borcu kaldırılır. Kendisi ve ailesi Müslüman'ların Beytü'lMal'ından geçindirilir. Bu da o şahıs hicrette ve İslam yurdunda kaldığı müddetçedir. Hicretten ve İslam yurdundan çıkarsa ailelerine bakmak Müslümanlar'a ait değildir.”847 İşte bu uygulama, Hz. Ebu Bekir’in halifeliği zamanında, Halid b. Velid’in yazdığı ve yanındaki mücahid sahabilerin kabul ettikleri bir andlaşmadır. Ayrıca, Hz. Ömer’in yoksulların koruması ile ilgili başvurduğu yöntemlerden biri de şu örnekte kendini göstermektedir. Hz. Ömer, Medine yakınında “Rebize” denilen bir toprağı, Müslümanların sürüleri otlasın diye mera yapar. Fakat bununla yetinmeyerek, şöyle bir öncelik koyar; bu merayı yoksul ve geliri az olan kişilere tahsis eder. Bekçi olarak görevlendirdiği Hüneyy’e; “Ey Hüneyy, insanlara yumuşak davran. Mazlumun bedduasından sakın. Çünkü mazlumun bedduası makbuldur. Bu meraya devesi, koyunu az olanı koy. Osman b. Affan ve Abdurrahman ibni Avf’ın sürülerini koyma. Çünkü bunların sürüleri kırılsa, hurmalık ve ekin alanları vardır. Hâlbuki o miskînlerin davarları kırılsa, tutar çocuklarını bana getirir: Ey Mü’minlerin Emiri! Diye haykırır. Onları bırakır mıyım ey soysuz! Ot bana, altın ve gümüşten daha kolaydır.”848 Hz. Ömer’in bu vasiyeti, bir takım mühim hükümleri tespit ve tekit ediyor ki burada bizi ilgilendiren hususları şöyle özetleyebiliriz: Öncelikle İslam devlet başkanının görevi, malı ve geliri az olan yoksul halkın, geçimlerini sürekli sağlamalarını temin edecek tedbirleri almasıdır. Bu durum, zayıf tabakaya sağlanan imkânlardan dolayı zenginlerin önünü tıkasa bile geçerlidir. Çünkü Hz. Ömer’in: “Bu meraya devesi, koyunu az olanı koy. Osman b. Affan ve Abdurrahman ibni Avf’ın sürülerini koyma. Çünkü bunların sürüleri kırılsa, hurmalık ve ekin alanları vardır. Hâlbuki o miskînlerin davarları kırılsa, tutar çocuklarını bana getirir...” sözüyle yukarıdaki tespitimizin teyidi niteliğindedir. 847 848 Ebû Yûsuf, s. 144; İbn Kesîr, el-Bidaye ve’n-Nihaye, IX, 201. Ebû Ubeyd, s. 299. 152 Hz. Ömer’in bu vasiyeti, günümüzde yoksullukla mücadele eden devlet ve teşkilatlara örnek oluşturmaktadır. Çünkü burada yoksulların yoksulluğunu gideren doğru ve adil bir siyasete rastlanılmaktadır. Bu uygulama, dünyanın neresinde olursa olsun tatbik edildiğinde, küçük mülk sahiplerinin gelirlerini artırır. Böylelikle bu sınıflar, bu imkânlardan yararlanarak devletten yardım istemekten ve nafaka veya zekât istemekten vazgeçerler. Bu da Hz. Ömer’in şu sözünde anlaşılıyor: “Ot bana altın ve gümüşten daha kolaydır.”849 Ayrıca, mezkûr rivayetlerden anlaşılıyor ki, Müslümanların, sadece ahiretle uğraştığı, dünya ile ilgilenmediği söylenemez. Ne var ki onlar, dünyayı kendi akidelerine ve Kur’ân’ın ölçülerine göre değerlendirirler. Ellerindeki imkânları ahireti kazanmaya sarf ederken dünyadan nasiplerini unutmazlar. Kendisini doğuda ve batıda yaşayan bütün fertlere karşı sorumlu hisseden ve bütün fertlerin hakkını onlara ulaştırmayı kendisine bir görev kabul eden bir devlet başkanının varlığından dolayı olacak ki onun döneminin güzelliği, asırlar geçmesine rağmen herkesin dilinde dolaşmaktadır. 2.1.3.5. Kêffaretler Kur’ân’ın önerdiği toplum yapısında, manevi hayat ile maddi hayat o kadar iç içedir ki birbirlerinden ayrılmaları düşünülemez. İbadetlerin iç boyutu, fertlerin ruhi olgunluğunu oluştururken, dış boyutu da yoksullara, darda kalmışlara, yetimlere, muhtaçlara, dul ve yaşlılara, kısaca ihtiyacı olan herkese servet transferi sağlayıp, toplumun maddî refahını gerçekleştirir. İşte bu kurumlardan bir tanesi de kefarettir. Keffâret: Kusur ve günahlardan dolayı yapılan davranışların sonucu işlenen günahın, Allah tarafından bağışlanması için, Şeri olarak verilen sadaka veya tutulan oruçtur.850 Kur’ an da beş tür kefaret vardır. Bunlar: Zıhar Kêffareti: Zıhar; bir erkeğin hanımını boşamak istediği zaman, ona; “sen bana, annemin sırtı gibisin” demesidir.851 İslam öncesi cahiliye dönemi Araplarda bu sözle kadın 849 Ebû Ubeyd, s. 299. Heyet, İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, ansiklopedisi, Şamil Yayınları, III, 333. 850 İstanbul 1988, III, 19; İslam 153 boşanmış sayılırdı.852 Bu uygulamayı tasvib etmeyen Kur’ân-ı Kerim, böyle bir davranışa kalkışanları cezalandırmak için, ağır bir kêffaret yükümlülüğü getirmiştir. Kur’ân, bununla ilgili şöyle buyurmaktadır:“Kadınlarından zıhar yaparak ayrılıp sonra da söylediklerinden dönecek olanlar, eşleriyle birbirlerine dokunmadan önce, bir köle azat etmelidirler. İşte bu hüküm ile size öğüt veriliyor. Allah yaptıklarınızdan hakkıyla haberdardır. Kim (köle azat etme imkânı) bulamazsa, eşine dokunmadan önce ard arda iki ay oruç tutmalıdır. Kimin de buna gücü yetmezse altmış fakîri doyurmalıdır. Bunlar Allah’a ve Resulüne hakkıyla iman edesiniz diyedir. İşte bunlar Allah’ın sınırlarıdır. Kâfirler için elem dolu bir azap vardır”853 buyurarak, müslümanın kêffaret olarak yapabileceği maddeler arasında altmış yoksulu doyurması söz konusudur. Böylece Kur’an, bu ilkeleriyle, ihtiyaç sahiplerine yardım etmeği, fertlere bir görev olarak yüklemektedir. Orucu Bozmanın Keffareti: Hz. Ebu Hureyre radıyallahu anh anlatıyor: “Bir adam Resulullah aleyhissalatu ve's-selam’a gelerek: “Helak oldum!” dedi. Aleyhissalatu vesselam: “Seni helak eden şey nedir?” diye sordu. Adam: “Ramazan içinde hanımıma temasta bulundum!” dedi. Resulullah: “Öyleyse bir köle azad et!” buyurdu. Adam: “Kölem yok ki!” dedi. Aleyhissalatu ve's-selam: “Üst üste iki ay oruç tut!” emretti. Adam: “Tahammül edemem” dedi. Resulullah: “öyleyse altmış fakîr doyur!” buyurdu. Adam: “(Bu kadar yiyeceği) bulamam!” dedi. Bunun üzerine Aleyhissalatu vesselam adama: “Otur! Dedi. Adam oturdu. Adam bu şekilde beklerken arak denen bir sepet hurma getirildi. Aleyhissalatu ve's-selam: “Haydi bunu götür ve tasadduk et!” buyurdular. Adam: “Ey Allah’ın Resulü! Seni hak ile gönderen Zat-ı Zülcelal’e yemin olsun. Şu iki kayalık (Uhud ve Air dağları) arasında (yani Medine’de) yaşayan aileler içerisinde buna bizden daha muhtacı yoktur!” dedi. Resulullah aleyhissalatu vesselam: “Öyleyse haydi götür, ailene yedir!” buyurdular.” Hadisin yine Ebu Hureyre’den yapılan bir başka rivayetinde şu ziyade mevcuttur: “Resulullah aleyhissalatu vesselam adama: “Ramazandan bozduğun gün yerine bir gün oruç tut!” buyurur.”854 Fert, geçerli 851 en-Nesefî, IV, 231. et-Taberî, XII, 4. 853 Mücadele, 58/3-4. 854 Buhârî, Sevm, 12. 852 154 mazareti olmadan, ramazan orucunu bozması durumunda, kendisine zıhar kêffareti gerekmektedir.855 Yemini Bozmanın Kêffareti: Bu hussuta Yüca Allah şöyle buyurmaktadır: “Allah, boş bulunarak ettiğiniz yeminlerle sizi sorumlu tutmaz. Ama bile bile yaptığınız yeminlerle sizi sorumlu tutar. Bu durumda yeminin keffareti, ailenize yedirdiğinizin orta hallisinden on yoksulu doyurmak yahut onları giydirmek ya da bir köle azat etmektir. Kim (bu imkânı) bulamazsa onun keffareti üç gün oruç tutmaktır. İşte yemin ettiğiniz vakit yeminlerinizin keffareti budur. Yeminlerinizi tutun. Allah size ayetlerini işte böyle açıklıyor ki şükredesiniz.” 856 Böylece vahiy, kendisine tabi olanları daha sistemli, dikkatli ve duyarlı yaşamaya sevk ederken, diğer yandan da yoksul ve muhtaca böylesi bir yardım fonu oluşturmayı sağlamıştır. Hac ve Umre İbadeti Sırasında İhramlı İken İşlenen Suçların Keffareti: Ferdin, Hacc ve umre de, ilgili kurallara riayet etmemesi durumunda vermek zorunda olduğu keffaretlerdir. Bu keffaret, oruç, sadaka veya kurban türünden fidyelerdir. “Haccı da, umreyi de Allah için tamamlayın. Eğer (düşman, hastalık ve benzer sebeplerle) engellenmiş olursanız artık size kolay gelen kurbanı gönderin. Bu kurban, yerine varıncaya kadar başlarınızı tıraş etmeyin. İçinizden her kim hastalanır veya başından rahatsız olur da tıraş olmak zorunda kalırsa fidye olarak ya oruç tutması, ya sadaka vermesi, ya da kurban kesmesi gerekir. Güvende olduğunuz zaman hacca kadar umreyle faydalanmak isteyen kimse, kolayına gelen kurbanı keser. Kurban bulamayan kimse üçü hacda, yedisi de döndüğünüz zaman (olmak üzere) tam on gün oruç tutar. Bu (durum), ailesi Mescid-i Haram civarında olmayanlar içindir. Allah’a karşı gelmekten sakının ve Allah’ın cezasının çetin olduğunu bilin.857 Yine başka bir ayette: “Ey iman edenler! İhramlı iken (karada) av hayvanı öldürmeyin. Kim (ihramlı iken) onu kasten öldürürse (kendisine) bir ceza vardır. (Bu ceza), Kâ’be’ye hediye olarak varmak üzere, öldürdüğünün dengi olup, içinizden iki âdil kimsenin takdir edeceği bir kurbanlık hayvan veya yoksulları yedirmek suretiyle 855 Muhammed b. Abdi’l- Vahîd İbnu’l- Humâm, Şerhu Fethu’l-Kadîr, Beyrut ty., II,70. Mâide, 5/89. 857 Bakara, 2/196. 856 155 keffaret yahut onun dengi oruç tutmaktır. (Bu) yaptığı işin kötü sonucunu tatması içindir. Allah geçmiştekileri affetmiştir. Fakat kim bir daha böyle yaparsa, Allah ondan intikam alır. Allah mutlak güç sahibidir, intikam sahibidir”858 buyurarak, yine bu şartların içinde yoksulu doyurmak için kurban kesmeyi saymıştır.859 Aynı şekilde mü’min, işlediği hatalardan arınmak için, diğer seçeneklerin yanında yoksulu doyurmanın da bulunması, gayet düşündürücüdür. Bir Mü’mini Hataen Öldürmenin Keffareti: Böyle bir durumda, katilin kêffaret olmak üzere, ya bir mü’min köle azad etmesi ve (istemeleri halinde) ölenin tarafına diyet vermesi, bunlara gücü yetmeyenlerin ise altmış gün peş peşe oruç tutması gerekir: “Bir mü'minin bir m'ümini öldürmesi olacak şey değildir. Ancak yanlışlıkla olması başka, Kim bir mü'mini yanlışlıkla öldürürse; bir mü’min köleyi azad etmesi ve bağışlamadıkları sürece ailesine diyet ödemesi gerekir. (Öldürülen kimse) mü’min olur ve düşmanınız olan bir topluluktan bulunursa, mü’min bir köle azad etmek gerekir. Eğer sizinle kendileri arasında antlaşma bulunan bir topluluktan ise ailesine verilecek bir diyet ve mü’min bir köle azad etmek gerekir. Bunlara imkân bulamayanın, Allah tarafından tövbesinin kabulü için iki ay ardarda oruç tutması gerekir. Allah hakkıyla bilendir, hüküm ve hikmet sahibidir.”860 Bu tür kêffaretlerin başında esir veya köle azadının gelmesi, muhtelif sebeplerle, birinci derecede sosyal risklere maruz kalmış ve en temel hakkı olan hürriyetlerini iade etmenin başlıca yolu olarak benimsenmiş olmasındadır. Çünkü köle azadı, hakullah olarak bir kêffaret olup, diyet ise kul hakkı olarak bir tazminattır.861 2.1.3.6. Miras Kur’an, mirasın, farz olan hisselerinin yanında mendup olan hisselerinde olduğunu bizlere bildirmektedir. Yüce Allah’ın: “Ana-baba ve hısımların miras olarak bıraktıklarında erkeklerin hissesi vardır. Kadınların da ana-baba ve hısımların bıraktıklarında hisseleri vardır. Bunlar az olsun çok olsun farz kılınmış bir hissedir”862 858 Mâide, 5/95. et-Taberî, IV, 108; er-Râzî, VIII, 161; es-Sabûnî, I, 129. 860 Nîsâ, 4/92. 861 et-Taberî, XI, 217; Elmalılı, II, 1419. 862 Nisâ, 4/7. 859 156 ayeti, farz olan mirasa delalet eder. Mendup olan mirasa gelince, bu mirastaki amaç, toplumdaki yoksul ve ihtiyaçlıların ve akrabaların faydalandırılmak amaçlanmıştır. “Miras taksim olunurken, varis olmayan akrabalar, yetimler ve yoksullar da bulunursa, mirastan onlara da verin ve onlara güzel söz söyleyin”863 ayeti, İslam’ın getirmiş olduğu evrensel dayanışma anlayışı içinde, civardaki yoksulların da mirastan faydalanmasını tafsiye etmektedir. Bununla birlikte, “öldükten sonra malına başkasını sahip etmek”864 ifadesinde kendisini bulan vasiyette farz olan mirasın dışındaki mendup mirası ifade eder. Daha önce de geçtiği gibi mirasa hayr denmiştir: “Birinize ölüm geldiği zaman, eğer bir hayır bırakacaksa anaya, babaya, yakınlara uygun bir biçimde vasiyet etmek, Allah’tan korkanlar üzere bir borçtur.”865 Bu durum, mirasın helal yollarla temin edilmiş olmasını gerektirmekle birlikte fazla mal bırakmanın iyiliğine işaret eder. Nitekim Hz. Peygamberin “Yakınlarını zengin olarak bırakman, onları halka el avuç açan yoksullar olarak bırakmandan daha iyidir”866 sözü de bu gerçeği ifade etmektedir. Ayet, aynı zamanda vasiyet edebilmek için çok malın miras olarak bırakılmış olması gerekmektedir. Altı yüz veya yedi yüz dirhemi olup “Vasiyet etmeyeyim mi?” diyen birisine Hz. Ali: “Hayır, Allah ‘bir hayır bırakacaksa’ buyurmuştur. Senin ise çok malın yoktur.” demiştir. İbn Abbas: “Sekiz yüz dirheme de vasiyet yoktur.” demiştir. Dörtyüz dirhemi ve çok çocu ğu olan bir adam vasiyet etmek istemi ş. Hz Âişe de “Bu malda fazlalık yoktur.” demiştir. Vasiyet edebilmek için gerekli malın ne kadar olduğu ile ilgili rivâyetler çoktur. 867Çoğu sahabeden olan bu rivâyetler o günün şartlarına ve kişinin durumuna göre söylenmiştir. Bütün bu rivâyetler hayrın çok mal anlamına geldiğini ve dolayısıyla vasiyet edebilmek için zengin sayılabilecek ölçüde mal varlığına sahip olunması gerektiğini göstermektedir. Miras âyetinin gelişiyle vasiyeti farz kılan âyetin neshedilip edilmediği müfessirler arasında tartı şma konusudur. Bu konuya girmiyoruz. Ancak müctehidlerin ço ğunlu ğu miras âyetiyle vasiyetin farz olmasının değiştiği ve miras tan hakkı 863 Nisâ, 4/8. Cürcânî, I, 84. 865 Bakara, 2/180. 866 Buhârî, Vesâyâ, 2. 867 Taberî, III, 2395. 864 157 olmayanlara verilmesinin mendup olduğu görüşündedirler. Netice olarak yakınlara daha fazla mal bırakmak suretiyle hem onları yoksulluktan ve sefaletten kurtarmış, hem de hayır dualarını almış oluruz. Helal olan kazanç yollarından birisi de mirastır. Modern hukukun aksine İslâm hukukunda miras paylaşımında erkeğin hakkı kadının hakkının iki katıdır. Eğer iki ve daha fazla kız varsa mirasın üçte ikisini alırlar. Kız çocuk tek ise mirasın yarısını alır: “Allah, size, çocuklarınızın alacağı miras hakkında, erkeğe iki dişinin payı kadarını emreder. Çocuklar sadece ikiden fazla kız iseler, ölenin geriye bıraktığının üçte ikisi onlarındır. Eğer kız bir ise mirasın yarısı onundur.”868 Kısaca bahsettiğimiz miras taksimi Kur’ân’da detaylı bir şekilde anlatılmaktadır.869 Burada konumuzu ilgilendiren miras taksiminde kadınla erkek arasındaki farktır. İlk bakışta adaletsizlik gibi görülen bu durum aslında hem sosyal adalete hem de iktisat prensiplerine daha uygundur. Erkek harcama yapmak, ailenin geçimini temin etmek ve boşanma halinde nafaka ödemek için mala daha fazla ihtiyaç duyar. Kadının bu tür sorumlulukları yoktur. Ayrıca ticaret yapma ve malları idare etme gücü erkeğin kadından daha fazladır. Dolayısıyla ticari ve iktisadî faaliyetlerin artması için diğer bir ifadeyle malın çoğalması için erkeğe iki misli hak tanınması daha adaletlidir.870 Kadınlar da gerektiğinde kendi ayakları üzerinde durabilsinler diye mirastan pay almaktadırlar. Erkekler kadar olmasalar da kadınlar da üretim ve ticaret yapabilirler. Onlardaki bu iktisadî gücün faaliyete geçirilmesi hem kadınların hem de toplumun menfaatinedir. Bu yüzden miras kadınların ve erkeklerin iktisadî güç ve kudretlerine ve ailedeki sorumluluklarına göre dağıtılmıştır. 868 Nisâ, 4/11. Bkz. Nisâ, 4/11, 12, 176. 870 Elmalılı, II, 1302. 869 158 2.2. KUR’ÂN'DA YOKSULLUĞA KARŞI ÇALIŞMA MEFHUMU İslam ekonomisinde gelir ve ürün, üretime katılanlar ve katılmayanlar olmak üzere iki sınıf arasında paylaşılmaktadır.871 Bu şekildeki taksimat; Allah'ın bir emir ve iradesi olarak kendisini göstermektedir. Hz. Peygamber bile, bu konuda herhangi bir yetkiye sahip olmadığını açıklamaktadır.872 Bu konu hakında Kur'an-ı Kerim'de şöyle buyurulmaktadır: "Rabbinin rahmetini onlar mı bölüştürüyorlar? Dünya hayatında onların geçimliklerini aralarında biz paylaştırdık. Birbirlerine iş gördürmeleri için, (çeşitli alanlarda) kimini kimine, derece derece üstün kıldık. Rabbinin rahmeti, onların biriktirdikleri (dünyalık) şeylerden daha hayırlıdır."873 Burada, dünya hayatında insanların yaşamasını sağlıyacak ve geçinecek gelirlerini Allahın taksim ettiği,874 çalışıp kazanma düzeninin kurulabilmesi için özel mülkiyette farklı derecelerin olabileceği,875 insanlar arasında farklılıkların bulunması yüzünden ve bir kısmının zengin, bir kısmının da fakîr olması sebebiyle çalışıp kazandıkları ve üretip tükettikleri açıklanmaktadır.876 Ayetin orjinalinde geçen "suhriyy" kelimesi, masdar olarak, bir adamı gündelikçi tutmak, bir iş teklif etmek manasınadır.877 İsim olarak ise gündelikçi, işçi demek olur. Serahsî, bu ayeti; icâre (hizmet ve kira sözleşmesi) bahsinde, ücretle işçi tutmaktan bahseden bölümde zikreder.878 Eğer insanlar kuvvet ve zayıflıkta, ilim ve cehalette, zekilik ve bönlükte aynı derecede olsaydı, birbirine hizmet etmez; işçilik yapmazdı.879 İnsanlar arasında zengin ve fakîr bulunacak ki, işler gerçekleşebilsin ve toplumda iş hayatı kurulabilsin. Ancak bugünkü gibi işçi ve işveren düşman iki sınıf olarak ortaya çıkarsa, şüphesiz zararlı olur. Fakir zenginin malına muhtaç ise zengin de fakirin çalışmasına, onun emeğine muhtaçtır.880 Bu sebeple zengin-fakîr, işçi-işveren birbirini tamamlayan iki unsur gibi görülmelidir. Bugün, işçilik problemlerinin 871 Ahmet Şelebî, es-Siyasetu ve'l- İktisadu fi't- Tefkiri'l-İslamî, Mektebetu'n- Nahdatu'l- Mısrıyye, Kahire 1964, s. 190. 872 Ebu Yusuf, Kitabu'l-Harac, Kahire 1396, s. 53; Ebu Dâvud, Harac, 13. 873 Zuhrûf 43/ 32. 874 et-Taberî, XI, 66-67. 875 Ahmet Şelebi, 181. 876 Taberi, XI, 66-67; el-Kurtûbî, XVI, 83; İbn Kesir, IV, 127. 877 Asım Efendî, Kamus Tercümesi, İstanbul 1304, II, 385. 878 Şemsüddin Muhammed b. Ahmed es-Serahsî, el-Mebsût, Beyrut ty., XV, 74. 879 er-Taberî, IX, 317; er-Razi, XXVII, 209. 880 Serahsî, XV, 75. 159 doğmasına sebep olan en önemli amil, işverenlerin servet yığmadaki ihtirasları, maddeyi kutsallaştırma hususunda ifrata kaçmaları ve dini-ahlâki kaide ve kurallardan uzaklaşmalarıdır. Çalışma, insan olmanın varlık temeli ile ilgili bir fenomen olup, aynı zamanda insanın özel bir eylemidir.881 İnsanın, hayatın bütün evresinde meydana getirmiş olduğu başarılar, buluşlar, uğraşlar; onun çalışan bir varlık olmasına dayanır. İnsanın yaşaması ve hayatta kalması için, alması gereken havadan, beslenme, giyinme, barınma ve korunmaya kadar birçok şeye ihtiyacı vardır. Bütün bunların, bizzat kendisi tarafından meydana getirilmesi, öğrenebilmesi, hatırlanıp işlenmesi gerekir.882 Ancak, insanın tek başına bütün bunların altından kalkması mümkün değildir. Çünkü yeryüzünün işletilebilir, insanlar arasındaki ilişkilerde yaşanabilir bir hale getirme süreci, ilk insanla başlayıp, son insana kadar devam eden bir amaçtır. Bunun için de, insanın başka insanlarla, başka kuşaklarla yardımlaşması kaçınılmazdır. Ayrıca insan, daha önce başka kuşaklar tarafından gerçekleştirilen başarıları, deneyimleri devralarak, kendisinden sonra gelen kuşaklara aktarır. Eğer bugün ki insanın, başarılarının sürekli bir çalışma ile düşünülürse, çalışmanın değeri daha iyi anlaşılır. Çalışma, her şeyden önce, insan ile evren arasında bir süreçtir ki, burada insan, tabiat ile kendisi arasındaki maddi alış-verişi, kendi çalışmasıyla başlatır, yürütür ve denetler.883 Nitekim insanoğlu, tabiatta hazır bulduğu maddeye, kendi yaşamı için yararlanabilir bir şekil vermek üzere, kendi canlı varlığının tabii güçlerini, kollarını, bacaklarını, ellerini ve kafasını harekete geçirir. Böylece, dış âlem üzerinde etki yaparken ve onu değiştirirken o, aynı zamanda tabiatını da geliştirmiş olur. Atıl vaziyetteki güçlerine hareket imkânı kazandırıp eşyanın hareketini kontrolü altına alabilir. Aynı şekilde insanı, diğer canlı türlerinden ayıran birçok özelliğinden bir tanesi de onun, geçimini sağlamak için çalışmağa gereksinim duymasıdır. Diğer canlı türleri daha ziyade tabiattan hazır bir şekilde faydalanırlar. Hâlbuki insanlar, yiyeceğe, giyeceğe ve meskene muhtaçtırlar. Yiyecek ve giyecek maddelerin elde edilmesi, ya dışarıdan, yâda içerden temin edilir. Nitekim 881 Takiyyuddin Mengüşoğlu, İnsan Felsefesi, Remzi Kitabevi, İstanbul 1988, s. 167. Mengüşoğlu, s. 167. 883 Marx, Kapital, I, 270. 