SANAT ONTOLOJİSİ

SANAT ONTOLOJİSİ
Prof. Dr. İSMAİL TUNALI
•••• •
i f İN K IL A P
© 2002 İNKILÂP KİTABEVÎ
Yayın Sanayi ve Ticaret A.Ş.
Bu kitabın her türlü yayın hakları
Fikir ve Sanat Eserleri Yasası gereğince
înkılâp Kitabevi Yayın Sanayi ve Ticaret A.Ş.’ye attir.
Dizgi:
Gülizar Çilliyüz
Kapak
Gökhan Atay
Baskı:
ANKA BASIM
Matbaacılar Sitesi, No: 38
Bağcılar-İstanbul
ISBN
975 - 10 - 1876-5
02-34-Y-0051-0216
02 03 04 05 9 8 7 6 5 4 3 2 1
:İİ: İNKILÂP
Ankara Caddesi, Nu.: 95
Sirkeci 34410 İSTANBUL
Tlf.: (0212) 514 06 10 - 11
Belgeç: (0212) 514 06 12
Web sayfası: http://www.inkilap.com
e-posta: posta@inkilap.com
YENİ BASKI İÇİN ÖNSÖZ
“Sanat Ontolojisi’nin ilk baskısından kırk yıl sonra, bugün yeni ve beşinci
baskısı yapılıyor. Kırk yıl boyunca bir kitabın yeni baskılarla canlılığını korumuş
olması, yazarı için bir kıvanç olgusudur sanırım. Bu gün böyle bir kıvancı
yaşamaktayım.
Bu kez, “Sanat Ontolojisi”, içindeki sanatsal çözümlere dayanak olmak
üzere, resimli olarak sunuluyor. Bununla, onun daha bir zenginlik kazanacağını
söyleyebilirim.
Kitabın böyle sunumunu sağlayan Yayınevi yönetimine ve kitabın basım işini
titizlikle yürüten Sema Diker’e içtenlikle teşekkür ederim.
İsm ail TUNAU
15 Nisan 2002
C addebostan
ijjj, uS
ı'nntrtK- ıt/Luauglo :>nuvı^ -icf r;ip; nnsfiy ,ıa£rulc
D as Sein İst d a s naechste. Doch
d ie N aehe bleibt dem M enscben a m lueiteslen.
M. Heidegger, Über den “Humanismus”.
ÖNSÖZ
S anat ontolojisi, ça ğ d a ş sa n a t felsefelerin den bindir, belki d e en önemlisidir.
S anat ontolojisi, s a n a t eseri dediğim iz var-olan ’ı som ut bir varlık o la r a k ele alıp
çözü m lem ek ister. N asıl m addî, organ ik ve ru h î var-olan ’l a r varsa, aynı şekilde,
bir şiir, b ir resim, b ir heykel, b ir y a p ı ve bir m üzik p a rça sı g ib i sa n a t eseri d ed i­
ğ im iz v a r-o la n ’la r d a vardır. Nasıl m addî, ruhî, organik, v.s. v a r-o lan ’ları onto­
loji d ediğ im iz b irfelsefe araştınyorsa, san at eseri dediğim iz var-olan ’ların d a ay­
nı şekilde som ut b irer var-olan o la ra k araştırılm ası, çözüm lenm esi gerekir. İşte,
sa n a t eserini var-olan b ir şey o la ra k inceleyecek felsefe y in e bir ontoloji olacak,
a m a artık b ir sa n a t ontolojisi o la cak . S anat ontolojisi, şu halde, sa n a t eseri d ed i­
ğ im iz v a r-o la n ’la n var-oluşlan y ön ü n d en inceleyen bir felsefedir. S anat eseri,
var-olan bir şeydir, a m a h erh an g i çeşitten b ir var-olan değildir. B u bakım dan ,
onun k en d in e özgü b ir varlığının olm ası gibi, onu inceleyecek felsefen in d e g e ­
nel ontoloji dışın da ö zel b ir ontoloji olm ası gerekir. İşte, san at ontolojisi, b ir var­
olan olarak, a m a ken d in e özgü bir var-olan o la ra k san at eserlerini som ut b ir şe­
kilde ele alır. Am a, sa n a t eseri dediğim iz bu ken din e özgü var-olan, varlık bağı
ile ö b ü r v a r-o la n ’larla belli b ir ilgi için de bulunur. Bunun için, san at ontolojisi
d e g en el ontoloji ile belli bir bağlılık ve ilgi için d e y e r alır. Bu ilgi ve bağ, z o ru n ­
lu bir ilgi ve bağdır. B un un tabii bir sonucu d a şu du r ki, b iz san at eserlerini so­
m ut o la ra k çözüm lerken, bunu ontolojik ilkelere göre y a p a r ız . Bu b ak ım d a n s a ­
nat ontolojisi, g en el ontoloji ile birlikte çalışır ve iş görür. O halde, sa n a t eserinin
som ut varlığı n edir? sorusu ile genellikle var-olan nedir? sorusu arasın d a tabii
b ir ilgi olacaktır.
