ankara üniversitesi veteriner fakültesi

1
Bitkiler ve Bitkisel Maddelerin İncelenmesi
Süresi: 1 Saat
Zamanı: 5. Hafta
Başlıca Tıbbi Bitkiler ve Kullanılmaları
Burada ülkemizde ve diğer bazı ülkelerde yetişen, veteriner hekimlik de dahil, hekimlikte ve halk
arasında yer yer kullanılan (birçoğu halk ilacı olarak da bilinir) bazı tıbbi bitkiler incelenecektir.
Tıbbi bitkiler hakkında bir sistem çerçevesinde bilgi verilecektir.
 Bilinen ve diğer isimler
 Aile
 Benzer türler
 Dağılım
 Kullanılan kısımları
 Etkin unsurları
 Etkileri
 Kullanım yerleri
 Kullanım şekilleri
 Dozları
 İstenmeyen etkileri
 Uyarılar
 Etkileşmeler
Bitkiler, anlaşılmasının kolay olması için, Veteriner Hekimlikte ve Beşeri Hekimlikte kullanılma ve
doz bildirimlerine göre iki-alt grupta incelenecektir.
Değişiklikler (B1’de geçenler)
Amber: Kehribar oldu.
Asma: Üzüm ile birleşti; veterinere gitti.
Günlük: Beşeri kısımda idi; veterinere gitti.
İpeka: Altınotu oldu.
Kafurağacı: Veterinere gitti.
Papaya: Bitkisel pepsin oldu; veterinere gitti.
Podofillin: Ördekotu oldu.
Rauwolfia: Yılankökü oldu.
Sıtmaağacı: Ökaliptusağacı oldu.
Sukaranfili: Karanfilkökü oldu.
Suyoncası: Acıyonca oldu.
Tatula: Boruçiçeği oldu.
Yılanotu (Yılankökü): Karayılanotu oldu.
Veteriner Hekimlikte Kullanılan Tıbbi Bitkiler (A-B Maddeler)
Burada incelenecek bitkilerin hayvanlarda kullanım ve dozaj bildirimi vardır; bu sebeple, esasta
hayvanlarda kullanılırlar. İnsanlarda da kullanılırlar; bu sebeple, bazıları için insanlarla ilgili doz
bildirimi de yapılmıştır.
Anlatılacak Bitkiler
Acıçiğdem (Colchicum autumnale L.)
Adaçayı (Salvia officinalis L.)
Adasoğanı (Urginea maritima (L.) Baker)
Akçöpleme (Veratrum album L.)
Akdiken (Rhamnus cathartica L.)
Aksöğüt (Salix alba L.)
Alıç (Crataegus monogyna Jacp.)
Altınçiçek (Arnica montana L.)
Altınotu (Urogoga ipecacuanha Baillon)
2
Anason (Pimpinella anisum L.)
Ateşotu (Tanacetum parthenium (L.) Schultz Bip.)
Atkestanesi (Aesculus hippocastanum L.)
Ayıüzümü (Arctostaphylos uva-ursi (L.) Spreng.)
Baldıran (Conium maculatum L.)
Biberiye (Rosmarinus officinalis L.)
Boruçiçeği (Datura stramonium L.)
Büyüklabada (Rumex patientia L.)
Acıçiğdem (Colchicum autumnale L.)
Diğer isimler: Güzçiğdemi, Mahmurçiçeği, Mahrut.
Aile: Zambakgiller (Liliaceae).
Kullanılan kısım
Kurutulmuş olgun tohumlar (Semen colchici)
Yumru (Bulbus colchici)
Anabileşenler
Tohumlar
Alkaloidler (kolşisin, demekolşin gibi)
Şeker
Tanen
Yağ
Tohumlarda 2-4 mg/g, soğanda 0.8-2 mg/g, yapraklarda 0.1-0.3 mg/g kolşisin bulunur.
Etki
Ağrı kesici
İdrar söktürücü
Sürgüt
Terletici
Kullanılma/Doz
Ağrı kesici (romatizma, damla hastalığı gibi)
Çiğdem kökü tentürü
At ve sığır: 15-45 ml
Koyun ve domuz: 4-6 ml
İstenmeyen etki/Uyarı
Kolşisin ve acıçiğden kısımları karsinojeniktir.