882 160 Resulullah (s.a.s.) zamanında toplum, yiyecek ve giyeceklerini; Yemen, Mısır ve Suriye’den temin ederlerdi.884 İşte bu tür asli ihtiyaçların insan hayatındaki öneminden dolayı, İmam Şafii, Ahmed bin Hanbel, Gazalî gibi otoriteler, toplumun ihtiyaç duyduğu sanayi kollarının icad ve işletmesinin farz-ı kîfaye olduğuna hükmetmişler ve şayet kimi şahısların, bu iş kollarında çalışması gerekiyorsa, bu durumda onların, bu sanat kollarında çalışması farz-ı ayın olur.885 Ayrıca, İslâm’ın ibadet sistemine bakıldığında; pek çoğunun mal ile eda edilebileceği görülür. İslâm’ın beş temel ibadet sisteminden zekât ve hacc doğrudan; namaz ve orucun da dolaylı olarak mal ile ilgisini düşünürsek, geçim ve mal elde etmek için çalışmanın değeri çok daha iyi anlaşılacaktır. Hanefî mezhebinin en önemli fıkıh kitaplarından biri olan “el- ihtiyâr”’ın müellifi Mavsılî, bu konuda peygamberimizin; “farz namazlardan sonra gelen farz, kazanç taleb etmektir” hadisini naklettikten sonra, devamla şöyle der: “Çünkü namaz farziyyetini edâ etmek için, beden kuvvetine ihtiyaç vardır. Bedenin kuvveti ise, ancak gıda ile olur. O halde namaz kılmak için, gıdanın olması şarttır. Bu ise ancak, çalışıp kazanmakla olur. Ayrıca taharet/ abdest, gusül için su kabı v.s. şeylere ihtiyaç duyulduğu gibi, namazda avret mahallinin örtülmesi için de giyecek elbiseye ihtiyaç vardır. Bütün bunlar da kazançla elde edilir”.886 Bu özlü sözleriyle çalışmanın, yoksul düşmemenin en etkili yolu olduğu anlaşılmaktadır. 2.2.1. Kur’ân-ı Kerim’deki Etimolojik Alanı “Çalışma” kavramının, Kur’ân-ı Kerim’deki karşılığı, genelde “-A-M-L-” maddesi olmakla beraber, 1. es-sa’yu 2. el-fi’lu 3. es-sun’u 4. el-emru, kavramları da kullanıma göre çalışma kavramının yerinde kullanılabilmektedir. Bu kavramları kısaca tanımlamak gerekirse; 2.2.1.1. el-Amel()لال عم Sözlükte; “mihnet, çaba, meşakkat, iş ve hareket manalarını içeren amel kavramı, Istılahta: Canlılardan meydana gelen ve belli bir maksada yönelik yapılan 884 Takuyuddin Ahmed el-Harranî İbni Teymiyye, el-Hisbetu fi'l-İslamî, Mekke ty., s. 21. İbn Teymiyye, s. 21. 886 Mavsılî, IV, 170. 885 161 her türlü iş, hareket, uğraşı ve çabadır.”887 Keza, Kur’ân-ı Kerim’de mutlak olarak zikredilen amel kavramı, tarihî süreç içerisinde İslamî literatürde çeşitli taksimatlara tabi tutularak, amel-i zahire, amel-i batine, amel-i dünyevî, amel-i uhrevî, v.b. bölümlere tahsis edilir. 888 Birçok kavram gibi, hukukî anlamda iş ve çalışma kavramları da özellikle sanayi inkılâbından sonra dünya gündemine girdiği için, bu konularla ilgili İslâmî çalışmalar, “Kanunu’l-Amel” (İş hukuku), “Akdu’l-Amel” (iş sözleşmesi), “el-Amel fî’l-İslâm” (İslâm’da iş) gibi deyimlerle adlandırılarak amel kavramına, daha özel anlamlar kazandırılmış oldu.889 “el-Amelu” masdarının, ism-i faili, çalışan anlamında, el-’amil şeklinde olup, kamu ve özel sektörde çalışan herkes için kullanılan bir ifadedir. Meselâ, zekât ayetinde: “...Zekât görevinde çalışanlar...”890 Ayetinde devlet memuru için kullanılırken,891 “ailemin nafakasından ve amillerimin maişetinden başka bıraktığım her şey, sadakadır.”892 Hadisinde ise, halife anlamında kullanılmıştır.893 Bunlardan başka, özellikle ücret mukabilinde çalışmak anlamında olan “el-ecru” kavramı vardır.894 Bundan dolayı, İsm-i fâili, ücret mukabili çalışan anlamında : “elecîr” şeklinde gelir. “Ecîr”e verilen karşılğa ise, ücret veya mükâfât denilir.895 2.2.1.2. es-Sa'yu()ال س عى Sözlükte, hızlı yürüme, yavaş koşma anlamlarına gelen bu terim, ıstılahta; “İster hayır, İster şer olsun, herhangi bir İşteki ciddiyet anlamına gelir.”896 Sa’y kelimesinin, Kur’ân-ı Kerim’de geçtiği üzere taşıdığı anlamları şöyledir: 1. Yönelme, kasdeyleme, hızlı yürüme, َّ ص َالةِ ِمن يَ ْو ِم ْال ُج ُمعَ ِة فَا ْسعَ ْوا إِلَى ِذ ْك ِر اَّللِ َوذَ ُروا ْالبَ ْي َع ذَ ِل ُك ْم َخي ٌْر لَّ ُك ْم إِن ُكنت ُ ْم تَ ْع َل ُمون َّ يَا أَيُّ َها الَّذِينَ آ َمنُوا إِذَا نُوَِي ِلل 887 İbn Manzûr, XI, 475. İbn Manzûr, XI, 475. 889 İslâm Ansiklopedisi, T. Diyanet Vakfi Yayınları, “Amel” md. 890 Tevbe, 9/6. 891 el-Isfehânî, A-M-L md. 892 Buhârî, Vesaya, 32. 893 lbn Manzûr, XI, 474. 894 el-Curcânî, Ecr md., s.5. 895 İbn Manzûr, IV, 10. 896 el-Isfehânî, s. 341. 888 162 “…Allah’ın zikrine koşun...”897 2. Çalışma, iş yapma, سعَى َ ان إِ ََّل َما َ ْلن َ َوأَن لَّي ِ س ِ ْ ْس ِل “ İnsan için ancak çalışması vardır”8983.Kazanç, başarı, çalışmanın karşılığı: إِ َّن السَّا َعةَ ءاَتِيَةٌ أَكَاَ ُ أ ُ ْخ ِفي َها ِلتُجْ زَ ى ُك ُّل نَ ْفس ِب َما ت َ ْسعَى “Herkes, işlediğinin (çalışmasının) karşılığını görsün diye...”899 2.2.1.3. es-Sun'u()ال ص نع Bu kelimenin Kur’ân-ı Kerim’de geçen şekli, daha çok sanat ve zanaat ile ilgili bir çalışmayı ifade etmektedir. Sanat: Akıl, irade ve kabiliyete bağlı, bilgi ve beceri isteyen bir çalışmadır.900Kur’ân-ı Kerim’de, “S-N-’A” maddesi ve türevlerinin bu anlamda kullanıldığını bildiren bazı ayetler şunlardır: َّ ص ْن َع َ اَّللِ الَّذِي أَتْقَنَ ُك َّل َير ِب َما تَ ْفعَلُون ٌ ِش ْيء إِنَّهُ َخب ُ “... İşte bu, her şeyi en sağlam yapan Allah’ın sanatıdır…”901 َصنَ ُع ْالفُ ْلك ْ ََوي “... O, gemi yapıyordu...”902 ص ْنعَةَ لَبُوس َ َُو َعلَّ ْمنَاه “ ...Bir de ona (Davud’a) zırh yapma sanatı öğrettik ...”903 897 Cum’a, 62/9. Necm, 53/39. 899 Tâha, 15/15. 900 Abdu’l- Bakî, “es-Sun’u” md. 901 Neml, 27/88. 902 Hud, 11/38. 903 Enbiya, 21/80. 898 163 2.2.1.4. el-Emru ()األم ر İş-olay, gerçeklik demektir.904 Aşağıdaki ayetler de bu manada kullanılmıştır: َويَس ِْر ِلي أ َ ْم ِري “işimi kolaylaştır”905 ور ُ َوإِلَى اَّللِ ت ُ ْر ََ ُع اْل ُم “…Bütün işler Allah’a dönecektir…”906 2.2.1.5. el-Fi’lu ()ال ف عل “el-fi’lu”: Sözlük anlamı; iş, oluş, hareket demek olan fiil, ıstılah olarak: Canlılardan meydana gelen, her türlü maksatlı ve maksatsız hareketlerdir.907 Bu kelimenin çoğulu “el-ef’âl” şeklindedir. Anlaşılan o ki, çalışma kavramı Kur’an’da; çok çeşitli alanlarda kullanılmış ve değişik anlamlara delalet etmiştir. Nitekim bazı yerde, iş-olay anlamında geçerken, bazı yerlerde ise, sanat, işleme, emek sarfetme ve her hangi bir alanda görevli şeklinde kullanılmıştır. Keza bu terimleri, çalışma adı altında toplamak mümkün görünmektedir. Zira tefsîr kitapları, “el-amel” v.b. kelimeleri yorumlarken, işin manevî cephesine ağırlık vermişlerdir. Böylece Kur’ân-ı Kerim’e göre insanın değeri, ortaya koyduğu amelleri (eylemleri, çabası, üretimi, davranışı) ile belirlenir. 2.2.2. Kur’ân-ı Kerim’de Çalışmanın Değeri Yüce Allah’ın, İnsanın hizmetine verdiği tabiî kaynakları, üretime yönelik işletmek amacıyla908 insanın sarfettiği bedenî, zihnî, her türlü çabası şeklinde tanımlanan çalışmanın, Kur’ân’daki değerini anlamak için, sözkonusu çalışma kavramını, bütün boyutlarıyla içeren amel kelimesinin birçok ayette zikredilmiş olduğunu belirtmek gerekir. Zira Kur’ân’a göre, her çalışmanın, her işin, manevî bir 904 el-Isfehânî, Tâha, 15/26. 906 Bakara, 2/210. 907 el-Isfehânî, s. 260. 908 et-Taberî, IX, 183; er- Râzî, XV, 412; İbn. Kesîr, V, 124; Kutup, Fi Zılâli’l-Kur’ân, VI, 391. 905 164 içeriği olduğu için, onların bu manevi cephesi, Kur’ân-ı Kerim’de daha yaygın olarak zikredilmiştir.909 “Her nefis, kazandığının karşılığında bir rehinedir.910Allah’ın rahmeti dışında herkes için geçerli olan akçe, kendi çabasıdır.911 Görülüyor ki Kur’ân-ı Kerim, İnsana sorumluluk açısından şahsiyet, görev açısından ise toplumculuk(başkalarını da düşünme) misyonu yüklemiştir. Bu anlamda müslümana sosyal şahsiyetli birey diyebiliriz. “…Her fert, kendi kazancına bağlıdır.”912 Her türlü çalışmanın, gerçek değerlerinin belirlendiği ve gerçek karşılıklarının verileceği gün olan kıyamet gününde, her fert yaptıklarıyla rehin alınır.913 Ve yaptıklarına göre mükâfat veya ceza görür. Fakat bu durum, genel geçer bir kaide olmakla beraber Allah’ın hür iradesini kayıtlayamaz. Çalışmanın, insan hayatındaki bu önemine binaen, denilebilir ki, insanın çabası, insanla diğer canlılar arasındaki köklü farkı ortaya çıkaran bir özelliktir. İnsanın, yaşamını sürdürmek için, yokluklar gezegeninde değil de bilakis varlıklı bir dünyada yaratılmış olması, onun çalışmasını zımnen zorunlu kılmaktadır. Çünkü yeryüzü, insanoğluna, işlenmemiş ve yararlanılması gereken bir alan olarak sunulmuştur. “ (...) ve sizin için, yeryüzünde belli bir zamana kadar kalış ve meta’ (geçimlik) vardır”914 Ayette geçen ''meta'' ifadesi, insanın, kendisinden yararlanacağı ve faydalanacağı her şeyi kapsamına alır.915 Yukarıdaki ayetleri bir arada ele aldığımızda, şu neticeye varmak mümkündür; Cenab-ı Allah, insan için genel-geçer bir yasa tayin etmiştir. Bu ilahî yasaya göre, her ferdin veya toplumun, eline geçecek olan sonuç, onların döktükleri alın teri ile doğru orantılıdır. Bu ilahî kâide, hem dünya hayatı için hem de ahiret hayatı için esas alınmıştır. 909 Fazlurrahmân, Ana Konularıyla Kur’ân, (Çev.: Alpaslan Açıkgenç), Fecr Yayınları, Yayınları, Ankara 1987. s. 21. 910 Muddessir, 74/38. 911 et-Taberî, V, 213; er-Râzî, V, 125;; el-Kurtûbî, XIX, 56. 912 Tûr, 52/21. 913 et-Taberî, IV, 415; er-Râzî, VIII, 139; İbn Kesîr, V, 413; Kutup, Fi Zılâli’l-Kur’ân, VI, 139. 914 Bakara, 2/36. 915 el-Maverdî, s. 198. 165 İnanan insanlar, ahirette Allah’ın rahmeti sayesinde kazançlı çıkabilirler ama dünya hayatı için sadece çalışmaları vardır. Böyle bir yargıya varmak için, tarihî tercübelere göz atmak yeterli olsa gerek. Bu yüzden Elmalılı, yukarıdaki ayetlerin tefsîrinde, hiç kimsenin, atalarının şan ve şerefi sayesinde kurtulamayacağını, dolayısayla her ferdin ortaya koyduğu değerlerle olumlu veya olumsuz kıymet kazanacağını ifade ederken, aynı temayı vurgulamaktadır.916 Keza insanın, bütünüyle mutlu ve müreffeh bir hayat yaşaması, ancak, mutlu ve müreffeh bir toplumsal hayatla mümkündür. Böylesi bir toplumun teşekkülü için de, fertlerin çalışmaları, kaçınılmaz bir zorunluluktur. Veren elin, alan elden daha üstün tutulması, böylesi bir toplumun inşası için en iyi yöntem olsa gerekir. Yine Kur’ân’da, çalışmanın, inanan insanın en önemli bir vasfı olduğunu bildiren ayetler mevcuttur:“Onlar ki zekât için çalışırlar.”917 Bu ayette iki anlam vardır: 1Zekâtı yerine getirenler. 2- Zekâtı vermek için çalışırlar. Ayetin yorumu ise, konumuzu daha da aydınlatmaktadır. Şöyle ki; bu sûre Mekke’de nâzil olmuştur. Oysa, hukukî anlamıyla bilinen zekât, Medine’de farz kılınmıştır! öyle ise ayette geçen ‘zekât’ tabiri, mutlak infâk anlamında olup, ayetin anlamı : “Onlar, başkalarına infâk etmek (dolayısıyla zenginleşmek) için çalışırlar.” şeklinde olur.918 Yine Kur’ân, maişeti temin için çalışmayı, cihadla eş değer tutmuştur: “(Ey Muhammed!) Şüphesiz Rabbin, senin, gecenin üçte ikisine yakın kısmını, yarısını ve üçte birini ibadetle geçirdiğini biliyor. Beraberinde bulunanlardan bir topluluk da böyle yapıyor. Allah, gece ve gündüzü düzenleyip takdir eder. Sizin buna (gecenin tümünde yahut çoğunda ibadete) gücünüzün yetmeyeceğini bildi de sizi bağışladı (yükünüzü hafifletti.) Artık, Kur’an’dan kolayınıza geleni okuyun. Allah, içinizde hastaların bulunacağını, bir kısmınızın Allah’ın lütfundan rızık aramak üzere yeryüzünde dolaşacağını, diğer bir kısmınızın ise Allah yolunda çarpışacağını bilmektedir. O hâlde, Kur’an'dan kolayınıza geleni okuyun. Namazı dosdoğru kılın, zekâtı verin, Allah’a güzel bir borç verin. Kendiniz için önceden ne iyilik gönderirseniz, onu Allah katında daha üstün bir iyilik ve daha büyük mükâfat olarak bulursunuz. Allah’tan bağışlama dileyin. Şüphesiz Allah çok bağışlayandır, çok merhamet edendir.”919 Ayette açıkça görülmektedir ki Yüce Allah, 916 et-Taberî, IV, 180. Mu’minun, 23/4. 918 et-Taberî, VI, 169. 919 Muzzemmil, 73/20. 917 166 aile efradının geçimini helal yollardan temin etmek, muhtaç kesim ve kurumlara malî yardımda bulunmak üzere çalışanları, cihad edenlerle eş değer kılmıştır.920 Keza, Elmalılı da cihad ile çalışmanın sevab bakımından birbirlerine yakın olduğunu ifade ettikten sonra, Hz. Ömer (r.a.)den şu sözü nakleder: “Bana, ölümün geleceği haller içinde, Allah yolunda cihad etmekten sonra, en güzeli, bir dağın iki omuzu arasında (bir vadide), Allah’ım fazlından rızık için dolaştığım sırada, ölümün bana gelmesidir.”921 Rivayete göre bir gün Hz. Peygamber(s.a.s.), arkadaşları ile beraber oturmuşlarken, yanlarından geçip çalışmaya giden güçlü ve kuvvetli bir genç için ashabı, yazık bu gence, keşke bu gücü ve kuvvetiyle Allah yolunda cihad etseydi derler. Bunun üzerine Hz. Peygamber (s.a.s.): “Hayır! Böyle söylemeyin! Şayet bu genç, insanlara muhtaç olmamak, dilenmemek için çalışıyorsa. Allah yolundadır. Eğer, ihtiyar ana- babası için veya çocukları için çalışıyorsa, yine Allah yolundadır” “O, yeryüzünü sizin için uysal kılandır. Öyle ise, yerin sırtlarında yürüyün de, Allah’ın rızkından yiyiniz! Bununla beraber, sonunda dönüş ancak O’nadır.”922 Yeryüzünün uysal kılınması, üzerinde insana yaşama imkânı vermekle beraber, insana geniş bir çalışma alanı da sağlanmış olmasıdır. Aksi takdirde, yeryüzünde insan yaşamını kolaylaştıran ve güzelleştiren hiçbir imardan söz edilmezdi.923 Yukarıdaki ayetin tefsîrinde “rızık” kavramı, oldukça geniş anlamlar ihtiva eder: “Şüphesiz ki rızık, Cenab-ı Hakkın, rızık elde etme yollları ile onu oluşturacak şeyler cinsinden, bu yeryüzünde, meydana getirdiği her şeydir. Esasen ‘rızık’ olgusu, yeryüzünün ihtiva ettiği unsurlardan oluşturulması ve bu unsurların, hâlihazır, mevcut nisbetlerde taksim edilişi keyfiyeti ile Allahü Teâlâ’nın, bitki ve canlılara ki- insan da bunlardan birisidir- vermiş olduğu bu unsurlardan yararlanma gücü ile irtibatlıdır.”924 der. Kuşkusuz vahiy, mümkün olduğu kadar, kâinatın dış planında keşifler yapması ve gücünün yettiği oranda tabiat hizmetlerini emrine alması için, akla imkân vermiştir. 920 er-Râzî, XXX, 187; el-Kurtûbî, XIX, 55; en-Nesefî, IV, 306. er-Taberi, V, 213; er-Razi, V, 125.. 922 Mülk, 67/15. 923 er-Râzî, XXX, 60; Elmalılı, VII, 5227; es-Sabûni, I, 41. 924 Kutup, Fi Zilali’l-Kur’ân, VI, 338. 921 167 Çünkü fiziki dünyada bulunan her şeyi, Cenab-ı Allah, insana ve onun faydasına sunmuştur. Bunun için vahiy, hayattakilerin bilgi ve tecrübelerinden, öncekilerin de kültür mirasından istifade etmeyi emretmiştir. 2.2.3. Kur’ân-ı Kerim'de Çahşmanın İmanî Boyutu Kur’ân-ı Kerim, insanın anlamsız, gelişi güzel bir çalışma içine girmesini boşuna bir yorgunluk olarak niteleyerek tasvip etmemiştir. Aksine, çalışmayı ahlâkî ve manevî bazı kayıtlar içine almıştır. Bu kayıtlardan en önemlisi ise şüphesiz ki “iman” kaydıdır. İman, çalışmaya bir derinlik ve anlam veren en önemli bir unsurdur. Bu gerçeği dile getiren ayetlerden bazısı şöyledir: “İman edip, faydalı işler yapanlara gelince, biz, işini en güzel şekilde yapanların mükâfatını asla zayi etmeyeceğiz.”925 Ayette görüldüğü gibi yapılan çalışmanın(amelin), verimli ve bereketli926 olması için iman kaydıyla beraber, en güzel şekilde yapılması murad edilmiştir. Bu ayet, aynı zamanda, amelsiz bir mücerred imanın veya imansız bir amelin makbul olmayacağına da işaret etmektedir. Bir başka ayette ise; “erkek ve kadınlardan her kim ki, inanmış olarak salih (yararlı, anlamlı) işler yaparsa, işte onlar cennete girecek olanlardır. Zerre kadar da haksızlığa uğratılmazlar.”927 denilmektedir. Bundan dolayıdır ki, ahiret hayatında, iman etmeyenlerin işledikleri bir karşılık ve yarar umdukları çalışmaları geçersiz addolunarak,928 olumlu hiçbir netice hâsıl olmayacaktır. “(Kıyamet gününde) Biz onların işlediği her ameli saçılmış zerre haline getirmişizdir.”929 Keza, imanî bir rengin olmadığı davranışlar, çalışmalar ne kadar iyi ve faydalı olursa olsun, sahibine hiçbir yarar sağlamayacaktır.930 Çünkü iyi bir davranışın, çalışmanın veya işin, belirgin bir düşünceden kaynaklanıp, yüce bir hedefe doğru yönelmesini sağlayan temel unsur îmandır. İman, yapılan çalışmalar ve davranışları doğal ve sürekli bir harekete dönüştürür. Böylece yapılan iş, çalışma, eylem ve davranış, kişisel arzunun karşılığı ya da geçici bir davranış olmaktan çıkmış olur. 925 Kehf,18/30. et-Taberî, IV, 328; er-Râzî, XI, 264. 927 Nisa, 4/12. 928 et-Taberî, IV, 385; er-Râzî, XV, 38; İbn Kesîr, VII, 123; Kutup, Fi Zılâli’l-Kur’ân, VII, 38; Elmalılı, VI, 3620. 929 Furkan, 25/23. 930 en-Nesefî, III, 63. 926 168 Ayetlerden anlaşılan, iman unsurundan sonra, ikinci kayıt çalışmanın salih yani iman vasfına mutabık, ilâhî rızaya uygun olmasıdır. Salah hali ise, daha çok fiillerde, zarar halinin zıddı olarak kullanılır.931 Öyle ise inanan insan, hem faydalı çalışmalar yapacak, hem de yaptığı çalışmayı en güzel şekilde tamamlayacaktır. 932 Kur’ân-ı Kerim’de terkip olarak kulanılan “amel-i salih” kavramına, “namaz kılmak, oruç tutmak” gibi özel anlamlar verilmesi933 yanında müfessirler, bu kavrama daha çık genel anlamlar vermişlerdir. Meselâ: el-Kasımî; salih ameli kendisine sevap terettüb eden her türlü doğru davranış olarak tanımlarken, Elmalılı, aynı kavramı Allah’a ve ahiret gününe iman etmenin müktezasına göre ve Allah’ın indirdiği deliller, hükümler, haberler ve ilâhî iradeye dayalı olarak tam bir samimiyet ve güzel bir niyetle Allah’ın razı olacağı her türlü güzel işler934 şeklinde açıklıyarak söz konusu kavramın anlamını genelleştirmiştir. Keza, Kur’an’ın geneline baktığımızda bunu görürüz. Kur’ân-ı Kerim, salih diye nitelendirdiği çalışmaları sürekli teşvik etmiş, adeta iman’dan sonra ikinci bir değere sahip olduğunu belirtmiştir. Çünkü yapılan işin, çalışmanın, hem maddî, hem de manevî ücrete (karşılığa) hak kazanabilmesi için, onun salih olması gereklidir. Zaten salih kelimesinin çağrıştırdığı bir anlam da budur. Yani çalışmanın, ücrete elverişli ve salahiyetli olması, Kur’ân-ı Kerim’de, “salih amel” kavramının hem dünyevî, hem de uhrevî anlamda, olumlu neticeler verdiği bildirilmektedir. Yukarıda verdiğimiz (Nîsa, 124.) ayette, “…onlar cennete girecekler” ifadesi, uhrevî bir karşılığı bildirirken, şu ayette ise dünyevî bir sonucu dile getirmektedir: “Erkek ve kadından, her kim ki inanmış olduğu halde, salih işler yaparsa, ona muhakkak ki hoş bir hayat yaşatırız. Ve (ahirette), yapmış olduğu amellerin daha güzeli ile mükâfatlandırırız”935 Ayette vadedilen hoş bir hayat İbn Abbas ve Dahhâk’a göre bu dünyada verilecektir.936 Şu bir gerçektir ki, çalışmalarında, işlerinde ve davranışlarında samimi, doğru, onurlu, adil ve temiz olanlar, ahirette kazançlı olmaları yanında dünyada da çok daha iyi bir hayat yaşarlar. Çünkü bu tür insanlar, kusursuz kişilikleriyle, bu özelliklere sahip 931 el-Isfehânî, s. 419. Mustafa el-Merağî, Tefsiru’l-Meraği, Mısır 1966, s. 22, 64. 933 Cemaluddîn el- Kasımî, Mehasinu’t-Te’vil, Mısır, 1987, s. 11. 934 et-Taberî, IV, 364; er-Râzî, VII, 309; İbn Kesîr, VII, 38; Kutup, Fi Zılâli’l-Kur’ân, VII, 213. 935 Nahl, 16/ 97. 936 et-Taberî, VII, 413; er-Râzî, XIV, 289; İbn Kesîr, IX, 411. 932 169 olmayanların yaşayamadıkları, saygı, sevgi ve güvene mazhar olurlar. 937 Demek ki iman faktörü çalışmayı, insanın mükerremliğinin anlamı ile bağdaştırıp çalışana, gücünün, emeğinin ve çalışmalarının önemini kavratır. Bunun için yapılan çalışmalara, “ihsân; Allah’ı görürcesine davranmak” boyutunu kattığımızda, çalışmalardaki iman faktörü daha da önem kazanacaktır. Böyle bir durumda, çalışan insan, yaptığı işi, her şeyin mâliki, her şeyi gören ve çalışmalara hak ettiği asıl değeri verecek olan Allah’ın huzuruna çıkacağı şuuruyla yapar. “De ki: “Çalışın, yapın. Yaptıklarınızı Allah da, Resûlü de, mü’minler de göreceklerdir. Sonra gaybı da, görülen âlemi de bilen Allah’ın huzuruna döndürüleceksiniz. O da size bütün yapmakta olduğunuz şeyleri haber verecektir.””938 Zira iman faktörü, sağlıklı bir iş hayatı için oldukça önemli ve olumlu bir unsurdur. Çünkü bu unsura sahip olan fert, yaptığı işte asla hile yoluna gidemez. Toplumu veya fertlerini aldatamaz. Müslümanları aldatmanın, imanî bir zaaf olduğunun bilincinde olduğu için, toplum menfaatine taalluk eden bir işte ihanet edenin, kıyamet günü işlediği ihanetiyle beraber Allah’ın, peygamberlerin ve inananların huzuruna getirileceğine yakinen inanır.939 Yukarıda aldığımız ayetlerde geçen “erkek ve kadın” ifadesi, bir taraftan İslâm’ın, kadının çalışmasına bakış açısını ifade ederken, diğer taraftan da, İslâm’ın dışında kalan, kadîm dîn ve medeniyetlerin kadın ve çalışması hakkındaki düşüncelerinin yanlışlığına işaret etmektedir. Asırlarca, kadının emeğini sömürüp, onu, ucuz bir iş gücü kaynağı görerek, basit bir ücret karşılığında saatlerce çalıştıran ve bununla beraber, kadının bütün üstünlüklerini, makina dişlileri arasında yok eden kapitalist veya marksist yapının aksine, İslâm, kadım kendi evinde üretici olmaya teşvik ederek, hem saliha olmasını devam ettirmiş, hem de gücüne göre adil bir iş vermiş ama işinin değerini, mücahidin savaşıyla eş değer kılmıştır. Böylece, erkek türünün mazhar olduğu sosyal iltifata, onlar da mazhar olmuşlardır. 