B iz d e b u ra d a böyle bir ilgiyi g ö z ö n ü n de bulunduruyor ve bu n a u y arak d a
çalışm am ızı iki kısım için d e ortaya koyuyouz. 1 .Kısım: Genellikle ontoloji; 2.Kı­
sım: S an at ontolojisi. Birinci Kısım da, m odern ontolojinin kurucusu olan Nicolai H artm ann ’m ontolojisini ele alıyor, 2. Kısım da, bu gen el ontolojiden b ir özel
6
SANAT ONTOLOJİSİ
ontolojinin, y a n i b ir sa n a t ontolojisinin nasıl doğduğunu gösterip son ra doğru­
d a n doğruya sa n a t eserlerine eğiliyoruz. Bunu yaparken , ontolojik görüşle ç a lı­
şan başlıca estetikçilere başvuruyor, belli p roblem lerde on ları katşılaştm yor ve
son ra ken d i düşün celerim izi geliştirm eye çalışıyoruz. Bu a çıd a n bakılırsa, su n ­
du ğu m u z çalışm a, b ir eleştiri özelliğinde görünür.
S an at ontolojisi, sa n a t eserlerini som ut var-olan ’la r o la ra k k a v ra r dedik. Sa­
nat a la n ın a baktığım ızda, sa n a t eseri dediğim iz var-olan ’ı y a b ir şiir, y a bir re­
sim, y a b ir heykel, y a b ir yapı, y a d a b ir m üzik parçası, v.b. o la ra k g örü rü z. Sa­
n at eserinin varlığını som ut o la ra k in celem ek dem ek, b ir şiiri, b ir resimi, b ir y a ­
pıyı, bir m ü zik p a rça sın ı ontolojik y ön d en araştırm ak, çözü m lem ek demektir.
B u n a göre, sa n a t ontolojisi de, aslın da b ir edebiyat ontolojisi, bir resim ontoloji­
si, b ir y ap ı eseri ontolojisi ve bir m üzik ontolojisi olacaktır. B iz de, bu çalışm ad a
tabii o la ra k ayn ı şeyi yaptık. Ve bütün bu san at a la n la rın d a n bazı örn ekler a la ­
rak, on ları ontolojik y ö n d en a çık la m a y a çalıştık. Sonra, som ut b irer var-olan
o la ra k bu tek tek san at eserlerinin incelenmesi, bizi bir d eğ er teorisine götürdü.
Çünkü, estetik d eğ er de, san at eserlerinin varlığına ontik o la ra k y apışık b ir sfer’dir. B un un için, araştırm am ızın son bölü m ü n de bir d eğ er teorisi geliştiriyor ve
bu d eğ er teorisini d e N icolai H artm ann ’a d a y a n a ra k tem ellendirm eye çalışıyo­
ruz.
Sunduğum uz bu çalışm a, y a ln ız b ir teori, b ir sa n a t teorisi olmayıp, aynı z a ­
m a n d a o b ir m etodolojiyi d e b eraberin d e getiriyor. Çünkü, sa n a t ontolojisi, aynı
z a m a n d a sa n a t eserlerini b ir kav ram a ve b ir çözü m lem e m etodudur. B u ontolo­
j ik m etodun özelliği, on u n sa n a t eserlerini ontik b ir bütün o la ra k ele alm asıdır.