Gıda değeri olan hayvanlarda kullanılmamalıdır.
Adaçayı (Salvia officinalis L.)
Diğer isimler: Avrupaçayı, Tıbbiadaçayı.
Aile: Ballıbabagiller (Laminaceae/Labiatae).
Benzer türleri: S.aethiopis L. (Yünlüadaçayı), S.dichroantha Stapf. (Kutnu), S.forskahlei L. (Şalba),
S.triloba L. (Anadoluadaçayı, Dağelması, Elmaotu), S.sclarea L. (Ayıkulağı, Miskadaçayı),
S.verbenaca L. (Yabaniadaçayı), S.virgata Jack. (Yılancık), S.viridis L. (Yeşiladaçayı), S.miltiorrhiza
Bunge. (Çinadaçayı) gibi.
Dağılım: Orta Avrupa ve Balkanlarda yabani olarak yetişir. Türkiye’de bahçelerde yetiştirilir;
ülkemizde 70 dolayında Salvia türü vardır.
Kullanılan kısım
Yapraklar (Folia salviae)
Uçucu yağ (Oleum salviae)
Yapraklar çiçek açma mevsiminden önce toplanır, gölgede ve havadar bir yerde kurutulur, nemden
korunarak saklanır.
3
Anabileşenler
Yapraklar
Acı maddeler
Diterpenler (%0.2-0.4 karsolonik asit, karnosol gibi)
Fenolik asitler
Flavonoidler (apigenin, genkwanin, salvigenin gibi)
Tanenler (salviatanen)
Triterpenler (%5 ursolik asit)
Uçucu yağ (%1-3.5)
Uçucu yağ
%35-50’si -thujon, -thujon
%15’i borneol
%5-15’i ökaliptol
%15-35’i kafur
Kaffeik asit türevleri (%3-6; başlıca klorojenik asit, rosmarinik asit)
Thujol
Bornilasetat
Pinan
Sabinan
Etki
Adaçayı ve preparatları
Antimikrobial (bakteri, mantar, virüs)
Büzüştürücü
Gaz çıkartıcı
Kan basıncını düşürücü
Kuvvetlendirici
Safra salgısını artırıcı
Spazm çözücü
Uyarıcı
Uçucu yağı güçlü antiseptik etkilidir; bu etkileri özellikle diterpenler ve thujon içeriğiyle ilgilidir.
Flavonoidler spazm çözücü ve safra artırıcıdır.
Rosmarinik asit büzüştürücü, yangı önleyici etkilidir.
Kullanılma/Doz
Ağız-boğaz iltihap ve ağrıları
Büzüştürücü
Gaz giderici
Mide-bağırsak atonileri
Spazm çözücü
Terletici
Besin değeri olan hayvanlarda %29.4 adaçayı özütü içeren preparatı derideki yara ve yangılarda
kullanılır.
İnsanlarda infüzyon (%1-5) ve akışkan özüt (0.5-2 g) şeklinde kullanılır. İnfüzyon, günde birkaç
bardak içilir; sindirim sistemi rahatsızlıklarında yemekten 30 dk önce kullanılması önerilir.
Ağızdan gargara (4-5 g bitki/1 bardak sıcak su; 15 dk tutulur) halinde günde birkaç kez kullanılır.
İstenmeyen etki/Uyarı
Uterus hareketlerini artırması sebebiyle gebelerde kullanılmaz.
Yüksek dozlarda (>15 g yaprak) veya uzun süre kullanıldığında kalpte hızlanma, sıcak basması,
huzursuzluk gibi etkiler görülür.
Adasoğanı (Urginea maritima (L.) Baker)
4
Diğer isimler: Aksoğan, Ayısoğanı, Ölüsoğanı. Scilla maritima L.
Aile: Zambakgiller (Liliaceae).
Tanım: Beyaz-yeşil renkte çiçek açan, çok yıllık, otsu, büyük soğanlı (2.5 kg kadar) bitkidir.
Kullanılan kısım
Soğan (Bulbus scillae albus)
Soğanı sonbaharda toplanır, dilimler halinde kesilir, kurutulduktan sonra kullanılır.
Sarı-pembe renkte, kokusuz, keskin acı lezzetli parçacıklardır.