937 Mevdûdî, III, 53. Tevbe, 9/105. 939 Mevdudi, IV, 309. 938 170 2.2.4. Örneklik Bakımından Peygamberler ve Çalışma Kur’ân-ı Kerim, insanlığı aydın ufuklara götürmekle görevli peygamberleri överken, övgü unsurlarından biri olarak “zül-eyd” ve “ulu’l-eyd” ifadelerini kullanır ki, bu terimler, iş ve meslek sahibi, çalışkan, güçlü ve kuvvetli940 gibi manalar ifade eder. “Ey Muhammed! Onların dediklerine (karşılık) sabret; ‘Zül-eyd’ kulumuz Davud’u hatırla, O, daima Allah’a yönelirdi.”941”“Ey Muhammed! ‘Ulu’l-eyd’ kullarımız İbrahim, İshak ve Yakub’u da hatırla.”942 Bu ayetlerin betimlemesine göre, peygamberlerden bazısının işçi, bazısının işveren, bazısının da çeşitli meslek ve zanaat kollarında çalışarak, hem ailelerinin geçimlerini temin ettiklerini hem de muhtaçlara infâkta bulunduklarını görmekteyiz. Meselâ: Hz. Âdem(a.s.), buğday eker, tarlasını sular, hasattan sonra da ununu öğütür ve yerdi.943 Hz. Nuh(a.s.), marangozdu, kendi atölyesinde çalışırdı.944 Hz. ibrahim (a.s.), manifaturacılık(bezzarlık) yapardı.945 Hz. Davud(a.s.) demirciydi, zırh yapar satardı.946 Hz. Süleyman (a.s.) emrinde cinleri bile çalıştırırdı.947 Hz. Musa(a.s.), çobanlık yapmıştır.948 Hz. Muhammed(s.a.s.) efendimiz ise, başlangıçta çoban iken, daha sonraları ticaretle uğraşmıştır. Yine anlatıldığına göre, Hz. İsa (a.s.), rastladığı bir adama; “ne yapıyorsun?” diye sorar. Adam: “İbadet ediyorum.” der. Hz. İsa: “Peki, geçimini kim sağlıyor? diye sorduğunda, Adam: “Kardeşim” diye cevap verdiğinde, Hz. İsa(a.s.): “Asıl ibadet eden senin kardeşindir”949 diyerek çalışmanın ibadî boyutunu belirtmiştir. Kuşkusuz, ücret mukabilinde çalışan peygamberlerden biri de Hz. Musa (a.s.)’dır. Hz. Musa(a.s.), Mısır’da Kıptilerden birisini öldürdüğünde, Firavun’un kendisini yakalamaması için ülkesinden gizlice kaçıp Medyen’e gelir. Orada Hz. Şuayb (a.s.)’a çoban olarak çalışır. “Kızların babas Hz. Şuayb, Musa’ya şöyle dedi: “Haberin olsun ki ben, şu iki kızımdan birisini, bana sekiz yıl ücretle çalışmak şartıyla sana 940 et-Taberî, V, 352; er-Râzî, V, 243; Elmalılı, IV, 2981. Sad, 38/17. 942 Sad, 38/46. 943 el- Mavsilî, IV, 170. 944 el- Mavsilî, IV, 170. 945 el- Mavsilî, IV, 170. 946 Enbiyâ, 21/80; el-Kurtûbî, XIV, 266. 947 Sebe, 34/12, 13, 14. 948 Kasas, 28/27, 28. 949 Gazâlî, İhya, II, 62. 941 171 nikâhlamayı istiyorum. İstersen on seneye tamamlarsın. Bununla beraber seni zorlamak istemem. İnşallah beni dürüst kimselerden bulursun.”950 Bundan dolayıdır ki, Hanefî ve Şafiî fukahası, çalışma sisteminde hem işin, hem ücretin, hem de zamanın malum ve işin de, çalışanın gücü oranında olmasının şart olduğuna hükmetmişlerdir.951 2.2.4.1. Hz. Peygamber (s.a.s.) ve Çalışma Peygamber (s.a.s.) efendimiz, İnsanlara sürekli olarak el emeği ile geçinmeyi, çalışmayı, helâl kazancı tavsiye etmiş, kendisi de her konuda olduğu gibi bu hususta da en güzel örnek olmuştur. Zira O, daha çocukluğunda Mekkelilerin koyunlarını güderek, yanında bulunduğu amcası Ebû Talib’e maddî katkıda bulunmuş, daha sonraları da ticaretle uğraşarak hem geçimini helâl yollardan temin etmiş, hem de muhtaçlara yardım etmiştir. Dilenciliği, tembelliği ve fakîrliği hiçbir zaman tasvip etmemiş, bunların şerrinden Allah’a sığınmıştır. En ufak imkânları dahi değerlendirerek, fakîrlere çalışarak geçinme yollarını öğretmiş; yeryüzünde faziletli, onurlu bir hayat için veren eli, alan elden üstün kabul etmiştir. Keza şimdi nakledeceğimiz mübarek sözlerinden bu durum daha da net olarak anlaşılacaktır: “Kişi, kendi el emeğinden daha güzelini kazanmamıştır. Kişinin nefsine, ailesine, çocuğuna ve hizmetçisine infâk ettiği her şey, bir sadakadır.” 952 Bir başka hadiste ise, “Kim ki, helâl rızık temin etmek, dilencilikten kaçınmak, ailesinin geçimini sağlamak ve komşusuna iyilikte bulunmak için dünya malını taleb ederse, kıyamet günü yüzü dolunay gibi parlak olarak, Allah’a kavuşur.”953 “Ailesinin geçimini temin etmek ve yoksullara yardımda bulunmak amacıyla çalışan kimse, Allah yolunda savaşan veya geceleri ibadet edip gündüzleri oruç tutan kimse gibidir.”954 Yine, “Allah’a yemin ederim ki, bir insanın, sırtına ip atıp da odun taşıması, herhangi bir kimseye gelip de, istediği kimse versin vermesin sadaka istemesinden elbetteki daha hayırlıdır.”955 “Hiç ölmeyeceğini sanan adam gibi (dünyalık için) çalış, yarın öleceği endişesini taşıyan 950 Kasas, 28/27. et-Taberî, V, 281; er-Râzî, X, 423; İbn Kesîr, VII, 368; Kutup, Fi Zılâli’l-Kur’ân, VI, 103; Elmalılı, V, 4758; el-Kurtûbî, XIII, 275. 952 İbni Mace, Ticaret, 12. 953 et-Taberî, IV, 358; er-Râzî, XV, 302; İbn Kesîr, V, 314; Kutup, Fi Zılâli’l-Kur’ân, VII, 154; Elmalılı, V, 3602; Suyutî, II, 12. 954 Buhârî, Nafakât, s. 1. 955 Müslim, Zekât, s. 35. 951 172 adam gibi de sakın(ibadet et).”956 buyurarak, dünya ve ahiret hayatı için dengeli tavrı vurgulamıştır. Bu konuda bir başka hadiste ise; “Gayret ve kararlılıkta, insanların en büyüğü hem dünya, hem de ahiret işlerine (beraberce) hassasiyet gösteren mü’mindir”957 buyurur. Alaşılan o ki, Kur’ân ve Sünnet, inananların, yeryüzünde onurlu bir toplumsal yaşam biçimi tesis etmeleri için onların çalışmalarını zorunlu kılmıştır. Bundan dolayıdır ki, İslâm’ın ilk çekirdek ve model toplumu olan Medine cemiyetine bakıldığında, bunun gerçekliğini bariz bir şekilde görebilir. Dinî hürriyetlerine kavuşmak için, bütün maddî varlıklarını Mekke’de bırakıp, son derece malî imkânsızlıklar içinde Medine’ye gelen bu kutlu toplumun, dilencilik yapmak ve başkalarına yük olmak gibi şahsiyetlerini zedeleyen hareketlerden kaçınmaları için, Kur’ân ve Sünnet, sürekli olarak onları çalışmaya, el emeği ve alın teri dökmeye teşvik etti. Hatta böylesi kritik dönemlerde Hz. Peygamber (s.a.s.); “bir günlük iaşesi veya kırk-elli dirheme sahip olanı zengin sayarak”958 dilencilikten mümkün mertebe sakındırmıştır. Dilenciliğin kötü neticesini de şöyle haber vermektedir: “Herhangi biriniz dilenciliğe devam ederken ölürse, yüzünde bir dirhem et olmaksızın, Allah’a varır.”959 Ancak, İslâm devletinin malî refaha ulaştığı dönemlerde, Hz. Peygamber (s.a.s.), ortalama hayat standardını da şu şekilde belirtmiştir: “Bizim için (devlet İşlerinde) çalışanın, evi yoksa bir ev edinsin; hanımı yoksa evlensin; hizmetçisi yoksa hizmetçi edinsin.”960 İşte, bu kutsal öğretileri en iyi anlayan Ashab-ı Kiram, bu ilkeleri hayata aktarmış ve yegâne kurtuluşun çalışma ile hâsıl olacağının bilincinde bir hayat yaşamışlardır. Bu gerçeğe işaret etmek üzere de Hz.Ömer (r.a.): “Sizden biriniz çalışmayı bırakıp, Allah’ım! Beni rızıklandır!” demesin. Çünkü siz de biliyorsunuz ki, gökyüzü altın ve gümüş yağdırmıyor”961 demiştir. Görülüyor ki, gerek Kur’ân ve gerekse sünnet, akla uygunluğunun büyük bir yer tuttuğu semavî öğretiler olmasına ve müntesiplerini, yeryüzünde hep eyleme, çalışmaya teşvik etmesine rağmen, sonradan gelen ve bir 956 Beyhakî, , VII, 29. Ebû Dâvûd, İmare, 14. 958 el-Cassâs, IV, 331. 959 Aclunî, II, 141. 960 Ebû Dâvûd, İmare, II, 149. 961 Gazalî, II, 69. 957 173 görüşe göre962 Hint ve İran mistisizminin de etkisiyle, dünya ve nimetlerinden tamamiyle el çekme anlayışı, müslüman dünyasının geri kalmasında etkili olmuştur. Ancak, pek çok tasavvuf akımın, el emeğine itibar ettikleri,963 üretici faaliyetlerin, sosyal etkinliklerin artmasına ve gelişmesine hizmet ettikleri ve tekke çevresindeki toprakların müridlerce, hep birlikte işlendiği de tarihî bir gerçektir. Bu tarikatların, üretime yönelik çalışmalarının, özellikle XVI. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğunun ekonomik gelişmesinde büyük rol oynadığı, birçok araştırmacı tarafından da kabul edilmektedir.964 Nitekim ahilik teşkilâtının bu konuda yaptığı aktif rol meşhurdur. 2.3. KUR’ AN’DA MAL VE KAZANÇ ARAYIŞININ FAZİLETİ Kur’ân, birçok ayetinde, yeryüzünde mal ve kazanç elde etmek için dolaşmayı teşvik etmektedir. Bu ayetlerde, mal ve kazançın Allahın lutfu ve ihsânı olduğu belirtilirken, ayrıca mal ve kazançtan “fadl” diye bahsedilmektedir.965 “Hac mevsiminde ticaret yaparak Rabbinizin lütuf ve keremini istemekte size bir günah yoktur. Arafat’tan ayrılıp (sel gibi Müzdelife’ye) akın ettiğinizde Meş’ar-i Haram’da Allah’ı zikredin. Onu, size gösterdiği gibi zikredin. Doğrusu siz onun yol göstermesinden önce yolunu şaşırmışlardan idiniz.”966 Bununla birlikte, yoksulluğu olumsuz bir sosyal hadise telakki eden Kur’ân, getirmiş olduğu çözümlerle toplumları bu sıkıntılardan kurtarmayı hedeflemiştir. Burada önemli olan kaide, Allah’ın vermiş olduğu mal ve nimetlerine bağlanıp da ahireti unutmamamızdır.967 Zira mal ve kazanç, hayatın kıvamı, kulluğun zorunlu vasıtalarındandır. Bu sebepledir ki gelen bazı rivayetlerde, Mekkede, cahiliye döneminde, hac mevsiminde çeşitli pazarlarda alış verişi günah addederek, bu pazarlarda alış verişi yasaklamışlardı. Bu cahiliye mantığını 962 Weber, s. 264. M. Abdullah Abad el-Hanî, el-Âdâb, (Çev.: A. Hüsrevoğlu), İstanbul 1985, s. 55. 964 Maksime Rodinson, İslam ve Kapitalizm, (Çev.: Orhan Suda), Hürriyet Yayınları, İstanbul 1978, s. 121. 965 el-Isfehânî, s. 574. 966 Bakara, 2/198. 967 Kur’ân’da, Dünya mallarına bağlanıp, Ahireti unuttuklarından dolayı, Allah’ın maddi zenginliklerini giderdiği bu kişilerin durumunu bildiren dört kıssa mevcuttur. Bunlar: Karun (Kasas, 28/76-83), iki bağ sahibi (Kehf, 18/32-34), bahçe sahipleri (Kalem, 68/17-33), Sebe (Sebe, 34/15-19) kıssalarıdır. Bunlar içerisinde, mutlak mülkiyetin kapitalizm denebilecek Kur’ân’daki en belirgin örneği ise, Karun olayıdır. Geniş bilgi için Bkz. Faruk Beşer, İslam’da Zenginlik ve Fakirlik Kavramları, 1991, Seha Neşriyat, İstanbul, s. 35-36. 963 174 yıkmak için de yukarıdaki ayet nazil olmuştur.968 Hac zamanında, normal zamanlarda helal olan bazı şeylerin, ihramda iken yasak olmasına rağmen ticaretin teşvik edilmesi, yoksulluğu yok etmedeki kararlılığın son derece düşündürücü olması gerekir. 2.3.1. Kur’ân’a Göre Mal ve Değeri Kullara mal, mülk verilmesi ya da elinden alınması sadece bir fitne (imtihan) içindir. Bundan dolayı da mal, gerçek Müslüman, yani Allah’a ve yarattıklarına karşı sorumluluk bilincine sahip bir kimsenin elinde bir rahmet işlevi görürken, bu imanî ve ahlakî değerden yoksun kimsenin elinde ise, bir fesat aracı olur. Gerek Kur’ân-ı Kerim’de gerekse Hz.Peygamber(s.a.s.)’in birçok hadisi şeriflerinde malın bir imtihan vesilesi olduğu ve bu hususta oldukça uyanık ve titiz davranılması gerektiği vurgulanır: “Biliniz ki mallarınız ve çocuklarınız sadece bir fitne(imtihan) dir...”969 Aynı şekilde, Hz. Peygamber (s.a.s.)’de: “Dünya, tatlı ve manzarası caziptir. Allah, sizi dünyada başkalarına halef kılacak ve onlara nasıl muamele edeceğinize bakacaktır. Binaenaleyh, dünyadan sakınınız ve kadınlardan korununuz”970, “Kıyamet günü kul dört şeyden sorulmadıkça ayağı kıpırdayamayacaktır :(Bunlar); ömrünü nerede tükettiği, ilmiyle amel edip etmediği, malını nereden kazanıp, nereye harcadığı ve bedenini nerede yıprattığı”971 buyururken, bizleri zimnen, mal ile olumlu, yapıcı, herkes için yararlı bir ilişki (rahmet) içinde bulunmaya teşvik eder. Malın, özellikle İslâm ümmeti için zorlu bir imtihan olduğunu belirten hadisinde ise: “Şüphesiz ki her ümmetin bir fitnesi (imtihan vesilesi) vardır. Benim ümmetimin fitnesi de mal’dır.”972 Buyurmakla, kazanılması ve harcanması konusunda son derece dikkatli olunması gerektiğini vurgulamıştır. Kur’ân-ı Kerim’in insana, Allah’ı hatırlatmasını gerektirdiği için malı hayır olarak nitelediğini daha önce söylemiştik. Çünkü Cenab-ı Allah, manevi muhtevadan yoksun, boş ve anlamsız şeyler yaratmaktan münezzehtir. Bütün bu değerlendirmelerden sonra diyoruz ki, Kur’ân ve sünnette, bizatihi dünya malının kötülendiğini göremiyoruz. Kötülenen durum, sadece malı bir araç değil de onu amaç 968 et-Taberî, VI, 348; er-Râzî, IV, 504; el-Kurtûbî, II, 413. Enfâl, 8/28. 970 Müslim, Zikr, 99. 971 İbn Hanbel, IV, 160; et-Tirmizî, Kıyâme, 38. 972 Tirmizî, Zühd, 26. 969 175 haline getiren zihniyet ve yaklaşımdır. Hâlbuki toplumun maddî refah durumuna katkıda bulunacak, hayırlı yerlere, umumun faydasına sarf edilecek, dilencilik zilletinden ve fakîrlik belâsından koruyacak, yoksulları ve öksüzleri gözetecek, insanın zoru, sarp yokuşu aşmasını sağlayacak olan mal, bir gıpta konusu addedilmiş, dolayısıyla teşvik edilmiştir. “Ama o, zorlu geçidi aşmaya yanaşmadı. O zorlu geçidin ne olduğunu bilir misin? O geçit, bir köle veya esir azad etmek yahut açlık gününde, yakın olan bir öksüzü veya toprağa serilmiş bir yoksulu doyurmaktır”973 İşte bu zorlu geçidin aşılması için kişinin, ihtiyaç fazlası bir mala sahip olması zorunludur. Zorlu geçidi aşmaya davet eden ilâhî irade, bu eylemin araçlarını da aynı şekilde istemektedir. Yani ihtiyaç fazlası bir mala sahip olmayı, Hz. Peygamber (s.a.s.) de: “Yalnızca iki kişi gıbta edilmeye değerdir: Biri, Allah’ın kendine vermiş olduğu Kur’ân’la gece-gündüz amel eden adam, diğeri de, Allah’ın kendisine vermiş olduğu malı gece-gündüz infâk eden adamdır.”974 Hadisinde anlaşılıyor ki, yetimi, akrabayı ve yoksulu doyurmak, halini ıslah etmeye çalışmak, zorlu geçidin aşılmasına vesile olacaktır. 2.3.2. Emek ve Sermaye İlişkisi Yaşadığımız çağda, küresel yoksulluğu doğuran etkenlerden biri de, insanların emeğinin karşılığının verilmemesi ve onun sömürülmesidir. Çalışmamızı bu kavramlarla devam ettirmemizin sebebi, yoksulluğun doğrudan doğruya insanın iktisadî faaliyetlerini oluşturan faktörlerlerden etkilenmesi hasebiyledir. Özellikle mal elde etme ve herhangi bir mülkiyete sahip olmanın meşru, makbul ve helâl sebebi olan emek mefhumunun son plana itildiği veya emeğin sömürüldüğü günümüz dünyasında, bu kavramın dinî, ahlâkî, hukukî ve iktisadî boyutlarıyla tekrar tekrar gündeme getirilmesi, bugün bir zaruret halini almıştır. “Helâl lokma” kavramının safdillik olarak algılandığı kapitalist atmosferde emeğin hakiki değerinin teslim edilmesini taleb etmenin zorluğunun bilincinde olarak bu kavramı vahiy ikliminde irdelemeyi, çalışmamız bağlamında gerekli gördük. 973 974 Beled, 90/12-16. Buhârî, Ahkâm, 3; İlim, 15. 176 Kur’ân-ı Kerim, emeğin karşılıksız bırakılmasını, karşılığının verilmemesini; haksız tasarruflarla çalışanı, hakkından mahrum etmeyi kesinlikle yasakladığı gibi, böyle bir tutumu olumsuz bir üslûbla da kınamıştır:“Kendileri başkalarından bir şey ölçerek aldıkları zaman tam alan; fakat onlara bir şeyi ölçüp tartarak verdiklerinde, eksik tutan kimselerin vay haline!”975 Öte yandan işçiye, emeğinin karşılığının tamamını, derhal vermeyi tavsiye eden oldukça sarih Nebevî açıklamalarda mevcuttur. Meselâ, Ebû Hureyre (r.a.)’den gelen rivayete göre, Resulullah (s.a.s.), bir hadis-i kudsî de şöyle buyurur:“Yüce Allah buvurdu ki: Ben kıyamet gününde şu üç kişinin hasmıyım: Benim adıma söz verip de, sözünde durmayan: Hür bir insanı köleleştirerek satıp da parasını yiyen ve isçiyi çalıştırarak ondan yeterince faydalanıp da ücretini vermeyen kimse...”976 Görülüyor ki emek, ihlâl edilmesi mümkün olmayan mukaddes bir fenomendir. Bunun için, İslâm iktisadı, emeği en önemli üretim faktörü kabul eder. Bu kabul, sözlü propaganda konumunda kalmamış, pratikteki yerine de oturtulmuştur. Nitekim, vergileme usûlünde emeğin rolü dikkate alınmaktadır. Buna göre, üretimde, masrafın bir bölümü olarak emeğin katkısı, azaldıkça, vergi de artar. Emeğin oranı yükseldikçe vergi azalmaktadır. Böylece emeğin vergi usûlüyle sömürülmesi önlenmiştir. Bunun bir uygulanışı olarak meselâ, sadece yağmur suyu ile sulanan arazinin ürünlerinden % 10 vergi alınırken, çiftçinin kendi emek ve iş aletleriyle çalışıp suladığı ve işlediği araziden de % 5 lik bir vergi alınır.977 Böylece bir bakıma toplumdaki sosyal dengenin sağlanması ve yoksullukla mücadele edilmesi projesine daha fazla kaynak ayrılmış olur. O nedenle Kur’ân-ı Kerim, insanın değerinin, ortaya koyduğu öz emeği ile gerçekleştiğini vurgular: “Ve doğrusu, insan için, ke çabasından (emeğinden) başkası yoktur.”978 Her ne kadar bu ayetin öncesi ve sonrasında mahşer günü, hesabın mutlaka görüleceği hususu anlaşılıyorsa da, bunun dünyevî mesaiyi (emeği) de kapsadığını, İslâm’ın “adalet” prensibine dayanarak söylemek pekâlâ mümkündür. Böylece bu ayet-i kerime, değer oluşturan üretimin, tabiî sermayeden sonra ikinci ana faktörünün 975 Mutaffifîn, 83/1-3. Buhârî, el- İcare, 10. 977 et-Taberî, IX, 311; er-Râzî, XX, 203; İbn Kesîr, VI, 268; Kutup, Fi Zılâli’l-Kur’ân, VII, 205; 978 Necm, 53/39. 976 177 emek olduğunu da açık bir biçimde ortaya koymaktadır.979 Çağdaş bir müfessir, yukarıdaki ayet-i kerimeden emek ve değeri çerçevesinde, şu üç neticeyi çıkarır:1-Her şahıs yaptığının karşılığını görecektir. 2-Başkalarının yaptığı işe hiç kimse ortak olamaz. 3-Hiç kimse yapmadığı bir işin karşılığını isteyemez ve alamaz.980 Bu üç kaideyi ekonomik bir sisteme uyarlamak isteyenler; insan ancak bizzat kazandığı maldan başkasına sahip olamaz şeklinde eksik bir anlayışa düşüyorlar. Şüphesiz ki, bu yaklaşım bir aşırılık olup, sosyalist bir anlayıştır. Çünkü Kur’ân-ı Kerim’deki veraset, zekât, sadaka, fey, v.b. gibi, mülkiyetin başka ellere intikalini sağlayan meşrû kurumların mevcudiyeti, bu anlayışın yanlış olduğunu bildirir. Çünkü bunlarda şahsın, insanlık, yoksulluk, muhtaç halde olma gibi izafî karineler sebebiyle, bizzat çalışmadan mal sahibi olma hakkı vardır. 981 Kuşkusuz, İslam emeğe, insan haklarının en önemli unsuru gözüyle bakmaktadır. Bu durum, insan fazilet ve onurunun ayrılmaz bir özelliğidir. Bütün Peygamberlerin kendi emekleriyle geçindikleri gerçeği de bunu daha açık bir şekilde ifade eder. Niteki, Hz. Hatice’nin ticarî işlerine bakmaya başlamadan önce, Hz. Peygamber (s.a.s.), günlük bir kırat (1/6 dirhem) karşılığı çobanlık etmiştir. Ebû Hureyre (r.a.)’nin yaptığı rivayete göre Nebi (s.a.s.); “Cenab-ı Allah, hiçbir Peygamber göndermemiş ki, çobanlık etmemiş olsun” buyurduğunda, ashabı; “Siz de mi ey Allah’ın elçisi? Dediklerinde; Hz.Peygamber (s.a.s.): “Evet ben de. Mekkelilere, koyun başı bir Kırat’a çobanlık ettim”982 buyurmuşlardır. Abdullah b. Ömer’in rivayet ettiği şu hadis bu konuda bizi yeterince aydınlatmaktadır. İbn Ömer diyor ki : “Resulullah (s.a.s.)’ı dinliyordum; buyurdu ki: “Sizden önceki milletlerden üç arkadaş bir yolculuğa çıkarlar. Akşam olunca bir mağaraya sığınırlar. Mağaraya girdikten sonra dağdan bir kaya yuvarlanır, üzerlerine mağaranın kapısını kapatır. Bunun üzerine kendi kendilerine derler ki: “Buradan kurtulmamızın tek yolu, yaptığımız salih davranışlarımız sebebiyle Allah’a dua etmemizdir. Bunun üzerine ilk iki arkadaş, yaptıkları iyi davranışlarını dile getirerek, dua etmeye başlarlar. Duaları üzerine kapı bir nebze açılır, fakat çıkmaları için yeterli 979 Hamza Aktan, İslamda Emek Sermaye Münasebeti Adlı Tebliği, Ensar Neşriyat, İstanbul 1986, s. 338. 980 Mevdûdî, IV, 29. 981 Mevdudi, IV, 29. 982 Buhârî, İcare, s. 2. 