Eğer bu çalışm am ız, böyle b ir m etodun san at eserlerine uygulanm ası y ön ü n d en
belli bir ışık ve dürtü verebilirse, bu bizim için büyük bir m utluluk olacaktır.
4 Kasım 1965
Suadiye
İsm ail TUNAU
GENELLİKLE ONTOLOJİ
ÜÇÜNCÜ BASKI İÇİN ÖNSÖZ
“S anat Ontolojisi ni 1963-64 yıllarında yazmıştım. Yayınlandığında kendi ala­
nında genel dünya literatüründe ilk üç beş kitap arasında yer aldığını ve konu­
suna yaklaşım biçimiyle onun günümüzde de özgünlüğünü koruduğunu rahat­
lıkla söyleyebilirim.
“S an at O ntolojisi’, sanat yapıtlarına getirdiği yeni, ontolojik bakış tarzı ile ül­
kemizde olabildiğince etkili olmuştur diyebilirim. Öyle ki, bu kitaba dayanarak
lisans, doktora ve doçentlik tezleri yapılmış, yine ona dayanarak yeni sanat an­
layışları ortaya konmuştur. Bugün bu etkinin somut ürünlerini görmek, kitabın
yazarı olarak bana elbette büyük mutluluk vermektedir. Yazıldığından yirmi yıl
sonra, bugün bu tür duygular içindeyim.
“S an at O ntolojisi' nin akademik yaşamımda da önemli bir yeri vardır. O da­
ha sonraki tüm düşünsel-bilimsel çalışmalarıma yön vermiş ve onların temel on­
tolojik düşünüş biçimini belirlemiştir. Bundan ötürü onu, akademik çalışmaları­
mın “b a ş-y a p ıtf olarak nitelendiriyorum.
Bu yeni baskı için kitapta herhangi bir değişiklik yapmadım, diline de do­
kunmadım. Çünkü her yeni baskıda dili değiştirmek, ilerde sonu gelmeyen bir
çaba, bir Sisyphos çabası gibi geliyor bana. “S anat O ntolojisi’ bu güne kadar var­
lığını hangi ifade ve biçim içinde sürdürmüşse, bundan sonra da böyle sürdür­
sün istiyorum.
12 Ocak 1984
Suadiye
İsm ail TUNAU
ö a / ö w p i LaeAa to K ip d r
9v mıgii - r_: 7 feljfiîHBi;; qi.-’bi şad
ı
„ı
n u ğ c r . i l i .(fj.i^ ı.
. > v s$ . j j
>l!i .vboirrüJjr-jJi! c /n o bnag fibrin
< n o >lyim ! . :cl rm tşj.iiJg y «ta.- i
jb s ü f n D n ü g
/iBifi.'iRYsb sdjüb! ud i
■f»ini>Ü9 ud n ü g ı/8 . î u ^ ı ü i ı n o i j f^ y s iıo n t i * . rRİ
Ir< irm ıv n ü b n ığ ıb lısrY
T iıy 'jb n
o b oh
nrii.>
m.
A
u .i u g v u b l ü t u d r ıü g u d
^ıLaiîyğab lid tgrisi h a d RifjKl'oi n işi al- j;.' i ı . j y u fl
rA rü D
ıı.'b it t e
>ivod ki
,ı ıno<
irtrv >, riiiJ- .m '
.t 'ç jt t n i b ııt e
THbKirımM
fid ,
a t; m Z ud
r/
a b s l i i*.-t:^ri
sb rtrç i r n p ir
inğ;
İÇİNDEKİLER
BİRİNCİ KISIM
Genellikle Ontoloji
I.
Eski Ontoloji
II. Modern Ontoloji
III. Var-olan
A) Geleneksel ve reflexion’a dayanan var-olan kavrayışı
B) Ontolojinin var-olan’ı kavrayışı
C) Varlık tabakaları
D) Kategoriler
E) Tinsel varlık
İKİNCİ KISIM
Sanat Ontolojisi
I.
II.