Anabileşenler
Organik asitler
Şekerler
Steroid glikozidler (%1-3; sillaren A, prosillaridin A gibi bufodienolid türevi silla glikozidler)
Tanen
Kullanılma/Doz
Balgam söktürücü
İdrar söktürücü
Kalp kuvvetlendirici
Akışkan özüt
At: 4-8 ml
Köpek: 0.06-0.3 ml
Tentür
At: 15-30 ml
Köpek: 0.3-0.2 ml
Şurup
At: 15 ml
Köpek: 2-4 ml
İnsanda tozu 100 mg miktarda hap veya güllaç halinde, tentür 0.3-2 ml, akışkan özüt 0.03-2 ml
miktarlarda verilir.
İstenmeyen etki/Uyarı
Sağaltım indeksi dardır; sağaltım dozlarında istenmeyen etkileri (iştahsızlık, bulantı, kusma,
sindirim kanalı kaslarında gerginlik, nabızda düzensizlik) görülür.
Kullanılmaması gereken durumlar
Kanda kalsiyum yüksekliği
Potasyum eksikliği
Ventriküler taşikardi
II ve III. dereceli AV blok
Etkileşme
Birlikte kullanılmaları halinde;
Sempatomimetikler (adrenalin, efedrin gibi),
Metilksantinler (kafein, teofilin gibi),
FDE etkinliğini engelleyen maddeler,
Kinidin kalpte atım düzensizliklerine yol açar.
Akçöpleme (Veratrum album L.)
Diğer isimler: Beyazçöpleme, Çöpleme, Kunduzkökü.
Aile: Zambakgiller (Liliaceae).
Tanım: Çok yıllık, yeşilimsi-beyaz çiçekli, otsu bir bitkidir.
5
Dağılım: Karadeniz bölgesi (Zigana dağları), Adana tarafında (Toros dağları, Bürücek yaylası)
rastlanır.
Kullanılan kısım
Toprakaltı kısımlar (Rhizoma veratri albi)
Toprakaltı kısımları Sonbaharda sökülür, tam halde veya ikiye yarılarak güneşte kurutulur.
Anabileşenler
Steroidal alkaloidler (%0.1-0.5; 3-0-asetiljervin, 13-dihidrojervin, jervin, N-formiljervin, Nmetiljervin, protoveratrin A, B, psödojervin, rubijervin, siklopamin, sikloposin, veralbidin gibi)
Nişasta
Şeker
Reçine
Etki
İrkiltici-tahriş edici
Kızartıcı
Sürgüt yapıcı
Kullanılma/Doz
Haricen sinir ağrılarını teskin etmek
Bazı deri hastalıklarında (uyuz gibi) infüzyon şeklinde (%5) kullanılır.
Nezle sırasında burunu açmak için tozu enfiye şeklinde kullanılır.
Tentür
At ve sığır: (-12 ml
Koyun ve domuz: 2-4 ml
Akışkan özüt
At ve sığır: 2-4 g
Koyun ve domuz: 1-2 g
Uyarı
Akçöpleme bitkisi alkaloidleri gebelerde teratojenik etkilidir.
Akdiken (Rhamnus cathartica L.)
Diğer isimler: Adicehri, Geyikdikeni, Mürdeşe.
Aile: Cehrigiller (Rhamnaceae).
Benzer türler: Rhamnus alaternus L., R.amasiensis Bornm., R.bithynica Bornm., R.cornifolius
Boiss., R.eriocarpa O.Schwarz., R.frangula L., R.hirtellus Boiss., R.kurdica Boiss., R.libanoticus
Boiss., R.microcarpus Boiss., R.palaestina Boiss., R.pallasii F. et Mey., R.petiolaris Boiss.,
R.pontica Boiss., R.punctatus Boiss., R.tinctorius W.K.
Dağılım: Abant gölü çevresi ve Trabzon yöresinde rastlanır.
Kullanılan kısım
Kabuk (Cortex rhamni catharticae)
Taze meyve (Fructus rhamni catharticae)
Şurup (Sirupus rhamni cathartici)
Meyveleri tamamen olgunlaştığında (Eylül-Ekim) toplanır ve genellikle taze olarak kullanılır.
Meyveler siyah renkte, buruşuk, 5-8 mm boyunda, önce tatlı sonra acı lezzettedir.