178 olmaz. Sonra üçüncü arkadaşları da şu duayı yapar: “Ey Allah’ım! Ben bir zamanlar işçiler çalıştırıp ücretlerini verdim. Yalnız işçilerden biri ücretini almadan gitti. Ben de onun ücretini, onun hesabına çalıştırdım, öyle ki sermayesi oldukça büyüdü. Çokça malı oldu. Söz konusu işçi daha sonraları geldi ve bana dedi ki: “Ey Allah’ın kulu, bana ücretimi öde “Ben de: Şu gördüğün deve, sığır ve koyunlar senindir” dedim. İşçi, kendisiyle alay ettiğimi sanarak: Benimle alay mı ediyorsun”? Dedi. Ben de : ‘’ Hayır alay etmiyorum” dedim. Bunun üzerine işçi, bütün malı alıp gitti.” Ey Allah’ım! Eğer ben, bunu senin hoşnutluğun için yaptıysam bizi, içinde bulunduğumuz bu durumdan kurtar. Bu dua üzerine kapı açılır ve arkadaşları ile beraber çıkar giderler.983 Bu haberin devamında gelmiş olan bu uzun pasajlar, esas itibariyle, emeğin hakkının zayi edilmeyip ödenmesini teşvik ve terğib etmektir. Diğer yandan, emeğin değerine böylesi bir yaklaşım, işçi ve işveren ilişkilerini barışçı, uzlaşmacı ve âdil bir yapıya kavuşturan yegâne faktördür. Bu ilişki, yüce bir ahlâkî sorumluluk, derin bir hesap şuuru ve kardeşlik anlayışına dayanır. Bu değerlerden yoksun toplumlarda ise çatışmayı önlemek mümkün değildir. O halde, İslâm’ın esas itibariyle arzu ettiği şey, hem işverene hem de işçiye uygun düşecek bir iş ahlâkının geliştirilmesidir. Böyle bir ahlâkî yapıyı tesis etmek, emeğe gerçek değerini veren Müslüman cemiyetin en önemli görevidir. Bu ahlâkî yapının mevcut olmadığı veya işlemediği toplumlarda devlet, işçi ve işverenlerin hak ve görevlerini kanunlaştırmak ve açıkça tesbit etmek hususlarında serbesttir.984 Kuşkusuz, emek ve sermaye, üretimin iki önemli unsuru ise de, asıl faktörün emek olduğu söylenebilir. Çünkü insanoğlunun emeği söz konusu edilmezse, asıl sermaye olan tabiatın işlenmesi mümkün değildir. Tabiat, hazır bir değer olarak insanın emrine verilmiş, fakat üretim sürecinin olabilmesi için emeğe ihtiyaç kaçınılmazdır. Tabiatın insan için hazır bir değer olduğu gerçeği, ilk insan Hz. Âdem (a.s.) ile Hz. Havva’nın cennetten yeryüzüne indirilişini bildiren ayette, göklerde ve yeryüzünde bulunan her şeyin, insanın hizmetinde, onun tarafından işlemeye hazır bir hammadde olduğu şeklinde ifadesini bulur. 983 984 Buhârî, İcare, 12. İbn Teymiyye, es-Siyâsetu’s-Ser’iyye, Mısır 1969, s. 50; Fazlurrahman, s. 34. 179 “...Biz de onlara dedik ki : “Haydi, kiminiz kiminize düşman olarak yeryüzüne inin. Orada sizin için belli bir zamana kadar yaşamak ve bir metâ (faydalanma, yararlanma kaynağı) vardır.”985 Bir başka ayet ise şöyledir: “O ki, yeryüzünde bulunan bütün varlıkları sizin için yarattı.”986 Ayette geçen ‘sizin için’ ifadesi, zihnimizde geniş kapsamlı manalar çağrıştıran, derin anlamlı bir tabirdir. Bu tabir, Yüce Allah’ın varlığına987 delalet etmesiyle birlikte, kesin bir şekilde şunu ifade etmektedir: Yüce Allah, şu insan’ı çok önemli bir fonksiyonu icra etmek için988 yaratmıştır. Ona kendisinin halîfesi olsun, yeryüzündeki bütün varlıklara egemen olsun, yeryüzünde yapıcı bir rol oynasın ve böylece yeryüzünü imar etsin diye yarattı. Bu sebeple insan, bu geniş yeryüzü mülküne egemen olan en üstün varlık ve bu yaygın alanlı mirasın birinci derecedeki efendisidir. O, yeryüzünde, kullanılacak teknolojik araç ve gereçlerin de efendisidir. Yoksa günümüz materyalist dünyasında olduğu gibi o, bu araç ve gereçlerin kölesi değildir.989 Söz konusu materyalist düşünce gereği dev ölçekler ve otomasyon ekonomisi, XIX. yüzyılın şartlarının ve düşüncesinin bir artığı olarak, bu günün beşerî sorunlarından hiç birini çözecek yeterlilikte değildir.990 Bundan dolayı, yepyeni bir düşünce sistemine ihtiyaç vardır ki bu sistem, malı değil, insan’ı temel alsın ve bu sistem “kitle üretimi” yerine “kitle için üretim” sözüyle özetlenebilecek bir sistem olsun.991 Çünkü insan, materyalist düşüncenin basiretsiz taraftarlarınca iddia edildiği gibi, araç ve gereçlerin, insan ilişkilerinde ve yaşama şartlarında meydana getirdiği mekanik gelişmelere bağımlı kılınamaz. Bundan ötürü de insanın değerini küçültmeyi görev sayan her amaç, sağladığı maddî avantajlar ne olursa olsun insanın var oluş gayesiyle çelişen bir durum sayılmalıdır. Yukarıdaki ayetle Yüce Allah’ın, insanlara bağışladığını bildirdiği ve nankörce mukabele görmelerini tuhaf saydığı ni’metler, sırf yararlarına sunmuş olduğu maddî yeryüzü nimetleri olmayıp daha da önemlisi, Allah’ın, insanı tüm yeryüzüne efendi 985 Bakara, 2/ 36. Bakara, 2/29. 987 et-Taberî, IX, 311. 988 et-Taberî, III, 198; er-Râzî, V, 125; İbn Kesîr, VI, 268; Elmalılı, V, 3620. 989 et-Taberî, V, 213; er-Râzî, II, 219; İbn. Kesîr, VI, 268. 990 Schumacher, Küçük Güzeldir, (Çev.: D. Deniztekin), Düşün Yayınları, İstanbul 1985, s. 54. 991 Schumacher, s. 55. 986 180 kılması, ona, yeryüzündeki bütün maddî değerlerin üstünde müstesna bir değer vermiş olması, işte bu nimetlerin en büyüğüdür...”992 Ayrıca emek, kendisi karşılığında, insanların hak sahibi oldukları şeydir. Emek, hak etmenin bizzat kaynağı olup, eşyayı şekillendiren, biçimlendiren ve onu, insana yararlı hale getiren temel faktördür. Emeği insandan ayrı düşünmek mümkün değildir. Yani emek, insanın temel özelliğidir. Emeği, insandan ayrı bir şey olarak düşünmek, onu, aynı zamanda gasbedilebilir bir şey kabul etmektir ki, bu zihniyet, çalışan insana karşı bir haksızlıktır. Emeğin, insan onur ve haysiyetinden ayrı düşünülmesi hadisesi, emeği nesneleştirmiş ve onu bir metâ konumuna düşürmüştür. Bu yaklaşım ise, emeğin alınıp, kullanılabilir ve gasbedilebilir bir şey olduğu görüşünü yaygınlaştırmıştır. Modern dünyada emek-sermaye ilişkisi ve uygulanışı bakımından ise, şu iki eğilim ile karşılaşmaktayız: a) Emeğin hâkim olduğu bir dünya: Bu, emeğin, toplum şubeleri içinde tek belirleyici olduğu sosyalist görüştür. b) Emekle sermayeyi birleştirerek, bunu silah zoruyla bir arada tutup, dolayısıyla, çalışan insanların emeklerinin kendi aleyhlerine gelişip, biçimlenmesini belli bir düzen içinde amaçlayan faşist bir görüştür.993 Bu düşüncelerden anlaşılıyor ki, dünyamızda yoksulluğun artarak yaygınlaşmasının başlıca sebeplerinden, insanların hak ettiği emeğin karşılığını alamaması ve toplum olarak sahip oldukları sermayenin adil paylaşılmayıp, aksine belli zümrelerin elinde toplanmasından kaynaklanmaktadır. 2.3.3. İş Bölümü ve Önemi Yeryüzünde, yoksul ve zenginlerin, barış ve huzur içinde toplumsal bir hayat için, insanların işbirliğine gitmeleri ilâhî bir irade gereğidir. Bu amaç için de emek ve sermayenin birbirleriyle çatışma yerine karşılıklı menfaate dayalı iş bölümüne994 gitmesi gerekir ki, insanlar arasında hem maddî hem de manevi anlamda huzursuzluklar çıkmasın. Fakîr ve muhtaçlar, tamamen toplumdan soyutlanmasın. 992 et-Taberî, VIII, 241; Kutup, III, 255. İsmet Özel, 1980 Sonrası Yapılanmanın Emek Üzerindeki Siyasî. İktisadî ve Sosyal Etkileri, için verilen bildiri, Hak-İş Yayınları, İstanbul 2000, s. 40. 994 Bkz. er-Râzî, XX, 490. 993 181 Bu bağlamda Allah'ın: “Rabbinin rahmetini onlar mı bölüştürüyorlar? Onların dünya hayatındaki maişetlerini aralarında taksim eden biziz. Bir kısmını da, diğer kısmını tutup çalıştırsın diye, mal bakımından diğerlerine üstün kıldık”995 mealindeki ayeti, daha önce açıkladığımız gibi, rızıkların farklılığını vurgularken, aynı zamanda, emek-sermaye ilişkisinin nasıl zorunlu bir bağ teşkil ettiğini ifade etmektedir, ayrıca bu ayet-i kerimeden, sermayenin yeni iş ve istihdam alanları açılması yolunda kullanılmasının esas olduğu sonucunu çıkarabiliriz. Aksi takdirde sahip olunan sermaye gücü ile hiçbir gelişme kaydedilemiyeceği gibi müreffeh bir toplumsal hayattan da söz edilemez. İnsanların, birbirlerinin farklı kabiliyet ve imkânlarından faydalanmak amacıyla birbirlerini istihdam etmeleri için farklı rızık ve geçim seviyelerine sahip olmaları, bir adaletsizlik olmayıp, toplumsal hayat için tam bir rahmettir. Aksi halde, fertlerin bütün ihtiyaçlarını bizzat kendilerinin karşılamaları gerekirdi ki, bu imkânsız bir durumdur.996 Çünkü emeği, gayesi bakımından kutsal kabul eden İslâm, malı, sermayeyi de “zaruriyyat” tan sayarak, onun korunup geliştirilmesini esas almıştır. Öyle ise, bunların birbirlerine üstünlüğü yerine aralarındaki denge konumunu tesbit etmek gerekmektedir. Ancak yukarıda, emek-sermaye ilişkisi konusunda eksen aldığımız Zuhruf 32. ayette geçen “suhriyyen” kelimesini, istihdâm anlamında alan tefsîrcilerlerden997 Kutup, “Birbirlerine iş gördürmeleri için” başlığı altında şöyle izah etmektedir: “Kimi insanlar kimilerine iş gördürsün diye. Hayat çarkı dönünce zorunlu olarak bazı insanlar bazılarına iş gördürür. Burada sözkonusu olan iş gördürme, bir sınıfın diğer bir sınıfa, bir ferdin diğer bir ferde üstünlüğü, egemenliği anlamında değildir… Birisi mal toplar, topladığı maldan yer ve ötekini de bundan yararlandırır. Dolayısıyle her biri ötekinin adına iş görmüş olur, ona hizmet etmiş olur. İşte bunu ötekisine hizmet ettiren, hayat çarkında, ötekini bunun hizmetine sokan rızık oranlarındaki bu farklılık gerçeğidir. İşçi mühendise ve işverene hizmet eder. Mühendis işçiye ve işverene hizmet eder. İşveren de mühendise ve işçiye hizmet eder. Sahip oldukları farklı yetenek ve niteliklerle; iş ve rızık oranı açısından birbirlerine göre farklı durumda olmalarıyla 995 Zuhrûf,43/32. et-Taberî, IX, 286. 997 et-Taberî, VII, 325; İbn Kesîr, VIII, 216; er-Râzî, XIX, 521. 996 182 herbiri yeryüzünde halifelik görevine hizmet etmektedirler.”998 Emeğin, sermaye karşısında özgün bir değer ifade ettiğini belirtmek isteyenler,999 “ey iman edenler! Gerek kazandıklarınızdan, gerekse sizler için yerden çıkardıklarımızın hoş ve temiz olanlarından infâk ediniz”1000 mealindeki ayette, kazancın öncelikle zikredilmesinin, onun tabiî sermayeden üstünlüğüne işaret ettiğini söyler ki bu yargının dayandığı kazancın, emek’le olan sıkı ilişkisidir. Yoksa insanoğlunun emeği söz konusu edilmezse, asıl sermaye olan tabiatın işlenip yararlı hale getirilmesi de mümkün olamayacaktır1001 demekle, emeğin önemini ön plana çıkarmağa çalışırlar. Bununla birlikte, emek ve sermaye kavramları sanayi devriminden sonra özellikle batı dünyasının literatürüne girmiş; daha sonraları da diğer dünya ülkelerinin gündemine girmiş olduğundan, klasik kaynaklarımızda sistemli bir şekilde işlenmemiştir. Her ne kadar söz konusu kaynaklarımızda insan emeğinin ve tabiî sermayenin önemine ve kıymetine değinilmişse de bugünkü şekliyle iktisadî veya sosyolojik boyutuyle ele alınmamış olmaları tabiî bir şeydir. Özellikle son asır müfessirlerimizden olan, aşağıda aktaracağımız ayetin tefsîrinde, emek ve sermayenin kıymet ve konumundan uzunca bahsetmiştir.“Ey inananlar! Gerek kazandıklarınızın, gerekse sizin için yerden çıkardıklarımızın hoş ve temiz olanlarından infâk ediniz...”1002 Elmalılı, bu ayetin tefsirinde; servetin iki kaynağının olduğunu, bunların ise kazanç ile tabiî sermaye olduklarını söyler. Kazanç; emek, çalışma, sanat veya herhangi bir vasıta ile elde edilir. Ayette kesbin (emek) kazancın tabiî sermayeden önce zikredilmesi emeğin pozitif değer üstünlüğüne,1003 ayrıca insanların servet, sermaye sahibi olmalarının en yalın ve en uygun yolunun, emeğin ürünü olan kazanç olduğuna delalet eder.1004 Sermaye-emek ilişkisinde, insanların ve iktisadî ekollerin düştüğü hatalara da değinen Elmalılı, açıklamasını şöyle sürdürür: “Bu konuda insanlar iki hataya düşerler: 1. Servet biriktirmede emek ve çalışmanın mutlak bir sebep telakki edilmesi ve bütün sermayenin emeğe borçlu farzedilerek hükümsüz sayılmasıdır. 998 et-Taberî, IX, 236. en-Nesefî, IV, 118. 1000 Bakara, 2/267. 1001 Elmalılı, II, 2903. 1002 Bakara, 2/267. 1003 Reşid Rızâ, III, 73. 1004 Elmalılı, II, 1408. 999 183 2. Bu da, birincinin aksine sermayeyi mutlak sebep kabul edip, emeği ve çalışmayı hükümsüz bırakmaktır. Bu hataya da bizzat, çalışma ihtiyacı hissetmeyen ve başkalarının emeğinden, zahmetsizce istifade etmek isterler… Kuşkusuz bu paralar, emeği ve çalışmayı kolaylaştırma ve yoğunlaştırmaya hizmet etmeleri itibariyle bir maya olsa bile esasen sermaye değil, çalışmaların sonucudur. Asıl sermaye olsa olsa tabiî kaynaklardır. Bunlar ise Allah’ın verdiği ni’metlerdir. Bunun için sermaye sahiplerinin kendi çalışmaları olmadan yaşama sevdaları ve çalışan kesimin emeklerini hafife alıp sömürmeleri büyük bir hatadır. Herhangi bir toplumda para ve sermaye bu vaziyeti alır, nukud ve sahipleri hâkim-i mutlak kesilirlerse, “aksu’l-amel”, reaksiyon olarak birinci hata yüz gösterir.”1005 2.3.4. İşçi ve İşveren Münasebeti Kur'an'ın öğretisine göre insanların; yoksulluktan kurtulup başkalarına ihtiyaç duymadan yaşamlarını sürdürmek ve Allah'ın rızasını kazanmanın yollarından olan infâk etmek için çalışması ve alın teri dökmesi gerekmektedir. Bu yolda yürümek için gayret sarf etmek, Allah katında insanın mertebesini yükseltir. Çünkü İslam'a göre insanın helal kazanç peşinde koşması, en büyük erdemlerden birisidir. Yüce Allah: ''İnsan için kendi çalışmasından başka bir şey yoktur. Çalışması da ileride görülecektir. Sonra ona karşılığı tastamam verilecektir.''1006 Buyurarak, her insanın emeğinin karşılığının verileceğini bildirmektedir. Ancak çalışmanın vuku bulduğu iş ortamının iki önemli hususu mevcuttur. Başka bir anlatımla bunlara işçi ve işveren ilişkileri denilmektedir. Bu mevzuda Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: ''Rabbinin rahmetini onlar mı bölüştürüyorlar? Dünya hayatında onların geçimliklerini aralarında biz paylaştırdık. Birbirlerine iş gördürmeleri için, (çeşitli alanlarda) kimini kimine, derece derece üstün kıldık. Rabbinin rahmeti, onların biriktirdikleri (dünyalık) şeylerden daha hayırlıdır.''1007 Ayette de anlaşılacağı gibi bu taksimat bizzat Allah tarafından yapılmıştır. 1005 Elmalılı, II, 1309. Necm, 39-41 1007 Zuhrûf,43.32. 1006 184 İslam'ın, gerek işçilerin gerekse işverenlerin hakları noktasında önemli kural ve kaideleri mevcuttur. Keza İslamiyet, işveren ve işçi haklarını ve karşılıklı ilişkilerini tam dengelemiştir. İki tarafın hakkını gözeten ve her iki kesimin içinde birini diğerine tercih etmeyen prensipler koymuştur. Az önce zikri geçen ayette anlaşıldığı gibi, işçi ve işveren birbirlerine gerekli ve birbirlerinin tamamlayıcısıdır. Yani işçi olmadan işveren, işveren olmadan işçi düşünülmesi mümkün değildir. Zira, iki kesim arasında karşılıklı dayanışma ve ilişki esasına dayalıdır. Şayet iş hayatında bu kurallar uygulanırsa, günümüzde dünyanın her tarafında karşılaşılan işçi sömürülmelerine rastlanmayacak, böylece insanlar hak ettikleri gelirle geçimlerini sağlamış olacaklardır. Belki de büyük kitleleri etkisine alan yoksulluk, bu derece artmayacaktır. O nedenle, İslam'a göre işverenin de, işçinin de yerine getirmesi gereken yükümlülükleri mevcuttur. Bunları kısaca özetlemek gerekirse; işçinin, işverenden aldığı işi dürüst yapması, işini yaparken kabiliyetini ve maharetini sergilemede imtina etmemesi gerekir. Bunun zıddında kul hakkına girmek vardır. Kul hakkı ise, hakkına tecavüz edilenle helalleşmeden Allah'ın bile affetmediği haklardandır. iş vermek, ücretini zamanında ödemek zorunluluğu vardır. Bu hususta Peygamberimizin açık ifadeleri vardır. Hz. Muhammed(s.a.s) şöyle buyurmaktadır: ''Sizden birinin kardeşi onun elinin altında bulunursa ona yediğinden yedirsin, giydiğinden giydirsin, ona gücünün üstünde yük yüklemesin.''1008 Başka bir hadiste ise şöyle buyurmaktadır: ''Allah, zayıfların hakkını vermeyen bir milleti yüceltmez.''1009 ''Mahiyeti altındakilerin hak ve nafakalarını kısmak, bir kimseye günah olarak yeter.''1010 Bu yüzden işçinin hak ettiği miktarı vermeden elde edilen mal, haksız kazanç sayılır. Dolayısıyla İslam'ın nazarında haramdır. Keza, İslamiyet'e göre en iyi kazanç: ''İşçinin ücretini teri kurumadan veriniz.''1011 Hadisinin emrine göre elde edilen kazançtır. 1008 Nevevî, II, Hadis No: 1365. İbn Mace, Fiten, 20. 1010 Nevevî, I, Hadis No: 292. 1011 Buharî 1009 185 Yukarıda zikredilen ayet ve hadislerden çıkan sonuca göre, hak edenin hakkını vermek, İslam'ın ortaya koyduğu en önemli sosyal prensiplerindendir. Keza İslamiyet, işç ve işveren ilişkilerde ortaya koyduğu esaslar, iş barışını oluşturmaktadır. Bir başka ifade ile, işçinin emeği ile işverenin sermayesinin barışı, ancak İslam'ın koymuş olduğu iş hukukuna karşılıklı saygı ile sağlanabilir. Üstelik işçi ve işverenin bu barışı, karşılıklı ihtirasların tatmini için değil, karşılıklı hakların iadesini gerektirir. 2.4. YOKSULLUK AHLAKINDA HAKSIZ ve HELAL KAZANÇ YOLLARI İslam, insanların emek sarf ederek, mal elde edip servet sahibi olmalarından sakınca görmemektedir. Keza, Müslümanların helal yoldan çalışıp kazanmalarını her fırsatta vurgulamaktadır. Yine Kur’an, helal yollardan elde edilmeyen malları haram sayarak, haksız yollardan gelir elde etmeyi yasaklamıştır. İslam’ın bu tür yollardan elde edilen gelirleri haram saymasının birçok hikmetlerinin içerisinde; bu tür haksız kazanç yollarının, toplumlar arasında yoksullaşmayı meydana getirdiğini de sayabiliriz. 2.4.1. Haksız Kazanç Yolları Haksız kazanç, kişilerin, toplumların ya da devletlerin, kendi aralarındaki münasebetlerde maddî menfaat temin etmek için İslam'ın yasakladığı meşru olmayan yollara başvurmalarıdır. Bu tür haksız kazanç yollarını Kur'an, kesin bir dille yasaklamıştır: “Ey iman edenler! Mallarınızı aranızda batıl yollarla yemeyin. Ancak karşılıklı rıza ile yapılan ticaretle olursa başka. Kendinizi helâk etmeyin. Şüphesiz Allah, size karşı çok merhametlidir.”1012 Ayette geçen batıl kelimesi, yok olan kaybolan demektir. 1013 Hakkın zıddıdır.1014 Meşru olmayan yollardan kazanılan mal, aslında kaybolan, yok olan, hakkın zıddı olan haksız elde edilen mal anlamına gelir. O nedenle bu ayete göre, mal elde etmede temel bir ilke, Müslüman; başkasının malını rızası olmadan veya tam karşılığını vermeden alamaz ve yiyemez.1015 Haksız kazancın kapsamına riba, kumar, hırsızlık, gasp ve rüşvetin yanı sıra ihtikâr, İslâm’ın haram kıldığı şeyleri satmak ve almak girmektedir. Ayrıca, ait olmayan malların 1012 A’râf, 7/85; er-Râzî, III, 132. 1014 İsrâ, 17/81. 1015 Heyet, Kur’ân Yolu Türkçe Meal ve Tefsiri, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 2003, I, 289. 1013 186 kendisine ait olduğunu iddia etmek,1016 ölçü ve tartıda hile yapmak,1017yetim malı yemek,1018 fahiş fiyatla mal satmak, aldatmak, eğlencelerle şarkılarla ve fuhuşla mal elde etmek1019de haksız kazanç kapsamındadır. Ayrıca, batıl yolların neler olduğu noktasında farklı görüşler ileri sürülmüştür. Ancak âlimler arasında genel kanaate göre, İslâm hukukuna aykırı olarak elde edilen yenen, yenmeyen bütün mallar batıl yollarla elde edilen mallardır; dolayısıyla haksız kazançtır.1020 Bu yüzden, âyetteki ‘kendinizi öldürmeyiniz’ ifadesinin haksız kazançtan sonra gelmesi dikkat çekicidir. Haksız olarak elde edilen malda çoğu zaman ya fertlerin ya da toplumun hakları vardır. Dolayısıyla bir tarafın diğer taraf aleyhine zenginleşmesi söz konusudur. Bu durum toplumda hukuki, sosyal ve ekonomik adaletsizliğe ve bazı kesimlerin yoksullaşmasına sebep olur. Arkasından da toplum düzeninin, asayişin bozulmasına, mal ve can emniyetinin ortadan kalkmasına neden olur.1021 Nitekim Medyen halkının alışverişte hile yapmalarının yeryüzünde düzenin bozulmasına sebep olduğu bildirilmektedir.1022 Şimdi de, İslam’ın haksız kazanç yollarından sayarak yasakladığı eylemlerden bazılarını kısaca açıklamağa çalışalım: 2.4.1.1. Faiz Faiz diye ifade edilen şey, Kur’ân’da riba ifadesiyle tanımlanır. Kavgaların ve çatışmaların baş müsebbibi olan, dolayısıyla birçok sorunların yanında insanları yoksullaştıran bu haksız kazanç yolu, aynı zamanda cahiliye Arapları arasında çok yaygındı.1023 Alım-satım gibi ribayı helal sayarlardı. Ödünç verilen malın veya veresiye satılan malın değeri ziyadesiyle alınırdı. 1016 Bakara, 2/188. A’râf, 7/85. 1018 Nisâ, 4/10. 1019 el-Huseyn b. Mesûd Beğavî, (510/1117), Meâlimu’t-Tenzîl (tah. Muhammed Abdullah en-Nemr), Dâru Tayyibeti’n-Neşr, 1997., I, 210. 1020 Bkz. er-Râzî, III, 132; Heyet, Kur’ân Yolu, I, 289. 1021 Heyet, Kur’ân Yolu, II, 50. 1022 A’râf 785. 1023 Şah Veliyullah, Dihlevî, İslâm Düşünce Rehberi, (Çev. Mehmet Erdoğan), Yeni Şafak, İstanbul 2003, II, 274-275. 