Sanat ontolojisinin Kuruluşu
Estetik Obje Analizi
A) Objektivation
B) Varlık-tarzı bakımından sanat eseri ya da estetik obje
C) Varlık tarzlannın verilişi
D) Sanat eserinin varlık tabakaları
1. Edebiyat eserinde varlık tabakalan
2. Resimde varlık tabakaları
3. Plâstik’de varlık tabakaları
4. Yapı eserinde varlık tabakalan
5. Müzik eserinde varlık tabakaları
III. Sanat Eserinin Ontik Yapısı ve Estetik Değer
Güzelliğin Ontolojik Olarak Belirlenmesi
1. Estetik değerin realite’ye-katılma olarak belirlenmesi
2. Estetik değerin mutlak bir değer olarak kavranması
3. Estetik değerin bir görünüş değeri olarak temellendirilmesi
Dip notlar
Bibliyografya
Adlar Dizini
ÎŞOİ' ,j ■
-V
i. •
A nül< îrv ûBciKyEb s'nö&afisı e>v tefcibffâtet (A
te ifo lo ln C t s a s ?
isi unA ‘.'ic O jinateH
lOilBvıiibjdO A
;bmrm>l’-d isıel-JİıhfiV (0
,11
nEk^KcİEî j İi Iîb v a b a n a s ı lEyidsbH ..I
•>40>
ız u tm c ıV E 'A
süinO ninh^H Jsna8
jİeieİo ısg >b -rid itefîı .n nhağob JİiJaBij! .S
.III
BÎRİNCÎ KISIM
Genellikle Ontoloji
I. Eski Ontoloji
Çağdaş felsefe görüşleri arasında en temelli ve en önemlilerinden biri, hiç
şüphesiz, ontolojidir. Yirminci yüzyılda Nicolai Hartmann’ın kurduğu ve geliştir­
diği bu yeni felsefe anlayışı, var-olan’ı ve varlığın bütününü kendine konu ola­
rak alır. Var-olan ve varlık nedir? Varlık tarzları, varlık tabakalan ve varlık kate­
gorileri nedir? soruları- onun özellikle araştırdığı, üzerinde durduğu bir takım ana
ve temel sorulardır. Bu çeşitten sorularla uğraşan ontoloji, gerçi modern bir fel­
sefe anlayışıdır, ama yine hemen şunu söyleyelim ki, gerek ontoloji kavramı ve
gerekse işaret edilen soru ve problemler, hiç de öyle modern ve çağdaş bir ta­
kım soru ve problemler gibi görünmüyor. Şöyle ki ontoloji terimini daha R.Goclenus’un (Lexikon philosoph. I6 l3 .s.l6 ) kullandığını görüyoruz. Sonra aynı kav­
ramı Christian Wolff (1679-1754) bir bağımsız felsefe disiplini halinde temellen­
dirir. Buna göre pek haklı olarak Wolff, ontoloji dediğimiz felsefe biliminin ku­
rucusu olarak düşünülebilir. Böyle bir düşünme de pek yanlış sayılmaz. Ama, bu
sadece uzaktan bakıldığında ve problem yüzeysel olarak görüldüğünde böyledir. Çünkü ça ğ d a ş ontoloji ile Wolffa dayanan eski ya da klâsik ontoloji arasın­
da ad benzerliğinden başka ortak bir yan yoktur. Wolff ontolojisi eski, klâsik on­
toloji bir speculativ bilim, yani metafizikti. Oysa, çağdaş ontoloji, modern onto­
loji, bir metafizik olmadığı gibi, onun ana özelliği de anti-m etafizik oluşudur.
Bunun için, çağdaş ontolojinin bu temel özelliğini görmeden, sadece adına ba­
karak onu eski ontolojinin bir devamı olarak görmek büyük bir yanlış olduğu gi­
bi, modern ontolojinin temel problemlerini ve bu problemlerin taşıdığı özelliği
tanımamak da olur.
Öte yandan, varlık kavramı ve varlık soruları tâ Platon’a, Aristoteles’e kadar
geri gider. Daha Antik düşünm e, varlık kavramı etrafında dönüp dolaşır. Platon’da, örneğin to on (var-olan) bir ontos on (hakikî varlık) olarak id e d dır; bu­
nun karşısında bir yandan gign om en on (oluş), bir yandan da p h a in o m en o n (gö­
rünüş) bulunur. Buradan bir düalizm’in ortaya çıktığını görürüz. Ama ne var ki,
12
SANAT ONTOLOJİSİ
felsefî düşünmenin kendisine yöneldiği şey, ne oluş ne de görünüş olmayıp,
idea’nın varlığıdır. Bunun sonucu olarak da, felsefenin konusu özellikle kosm os
noetos (zihnî dünya) oluyor. Ama, felsefe, varlığı bütünüyle kucaklamak yerine,
tek yanlı bir yön içinde gelişiyor.