Anabileşenler
Meyve
Antrasen türevleri
Flavonoidler
6
Özellikle tohumları olmak üzere, kuru drogda %0.7-1.4 antrasen türevleri (emodol, frangulozit,
emodin-antranol) vardır.
Kabukta %1.5 dolayında antrasen bileşikleri bulunur.
Flavonoidler (%1-2) özellikle pulpada bulunur ve flavonol grubundandır; kersetol, kaempferol ve
ikisinin metil esterleri en çok bulunan bileşiklerdir.
Drogda %3-4 tanen vardır.
Etki
Meyve özsuyu flavonol bileşiklerden dolayı idrar söktürücüdür.
Özsuda genellikle antrasen bileşikler bulunmaz; bunlar çekirdekte bulunurlar ve özsu elde
edilmeden meyveler 3-4 gün fermentasyona bırakıldıklarından, serbest antrasenler suda
çözünmeyen antrakuinonlara çevrilirler.
Özsu idrar söktürücü ve sürgüt etkilidir.
Meyveleri sürgüt etkilidir; dışkının hafif şekilde yumuşayıp çıkarılmasını sağlar.
Kullanılma/Doz
İdrar söktürücü
Sürgüt
Şurup ve akışkan özüt halinde kullanılır.
Akdiken şurubu (7 g akdiken özsuyu + 13 g şeker)
Köpek: 1-2 çorba kaşığı
Kedi: 1-2 kahve kaşığı
Akışkan özüt
At ve sığır: 30-60 g
Koyun ve domuz: 4-8 g
İstenmeyen etki/Uyarı
Sindirim sisteminde sancı ve kramplara, uzun süreyle kullanılması, özellikle potasyum olmak üzere,
su ve elektrolit kaybına yol açabilir.
Kullanılmaması gereken durumlar
Akut bağırsak yangısı
Bağırsak tıkanması
Sebebi bilinmeyen karın ağrısı gibi durumlar
Gebeler
Sağılanlar
Gençler
Aksöğüt (Salix alba L.)
Aile: Söğütgiller (Salicaceae).
Benzer türler: Salix acmophylla Boiss., S.armena Schisckin, S.babylonica L. (Salkımsöğüt),
S.bornmülleri Haussk., S.caprea L. (Keçisöğüdü), S.cinerea L. (Bozsöğüt), S.eripolia Hand.-Mzt.,
S.fragilis L. (Gevreksöğüt), S.purpurea L. (Ergüvanisöğüt), S.triandra L., S.viminalis L. (Bağsöğüdü,
Sepetçisöğüdü); bunlardan S.fragilis ve S.purpures’deki glikozid miktarı S.alba’dakinden çok (%5-7)
fazladır.
Dağılım: Türkiye’de yukarıdaki türler çok yaygındır.
Kullanılan kısım
Çiçekler (Flores salicis)
Kabuk (Cortex salicis)
Yaprak (Folium salicis)
Anabileşenler
7
Kabuk
Fenolik glikozidler (salisin, salikortin, salireposid, picetin, triandrin)
Reçineli ve renkli maddeler
Tanenler
Tuzlar
Zamk
Salisin esasına göre kabuktaki salisilatların miktarı %0.5-1 arasındadır; buna göre 1:2 özütü 500
mg söğüt/ml, %1’i 5 mg salisin içerir (yani, 5 mg/ml).
Salisin, emülsin ile saligenin (salisilik alkol; salisin aglikonu) ve glikoza hidrolize olur.
Etki
Ağrı kesici
Antiseptik
Ateş düşürücü
Antiromatizmal
Büzüştürücü
Trombositlerin etkinliğini önleyici
Yangı önleyici
Söğüt kabuğu özütü (1570 mg’da 240 mg salisin) aspirinle kıyaslanabilir ölçüde ağrı kesicidir.
Mideye yönelik istenmeyen etkisi yoktur; mide için güvenli olmasının başlıca sebebi etkisinin COX2’ye yönelik olmasıdır.
Sitokinlerin salıverilmesini engeller; bu etkisi kıkırdak yapıda hasarı önleyecek kadar güçlüdür.
Standart aksöğüt kabuğu özütü (240 mg salisin/gün) diz ve kalça eklemindeki osteoartritte güçlü
ağrı kesicidir. Günde 2-3 kez 1-3 çay kaşığı miktarda söğüt kabuğu (bir bardak su ile hazırlanan
özüt) güçlü ağrı kesici, ateş düşürücü ve antiromatizmal etkidir.