1017 187 Arabistan yarımadasında, Sakif kabilesinden bazı kişilerin, Mekke’de oturan Muğire oğullarından faiz alacakları vardı. Muğire oğullarının bu artık parayı ödemek istemediklerinden dolayı, aralarında anlaşmazlık ve düşmanlık doğdu. Anlaşmazlık, Mekke valisi aracılığıyla Hz Peygambere iletildi. Hz. Peygamber bu olay üzerine inen âyetleri valiye bildirip, bu ayetlerin hükümlerine göre haraket etmelerini istemiş, razı olmazlarsa savaş ilan etmesini söylemiştir. Çünkü ilk sermayenin üzerindeki ilave anlamına gelen riba, kişinin kendi mal varlığını başkalarını sömürerek artırması, böylece insanların bir kısmı, maddi ve manevi yönden sömürülürken diğer yandan bazı insanlarda gayri ahlâkî kazanç elde etmesinden dolayı yasaklanmıştır: “Faiz yiyenler, ancak şeytanın çarptığı kimsenin kalktığı gibi kalkarlar. Bu, onların, ‘Alışveriş de faiz gibidir’ demelerinden dolayıdır. Oysa Allah, alışverişi helâl, faizi haram kılmıştır. Bundan böyle kime Rabbinden bir öğüt gelir de (o öğüte uyarak) faizden vazgeçerse, artık önceden aldığı onun olur. Durumu da Allah’a kalmıştır. (Allah, onu affeder.) Kim tekrar (faize) dönerse, işte onlar cehennemliklerdir. Orada ebedî kalacaklardır. Allah, faiz malını mahveder, sadakaları ise artırır (bereketlendirir). Allah, hiçbir günahkâr nankörü sevmez. ”1024 İslam ekonomisi, asla faizi teşvik edici unsurlar üzerine bina edilmemiş, aksine ortaklık usulüne dayanan sermaye birikimini teşvik edici olmuştur. Bu sistemde, sermayeye faiz bulaşmadığından enflasyon sorunu olmayacak, maliyet fahiş düzeyde yükselmeyecektir. Böylece toplumda hâsıl olan mülkiyete iştirak, gelir düzeyi düşük kesimlere doğru inecektir. Kuşkusuz bu durumda toplumlarda sosyal ve ekonomik farklar minimum düzeyde kalacaktır. Mufessirlerden Razî, faizin haram kılınış hikmeti hakkında özetle şöyle demiştir: ‘faiz, insanın malını karşılıksız almayı gerektirdiği için, aynı zamanda bu uygulamada elde mevcut olan maldan hâsıl olan fazlalık, bir başkasının malı olduğu için Allah tarafından haram kılınmıştır. İnsanları, meşru yollardan rızık arayışını tıkadığı için faiz, haram kılınmıştır. Riske girmeden ve emek sarf etmeden para kazanan ve rahata alışan kişi, ticaret ve sanat gibi meşakkatli işlere tahammül edemez. Bu durum halka faydalı işlerin azalmasına sebep olur. Âlemin maslahatı ancak ticaret, çalışma, sanat ve imaretle olur. İşte faiz, bu yolları tıkadığı için Allah tarafından haram kılınmıştır. Faiz, insanlar arasındaki ödünç verme duygusunun kesilmesine 1024 Bakara, 2/275-276. 188 neden olur. Faiz helal olduğunda muhtaç olan fazlasıyla geri ödemek zorunda olduğu parayı almak durumunda olacaktır. Bu da insanlar arasındaki eşitliğin, iyiliğin ve yardım etme duygusunun yok olmasına neden olacaktır. Genellikle faizli borç para veren zengin, alan da fakirdir. Güçlü olan güçsüz olanın sırtından para kazandığı için merhamet duyguları kalmaz.’1025 Kuşkusuz, kapitalist düzende yönetilen toplumlarda, faizin çok yaygın kullanılması, zenginlerin daha zengin, fakîrlerin ise daha fakîr olduğu ve bunun neticesinde yoksul kesimin daha da yoksullaştığı toplumlar oluşmaktadır. 2.4.1.2. Kumar Haksız kazanç ve insanları yoksullaştırma yollarından birisi de çalışmadan, alın teri dökmeden insanların oynadığı kumardır. Araplar arasında faiz gibi yaygın olan kumar, insanların mallarını gönülsüz ve haksız yolla elde etmekteydiler. Kumar, ister kazanan isterse kaybeden taraf olsun, insanlar arasına nefret ve kin tohumlarını ekmektedir. Aynı zamanda kumar, kişinin ailesinin, çoluk-çocuğunun ihtiyaçlarını karşılamak için harcayacak malı, kumar yoluyla başkalarına kaptırmaktadır. Böylece insanlar arasındaki sevgi, saygı ve dayanışma yok olmaktadır. Ayrıca kumarla kazanan insan, sürekli kumar oynamak isteyecek ve bütün servetini bu yolla kaybetme riski ile karşı karşıya kalacaktır.1026 Bu yüzden Kur’ân, bu haksız kazancı yasaklamıştır: “Ey iman edenler!(Aklı örten) içki (ve benzeri şeyler), kumar, dikili taşlar ve fal okları ancak, şeytan işi birer pisliktir. Onlardan kaçının ki kurtuluşa eresiniz. Şeytan, içki ve kumarla, ancak aranıza düşmanlık ve kin sokmak; sizi Allah’ı anmaktan ve namazdan alıkoymak ister. Artık vazgeçiyor musunuz? ”1027 Anlaşılan, insanlar arasına kin ve nefretin yaygınlaşmasına kumar vesile olmaktadır. 2.4.1.3. Rüşvet Ferdin, toplumun veya ulusların, haksız bir menfaat elde etmek için gerekli olan yerlere verdiği mal ve paradır. Bu mal ve para hediye adı altında da verilse 1025 er-Râzî, IV, 27. Dihlevî, II, 274. 1027 Mâide 5/90-91. 1026 189 rüşvettir. Haksız kazanç yollarından biri olan rüşvet; din, ahlak ve hukuk kurallarına tamamen aykırıdır. Toplumdaki sosyal ve iktisadî yapıyı bozan rüşvet, Kur’ân’da ve hadislerde kesin bir dille yasaklanmıştır: “Aranızda birbirinizin mallarını haksız yere yemeyin. İnsanların mallarından bir kısmını bile bile, günaha girerek yemek için onları yetkililere atmayın/vermeyin. ”1028 Söz sahibi yani yetkililere verilen mal, rüşvet olarak yorumlanmaktadır. Âyette geçen batıl kelimesinin kapsamı içerisinde rüşvet olmakla birlikte önemine binaen ayrıca da zikredilmiştir.1029 Âyette geçen idlâ kelimesi, su almak için kovayı kuyuya göndermek, salmak ve atmak anlamına gelmektedir.1030 Ayette geçen malın, hâkimlerin önüne atılmasının değişik yorumları yapılmıştır. Bu yorumlardan bazıları şöyledir: Ayetin sonundaki “bilerek” ifadesinin de işaret ettiği gibi malın başkasına ait olduğunu bildiğiniz halde o mala sahip olmak için hâkimlere ya da yetkililere başvurmayın. Olayı mahkemeye taşımayın. Başka bir yorumda ise, sizin olmayan, başkasına ait olan malı elde etmek için yetkililere rüşvet vermeyiniz.1031 Mahkemeye taşımayınız. Bu ayetin, bir toprak parçasının onun olmadığı halde kendisine ait olduğunu iddia eden bir sahabi hakkında indiği rivâyet edilmektedir.1032 Dolayısıyla hem haksız iddia hem de bu şekildeki olayın mahkemeye getirilmesi yasaklanmıştır. Hz Peygamber de “Siz bana davacı-davalı olarak gelirsiniz. Olur ki, bazınız davasını daha güzel anlatır. Bende onun lehine hüküm veririm. Kime bu şekilde kardeşinin hakkından verirsem bilsin ki, ona ateşten bir parça vermiş olurum. ”1033 sözüyle Müslümanları bu konuda uyarmıştır. Bu yüzden Hz. Peygamber rüşvet alanla veren arasında fark görmemiştir: “Hüküm verirken rüşvet verene ve rüşvet alana Allah’ın laneti olsun.”1034 1028 Bakara, 2/188. Heyet, Kur’ân Yolu, I, 289. 1030 er-Râzî, III, 132. 1031 Bkz. Elmalılı, I, 680. 1032 el-Beğavî, I, 210. 1033 Buhârî, Şehâdat, 27. 1034 Tirmizî, Ahkâm, 9. 1029 190 2.4.1.4 Hırsızlık ve Gasp İslâm, karşılıklı rızaya dayanan ticareti, çalışmayı, üretmeyi ve kazanmayı helal kılmıştır. Karşılıklı rızaya dayanmayan ve haksız yollarla elde edilen malların elde edilmesini de haram kılmıştır: “Ey iman edenler! Mallarınızı aranızda batıl yollarla yemeyin. Ancak karşılıklı rıza ile yapılan ticaretle olursa başka. Kendinizi helâk etmeyin. Şüphesiz Allah, size karşı çok merhametlidir. ”1035 İslâm’ın değer verdiği emeği yok eden ve toplumdaki emniyet ve huzuru bozan hırsızlığın Kur’ân’da sert bir şekilde cezalandırılacağı bildirilmektedir. 1036 Başkasının malını, sahibinin haberi varken zorla ve haksız olarak almak diyebileceğimiz gasp, Kur’ân’da genel ifadelerle yasaklanmıştır.1037 Gasp, hadislerde de yasaklanmıştır: “Kim araziden haksız olarak bir karış yer alırsa, Kıyamet günü, onunla yedi kat yere batırılır.” 1038 Medyen halkının yaptığı gibi ölçü ve tartıda hile yapılması da hırsızlık ve gaspın kapsamına girer. Meyden halkı, Şuayb Peygamberin uyarılarına rağmen ölçü ve tartıda hile yapıyor, insanların mallarını haksız yere yiyorlardı : “Medyen halkına da kardeşleri Şuayb’ı peygamber olarak gönderdik. Dedi ki: Ey kavmim! Allah’a kulluk edin. Sizin için O’ndan başka hiçbir ilâh yoktur. Rabbinizden size açık bir delil gelmiştir. Artık ölçüyü ve tartıyı tam yapın. İnsanların mallarını eksiltmeyin. Düzene sokulduktan sonra yeryüzünde bozgunculuk etmeyin. İnananlar iseniz bunlar sizin için hayırlıdır. ”1039 Hırsızlık ve gasp, çeşitli açılardan toplumun emniyetini ve düzenini bozar: Birincisi, birinin malını çalmak o kimsenin emeğini çalmak demektir. Emek ise bir insanın hayatının bir parçası demektir. Emeği çalınan insanın çalışma ve üretme azmi kırılır. Bir ömrün emeğinin bir anda elden alınması toplumdaki adalet duygusunu yok eder. İkincisi, hırsızlık ve gasp sebebiyle toplumda çalışmadan üretmeden kazanma düşüncesi hâkim olur. Bu da toplumda asayişin ve iktisadın bozulmasına neden olur. Üçüncüsü, emek ve alın teri olmadan elde edilen malın fazla değeri olmadığı için 1035 Nisâ, 4/29. Mâide, 5/38, 39. 1037 Bakara, 2/188; Nisâ 4/29-31. 1038 Buhârî, Mezâlim, 13. 1039 Nisâ, 4/29. 1036 191 çalınan mal gerçek değerinden daha düşük bir fiyata satılacaktır. Bu da piyasanın normalden fazla düşmesine ve üretimin azalmasına sebep olacaktır. Böylece gelecek nesillere daha kötü şartlarda bir hayat bırakılmış olur. 2.4.1.5. İhtikâr İslam ekonomik sisteminin, malın adaletsiz bir şekilde kullanılması veya saklanması ile alakalı getirmiş olduğu yasaklardan birisi de ekonomik ifade ile karaborsa diyebileceğimiz “ihtikâr” dır. Özellikle ihtikâr yapmak, yani malı değerinden daha fazla bir fiyata satmak için çeşitli yolları denemek (ki bu yollardan birisi de malı saklamak veyahut piyasadan toplayıp azaltmaktır) Peygamber’in hadisleriyle haram kılınmıştır. Özellikle çağımızda, ihtikâr denilen karaborsa, ekonomik açıdan, küresel arenada, sömürgeci güçler tarafından sık sık başvurulan yöntemlerden birisidir. Dünyaya hâkim olan değerler noktasında; dolar, petrol gibi şeylerin fiyatları, eksilip veya çoğaldığında, insanların yaşamlarını çok ciddi şekilde etkilemektedir. Örneğin bir gecede, kendisinin ve ailesinin geçimlerini idame edecek mali güce sahip milyonlarca insanın, ihtikâr, vurgunculuk gibi sebeplerden ötürü yoksullaştırıldıklarına küresel iletişim araçları vasıtasıyla duyup şahit olmaktayız Bu yüzden İslam, insanların yaşantılarını maddi ve manevi yönden olumsuz etkileyen davranışları kesin bir dille yasaklamıştır. Konu ile alakalı alakalı Hz. Muhammed (s.a.s.) hadislerinden birkaç tanesini aktarmak gerekirse, şöyle buyurmuşlardır: “Her kim yiyecek maddelerini kırk gece saklarsa Allah ondan, o da Allah’tan uzak kalır.”1040 Muaz b. Cebel der ki, “Allah Resulüne ihtikârın mahiyetini sordum. “Kişi ucuzluk olunca üzülür, pahalılık olunca sevinir. Karaborsacı ne kötü bir insandır ki, Allah fiyatları ucuzlatırsa üzülür, pahalılaştırırsa sevinir buyurdu.”1041 Başka hadislerde ise şöyle buyurmuştur: “Malı piyasaya sürüp satan kazanır, saklayıp 1040 1041 Ahmed b. Hanbel, Musned, Çağrı Yayınları, İstanbul 1992. II, 33. Nureddîn Heysemî, Mecmeu’z-Zevâid, Dâru’l-Kutubi’l-Arabî, Beyrut 1967, IV, 101. 192 stok eden ise lanetlenir.”1042 “Kim fiyatların yükselmesini ümit ederek Müslümanlara ihtikâr yaparsa, hata etmiştir.” 1043 2.4.1.6. İltimas Sözlük anlamı; "istemek, aramak" anlamındadır. Terim anlamı ise ''iltimas,'' taraf tutma, adam kayırma manalarında kullanılır. ''İltimâs,'' dinlerin ve hukuk sistemlerinin genellikle yasakladığı bir davranıştır. Kur'ân'da sık sık vurgulanan ahlakî hususlardan; adalet, yardımseverlik, hak, paylaşımcı olma, dürüstlük gibi konularla ilgili pek çok ayet, aynı zamanda ''iltimas'' ın kötü bir davranış olduğunu da göstermektedir. Kur'an'da ''iltimas,'' bazı konularda istediğini elde etmek için ya da amacına ulaşmak için aracı kullanma anlamına gelen ''şefaat-i seyyie'' şeklinde ifadelendirilmiştir.1044 ''Şefaat-i seyyie'' nin dilimizdeki karşılığı ''iltimas'' tır. Bu yüzden Kur'an, yargı işlerinde ''iltimas'' ı yasaklamıştır.1045 Keza, Peygamberimiz de değişik ortam ve konulara göre ''iltimas'' ı yasaklamış, üstelik bu davranışın, kişilerin helâkına vesile olacağını söylemiştir.1046 İslamiyet'te, "emanet" olarak vasıflandırılan görevlerin, liyakata göre ehil olan kişilere verilmesi gerektiği beyan edilmiştir.1047 Böylece kişilere görev verilirken, bu göreve layık olup olmadıklarına bakılması gerektiği prensibini koymuştur. Kuşkusuz bu kural, görev taksiminde ''iltimas'' ınönüne engel koyan genel bir ilkedir. 2.4.2. Helal Kazanç Yoksulluk ahlakında insanın başkalarına muhtaç olmadan kendisinin ve ailesinin ihtiyaçlarını karşılamak için birçok yolu vardır. Helal kazanç dediğimiz bu meşru yollar: Ticaret etmek, çaba sarf etmek ve üretmek bunlardan birkaçıdır. 1042 Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezid el- Kazvînî İbn Mâce, Ticaret, 6, 12, es-Sunen, Kahire 1952; Müslim, Musakât, 130, 139; Süleyman b. Eş’as es-Sicistânî, Ebû Dâvûd, Buyû, 47, es-Sunen, Medine 1968. 1044 Nisâ, 4/85. 1045 Nisâ, 4/135. 1046 Buhârî, Hudûd, 11, 12. 1047 Nisâ, 4/58 1043 193 2.4.2.1. Ticaret Yapmak İslam dini, insanların, belli kaidelere göre karşılıklı ticaret yapmalarına önem vermekte ve insanları teşvik etmektedir. Kuran’ı Kerim’de bir taraftan “Allah’ın fazlından arayın”1048 ifadesi kullanılırken diğer taraftan ticaret yapanlar, cihad edenlerle beraber zikredilmektedirler.1049 Bu ayeti kerimelerde ticaretin, cihad için lazım olan maddî kaynakların en önemlisi olması yanında cihad için de gereken, etrafı tanıma açısından büyük önemi olduğu düşünülebilir. Kur’ân, ticaret için gerekli ortamın hazır olduğunu bildirerek, insanları ticaret yapmağa yöneltir. Özellikle Kur’ân’la ilk karşılaşan Kureyş kabilesinin, Hz. İbrahim’in rızkın bol olması için dua ettiği ve bütün mahsüllerin toplandığı güvenli bir yere yerleştirildiğini bildirir: “Rabbimiz! Ben çocuklarımdan bazısını, senin kutsal evinin (Kâbe’nin) yanında ekin bitmez bir vadiye yerleştirdim. Rabbimiz! Namazı dosdoğru kılmaları için (böyle yaptım). Sen de insanlardan bir kısmının gönüllerini onlara meylettir, onları ürünlerden rızıklandır, umulur ki şükrederler.”1050 “Onlar, ‘Sizinle beraber doğru yolu tutarsak, kendi yurdumuzdan koparılıp çıkarılırız.’ dediler. Biz onları tarafımızdan bir rızık olarak, her türlü meyve ve mahsullerin kendisinde toplandığı, saygın ve güvenlikli bir yere yerleştirmedik mi? Fakat onların çoğu bilmezler.”1051 Kur’ân da ayrıca Kureyş’in güvenilir bir şekilde ticaret yapmaları için çevredeki kabilelerle anlaşma yaptıklarından söz edilir.1052 Haşim’in Şam melikiyle, Muttalibin Kisra ile Abduşşems ve Nevfelin Mısır ve Habeş krallarıyla anlaşma yaptıkları rivâyet edilmektedir. Bütün bu antlaşmalar Allah’ın bir lütfu olarak Kâbe sayesinde olmuş, şükür için Kâbe’nin Rabbine ibadet edilmesi istenmiştir. Ayetteki îlâf kelimesi ahd, anlaşmak, antlaşmak anlamlarına geldiği gibi ünsiyet kurmak uyuşup kaynaşmak, alıştırmak ve ısındırmak anlamlarına gelmektedir.1053 Îlâfın mefulüne izafetiyle 1048 Cum’a, 62/10. Müzzemmil, 73/20. 1050 İbrahim, 14/37. 1051 Kasas, 28/57. 1052 Âlusî, XXIII, 139. 1053 Fîrûzâbâdî, II, 358. 1049 194 Kureyş’i alıştırdığı için, failine izafetiyle Kureyş’in alıştırıldığı için anlamları verilmektedir.1054 Kur’ân’ın pek çok yerinde Allah’ın fazlından rızkın aranması istenmektedir: “Namaz kılınınca artık yeryüzüne dağılın ve Allah’ın lütfundan nasibinizi arayın. Allah’ı çok zikredin ki kurtuluşa eresiniz.”1055 Medine döneminde Müslümanların daha çok ticaret yaptığı göz önüne alınırsa Medenî olan bu âyetteki ‘yeryüzüne dağılın’ ifadesinden ticaretin anlatılmak istendiği anlaşılır. Ayetteki “Allah alışverişi helal, faizi haram kılmıştır. ”1056 “Hac mevsiminde rabbinizin fazlından ticaret istemeniz size günah değildir. ” 1057 İfadeleri de ticaretin helal bir kazanç yolu olduğunu ve her zaman yapılabileceğini göstermektedir. Ticaretin meşru bir şekilde olması gerekmektedir: “Ey iman edenler! Mallarınızı aranızda batıl yollarla yemeyin. Ancak karşılıklı rıza ile yapılan ticaretle olursa başka. Kendinizi helâk etmeyin. Şüphesiz Allah, size karşı çok merhametlidir.”1058 Âyette hırsızlık, gasp, kumar ve faiz gibi yollarla mal sahibi olmak yasaklanmaktadır. Karşılıklı rıza ile ticaret yapmak suretiyle mal sahibi olunması gerektiği bildirilmektedir. Böyle yapılmadığı takdirde insanların helak olacağı bildirilmektedir. Âyetin sonundaki ‘nefislerinizi öldürmeyiniz’ ifadesi tefsirlerde çeşitli şekillerde açıklanmıştır. Bazı müfessirler insanın kendisini öldürmesi anlamı vermişlerdir. Bazılarına göre bu ifadenin anlamı karşılıklı rıza ile olan ticareti fasit muameleler gibi zühd ve takvaya aykırı bularak bu yolla mal kazanmaktan kaçınıp, kendini nefsin telef olmasına sebep olacak şekilde fakirliğe maruz bırakmaktır.1059 Âyet karşılıklı rızaya dayanmayan haksız kazancın kişinin ve toplumun helakine sebep olacağı gibi mal kazanmamanın da sebep olacağı anlamını içermektedir.1060 Ticaret yaparken ölçü ve tartıda hile yapmak karşılıklı rızaya engeldir. Hz. Şuayb’ın kavmi ölçü ve tartıda haksızlık yaptıkları için yeryüzünde bozgunculuk yapmak ve karışıklık çıkarmakla itham edilmişlerdir: “Ey kavmim! Ölçüyü ve tartıyı 1054 Elmalılı, IX, 6150. Cum’a, 62/10. 1056 Nisâ, 4/29. 1057 Bakara, 2/198. 1058 Nisâ, 4/29. 1059 Beydâvî, I, 211; Elmalılı, II, 1343-1344. 1060 Elmalılı, II, 1344. 1055 195 adaletle tam yapın. İnsanların eşyalarını eksik vermeyin. Yeryüzünde bozgunculuk yaparak karı şıklık çıkarmayın. ” 1061 Ticarette hilekârlık yaptıkları için Meyden halkı helak olmuşlardır. 1062 Helal ticaretin ibadetlere ve Allah’ı anmaya engel olmaması gerekmektedir: “De ki: Eğer babalarınız, oğullarınız, kardeşleriniz, eşleriniz, aşiretiniz, kazandığınız mallar, kesada uğramasından korktuğunuz bir ticaret ve beğendiğiniz meskenler size Allah’tan, peygamberinden ve O’nun yolunda cihattan daha sevgili ise, artık Allah’ın emri gelinceye kadar bekleyin! Allah, fasık topluluğu doğru yola erdirmez.” 1063 “Allah’ın yüceltilmesine ve içlerinde adının anılmasına izin verdiği evlerde hiçbir ticaretin ve hiçbir alışverişin kendilerini Allah’ı anmaktan, namazı kılmaktan, zekâtı vermekten alıkoymadığı birtakım adamlar, buralarda sabah akşam O’nu tesbih ederler. Onlar, kalplerin ve gözlerin dikilip kalacağı bir günden korkarlar.”1064 İhtiyaç sahibi olmayan sadece Allah’tır. İnsan, hayatını sürdürebilmek için üretim kadar ticarete de ihtiyaç duyar. Müslüman diğer insanlardan farklı olarak ticari ilişkilerinde Kur’ânî prensipleri göz önünde bulundurması gerekmektedir. Bu âyetlerden çıkan temel prensip, Müslümanın hiçbir ekonomik faaliyetlerinin inançlarına ve ibadetlerine engel olmamasıdır. Medine’de pahalılığın ve kıtlığın olduğu bir dönemde Hz. Peygamber cuma hutbesinde iken bir kervan gelmişti. Kervanın gelişini haber veren çalgı sesini duyunca mescittekilerin büyük çoğunluğu Hz. Peygamberi ayakta hutbe okur halde bırakarak dışarı çıktılar. Bunun üzerine “Onlar bir ticaret veya bir oyun eğlence gördükleri zaman hemen dağılıp ona koştular ve seni ayakta bıraktılar. De ki: Allah’ın yanında bulunan, eğlence ve ticaretten daha hayırlıdır. Allah, rızık verenlerin en hayırlısıdır. ”1065 âyeti nazil oldu. Bu ayette ticaretin çok ihtiyaç duyulsa bile ibadet anında olmaması gerektiği vurgulanmaktadır. Nitekim bu âyetten iki âyet önce cuma namazı vaktinde alışverişin bırakılması emredilmektedir.1066 Âyetin devamındaki ‘Allah yanındaki menfaatler daha hayırlıdır ’ ifadesiyle de asıl yaşanacak yer olan ahiretin unutulmaması istenmiştir. Medine’de 1061 Hûd, 11/85. Hûd, 11/93-95. 1063 Tevbe, 9/24. 1064 Nûr, 24/36-37. 1065 Cum’a,, 62/11. 1066 Cum’a, 62/9. 