Modern, yeni ontolojinin temel problemi olan var-olan, ya da varlık proble­
mi daha temelli olarak Aristoteles’de kendini gösterir. Prote philosophia’nın (ilkfelsefe-metafizik) üzerine eğildiği ana soru, ti esti (var-olan nedir?) sorusudur.
Buna Aristoteles’in verdiği karşılık, to d e tidir (vardır). Burada varolan şeyin var
olan bir şey olarak belirlendiğini görüyoruz. Varolan var-olan şeydir temel existential yargısı ile, felsefe için yeni bir temel keşfedilmiş olur. Bu yeni temel, on
h e on’dur : Var-olan bir şey olarak var-olan. Bunun yanısıra yeni bir bilim de or­
taya çıkar; bu bilim, prote philosophia, yani metafizik’tir. Metafizik, var-olanı var­
olan bir şey olarak inceleyen bir temel bilimdir.
Nicolai Hartmann’a, modern ontolojiyi kuran bu düşünüre göre, Aristote­
les’in soruyu böyle ortaya koyması doğrudur. Çünkü, Aristoteles’in var-olan de­
diği şey, genel varlıktan prensipçe farklıdır. Felsefenin ana ilgisinin genel varlık­
tan var-olan’a kayması, felsefenin gelişmesi bakımından çok önemli bir olaydır.
“Bunun için Aristoteles’in Prote philosophia’yı “on he on” un bilimi olarak anla­
ması doğrudur. Eğer bu söz kelimesi kelimesine çevrilirse, o zaman (felsefe) so­
rusu “varlığa” değil, ama “var-olan’a yönelir, yani var-olan bir şey olarak varolan’a, ya da alıştığımız gibi söylersek, var-olan’a böyle bir şey olarak”1.
İmdi, bu var-olan şey nedir? Aristoteles ilkin buna şöyle bir genel karşılık ve­
rir : “Var-olan hakkında bir çok bakımdan konuşulabilir”.2 Var-olan hakkında bir
çok bakımdan konuşulabilir ne demektir? Bu, var-olan’ı çeşitli yönlerden kavra­
dığımızı ifade eder. Yani var-olanı biz ya kategori, ya kausalite, ya potens ya da
aktus bakımından kavrayabiliriz.3. Şimdi, varlığı kendileriyle kavradığımız bu
prensiplerin neler olduğunu çok genel bir iki çizgi ile göstermeye çalışalım.
İlkin, varlığı kendileriyle kavradığımız bu prensipler kategoriler adına alır.
Kategori, Aristoteles’e göre, var-olan’ı kendileriyle kavradığımız ve dile getirdiği­
miz deyiler olup, substans, nicelik, nitelik, ilgi, mekân, zaman, durum, sahip ol­
ma, etki ve edilgidir.”4. Ancak, var-olanı kendileriyle dile getirdiğimiz bu genel
ifade formlarına, deyilere dikkat edilirse, bunların hepsinin var-olanı aynı dere­
cede ve aynı kesinlikle dile getirmediği görülür. Çünkü, her var-olan to d e ti
(vardır) ifadesinde tam anlamını bulduğu gibi, to d e ti de en yetkin ifadesini
substans kategorisinde elde edebilir. Çünkü, substans kategorisi, ti esti (nedir-)
ontolojik sorusuna verilen en kesin, en yalın bir karşılık formudur. “Gerçi to de
ti,bütün kategorilerle ilgilidir, ama hepsi ile aynı derecede ilgili değildir. Bazısı
ile çok derinden ilgili olduğu halde, bazısı ile hiç de böyle derinden ilgili değil­
dir. Böylece de ti esti sorusu doğrudan doğruya yalnız substans kategorisi ile il­
gilidir, ama belirli bir ölçüde de öbür kategoriler ile”.5 O halde substans, var-olanı ana-özü içinde bize bildiren bir kategoridir; böyle olduğuna göre de, var-ola-