1062 196 pazar ve üretim Yahudilerin elinde idi. Muhacirleri mallarına ortak eden Ensar, fakir durumda idi. 2.4.2.2. Çaba Göstermek İslamiyet, çalışmadan elde edilen malın hiçbir değerinin olmadığını vurgular. Bu yüzden, emek harcamadan elde edilen mal(faiz, kumar, vb. gibi ) haram sayılmıştır. Kur’ân, başkasının sırtından geçinmeyi, tembelliği yasaklayan ve her şeyin ancak çaba sarfederek elde edilebileceğini vurgulayan şu temel esası getirmiştir: “İnsan için ancak çalıştığı vardır.”1067 Hem dünyada hem de ahirette insan için ancak çalıştığı vardır. İş bulup çalışabilecek durumda olanlara İslâm hukukunda zekât dahi verilmemektedir.1068 Bu yüzden İslâm’da rızık aramak için gayret göstermek, tıpkı ilim gibi farz telakki edilmiş, kişinin kimseye muhtaç olmadan hayatını sürdürebilmesi, çoluk çocuğunun nafakasını temin etmek maksadıyla meşru yoldan çalışıp kazanması, ibadet ölçüsünde kutsal ve değerli bir davranış olarak kabul edilmiştir. Kur’an’da çalışıp kazanmayı teşvik eden pek çok ayet mevcuttur: “İnsan için ancak çalıştığı vardır. Onun çalışması şüphesiz görülecektir. Sonra ona karşılığı eksiksiz verilecektir.”1069 Başka bir ayeti kerimede ise; “Allah’ın sana verdiğinden (O’nun yolunda harcayarak) ahiret yurdunu iste; ama dünyadan da nasibini unutma. Allah sana ihsan ettiği gibi sen de (insanlara) iyilik et. Yeryüzünde bozgunculuğu arzulama. Şüphesiz ki Allah bozguncuları sevmez.”1070 Kur’ân, insanlardan ancak ibadetlerini bitirdikten sonra yeryüzüne dağılmalarını ve rızık temin etmek için çalışmalarını istemiştir: “Namaz kılınınca artık yeryüzüne dağılın ve Allah’ın lütfundan nasibinizi arayın. Allah’ı çok zikredin ki kurtuluşa eresiniz.”1071 Allah’ın lütfuyla sunmuş olduğu rızıklar, emek sarf etmeden ve çalışmadan elde edilmez. Bunun için Allah rızkından istifadeyi yerin omuzları üzerinde yürümeye bağlamış ve şöyle demiştir:1072 “O halde onun omuzlarında yürüyün. 1067 Necm, 53/39. Bkz. Ebû Dâvûd, Zekat, 24. 1069 Necm, 53/38-39. 1070 Kasas, 77. 1071 Cum’a, 62/10. 1072 Karadâvî, s. 42. 1068 197 Allah’ın rızkından yiyin.”1073 Allah insanı kendisine ibadet, dünyayı da insana hizmet etmesi için yaratmıştır. Türlü nimetlerle donatılan dünya, insanın istifade edebileceği nitelikte yaratıldığı gibi insan da bu nimetleri elde edebilecek kabiliyette yaratılmıştır. Pek çok ayette gecenin dinlenme gündüzün de çalışma zamanı olduğu bildirilmektedir: “O, geceyi size bir örtü, uykuyu istirahat zamanı ve gündüzü de hareket ve çalışma vakti yapandır.”1074 Müslümanların başkalarını kıskanmak yerine, kabiliyetleri ve gayretleri nispetinde rızık elde edebilecekleri ve bunu da her şeyi bilen Allah’tan istemeleri vurgulanmıştır: “ Allah’ın, kiminizi kiminize üstün kılmaya vesile yaptığı şeyleri (haset ederek) arzu edip durmayın. Erkeklere kazandıklarından bir pay vardır. Kadınlara da kazandıklarından bir pay vardır. Allah’tan, O’nun lütfunu isteyin. Şüphesiz Allah, her şeyi hakkıyla bilendir.”1075 Bu ayette, helal mal kazanmaya h teşvik vardır. Bu mal kazanma da çaba sergilemekle elde edilir. Bir takım Müslümanların “Ben cinleri de insanları da ancak bana ibadet etsinler diye yarattım.”1076 Ayetini delil kabul ederek çalışmaktan geri durmaları ve kendilerini tamamen ibadete vermeleri doğru bir davranış değildir. İnsanın başkalarına muhtaç olmadan, ailesini geçindirmek, akraba ve komşulara iyilikte bulunmak ve Allah yolunda malını sarf etmek için çaba sarf etmekte, bir nevi ibadettir.1077 Kur’an’ın ‘kazandıklarınızdan infak edin’1078 ifadesi de bunu desteklemektedir. Hz. Peygamber de insanları sürekli çalışıp çabalayarak kazanç elde etmeğe sevk etmiştir: “En temiz kazanç hangisidir?” sorusuna Hz. Peygamber: “Kişinin kendi elinin emeği bir de dürüst ticaretin kazancı olduğunu ” söylemiştir. 1079 Peygamberin bu sözleri, emeğin, çaba sarf etmenin değerini ortaya koymaktadır. 2.4.2.3. Üretken Olmak Kur’ân’ı Kerim, Allah’ın dünya yüzeyinde olan bütün şeyleri, insanlar için yarattığını 1073 beyan etmektedir: “O, Mülk, 67/15. Furkân, 25/47; Yûnus, 10/67; İsrâ, 17/12. 1075 Nisâ, 4/32. 1076 Zâriyât, 61/56. 1077 Karadâvî, s. 43. 1078 Bakara, 2/267. 1079 Ahmed b. Hanbel, Musned, IV. 1074 yeryüzünde olanların hepsini sizin için 198 yaratandır…”1080 Buyurmaktadır. Bununla birlikte Kur’ân’ın pek çok surelerinde sık sık insanlar için yeryüzünde var edilen nimetlerden(bitkilerden, meyvelerden ve sebzelerden) bahsedilmektedir: “O, gökten su indirendir. İşte biz onunla her türlü bitkiyi çıkarıp onlardan yeşillik meydana getirir ve o yeşil bitkilerden, üst üste binmiş taneler, -hurma ağacının tomurcuğunda da aşağıya sarkmış salkımlar- üzüm bahçeleri, zeytin ve nar çıkarırız: (Her biri) birbirine benzer ve (her biri) birbirinden farklı. Bunların meyvesine, bir meyve verdiği zaman, bir de olgunlaştığı zaman bakın. Şüphesiz bunda inanan bir topluluk için (Allah’ın varlığını gösteren) ibretler vardır. ”1081 “O, çardaklı-çardaksız olarak bahçeleri, ürünleri, çeşit çeşit hurmalıkları ve ekinleri, zeytini ve narı (her biri) birbirine benzer ve (her biri) birbirinden farklı biçimde yaratandır. Bunlar meyve verince meyvelerinden yiyin. ”1082 Allah'ın dünya üzerinde, insanlar ve diğer canlılar için yarattığı bitki ve meyveler, Kur’ân’da değişik motiflerle insanı özendirecek şekilde anlatılmaktadır. Buna örnek olarak, etrafı hurma ağaçlarıyla çevrili, ortasından akarsu akan ve içinde üzüm ağırlıklı olmak üzere türlü zirai bitkilerin olduğu iki bahçeden bahsedildiğini verebiliriz. Ayrıca bahçeler ürünlerini de tam vermişlerdir.1083 Bu tasvirlerin yanında mal ve evlatların dünyanın süsü olduğu1084 ve insan nefsine de dünyevî nimetlerin sevdirildiği bildirilmiştir. 1085 İşte, yukarıda bahsedilen nitelikte ayetlerin pek çok hikmetlerinin içinde, insanı üretime teşvik de vardır. Tarımın temel şartı olan akarsulardan ve yağmurdan bahseden ayetler ile rüzgârdan ve verimli topraklardan bahseden ayetler de insanların dikkatini üretime yöneltmektedir. Kalem suresinde bahsedilen “bahçe sahipleri” ziraat ile zengin olmuşlardır. Kur’ân’da zenginliklerinden yoksulların haklarını vermemeleri yerilirken, zengin oluşları hakkında herhangi bir tenkit söz konusu değildir.1086 Üstelik tevbe ettiklerinde helak olan bahçelerinin yerine Allah’ın dünyada daha iyi bir bahçe 1080 Bakara, 2/29. En’âm, 2/99. 1082 En’âm, 2/141. 1083 Kehf, 18/32-33. 1084 Kehf,18/46. 1085 Âl-i İmrân, 3/14. 1086 Kalem, 68/17-32. 1081 199 vereceğini ummaktadırlar. Bu kimselerin tevbe edip iyi Müslüman oldukları ve Allah’ın kendilerine çok güzel üzüm bahçeleri verdiği rivâyet edilmektedir.1087 Allah’ın emri mucibince mallarını infak edenlere, kat be kat fazla ödeneciğini şu ayetiyle bildirmektedir: “Mallarını Allah yolunda harcayanların durumu, yedi başak bitiren ve her başakta yüz tane bulunan bir tohum gibidir. Allah, dilediğine kat kat verir. Allah, lütfu geniş olandır, hakkıyla bilendir.”1088 Elmalılı, âyetin ana hedefi olan mallarını Allah yolunda din uğrunda gönülden harcayanların ahirette kat kat mükâfatlandırılacaklarını vurguladıktan sonra bir tanenin yedi yüze kadar vermesi hakkında şu açıklamayı yapar: “Allah’ın hikmeti asgari olmak üzere buna müsaittir. Bunun böyle elde edilememesi, hikmete göre ekim yapılmamasındandır. Dolayısıyla insanlar fesadı ortadan kaldırıp ziraat ilmini de geliştirecek olurlarsa bu kadar ürün almakla müjdelenmişlerdir. O zaman yeryüzünün erzakı bize yetişmiyor diye kavga etmezler ve ümitsizliğe düşmezler.”1089 Kur’ân’da sıkça bahsi geçen hayvancılık da zengin olma yollarındandır. Yine Allah, insanlara üretkenliğin güzel bir şey olduğunu belletmek için Kur’an’da birer hayvan isimleri olan Bakara, Enam ve Nahl sûrelerinde hayvancılıktan bahsetmektedir. Nitekim Nahl sûresinde: “Hayvanları da yarattı. Onlarda sizin için bir ısınma ve birçok faydalar vardır. Hem de onlardan yersiniz. Onları akşamleyin getirirken, sabahleyin salıverirken de sizin için bir güzellik vardır. Onlar ağırlıklarınızı, sizin ancak zorlukla varabileceğiniz beldelere taşırlar. Şüphesiz Rabbiniz çok esirgeyicidir, çok merhametlidir. Hem binesiniz diye, hem de süs olarak atları, katırları ve merkepleri de yarattı. Bilemeyeceğiniz daha nice şeyleri de yaratır.”1090 Burada hayvanların gidiş dönüşleri, atlardan süs olarak ya da süslü bir binek olarak bahsedilmesi ve Sa’d sûresinde Hz. Süleyman’ın, “Gerçekten ben malı, Rabbimi anmamı sağladığından dolayı çok severim….”1091 İfade ederken, atların bacaklarını ve boyunlarını okşayarak sevmesi, Peygamberlerin bir sünneti olarak hayvancılığı teşvik etmektedir. 1087 Âlusî, XXI, 83. Bakara, 2/261. 1089 Elmalılı, II, 897-898. 1090 Nahl 16/5-8. 1091 Sâd 38/32-33. 1088 200 Allah’ın arıya vahyettiğini ve balın insanlar için şifa olduğunu şöyle beyan etmektedir: “Rabbin, bal arısına şöyle ilham etti: ‘Dağlardan, ağaçlardan ve insanların yaptıkları çardaklardan (kovanlardan) kendine evler edin. Sonra meyvelerin hepsinden ye de Rabbinin sana kolaylaştırdığı (yaylım) yollarına gir’. Onların karınlarından çeşitli renklerde bal çıkar. Onda insanlar için şifa vardır. Şüphesiz bunda düşünen bir (toplum) için bir ibret vardır.”1092 Ayrıca Kur’ân’da madenlerden bahsedilmesi1093 ve ‘kazandıklarınızdan harcayın’1094 etmektedir. ifadesi de üretimi teşvik Peygamberlerin çobalık yapmaları, inşaat ve imar işleriyle meşgul olmalarının Kur’an’da anlatılmasının, 1095 hikmetleri içerisinde, insanların da tıpkı Peygamberler gibi rızkının temininde üretime katkı sağlamaları teşviği yatmaktadır. Hz Süleyman’ın zengin kraliçe olan Belkıs’ı etkilemek için camdan saray yaptırmasını da buna ilave edebiliriz.1096 Çalışmamızın değişik yerlerinde anlatıldığı üzere, Peygamberlerin hepsi geçimini sağlamak için üretimle meşgul oldukları bilinen bir gerçektir. Daha önce geçtiği gibi Hz Musa çobanlık yapmıştır. Hz. Davud demirden savaş aletleri yapmıştır.1097 Hz Süleyman demirle birlikte bakırı kullanmıştır.1098 Hz Nuh'un gemi yaptığına göre marangoz olduğu gerçeğinden yola çıkarak 1099 diyebiliriz ki zikri geçen Peygamberlerin hepsi, üretime katkı sağlamışlardır. Bu bölümü sonlandırırken diyebiliriz ki, Kur’ân ve Sünnet incelendiğinde Müslüman toplumların diğer toplumlardan müstakil, fertlerinin(infâk, zekât, kêffâretler ve mal paylaşımı gibi) çeşitli haklarla, öncelikle Allah’a, daha sonra birbirlerine karşı ilahi sorumlulukla mükellef bir toplum olduğu görülür. İşte, toplumsal refahı gözeten iâhî irade, emekle sermayenin işbirliğine gitmelerini emretmekte ve bunu bir ibadet telakki etmiştir. Sermayenin toplumsal kalkınmada olumlu bir misyon yüklenmesi için, mümkün olduğunca dağıtılması ve yaygınlaştırılması gözetilmiştir. Böylece, bütün insanların günlük gereksinimlerini 1092 Nahl 68-69. Hadîd 57/25. 1094 Bakara 2/267. 1095 Sebe 34/13; Sa’d 38/37. 1096 Neml 27/44. 1097 Sebe 34/10-11 1098 Sebe 34/12. 1099 el-Mu’minûn 22/27. 1093 201 karşılayabilmeleri için, sermayenin muayyen ellerde birikimi önlendiği gibi, yaygın toplumsal kalkınma da gerçekleşmiş olur. Bu yüzden, Kur’ân’ın öngördüğü toplumsal yapıda bireysel mülkiyet, malların sadece zenginler arasında dolaşıp fakîrlere hiçbir yararı olmayan bir ayrıcalığa dönüşmemesi şartıyla, kabul edilen bir olgudur. Nitekim sermayenin zenginlerin tekelinde bir devlet politikası haline gelmesi, toplumda sınıfların oluşmasını ve sınıflar arası mücadelelerin meydana gelmesini kaçınılmaz kılar. Toplum ve sınıflar arası mücadelelerin neticesinde, günümüzde bu yapılanmadaki toplumlar, yerlerinden yurtlarından edilerek açlık ve sefaletle baş başa bırakılmışlardır. Kur’ân toplumunda, bütün ilişkiler, böyle uygulamalara meydan vermeyecek veya böyle bir imtiyazın sürüp gitmesine göz yummayacak bir şekilde düzenlenmiştir. Bu sebeple servet dağılımını, en muhtaç kesimden başlayarak yerleştiren Kur’ân, böylece katı ve aşılmaz toplumsal bir tabakalaşmayı önlemiş, toplumdaki aşırı fakîrliği yok ederek, mali açıdan birbirlerine yakın katmanlardan oluşan bir toplum gerçekleştirmeyi hedeflemiştir. 202 SONUÇ “Yoksulluğa karşı Kur’ân Ahlâkı” başlığı taşıyan bu çalışma, hem somut hem de soyut bağlamda, insanlar ve diğer canlılar için var olma ile yok olma arasında “gelgit”ler oluşturan, yaşamın en temel ihtiyacı olan nefesi azaltan yoksulluğun oluşumunu ve sebeplerini araştırmak gibi, zor ve net sonuçlara varılması güç bir görevle karşı karşıya kalmıştır. Çünkü kadîm tarihten beri yoksulluk, canlılarla varlığını hep sürdürmüş, ortamını bulduğunda onu tehdit eder hale gelmiştir. Bu yüzden, her düşünce ve inanç sistemi, fakîrlik problemiyle ilgilenmiş ve ona karşı bir yaklaşım sergilemişlerdir. Beşerî ilimler açısından da başta ekonomi, iktisat, sosyoloji gibi bilimler, alt-kategori olarak yoksulluk problemiyle ilgilenmişlerdir. Bu itibarla, çalışmanın giriş kısmında, ilahî dinlerde yoksulluk, özetle incelenmiş, yoksulluğun, toplum içinde var olan bir realite olduğu ve gerekli özenin gösterildiği tesbit edilmiştir. Bunun dışında, sebepleri ve toplumdaki etkileri araştırılan yoksulluğun, beşerî akım ve sistemler diye adlandırılan; küreselleşme, kapitalizm ve marksizmle çok yakın ilişkisi olduğu görülmüştür. Bu ilişkilerde öne çıkan bazı hususları şu şekilde özetleyebiliriz: 1. Çağımızda, “Küreselleşme” diye adlandırılan akımın etkisiyle “eko-sistem,” tüm canlıları tehdit eder bir hal almıştır. Fakîrle zengin arasındaki farkın giderek derinleştiği ve “yeni yoksulluk” diye adlandırılan durumun, eskiden var olan yoksulluğun aksine, insanların, dünyanın kimi bölgelerinde kitlesel ölümlere yol açtığı bir dünyada yaşamaktayız. Ayrıca bu dünyada, küreselleşme uygulamaları ile “insan” faktörü, makro-ekonominin ruhsuz rakamları ile faiz, kur, borsa gibi değerlerin beklentileriyle kaybolup gitmektedir. Yine çağımızda, küreselleşmenin etkisiyle korkunç bir ticari rekabetin oluştuğu ve bu rekabetin sonucunda, gelişmiş ülkelerin her zaman kârlı çıktıklarına şahit olmaktayız. Öte yandan yapılan araştırmada, bu olumsuz ortamın zeminini hazırlayan küreselleşme, başta ekonomi olmak üzere, her alanda, “dengeli ve orantılı güç ortamını” ortadan kaldırdığı için, onun etkisiyle fakîrlik; dünya geneline daha da derinleşerek yayılmıştır. 2. Gerek Kapitalizm ve gerekse marksizm sistemlerinin, “insan” ve “insan ve toplum” ilişkileri alanında tam donanımlı bir altyapıları olmadığından, büyük uğraşlarına rağmen bu sorunun üstesinden gelememişlerdir. Özellikle kapital zihniyet 203 bağlamında, dünya genelinde “neo-liberal” politikaların yaygın bir biçimde uygulamaya konulmasından bu yana beklentilerin aksine, uzunca bir süre geçmiş olmasına karşın, ortaya çıkan resim, dünyadaki eşitsizliklerin ve yoksulluğun birçok yerde giderek arttığını göstermektedir. Nitekim sanayileşmiş ülkelerle diğer ülkeler arasındaki farkın son yıllarda, gerek göreli ve gerekse mutlak anlamda giderek açıldığı görülmektedir. Marksist düşünce açısında ise, bu sistemin; insanın manevi boyutunu yok saydığından ve sermayeyi reddedip sadece emeğe değer verdiğinden, yoksulluğa çare üretmesinde zorlandığı bilinmektedir. Bu yüzden olacak ki, 90’lı yılların başında dağılmak zorunda kalan eski S. S. C. B. ülke halklarının bir anlamda çarpık ve acınası ekonomik durumuna, bütün dünya şahit olmuştur. Kur’ân ve İslam ekseninde, ele almaya çalıştığımız bu problemle ilgili vardığımız sonuçları şöyle açıklayabiliriz: Kur’ân’da, yoksullukla ilgili kavramlar ve vasıflar yönünden oldukça geniş bir semantik alan mevcuttur. Fakîrlik kavramı merkez olmak üzere, başka önemli kavramların da fakîrliğin anlam yörüngesine dâhil olduğu ve bu çerçeveyi tamamladığı görülmektedir. İnsanın ihtiyacı (maddî-manevî), Kur’ân’da farklı kavramlarla ifade edilmektedir. Bu kavramların sözlük anlamlarında önemli farklılıklar bulunmamakla birlikte onlar, terim anlamları itibariyle “ihtiyacını karşılayamayan insan” şeklinde, ortak bir paydada buluşabilmektedir. Bu ortak payda, söz konusu kavramların “fakîr/ fakîrlik” kavramını tasvir ettiklerini ve onun anlaşılmasını kolaylaştırdıklarını göstermektedir. Örneğin, bu kavramlardan “el-miskîn;” kendisi, ailesi ve çocukları için ihtiyaçlarını karşılayamayan (Tevbe, 9/60) kimse anlamına gelirken, “el-hâcetu”; bir şeyin eksikliğinden dolayı ona ihtiyaç duyan (Yûsuf, 12/68) kimseye göndermede bulunmaktadır. Yoksulluk alanının vasıflarını gösteren sıfatlarsa; beşerî münasebetleri tam kuşatmış durumdadır. Kur’ân’daki bu durum bize, insanın hem iyi hem de kötü yönden ele alındığını göstermektedir. Ayrıca bu sıfatları, yoksulluğun oluşumuna olumlu ve olumsuz katkı sağlayan durumlara atıfta bulunmak üzere, iki gruba ayırdığımızı da belirtelim. Şöyle ki; yoksulluğun oluşumunu engelleyen vasıflardan “İhsân”; Kur’ân’da, Zariyat suresinin 16. ayetinde geçerken, yine aynı surenin 19. ayetinde; “Mallarında muhtaç ve yoksullar için bir hak vardır” şeklinde bu vasfın özelliğini 204 açıklamaktadır. Buna mukabil, yoksulluğun oluşumuna katkı sağlayan durum ve sıfatlardan olan “katr” teriminin; İsrâ suresinin 100. ayetinde, “…Doğrusu insan çok cimridir.” anlamını taşıdığını görmekteyiz Bir başka tesbitimiz de şu olmuştur: Kur’ân’ın her insanı açlık ve yoksuluğun pençesinden kurtaracak, insanî bir hayat sağlayacak ortamın gerçekleşmesi için insana bir takım itikadî manevî sorumluluklar yüklemiştir. Bu noktada Kur’ân’ın insana bakışını incelediğimizde görüyoruz ki, Kur’ân’a göre insan, en geniş anlamıyla “tevhîd” inancının gereği olarak, önce Allah’a iman, daha sonra fert ve topluma karşı sorumlu tutulmuştur. Bir başka ifadeyle, insan; bütün bir “varlığa” karşı sorumlu olan tek canlı türüdür. Bu özelliği, ona hem üstünlük hem de sorumluluk hak ve ödevini birlikte verir. Dolayısıyla insanın evrende her türlü olumlu tasarrufta bulunması, bunun için çalışıp, emek harcaması ilâhî irade ile paralellik arzetmektedir. Bu niteliğe sahip olan emek ve çalışma, insanın değerini ortaya koyan yegâne ölçüler olarak kabul edilmekte ve bulunduğu ortamı bütün yönleriyle bayındır hale getirmesini insana bir ödev olarak yüklemektedir. Ayrıca Kur’ân, mülkiyet sorununa da aynı zihniyetle yaklaşmaktadır. Buna göre, her türlü tasarruf yetkisi anlamına gelen mülkiyet, mutlak manada ilahî güce aittir. Hiçbir fert veya sınıf, bu yetkiye sahip değildir. Ferdî ve içtimaî mülkiyet hakkı, ancak bu genel kaide ile kayıtlanmıştır. Fertlerin mal edinmesi(üretim) ve onu elden çıkarması (tüketim) yollarını da aynı prensip altında belirlemiş, böylece insanlar arasında, maddi açıdan uçurumların oluşmasını engellemiştir. Öte yandan Kur’ân’da, yoksullara ve ihtiyaç sahiplerine özel bir önem verildiği gözlenmiştir. Nitekim onlara, zorunlu veya karşılıksız Allah rızası için mal, para vb. yapılan yardımları, “infâk” kavramıyla ifâde etmiştir. Bu kavramın alt-kategorisine de, zekât, nafaka, ihsân, sadaka, hayır, karz-ı hasen ve ikrâm gibi, infâk ile anlam yakınlığı olan vasıfları yerleştirmiştir. Bu özelliklere sahip insanların, hem dünya hem de ahirette mükâfatlandıracağını sık sık vurgulamıştır. Örneğin, dünyada yaptıkları infâkın karşılığı; “Mallarını Allah yolunda harcayanların durumu, yedi başak bitiren ve her başakta yüz tane bulunan bir tohum gibidir. Allah, dilediğine kat kat verir. Allah, lütfu geniş olandır, hakkıyla bilendir.” (Bakara, 2/261) ayetiyle betimlenirken, hem dünyada hem de ahiretteki karşılığını ise, pekçok örnek içinden meselâ,“Mallarını Allah 205 yolunda harcayan, sonra da harcadıklarının peşinden (bunları) başa kakmayan ve gönül incitmeyenlerin, Rab’leri katında mükâfatları vardır. Onlar için korku yoktur. Onlar üzülmeyeceklerdir de.” (Bakara, 2/262) ayetiyle bildirmiştir. Böylece, infâk sayesinde insanların en köklü problemi olan fakîrliğin ortadan kaldırılması, ya da minumum düzeye indirgenmesi hedeflenmiştir. Öncelikle şunu vurgulamak gerekir ki, zengin-fakîr herkes rızkını kazanmak için çalışıp çabalamak zorundadır. Çalışıp kazanmak bir ibadettir. Ancak, sağlık, sakatlık, yaşlılık, felâket vb. sebeplerle çalışıp kazanma imkânı olmayanlar ve muhtaç düşenler de ihtiyaç içerisinde bırakılmamakta, infâk sistemi, bu tür insanların ihtiyaçlarını karşılamak için tüm katmanlarıyla devreye sokulmaktadır. Bunun yanı sıra Kur’ân, emek ve sermayenin üretimdeki olumlu ve zorunlu fonksiyonunu hukuk çerçevesinde belirlemiş, emek ve sermayenin ortaklığına dayanan teşebbüsleri teşvik ederek, bir işbirliği ve uyumu hedeflemiştir. Bunun için de, yeryüzünde köklü ve semavî bir medeniyetin ve sağlıklı bir toplumsal hayatın vücuda getirilmesinin yegâne yolunun, imana ve salih niyete bitişik her türlü amel, çalışma olduğunu çeşitli ifade tarzlarıyla dile getirmiş, değer üreten her türlü çabayı da böylece yüceltmiştir. Gerek çalışma ve gerekse tabii sermayeden hâsıl olan malın, bütün insanlara ulaşması amacıyla belli ellerde toplanmasını, birikimini; sosyolojik ve ahlâkî prensiplerle önleyerek, böylece sermayenin âdil bölüşümünü hedeflemiştir. Bu nedenle malın, gayr-i âdil dağılımının, dinî düşünceden sapmanın kaçınılmaz bir sonucu olduğunu ifade etmiştir. Keza Kur’ân, mü’minleri, yoksullara karşı sorumluluklarını yerine getirmeden kaçınmamaları için örneklerle uyararak (Kalem, 68/17-32), inançlarını pratize etmeye davet etmektedir. Bu gayelerden hareketle, sermayenin mümkün olduğunca daha geniş bir yelpazeye dağılımını talep eden ilahî iradenin maksadının, yoksullaşmayı doğuran bütün kapıları kapamak olduğu anlaşılmaktadır. Bu demektir ki, inanç ile yoksulluk tezahürü arasında aslî bir ilişki söz konusudur. Bir başka ifade ile Kur’ân; mü’minlerin manevi değerlerine aykırı, ekonomik ve iktisadî faaliyetleri yasaklamıştır. Ayrıca Kur’ân, yeryüzünde insan üstünlüğüne, hak ve ödev bilincine dayalı bir sosyal yapının inşasını da insana ilahî bir“emânet” olarak tevdi etmiştir. Bu sebeple 206 İslâm, kültürel, sosyal ve siyasal alanlarda, diğer topluluklara her zaman açık olmuştur. Gerçekten de Kur'an'dan ve Nebevî pratiklerden kaynaklanmış olan İslâm medeniyeti, farklı inançtan insanları, ırkları ve kültürel örfî kimlikleri kapsayan evrensel bir uygarlıktır. Çünkü İslam’ın, insan hak ve hürriyetlerini merkeze alan, iman ve ahlak ilkelerinde ifadesini bulan bir sözleşmeye dayalı, bütün insanların, huzurlu yaşayabilecekleri bir ortamı mümkün kılan, yoksulların ihtiyaçlarını karşılamaktan zenginleri sorumlu tutan toplumsal alt yapıya sahip dinamikleri mevcuttur. Nitekim “ötekiler” olarak algılanan Yahudi, Hıristiyan, hatta putperestlerle bile, barış içinde bir arada yaşamak için, çoğulcu bir dinî inanca sahip olan toplumun özgürlüğünü onaylayan davranış tarzını, başlangıçtan beri beyan etmiş ve aynı ilkeyi her zaman korumuştur. Keza bu mükemmel toplumsal bütünleşmenin eserlerini, araştırmanın içinde görmekteyiz Oysa günümüzde toplumlar; değişik ırk, din ve renk v b. gibi unsurlar nedeniyle kimi zaman birbirleriyle savaşmakta, birbirlerini öldürmektedirler. Bu çatışmalardan uzaklaşarak hayata tutunmak isteyenler, başka yerlere göç etmek zorunda kalmaktadırlar. Kuşkusuz bu durum, başka sıkıntılarla beraber yoksullaşmayı da beraberinde getirmektedir. Nitekim bu tabloya; çağımızda, dünyanın değişik coğrafyalarında hep birlikte şahit olmaktayız. Bunun, ülkelerin; değişik unsurlara sahip insanları bir arada tutabilecek, huzur ve güvenlerini sağlayacak yeterli derecede toplumsal altyapı ve bunu besleyecek manevi-kültürel dinamiklere sahip olmadıklarından kaynaklandığı düşüncesindeyiz. Bu çalışmayla, Kur’ân’ın; başta beşerî ve kevnî meseleler olmak üzere, yoksulluk problemine yönelik teşhisinde de, en isabetli ve en canlandırıcı bir kaynak olduğu ve insanın ufkunu sürekli aydınlatan çözümü teşkil ettiği anlaşılmıştır. Çünkü İslam’a göre insanlar; özde, her ne sebeple olursa olsun açlık ve yoksulluk çilesi çekmek üzere yaratılmamıştır. Eğer Kur’ân’a kulak verilirse, yoksulluğun olmadığı veya en aza indirgendiği bir dünya oluşturulabilir. İnsanlar, nazarî prensiplerden çok, yaşanmış olaylara inandıklarından, bu tesbitimizi teyid eden durumu, İslam tarihinde, yaşanmış birçok vakıada görmek mümkündür. 207 Kısaca, bu çalışmadan ulaştığımız neticeye göre, ''Yoksulluğa Karşı Kur'an Ahlakı'' nın kurucu ilke ve unsurları şunlardır: 1-Kur'an'da, yoksulluk kavramıyla anlam yakınlığı ve zıddı olan pekçok kavram mevcuttur. Ayrıca Kur'an, toplumda var olan yoksulların ve diğer ihtiyaçlıların onurlarını korumak için mülkiyeti paylaşmada da bir takım sorumlulukları koymuştur. Ferde, topluma ve devlete yüklemiş olduğu bu sorumlulukların titizlikle işlenmesi için infâk, zekât, sadaka vb. gibi birçok besleyici unsurlarla desteklemiştir. 2-Güümüzde, sömürgecilikten ve dünyevileşme duygusundan dolayı bireysel ve toplumsal krizlerin meydana gelmesi neticesinde, dünyanın her tarafında, yoksul ve muhtaç insanların sayısının gittikçe çoğalması, özellikle Afrika kıtasında, insanların açlık sebebiyle hergün ölmesi, Kur'an'ın önermiş olduğu infak'a ne derece ihtiyaç duyulduğunu göstermektedir. 3-Toplumları ve insanları çürüten, ahlaki açıdan yozlaştıran ve oksullaşmayı besleyen dünyevileşmedir. Bu kötü tutuma karşı İslam, sadece uyarıda bulunmakla kalmamış, bu kötü ahlak düşünce ve tutumundan korunmanın çare ve alternatiflerini de sunmuştur. İşte Kur'an ahlakının sunmuş olduğu infak erdemi, buna karşı önerilen en başarılı çarelerin merkezinde yer almaktadır. 4-Ontolojik varolma bakımından, sahip olunan ve tasarrufumuza havale edilen metâ'ın kalıcı üst değer kabul edilmeyip Allah rızası için kullanıldığında, bireyi;''gerçek bir varlığa'' döndüreceği ve yardımlaşma ile fakîrliğin ortadan kaldırma çabasının oluşması, ilahi hakikatin yönlendirmeye hedeflediği bir değişim projesinin tezahürüdür. 5-İnanç ve ahlaki değerlerle desteklenmiş, anlamlı yaşanabilir bir dünya Kur’an’ın hedefidir. O, bu hedefi gerçekleştirmek için insanlara açlık, fakîrlik ve sefalete karşı mücadele etmeyi, yeryüzünde adaletin egemen olduğu bütün insanların insani ihtiyaçlarını karşılayabildiği özgür ve sorumlu bir hayatı sürdürmeyi hedeflemektedir. 6-Mutlak manada fakîrlik ve zenginlik, tek başına bir değer ifade etmez. Dolayısiyla ne din adına dünyanın dışlanması, ne de dünya adına dinin dışlanması söz konusudur. Zira çalışma olmadan ne dünya, ne de ahiret nimetlerine kavuşulmayacağı gibi, bu dünyadaki ve ahiretteki mutluluğa da erişilemez. 208 7-Genel olarak fakîrliğe mutlak ve nisbi kavramlar olarak bakıldığında, mutlak fakîrlik yaklaşımı şudur: Ferdin, yaşamını sürdürebilmesi için gerekli minimum gelir düzeyine sahip olması gerekir. Bunun için minimum gıda gereksinimleri ve bunların en ucuz bir şekilde nasıl tedarik edileceği tasarlanmalıdır. Nisbi fakîrlik yaklaşımı ise, fakirliği, ferdin yaşadığı ortama göre tanımlanır. Bu durumda bir birey, yaşanması için yeterli gelirden daha fazlasına sahip olabilir. Eğer bu gelir, toplumun geri kalanınkinden daha düşükse, kişinin fakîr olduğu söylenebilir. Büyük bir iddia taşımayan bu araştırmada, yapmağa çalıştığımız şeyin, hayatın akışı içinde güncel ve hassas olan yoksullukla ilgili sorgulamaları, bütün sıcaklığıyla yakalamak olduğunu söyleyebiliriz. Bu sorun üzerinde araştırma yapanlar, elbetteki çok daha anlamlı ve sarsıcı çalışmalar yapacaklardır. Meselâ, Kur’ân’da infâkın, insan ya da toplum üzerindeki psikolojik etkisi, kısaca veren el, alan el bağlamında bir infâk psikolojisi, kanaatimizce ihtiyaç duyduğumuz başlıca konulardan biri olarak önerilebilir. 209 KAYNAKÇA Abduh, Muhammed, (v. 1323/1905), Tevhid Risalesi, (Çev.: Sabri Hizmetli), Fecr Yayınları, Ankara 1986. Abdulbâkî, Muhammed Fuâd, el-Mu’cemu’l Mufehres li elfâzi’l-Kur’âni’l-Kerîm, Çağrı Yayınları, İstanbul 1987. Abdurrezzâk b. Hemmâm, (v. 211/826), Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîz, I-II, (thk. Abdu’lMûti Emin Kalacî), Daru’l-Marife, Beyrut 1991. el-Aclûnî, İsmail b. Muhammed, (v. 1162/1749), el-Keşfu’l-Hefâ, ve Muzîli’l-İlbâs Amme İştehere mine’l-Ehâdîs alâ Elsineti’n-Nâs, Beyrut 1985. Adalı, Sinan, Sömürgecilikten Küreselleşmeye “Kapitalizm Öldürür”, Pencere Yayınları, İstanbul 2001. Adda, Jacgues, Ekonominin Küreselleşmesi, (Çev.: Sevgi İneci), İletişim Yayınları, İstanbul 2002. Ağırman, Cemal, ‘Bitmeyen Esaret; Yoksulluk’ Köprü Dergisi, Sayı: 88, İstanbul 2004. 31-37. Ahmed İbn Hanbel, (v. 241/855), Musned, I-VI, Çağrı Yayınları, İstanbul 1992. Akkad, Abbas Mahmud, el-Felsefetu’l-Kur’âniyye, Beyrut ty. Akseki, Ahmed Hamdi, Ahlâk İlmi ve İslam Ahlâkı, (Sad. Ali Arslan Aydın), Nur Yayınları, İstanbul ty. Aktan, Hamza, İslamda Emek Sermaye Münasebeti Adlı Tebliği, Ensar Neşriyat, İstanbul 1986. İslâm’da Madenlerin Hukukî Statüsü, Atatürk Üniversitesi Yayınları, Erzurum 1986. Aktel, Mehmet, “Küreselleşme Sürecinde Yoksulluğun Değişen Yüzü”, IV Uluslararası Sivil Toplum Kuruluşları Kongresi, Küresel Yoksulluk Bildiriler Kitabı, 19-21 Ekim, Çanakkale 2007. 140-172. el-Âlusî, Şihabuddîn es-Seyyid Mahmut el-Alûsî el-Bağdâdî (ö. 1270/1853), Rûhu'lMeânî, fi Tefsîri'l Kur’âni'l-Azîm ve’s-Sebi’l- Mesânî, I-XV, Dâru’l-Fikr, Beyrut ty. Amîn, Samir, Eşitsiz Gelişme-Çevre Kapitalizmi Toplumsal Kuruluşları Üzerine Deneme, (Çev.: Ahmet Kotil), Arba Yayınları, İstanbul 1991. 210 Armaoğlu, Fahir, 20. Yüzyıl Siyasi Tarihî, TİBY Yayınları, No. 252, Tarih Dizisi, 17, Ankara 1994. Arslan, Ali, İnfak Ayetlerinin Nüzûl Sırasına Göre Tertip Denemesi, (A.Ü. İlahiyat Fakültesi Mezuniyet Tezi), Erzurum 1979. Asım Efendî, (v.1235/1819), el-Okyanusu’l-Basît fî Tercemet-i Kâmûsi’l-Muhît, I-IV, İstanbul h.1305. Aron, Raymond, Sınıf Mücadelesi, (Çev.: Erol Güngör), M.E. Basımevi, İstanbul 1973. Aslan, Abdülgaffar, Kur’an Ekseninde Fakirlik Problemi, Fakülte Kitabevi, Isparta 2003. Atalay, Orhan, Kur’ân-ı Kerîm’de İnsan Meta İlişkisi ve Çalışmanın Önemi, (Yayınlanmamış Yüksek Lİsans Tezi), AÜSBE, Erzurum 1993. Atasoy, Fahri, Küreselleşme ve Milliyetçilik, Ötüken Yayınları, İstanbul 2005. Ateş, Süleyman, Kur’ân Ansiklopedisi, Yeni Ufuklar Neşriyat, İstanbul ty. Atay, Hüseyin, “Kur’ân’da Bilgi Teorisi”, AÜİFD, Sayı: 24, Ankara 1970. Austruy, Jacgues, Kapitalizm Marksizm ve İslam, (Çev.: Agâh Oktay Güner), İlgi Yayınları, İstanbul 2010. Aydın, Ömer, Kur’ân-ı Kerîm’de İman Ahlâk İlişkisi, İşaret Yayınları, İstanbul 2007. el-Aydınî, Hamza b. Turgut, el-Hevâdî fî şerhi’l-Mesâlik, (nşr. Ali Bulut), Etüt Yayınları, Samsun 2009, Aynî, Ebû Muhammed, Umdetu’l- Karî Şerhi Buhârî, Beyrut ty. Aynî, Mehmet Ali, Türk Ahlâkçıları, İstanbul 1993. el-Bâcî, Ebû’l- Velîd Süleyman b. Halef, (v.474/1081), el-Muntekâ (şerh-i Muvattâ), Daru’l-Kutubi’l-Arabiyye, Beyrut 1983. el-Bağdâdî, Abdulkahir b.Tahir b.Muhammed et-Temime, el- Fark Beyne’l-Fırak, Beyrut1994. Başkaya, Fikret, Küreselleşmenin Karanlık Bilançosu, Özgür Üniversite Kitaplığı, Ankara 2000. Bardakoğlu, Ali, , DİA, ''Hak'', Mad. İstanbul 1997. Bayar, Fırat, “Küreselleşme Kavramı ve Küreselleşme Sürecinde Türkiye”, Uluslararası Ekonomik Sorunlar Dergisi, T.C. Dışişleri Bakanlığı Yayınları, XXV(2008), 25-39. 211 Bayraklı, Bayraktar, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’ân Tefsîri, I-XIV, Bayraklı Yayınları, İstanbul 2005. Bâzergân, Mehdi, Kur’ân'ın Nüzul Süreci, (Çev. Yasin Demirkıran), Muhammed Feyzullah, Ankara 1998. Beaud, Michel, Kapitalizmin Tarihi, (Çev.: Fikret Başkaya), Dost Kitabevi, İstanbul 2003. Baechler, Jean, Kapitalizmin Kökenleri, (Çev.: Mehmet Ali Kılıçbay), Ankara 1986. Begoviç, Alia İzzet, Doğu ve Batı Arasında İslam, (Çev.: Salih Şaban), Nehir Yayınları, İstanbul 1999. Beğavî , el-Hüseyn b. Mesûd (510/1117), Meâlimü’t-Tenzîl (tah. Muhammed Abdullah en-Nemr), I-VIII, Dâru Tayyibeti’n- Ne şr, 1997. el-Behiy, Muhammed, Kur’ân ve Toplum, (Çev: M. Beşir Eryarsoy), Bir Yayınları, İstanbul 1986. el-Behûtî, Mansur b. İdris el- Hanbelî, (v. 279/892), Keşfu’l-Kınâ an Metni’l-İknâ, Alemu’l-Kutup, Beyrut 1983. Belâzûrî, Ahmed b. Yahya,(v. 279/892), Futûhu’l-Buldân, (Tah.: A. E. et-Tabba’), elMeârîf, Beyrut 1987. Beşer, Faruk, İslam’ da Zenginlik Fakîrlik Kavramları, İstanbul 1991. İslamda Sosyal Güvenlik, TDİB. Yayınları, Ankara 1989. el-Beydâvî, Nasruddîn Ebî Saîd Abdullah b. Ömer, (ö. 685/1286), Envaru’t Tenzîl ve Esraru’t-Te’vîl, (Mecmûâtün mine’t-tefâsîr içinde), I-VI, Dâru’l Kütübi’lİlmiyye, Beyrut ty. Beyhâkî, Ebu Bekir Ahmed b. el-Hüseyin (ö. 458/1066), el-Câmi’ li-Şuâbi’l-İmân, IXIV, (thk. Abdülali Abdülhamid Hamid), Mektebetü’r-Rüşd, Riyad, 2003. Beyer, Peter, Relıgion and Globalization, London Sage 1994. Biçer, Ramazan, Küreselleşen Çağda İslam, Gelenek Yayıncılık, İstanbul 2010. Biermann, Werner, Kapitalizmin Suç Tarihi, (Çev.: Bülent Özçelik), Phoeneix Yayınevi, İstanbul 2007. Bilmen, Ömer Nasuhi, Hukûk-i İslâmiye ve Istılâhât-ı Fıkhiyye Kâmusu, Bilmen Yayınevi, İstanbul 1985. Boff, Leonardo, Meta Dini ve Piyasa, (Çev.: Lütfullah Göktaş), İstanbul 1997. 212 Bolelli, Nusrettin, Belâğât, (Arap Edebiyatı Bilgi ve Teorileri), MÜİF Vakfı Yayınları, İstanbul 1993. Bozkurt, Gülnihal, Gayr-i Muslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukukî Durumu(18391914), TTKB, Ankara 1989. Bozkurt, Veysel, Küreselleşmenin Toplumsal Sonuçları, Alfa Yayınları, İstanbul 2000. Braudel, Fernanad, Uygarlıkların Grameri, (Çev.: Mehmet Ali Kılıçbay), İstanbul 1996. el-Buhârî, Muhammed b. İsmail, (ö.256/869), el-Câmiu’s-Sahîh, I-VIII, Çağrı Yayınları, İstanbul 1992. Bulaç, Ali, “İslam Toplum Düzenine Doğru Bir Adım”, Medine Vesikası, (Açık Oturum), Yeni Zemin, Mayıs 1993. Postmodern Kaosta, Kıble Arayışı, İnkılap Yayınevi, 2013. “Toplumsal Projem Bugünkü Devlete ve Demokrasiye Değil Kitlelere Yöneliktir” (Söyleşi), İmza Dergisi, 1994. 12-27. Bulut, Nihat, “Sosyal Devletin Düşünsel Temelleri ve Çağdaş Sosyal Devlet Anlayışı”, Turhan Tufan Yüce’ye Armağan, DEÜY, İzmir 2001. Burns, Emile, Marksizm Nedir, Yordam Kitap, İstanbul 2009. Bursevî, İsmail Hakkı, Rûhu’l-Beyân, I-X, Beyrut1985. Büyük Celal, Gazali’ye Göre İnsanı Helake Götüren Sebepler, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2006. el-Bûtî, Said Ramazan, Menhecû’l- Hadâreti’l-İnsâniyye fi’l-Kur’ân, Şam, 1987. Câbirî, Muhammed Abid, İslam’da Siyasal Akıl, (Çev.: Vecdi Akyüz), İstanbul 1997. Carver, Terrell, “Karl Marks: Kapitalist Toplumun Mezar Kazıcısı”, Siyasal Düşüncenin Temelleri, (Der.: Brain Redhead), (Çev: Hüseyin Emre Bağçe), (ed. Hikmet Özdemir), Alfa Yayınları, İstanbul 2001. el-Cassâs, Ebubekir Ahmed b. Ali er-Râzî, (v.370/980), Ahkâmu’l-Kur’ân, I-V, (Tah.: M. Sadık Kamhavî), Dâru’t-Turâsi’l-Arabiyye, Beyrut 1980. Cebeci, Lütfullah, “Yoksulluk, Yeni Dünya Düzeni ve İslam”, Köprü Dergisi, Sayı: 88, İstanbul 2004. 7-10. el-Cevherî, İsmail b. Hammâd, es-Sıhâh Tâcu’l-Luğati ve Sıhâhi’l-Arabiyye, I-VI, (Thk. Ahmed Abdulgafûr Attâr), Daru’l-İlm, Beyrut 1990. 213 Chossudovsky, Michel, Yoksulluğun Küreselleşmesi, (Çev.: Neşenur Domaniç), Çivi Yazıları, İstanbul 1999, s. 20. Cohew, Daniel, Dünyanın Zenginliği, Ulusların Fakîrliği, İletişim Yayınları, İstanbul 2000. Coşkun, İbrahim, İslam Düşüncesinde İnkâr Problemi, Konya ty. Cömertler, Nemciye, “Kadın Penceresinden Yoksulluk”, 4. Aile Şurası “Aile Ankara 2004 ve Yoksulluk” Bildirileri, (Editör: Rahime Beder Şen), Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu Başkanlığı Yayınları, Ankara 2000. el-Curcânî, Seyyid Şerif (v. 816/1413), Kitâbü’t-Ta’rîfât, Beyrut ty. Çağrıcı, Mustafa, DİA, XXII, TDV Yayınları, İstanbul 2001. Çeken, Hüseyin, Ökten, Şevket ve Ateşoğlu, Levent, “Eşitsizliği Derinleştiren Bir Süreç Olarak Küreselleşme ve Yoksulluk.” Cumhuriyet Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 2(2), 2008. Çetiner, Bedrettin, Fâtihâ’dan Nâs’a Esbâb-ı Nüzûl, Çağrı Yayınları, İstanbul 2002. Çizakça, Murat, Akyol, Mustafa, Ahlâkî Kapitalizm, Ufuk Kitapları, İstanbul 2012. Dârimî, Abdullah b. Abdurrahmân, (v. 255/868), es-Sunen, I-II, Medine1966. Demirer, Göksel, Neo-Liberal Saldırı Kriz ve İnsanlık, Ütopya Yayınevi, İstanbul 1999. Demirci, Muhsin, Kur’ân’ın Temel Konuları, İfav Yayınları, İstanbul 2008. Dere, Mehmet, ''Kanaat En Büyük Hazinedir'' Altınoluk Dergisi, Sayı: 304, İstanbul 2011, 65-66. Derveze, M. İzzet, (v. 1984), et-Tefsîru’l Hadîs, I-VII, Nüzul Sırasına Göre Kur’ân Tefsîri, (Çev.: Heyet), Ekin Yayınları, İstanbul 1997. ed-Deylemî, Şireveyh bin Şehrdar bin Şireveyh (v. 509/1115), el- Firdevs li Me’sûri’lHitâb, Beyrut 1986. Dihlevî, Şah Veliyullah, İslâm Düşünce Rehberi, (Çev. Mehmet Erdoğan), Yeni Şafak, İstanbul 2003. Doğan, Mehmet, Büyük Türkçe Sözlük, İz Yayınları, İstanbul 1996. Draz, M. Abdullah, Kur’ân Ahlâkı, (Çev.: Emrullah Yüksel-Ünver Günay), İz Yayınları, İstanbul 1993. Dumanlı, Recep, Yoksulluk ve Türkiyedeki Boyutları, DPT Yayınları, Ankara 1996. Ebû Dâvûd, Süleyman b. Eş’as es-Sicistânî (275/888), es-Sünen, Medine 1968. 214 Ebû Hayyân, Muhammed b. Yusuf el-Endelûsi, (v. 754/1353), el-Bahru’l-Muhît, I-XI, Beyrut 1992. Ebu’s-Suûd, Muhammed b. Muhammed el-İmâdî (v. 951/1544), İrşadü’l-akli’s-Selim ilâ Mezâyâ’l-Kur’ân’il-Kerim, I-IX, Beyrut ty. Ebû Yûsuf, Ya’kûb b. İbrahîm, Kitabu’l -Harac, Kahire h. 1386. Ebû Ubeyd, Kasım b. Sellâm, (v. 224/838), Kitabu’l-Emvâl, Kahire 1975. Ebû Zehrâ, Muhammed, (v. 1974), Zehratu’t-Tefâsîr, I-X, Dâru’l-Fikri’l-Arabî, Kahire ty. İslam Hukuku Metodolojisi, (Çev.: Abdülkadir Yener), Ankara Üniversitesi Basımevi, 1973. Elmalılı, M. Hamdi Yazır, (v. 1942), Hak Dini Kur’ân Dili, I-IX, Eser Neşriyat, İstanbul 1971. Engels, Friedrich ve Marx, Karl, Komünist Parti Manifestosu, (Çev.: Hacı Ali Küçükakın), Tablet Kitabevi, 2010. Erbay, Celal, İslam Hukukunda Evlilik ve Hısımlık Nafakası, Rağbet Yayınları, İstanbul 1998. Erdoğan, Nemci, Yoksulluk Halleri, Demokrasi Kitaplığı Yayınları, İstanbul 2002. Eren, Fikret, “Mülkiyet Kavramı”, Dr. A. Recai Seçkin’e Armağan, AÜHF Yayınları, Ankara 1974. Ersoy, Abdullah, Kapitalizmin Finansal Krizi, İmaj Yayıncılık, İstanbul 2011. Esed, Muhammed, Kur’ân Mesajı, I-III, (Çev.: Cahit Koytak, Ahmet Ertürk), İşaret Yayınları, İstanbul 1999. Eskicioğlu, Osman, İslam Hukuku Açısından Serbest Piyasa Ekonomisi, İzmir 1995. Eröz, Mehmet, İktisat Sosyolojisine Giriş, İstanbul Üniversitesi Yayınları, İstanbul 1972. Marksizm Leninizm ve Tenkidi, İrfan Yayıncılık, İstanbul 1974. el-Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed, (v. 370 /980), Tehzîbü’l-Luğa, I-XV, thk. Abdu’s-Selâm Muhammed Harûn, Kahire 1964. Fayda, Mustafa, Hz. Ömer Zamanında Gayr-i Müslimler, MÜİFY, İstanbul 1989. Fazlurrahman, Ana Konularıyla Kur’ân, (Çev.: Alpaslan Açıkgenç), Fecr Yayınları, Yayınları, Ankara 1987. Felicien, Challaye, Mülkiyetin Tarihi, (Çev.: Turgut Aytuğ), İstanbul 1944. 215 el-Ferahidî, Ebû Abdirrahman Halil b. Ahmed, Kitabu’l-Ayn, Beyrut ty. el-Ferrâ, Ebû Zekeriya Yahya b. Ziyâd, (v. 207/822), Meâni’l-Kur’ân, I-III, Âlemu’lKutub, Beyrut 1980. Fersahoğlu, Yaşar, “Yetişkinlerin Din Eğitim ve Öğretiminde Yardım Etme Bilinci”, MÜİFD, Sayı: 20, İstanbul 2001. el-Fîruzâbâdî, Mecduddîn Muhammed b.Yakûb,(v. 817/1414), Kamusu’l Muhit, I-VI, er-Risale Matbaası, Beyrut 2005. Fromm, Erich, Sahip Olmak Ya da Olmak, (Çev.: Aydın Arıtan), Arıtan Yayınevi, İstanbul 1991. Fülberth, Georg, Kapitalizm’in Kısa Tarihi, (Çev.: Sadık Usta), Yordam Kitap, İstanbul 2010. Garaudy, Roger, XX. Yüzyıl Biyografisi, (Çev. A. Z. Ünal), Fecr Yayınları, Ankara 1989. Garih, Üzeyir, Globalleşme Sürecinde Türkiye, Hayat Yayınları, İstanbul 2000. Glajer, Darly, 20. Yüzyılda Marksizm, (Çev.: Sungur Savran), Versus Kitap, İstanbul 2011. el-Gazâlî, Ebû Hamid Muhammed b. Muhammed, (v. 505/1111), İhya-u Ulumi'd-Dîn, (Çev. Ahmed Serdaroğlu), Huzur Yayınevi, İstanbul ty. Kitabu’l Buhl (Cimrilik ve Mal Tutkusundan Korunmak), (Çev.: Harun Öğmüş), Polen Yayınları, İstanbul 2005. Kimya-yı Saâdet, (Çev.: Ömer Dönmez), Hisar Yayınları, İstanbul 2003. Giddens, A., Elimizden Kaçıp Giden Dünya, (Çev.: O. Akınhay), Alfa Yayınevi, İstanbul 2000. Ghaı, Draham, Yapısal Uyum Küresel Bütünleşme, Sosyal Demokrasi, (Çev.: İdil Eser), YKY., İstanbul 1995. Gökal, İsmail, Global Değişim, Stratejik Ticaret Politikası ve Türkiye İçin Bir Ticaret Senaryosu, A. Giddens, The Consequences of Modernity, Polity, Cambridge 1990, http://www.foreigntrade.gov.tr/ead/dtdergı/nis97/4.htm’den Gölcük, Şerafeddin, “Cehmiyye”, DİA, İstanbul 1993. Göze, Ayferi, Siyasal Düşünceler ve Yönetimler, (Siyasal Düşünceler), Beta Yayınları, İstanbul 2007. Güllüce, “İnsan Allah’ın Halifesi midir?”, AÜİFD, Sayı: 15, 2001, 150-179. 216 Gün, Servet, Yoksulluktan Sefalete Bir Göç Hikâyesi, Özgür Üniversite Yayınevi, İstanbul 2010. Günay, Nasuh, Yahudi, Hırıstiyan ve İslam Dinlerinde Bereket, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), UÜSBE, 1996. Güvenç, Nazım, Küreselleşme ve Türkiye, BDS yayınları, İstanbul 1998. el-Hadârî, Muhammed, İtmamu’l-Vefa Fi Sîreti’l-Hulefâ, Daru İbn Kesîr, Beyrut1989. el-Hâkîm, Ebû Abdillah Muhammed b. Abdillah, (ö. 405/1014), en-Nîsabûrî, Sahihu’lMüstedrek ala’s-Sahiheyn, I-IV, Beyrut ty. Halil B. Ahmed, Kitabu’l- Ayn, Mektebetu’l-Hilâl, Beyrut ty. Hammad, Nezih, İktisadî Fıkıh Terimleri, (Çev.: Recep Ulusoy), İstanbul 1996. Hamidullah, Muhammed, İslam Peygamberi, I-II, (Çev.: Salih Tuğ), İrfan Yayınları, İstanbul 1987. Modem İktisat ve İslâm. (Çev.: Y. Z. Kavakcı), İstanbul 1969. el-Hanî, M. Abdullah Abad, el-Âdâb, (Çev.: A. Hüsrevoğlu), İstanbul 1985. Harrıson, Paul, Üçüncü Dünyanın Batılılaşması, (Çev.: Cevdet Cerit), Pınar Yayınları, İstanbul 1990. Harvey, David, Sermaye Muamması, (Çev.: Türkan Budak), Sel Yayıncılık, 2012. Hasan, Alî İbrahîm, Tarihu’l-İslâm, Mektebetu’l-Nahdeti’l-Mısriyye, Kahire 1961, s. 530. el-Hâşimî, Ahmed, Cevâhiru’l-Belâga fi’l-Meânî ve’l- Beyân ve’l-Bedî, Kahraman Yayınları, İstanbul 1984. Hâşimî, M. Ali, Kur’ân ve Sünnette Müslüman Şahsiyeti, (Çev.: Resul Tosun), Risale Yayınları, İstanbul 1995. el-Hâzîn, Alauddîn Ali b. Muhammed b. Ibrahîm, (v. 725/1325), Lubabu’t-Te’vîl fî Meâni’t Tenzîl, I-VI, Çağrı Yayınları, İstanbul 1984. Heyet, İbadet ve Müessese Olarak Zekât, (Haz. Ali Özek, Hayreddin Karaman, M. Akif Aydın, Mehmed Erkal), İslâmî İlimler Araştırma Vakfı Yayınları, İstanbul 1984. Heyet, İslâm’da İnanç İbadet ve Günlük Yaşayış Ansiklopedisi, MÜİF Yayınları, İstanbul 1997. Heyet, İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1988. 217 Heyet, Kur’ân Yolu Türkçe Meal ve Tefsir, I-V, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 2003. Heysemî, Nureddîn, Mecmeu’z-Zevâid, Dâru’l-Kutubi’l-Arabî, Beyrut 1967, Hirst P., ve Thompson, G., Küreselleşme Sorgulanıyor, (Çev.: Çağla Erdem ve Elif Yücel), Dost Yayınevi, Ankara 2000. Hodgson, M. G. S., İslam’ın Serüveni, İz Yayınları, İstanbul 1993. el-Isfehânî, Rağıb Ebi’l Kasım Muhammed b. Hüseyin, (v. 502/1108), el-Müfredât fî Garîbi’l-Kur’ân, Daru’l-Ma’rife, Beyrut ty. Işık, Emin, “Kureyş Suresi Üzerine Bir Tefsîr Denemesi”, MÜİFD, Sayı: 3, İstanbul 1985. İbn Âbidîn, Muhammed Emîn (v.1252/1836), Reddu’l-Muhtâr, Matbaatü’l-Bâbî elHalebî, Mısır ty. İbn Arabî, Muhammed b. Abdillah, Ahkâmu’l-Kur’ân, (thk. Abdurrezzak el-Mehdî, Daru’l-Kitabi’l-Arabî, Beyrut ty. İbn Asâkîr, Ebu’l-Kasım, Sikatuddin Ali b.Hasan b. Hibetillah, Tarihu Dımeşk, Daru’lFikr, Beyrut 1996. İbn Aşûr, Muhammed Tahir, (v. 1973), Tefsîru’t-Tahrîr ve’t-Tenvîr, I-XXX, Dar-u Sahnûn, Tunus, 1997. İbn Atıyye, EBÛ Muhammed Abdi İshâk b. Gâlip,(v. 1151), el-Muharraru’l-Vecîz fi Tefsîri'l Kitâbi’l Azîz, I-XVI, thk. el-Meclisu’l-İlmî, Mekke, 1975. Ibnu’l-Cevzî, (v. h. 597) Abdurrahman b. Ali b. Muhammed, Zadu’l-Mesîr fi İlmi’tTefsîr, I-IX, el-Mektebetu’l-İslamî, Beyrut 1987. İbnu’l-Esîr, Ebû’l-Hasan, İzzuddîn, Ali b. Muhammed b.Abdulkerîm el-Cezerî (v. 630/1232), el-Kamil fi’t –Tarih, I-XII, Daru’l- Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut h.1409. İbn Fâris, Ebû’l-Huseyn Ahmed, (v. 395), Mu’cemu Mekayisu Luğa, Beyrut ty. İbn Hacer, Ahmed b. Ali el-Askalânî, (v. 852/1448), Fethu’l-Bârî bi Şerhi Sahîhi’lBuhârî, I-XIII, Beyrut 1988. İbn Hazm, Ebu Muhammed Ali b. Ahmed, (v.456/1063), el-Muhallâ, I-XI, Mektebetu’l-Cumhuriyyeti’l-Arabiyye, Mısır 1968. İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân, (v. 354/965), es-Siretu’n-Nebeviyye ve Ahbâru’l-Hulefâ, Muessesetu’l-Kutubi’s-Sekâfiyye, Beyrut 1987. 218 İbn Hişâm, Ebû Muhammed Abdu’l-Melik, (v. 213-218/833-838), es-Siretu'nNebeviyye, I-IV, (Thk. Mustafa es-Sekkâ-İbrahim el-Ebyârî), Kahire 1955. İbnu’l-Humâm, Muhammed b. Abdi’l-Vahid, (v. 681/1283), Şerhu Fethu’l-Kadîr, Beyrut ty. İbn Kesîr, İmâduddîn Ebû'l-Fida İsmail, (v. 774/1373), el-Bidaye ve’n-Nihâye, I-XIV, (Thk. Ahmed Ebu Mülhim ve arkadaşları), Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut ty. Tefsîru’l-Kur’ân’i'l- Azîm, I-XV, Kahire ty. İbn Kudâme, Abdullah b. Ahmed, (v. 622/1225), el-Muğnî, Mısır 1947. İbn Melek, Mevlâ Abdullatîf, (v. 885/1480), Şerhu’l-Menâr fî’I-Usûl, S. Bilici Kitabevi, İstanbul h. 1385/1965. İbn Manzur, Ebi’l-Fadl Cemaluddin Muhammed b. Mukrim, (v. 711/1311), Lisanu'lArab, I-XV, Dâr-u Sâdr, Beyrut ty. İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezid el-Kazvînî, (v. 273/886), es-Sunen, I-II, Kahire 1952. İbn Miskeveyh, Ebû Alî Ahmed b. Muhammed b. Ya’kûb, Ahlakı Olgunlaştırma, (Çev.: A. Şener, C. Tunç, İ. Kayaoğlu), Ankara 1983. İbn Teymiyye, Takiyyu’d-Dîn Ebû’l-Abbâs Ahmed b. Abdulhalîm, (v. 728/1328) el- Hisbetu fi-l-İslamî, Mekke, ty. Mecmûu’l Fetâvâ, (Haz.: Abdurrahman b. Muhammed b. Kasım el-Âsımî), Suûdî Arabistan, h. 1398/1978. es-Siyâsetu’s-Ser’iyye, Mısır, 1969. İkbâl, Muhammed, Cavidnâme, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1989. İslâm’da Dinî Düşüncenin Yeniden İhyâsı, (Çev.: N. Ahmet Asrar), Birleşik Yayınları, İstanbul ty. İldeş, Nihal, “Hatalarımızla Yoksullaştırdığımız Çocuklarımız”, 4. Aile Şurası Aile ve Yoksulluk Bildirileri, (Editör: Rahime Beder Şen), Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu Başkanlığı Yayınları, Ankara 2004. İzutsu, Toshihiko, Kur’ân’da Dinî ve Ahlâkî Kavramlar, (Çev. Selahattin Ayaz), Pınar Yayınları, İstanbul 1991. James, King Version, A New Concordance to the Holy Bible, New York 1960. Joseph, E., Küreselleşeme: Büyük Hayal Kırıklığı, (Çev.: A.Taşçıoğlı ve D.Vural), Plan b Yayınları, İstanbul 2002. 219 Kallek, Cengiz, DİA, TDV Yayınları, İstanbul 2001. Karagöz, İsmail, Dini Kavramlar Sözlüğü, DİB Yayınları, İstanbul 2009. Karaman, Hayrettin, Mukayeseli İslam Hukuku, Nesil Yayınları, İstanbul 1987. Karadavî, Yusuf, Muşkiletu’l-Fakr: Fakîrlik Problemi, (Çev.: İbrahim Sarmış), Kayıhan Yayınları, İstanbul 1984. el-Kâsânî, Alauddîn Ebûbekr b. Mes’ûd el-Hanefî, Bedâi’us- Senâi, Dâru’l-Kutupi’lArabiyye, Kahire 1910. Kasapoğlu, Abdurrahman, “Doğal Dînî Kabiliyet”, Tabula Rasa Felsefe Teoloji, Sayı: 10, Ocak-Nisan 2004. el-Kâsimî, M. Cemaleddin, Mehasinu’t-Te’vil, I- XVI, Mısır 1987. Kaya, Yaşar, Sosyal ve Kültürel Değişme, Turan Yayıncılık, İstanbul 2005 Kayan, Ramazan, Vahyin Gölgesinde Kimlik İnşası, Çıra Yayınları, İstanbul 2007. Kautsky, Karl, Proletarya Diktatörlüğü, (Çev.: Mehmet Karaoğlu), Yazılama Yayınevi, İstanbul 2008. Kazıcı, Ziya, İslâm Müesseseleri Tarihi, Kayıhan Yayınevi, İstanbul 1991. Keskin, Hasan, Kur’ân’da Ümmet Kavramı, Rağbet Yayınları, İstanbul 2003. Kılıç, Sadık, Benliğin İnşası, İnsan Yayınları, İstanbul 2000. Fıtratın Dirilişi, Nehir Yayınları, İstanbul 1991. Kur’ân’ı Anlama Sorunu, İhtar Yayıncılık, İstanbul 1999. Kur’ân’da Günah Kavramı, Hibaş Yayınevi, Konya, ty. Küllerden Diriliş (Kur’ân, İnsan, Bilim ve Evrene Dair), Fecr Yayınları, Ankara 2009. Mitoloji Kitab-ı Mukaddes ve Kur’ân-ı Kerîm, Nil Yayınları, İzmir, 1993. Ruhsal Yozlaşma Toplumsal Çürüme, Akçağ Yayınevi, Ankara 1987. Yabancılaşma, Rahmet Yayıncılık, İstanbul ty. Knapp, Viktor, “Sosyalist Ülkelerde Mülkiyet”, (Çev.: Selim Kaneti), Mukayeseli Hukuk Araştırmaları Dergisi, Prof. Dr. Hüseyin Nail Kubalı’ya Armağan, İstanbul Üniversitesi Mukayeseli Hukuk Araştırmaları Enstitüsü Yayınları, Sayı: XI, 1974. Koca, Ferhat, İslâm Hukukunda İbâdet Kavramı, Çorum 2000. Koray, Meryem ve Alev, Hülya, Yoksulluk ve Yoksulluk Konusunda Bütünlükçü Bir İnsan Hakları Yaklaşımının Gerekliliği, Yoksulluk, Şiddet ve İnsan Hakları, 220 (Editör: Yasemin Özdek), TODAİ İnsan Hakları Araştırma ve Derleme Merkezi, Ankara 2002. Köylü, Mustafa, Küresel Ahlâk Egitimi, Değerler Egitimi Merkezi Yayınları, İstanbul 2006. Kubalı, Nail, Anayasa Hukuku Dersleri (Genel Esaslar ve Siyasi Rejimler), İÜHF Yayınları, İstanbul 1971. el-Kûfî, Ebû Bekr Abdullah İbn Ebî Şeybe,(v. 235/849), el-Musannef fî’l-Ehâdîs ve’lÂsâr, (Thk. Kemal Yusuf el-Hût), Riyad, h., 1409. el-Kurtûbî, Muhammed b.Ahmed el-Ensarî, (v. 671/1272), el Cami-u li Ahkâmi’l Kur’ân, XX, Beyrut 2000. Kurtulmuş, Numan, Sanayi Ötesi Dönüşüm, İz Yayıncılık, İstanbul 1996. Kutlu, Mustafa, Yoksulluk Kitabı, Dergah Yayınları, İstanbul 2004. Kutup, Seyyid, Fi Zilâl’il Kur’ân, I-VI, Daru’l-Şuruk, Kahire 1985. Kur’ân’da Edebî Tasvir, (Çev.: Kâmil M. Çetiner), İstanbul 1997. Küçük, Ahmet, Kuran’da Toplumsal Sınanma, Beyan Yayınları, İstanbul 2007. Küng, Hans, Josef, Karl, Evrensel Bir Ahlâka Doğru Beyanname, (Çev.: Nevzat Y. Aşıkoğlu, Cemal Tosun, Recai Doğan), Gün Yayınları, Ankara 1995. Lande, David, Kapitalizmin Doğuşu, (Çev.: Süleyman E. Gündüz), İstanbul 1998. Lefebvre, Henry, Sosyalist Dünya Görüşü; Marksizm, (Çev.: Doğan Görsev), Yordam Kitap, İstanbul 2010. Lipson, Leslie, Uygarlığın Ahlaki Bulanımları, (Çev.: Jale Çam Yeşiltaş), İstanbul 2000. Lordon, Frederich, Kapitalizm, Arzu ve Kölelik, Metris Yayınları, İstanbul 2013. Löwy, Michael, Marksizm ve Din, (Çev.: İrfan Cüce), Belge Yayınları, İstanbul 1996. Mahçupyan, Etyen, “Küreselleşme”, İktisat Dergisi, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mezunları Cemiyeti Yayını, Sayı: 362, İstanbul 1996. 31-37. Mannan, M. A., İslam Ekonomisi, (Çev.: Bahri Zengin, Tevfik Ömeroğlu), İstanbul 2008. Marx, Karl, Kapital, I-II, (Çev.: M. Selik), Ankara 1979. Praface To A the Critigue of Political Ekonomy Seketed Works, London 1970. Ekonomi Politiğin Eleştirisine Katkı, (Çev.: Sevim Belli), Sol Yayınları, 1976. el-Maverdî, Ebû’l Hasan, Edebu’d-Dünya ve’d-Dîn, Beyrut 1398/1978. 221 Mâturîdî, Ebû Mansur Muhammed b. Mahmud, (v. 333/944), Tevilâtu Ehli’s-Sunne, IV, (thk. Fatıma Yusuf el-Haymî), Beyrut 2004. Meder, Mehmet ve Şahin, Hande, Neo-Liberal Politikaların İşçi Sınıfına Yansıması, Ege Yayınevi, İstanbul 2008. Mengüşoğlu, Takiyyuddin, İnsan Felsefesi, Remzi Kitabevi, İstanbul 1988. el-Merâğî, Ahmed Mustafa, (v. 1949), Tefsîru'l-Meraği, Mısır 1966. Mevdûdî, Seyyid Ebû’l A’la, (v. 1979), Tefhîmu’l Kur’ân, I-VII, İnsan Yayınları, İstanbul 1987. ______ Kur’ân’ın Dört Temel Terimi, (Çev.: Mahmut Osmanoğlu), Özgün Yayınları, İstanbul 1992. İslam Düşüncesi Tarihi, İnsan Yayınları, İstanbul 1990. el-Meydânî, Abdurrahman Hasan Habenneke, el-Belâgatu’l-Arabiyye Ususuhâ ve Ulûmuhâ ve Funûnuhâ, Dâru’l-Kalem, Dimeşk 1996. Mill, J. S., Hürriyet, (Çev.: Mehmet Osman Dostel), İstanbul 1997. Molla Hüsrev, Mir’at-ul Usûl, Amire Matbaası, İstanbul 1890. Mukâtil b. Süleymân, (v. 150/767), Tefsîru Mukâtil b. Süleyman, I-V, (thk. Abdullah Mahmut Şehâte), Kahire 1994. Muslihiddîn, Muhammed, İslam ve Sosyoloji, (Çev.: Sami Şener), İstanbul 1987. el-Müslim, b. Haccâc el-Kuşeyrî, (v. 261/874), el-Câmiu’s-Sahîh, I-III, Kahire 1955. en-Nesâî, Ebû Abdurrahman Ahmed, b. Şuayb (v. 303/915), es-Sünen, I-VII. Çağrı Yayınları,1992. en-Nesefî, Ebu’l-Berekât, Abdullah b. Ahmed, (v. 701/1312), Tefsîru’n-Nesefî (elMedârik), I-VI, Beyrut ty. en-Nevevî, Muhyiddîn, (v. 676/1277), el-Mecmû’ fi’l-Fıkh, Daru’l-Fikr, Beyrut ty. Nişancı, Ayhan, Kur’ân-ı Kerîm’de Fıtrat-Mîsak Münasebeti, (Yayımlanmamış Yüksek Lİsans Tezi), AÜSBE, Erzurum 1997. Heysemî, Nureddîn, Mecmeu’z-Zevâid, Dâru’l-Kutubi’l-Arabî, Beyrut 1967 Nursi, Said, Ramazan İktisat Şükür Risaleleri, Rnk Neşriyat, İstanbul 2012. Ocak, Metin, Kur’ân’da İhsân ve Muhsin Kavramı, İnkılâp Yayınları, İstanbul 1991. Olgun, Tahir, Müslümanlıkta İbadet Tarihi, Akçay Yayınları, Ankara 1998. Ögke, Ahmet, Kur’ân’da Nefs Kavramı, İnsan Yayınları, İstanbul 1997. Öz, Ahmet, Kur’ân’ın Önerdiği Vasat Ümmet, Çıra Yayınları, İstanbul 2011. 222 Özel, İsmet, 1980 Sonrası Yapılanmanın Emek Üzerindeki Siyasî. İktisadî ve Sosval Etkileri İçin Verilen Bildiri, Hak-iş Yayınları, İstanbul 2000. Özcan, Ruhi, İslam Hukukunda Hısımlık Nafakası, Çağlayan Yayınları, İzmir 1996. Pınarcıoğlu, Oğuz Işık, Nöbetleşe Yoksulluk, (Sultanbeyli Örneği), İletişim Yayınları, İstanbul 2001. Prendergast, Renee ve Stewart Frances, Piyasa Güçleri ve Küresel Kalkınma, (Çev.: İ. Keser), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul1995. er-Râzî, Ebû Abdillah Fahruddîn Muhammed b. Ömer er-Râzî, (v. 606/I209), Mefâtihu’l-Ğayb, et-Tefsîru’l- Kebîr, I-XXXII, Daru’l-Fikr, Beyrut 1995. er-Râzî, Muhammed b. Ebi Bekr b. Abdülkadir (v. 666/1267), Muhtaru’s-Sıhah, Dâru’l- Marife, Beyrut 1426/2005. Rıza, Muhammed Reşid, (v. 1935), Tefsîru’l-Menâr, I-XII, Dâru’l-Meârif, Beyrut ty. Robertson, R., Küreselleşme Toplum Kuramı ve Küresel Kültür, (Çev.: Ü. H. Yolsal), Bilim ve Sanat Yayınevi. Ankara 1999. Robson, James, “İbn İshak’ın İsnad Kullanışı”, (Çev.: Talat Koçyiğit), AÜİFD, 1962. Rodinson, Maksime, İslam ve Kapitalizm, (Çev.: Orhan Suda), Hürriyet Yayınları, İstanbul 1978. Rostow, Walt Whitman, İktisadi Gelişmenin Merhaleleri, (Çev.: T.O.B.), lstanbul 1966. es-Sabûnî, Muhammed Ali, Saffetu’t-Tefâsîr, Dersaadet, İstanbul 1986. es-Sa’dî, Abdurrahman b. Nasır, (v. 1376/1956), Teysîru’l-Kerîmi’r-Rahmân fî-Tefsîr-i Kelâmi’l-Mennân, I-IV, Daru İbni’l-Cevzî, Cidde 2001. es-Sadr, M. Bakır, İslam Ekonomi Doktrini, (Çev.: M. Keskin, S. Ergün), Şelale Yayınları, İstanbul ty. Sağlam, Bahaeddin, Kur’ân’ın Evrenselliği, Tebliğ Yayınları, İstanbul 1997. Sander, Oral, Siyasi Tarih İlkçağlardan 1918’e, İmge Kitabevi Yayınları, İstanbul 1985. Saraç, M. A. Yekta, Klâsik Edebiyat Bilgisi, Belâgât Bilimevi, İstanbul 2001. Saraçoğlu, Ekrem, Başlangıçtan Günümüze Dinler Tarihi, Isparta 2000. Sarikçioğlu, Ekrem, Din Fenomenolojisi, Isparta 2002. Sayar, Kemal, Her Şeyin Bir Anlamı Var, Timaş Yayınları, İstanbul 1999. Sayar, Ahmet Güner, Bir İktisatçının Entellektüel Portresi: Sabri F. Ülgener, İstanbul 1998. 223 Serahsî, Ebu Bekr Muhammed b. Ahmed, el-Mebsûd, Beyrut 1978. Schumacher, Küçük Güzeldir, (Çev.: D. Deniztekin), Düşün Yayınları, İstanbul 1985. Sibaî, Mustafa, İslam Sosyalizmi, (Çev.: A. Niyazoğlu), Hareket Yayınları, İstanbul 1974. Soros, George, Küreselleşme Üzerine, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul. 2003. Swedberg, Richard, “The Doctrine of Economic Neutrality of the IMF and the World Bank”, Journal of Peace Research, Vol. 23, No.4, December, 1986. Sorman, Guy, Kapital, Devamı ve Amaçları, (Çev.: Burak Zeybek), Alfa Yayınları, İstanbul 1998. es-Suyûtî, Ebû’l-Fadl Celâluddîn Abdurrahman b. Ebî Bekr, (v. 911/1505) Esbâbu’nNüzûl, Beyrut ty. _______ el-Camiü’s-Sağîr fî Ehâdîsi’l-Beşîri’n-Nezîr, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut1990. el-İtkân fi Ulûmi'l-Kur’ân, I-II, (thk. Mustafa Dip el-Buga), Dâr-u İbn Kesîr, Beyrut 1987. Stanley, Charles, How to Listen to God, London 1992. Steger B. Manfred, Küreselleşmeler, (Çev.: Abdullah Ersoy), Dost Kitabevi, Ankara 2006. eş-Şafii, Muhammed b. İdrîs (v. 204/819), el- Ümm, Beyrut ty. Şanver, Mehmet, Kuranda Tebliğ ve Eğitim Psikolojisi, İstanbul 2004. eş-Şatıbî, İbrahim b. Musa, (v. 790/1388), el-Muvâfakât, I-II, Mısır, ty. Şedîd, Muhammed, Menhecu’l Kıssati Fi’l Kur’ân, Cidde 1984. Şelebî, Ahmet, es-Siyasetü ve'l-İktisadü fi't-Tefkiri'l-İslamî, Mektebetü'n- Nahdatü'lMısrıyye, Kahire 1964. Şenses, Fikret, Küreselleşmenin Öteki Yüzü, İletişim Yayınları, İstanbul 2009. Şeriatî, Ali, İnsan, (Çev.: Şamil Öcal), Fecr Yayınevi, Ankara 1990. Kapitalizm, (Çev.: Yakup Arslan), Dünya Yayınları, İstanbul 2004. Marksizm ve Diğer Batı Düşünceleri, (Çev.: Fatih Selim), Bir Yayınları, İstanbul 1985. eş-Şevkânî, Kâdî Muhammed bin Alî, (v. 1250/1834), Fethu’l- Kadîr, I-V, Kahire ty. Neylu’l- Evtar, fi Şerhi Munteka-l- Ehbâr, Kahire 1952. 224 Şimşek, M. Sait, Kur’ân’ın Ana Konuları, Beyan Yayınları, İstanbul 1999. Tabatabâî, M. Hüseyin, el-Mizân fî Tefsîri’l-Kur’ân, I-XXII, Tahran, 1973. et-Taberî, Ebû Cafer Muhammed b. Cerîr, (v. 310/923), Câmiu'l-Beyân an Te'vîli âyi'lKur'ân, I-XII, Dâru’l-Meârîf, Mısır, ty. et-Tabersî, Ali el-Fadl b. Hasen,(v. 548/1153), Mecmâu’l-beyân fi-Tefsîri’l-Kur’ân, IX, Müessesetü’l-A’lemî, Beyrut 1995. et-Taftâzânî, Saduddîn, (v. 793/1390), Muhtasâru’l-Meânî, Eser Kitabevi, İstanbul 1960. Talegânî, Mahmut, İslam ve Mülkiyet, (Çev.: A. Saidoğlu), Bayrak Yayınları, İstanbul 1989. Tekiner, Aziz, Kur’an’da İnfak, MÜSBE, (Yaynlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 2006. et-Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. Îsa, (v. 279/892), es-Sünen, I-V, Çağrı Yay., İstanbul 1992. Toksöz, Gülay, Gelişmiş Ülkelerde İşsizlik Üzerine Güncel Tartışmalar, İmaj Yayıncılık, Ankara 1999. Tomlinson, John, Küreselleşme ve Kültür, (Çev.: Arzu Eker), Ayrıntı Yayınları, İstanbul Tritton, A. S., The Caliphs And Their Non-Muslim Subjects, London 1930. Tuğ, Salih, İslam Vergi Hukukunun Ortaya Çıkışı, M. Ü. Yayınları, İstanbul 1984. Tümer, Günay- Küçük Abdurrahman, Dinler Tarihi, Ankara 1988. Türcan, Galip, Kur’ân’da Ahiret İnancı, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), SDÜSBE, 2002. Ülgener, Sabri F., Tarihte Darlık Buhranları ve Muvazenesizlik Meselesi, İsmail Akgün Matbaası, İstanbul 1951. Zihniyet, Aydınlar ve İzm’ler, Meyeş Yayınları, Ankara 1983. Zihniyet ve Din, İslam, Tasavvuf ve Çözülme Devri, İktisat Ahlakı, Der Yayınları, İstanbul 1981. Ünal, Ali, Kur’ân’da Temel Kavramlar, İstanbul 1986. Vâhidî, Ebû’l-Hasan Ali b. Ahmed en-Nisâbûrî, (v. 468/1075), Esbâbu’n-Nüzûl, Beyrut ty. 225 Varenne, Jean, “Budizm” Din Fenomenolojisi İçinde, (Çev.: Mehmet Aydın), Konya 1995. Vatandaş, Celalettin, Hz. Muhammed’in Hayatı ve İslam Daveti, Pınar Yayınları, İstanbul 2007. Weber, Max, Protestanlık Ahlâkı ve Kapitalizmin Ruhu, (Çev.: Zeynep Asurobak), İstanbul ts. Went, Robert, Küreselleşme Neo-liberal İddialar, Radikal Cevaplar, (Çev.: Emrah Dinç), Yazın Yayıncılık, İstanbul 2001. Yahya B. Sellâm, et-Tesârif min Meştebeheti Esmauhu ve Tesarrafeti Meânihu, (Thk. Hind Şelebî), Tunus 1979. Yeldan, Erinç, Küreselleşme Sürecinde Türkiye Ekonomisi, İletişim Yayınları, İstanbul 2001. Yeniçeri, Celal, İslâm İktisadının Esasları, Şamil Yayınevi, İstanbul 1980. Yıldırım, Suat, “Kur’ân-ı Kerim'de Kıssalar”, Yeni Ümit Dergisi, 25. Sayı, Temmuz, Ağustos, Eylül, 1994. Yıldızoğlu, Ergin, Globalleşme ve Kriz, Alan Yayıncılık, İstanbul 1996. Yılmaz, Aytekin, Romantizmden Gerçeğe Küreselleşme, Minima Yayıncılık, Ankara 2007. Yusufoğlu, Mehmet, “Yoksulluk ve Dayanışma”, Yoksulluk Sempozyumu, Deniz Feneri Yayınları, Ankara 2000. Yüksel, Murat, “Marksizm ve Hukuk Anlayışı”, Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi, Hukuk Araştırmaları Dergisi, XIII, Sayı: 3-4, İstanbul 2007, 45-61. Yüksel, Nihat, Küreselleşme ve Toplu Pazarlıktaki Değişim, Türkiye İşveren Sendikaları Konfederasyonu Yayınları, Ankara 1997. Zabunoğlu, Yahya Kazım, Kamu Hukukuna Giriş (Devlet-Tanım-KaynakUnsurlar), AÜHF Yayınları, Ankara 1973. ez-Zebîdî, Seyyid Muhammed Murtaza Hüseyin, (v. 1205/1790), Tâcu’l-Arûs min Cevâhiri’l-Kâmûs, Dar-u Sâdır, Beyrut 1386/1966. ez-Zemahşerî, Mahmud b. Ömer, (v. 538/1144), Esâsu'l-Belâğâ, Daru Sadr, Beyrut 1992. 226 el-Keşşâf an Hakâikı't-Tenzîl ve Uyûni'l-Ekâvîl fi Vucûhi't-Te'vîl, I-VI, thk. Adil Ahmed Abdülmevcud- Ali Muhammed Muavvad, Mektebetu’l-Ubaykan, Riyad, 1998. Zengin, Ali, İslâm Bilim ve Felsefe, Akabe Yayınları, 1990. ez-Zerkeşî, Bedruddîn Muhammed b. Abdillâh, (v. 794/1392), el-Burhân fi Ulûmi’l Kur’ân, Thk. Ebû’l-Fadl ed- Dimyâtî, Kahire 2006. Zeydân, Abdu’l-Kerîm, es-Sunnetu’l-İlâhiyye: İlahi Kanunların Hikmetleri, Çev. Nizamettin Saldan, İstanbul 1997. ez-Zuhaylî, Vehbe, Usuli’l-Fıkhi’l-İslâmî, Dâru’l- Fikr, Dımeşk, 1989. et-Tefsîru’l-Munîr fî’l-Akîde ve’t-Teşri’ ve’l-Menhec, Dâru’l-Fikri’l-Muâsıra, Beyrut h.1991. ez-Zurkânî, Muhammed Abdu’l-Azîm, Menâhilu’l-İrfân Fi Ulûmi’l-Kur’ân, I-II, Beyrut 1988. 227 ÖZGEÇMİŞ Kişisel Bilgiler Adı Soyadı Halit BOZ Doğum Yeri ve Tarihi Selim- 06.07.1968 Eğitim Durumu Lisans Öğrenimi Ezher Üni. İlahiyat Fak. Y. Lisans Öğrenimi Ata. Üni. Sos.Bil.Ens. Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı Hadis Bilimi Bildiği Yabancı Diller Arapça-İngilizce Bilimsel Faliyetleri İş Deneyimi Stajlar Projeler Çalıştığı Kurumlar Milli Eğitim Müdürlüğü- Erzurum İletişim E-Posta Adresi hal6868@mynet.com Tarih 17.03.2014