Salisinin (240 mg) trombositlere yönelik etkisi aspirinden daha zayıftır; kanama eğilimi olan
hastalarda ağrı kesici olarak kullanılması gerektiğinde bu durum yararlıdır.
Kullanılma/Doz
Ağrı kesici (kas, eklem, kemik-eklem ağrıları, yapışmalı spondilit gibi)
Ateş düşürücü
İştah açıcı
Sürgün önleyici
Yangı önleyici
Küçük hayvanlar
Kuru özüt: 25-500 mg/kg (2-3’e bölünerek)
Tentür (%35 etilalkolde 1:2-1:3): 0.05-0.25 ml/kg (2-3’e bölünerek)
Kuru standart özüt (salisin olarak)
Kedi: 10 mg
İnsanlarda infüzyon (%5’lik) ve akışkan özüt (3-10 g) şeklinde verilir.
İstenmeyen etki/Uyarı
Kedi hariç genellikle güvenli bir maddedir; kedilerde zehirli olabilecek miktara ulaşılması normalde
zordur; zira, 1:2 özütünde bulunan salisin miktarı kedilerde normal dozun (50 mg) 1/10’u kadardır.
Salisilatlara duyarlı olanlarda kullanılmamalıdır.
Etkileşme
Trombositlerin etkinliğini etkileyen maddelerle (aspirin vb ilaçlar gibi) etkileşme yapabilir.
Anason (Pimpinella anisum L.)
8
Diğer isimler: Hakikianason, Mesirotu.
Aile: Maydanozgiller (Apiaceae/Umbelliferae).
Benzer türler: Türkiye’de Pimpinella affinis Ledeb., P.anisetum Boiss. et Bal. (İkiyıllıkanason),
P.anthriscoides Boiss., P.aromatica Bieb., P.aurea DC., P.cappadocica Boiss et Bal., P.flabellifolia
(Boiss.) Benth. et Hook., P.peregrina L., P.saxifraga L. (Taşanason), P.tragium Vill., Ilicium verum
Hook f. (Yıldızanason, Çinanasonu) gibi birçok türü daha yetişir. Bunların meyvelerinde %4-8
arasında uçucu yağ vardır; yağın önemli bir kısmını anetol oluşturur.
Tanım: Beyaz çiçekli, yıllık, otsu bir bitkidir.
Dağılım: Ege ve Güney Anadolu’da doğal olarak yetişir.
Kullanılan kısım
Meyveler (Fructus anisi)
Yapraklar (Folia anisi)
Yağ (Oleum anisi)
Meyveler tamamen olgunlaştıktan sonra toplanır ve gölgede kurutulur.
Anabileşenler
Meyveler
Flavonoidler (apigenin 70-glikozid, luteolin 7-0-glikozid gibi)
Safrol (%0.0009)
Sabit yağ
Tanenler
Uçucu yağ (%2-8)
Uçucu yağın >%80’ini anetol (trans-anetol %75-96, sis-anetol %0.3-0.4) oluşturur.
Uçucu yağda kavikol (p-anulon izomeri), metilkavikol (%1-4; anetol izomeri), anizol türevleri
(anizaldehid, anizik asit, anizik keton gibi), anizaldehid (%0.5-0.9) ve terpenler (%1-2) vardır.
Farmakokinetik
Anetol ağızdan alındıktan sonra iyi (%70-85) ve hızlı emilir.
Vücutta O-demetilasyon ve C3’de yükseltgenmeye maruz kalır.
Alınanın tamamı 8 saatte idrar ve solunum ile atılır.
Etki
Anetol solunum ve dolaşımı hızlandırır
Gaz çıkarılmasını kolaylaştırır
Mide-bağırsak salgılarını artırır ve böylece iştahı açar
Sakinleştirici-rahatlatıcıdır
Anason yağı
Balgam söktürücü
Hafif antibakterial ve antiviral
Spazm çözücü
Kullanılma/Doz
Ağız, boğaz, yutak ve göğüs hastalıkları
Özellikle üşütme
Üst solunum yolları hastalıkları
Anason tozu
At ve sığır: 10-50 g
Koyun ve keçi: 5 g
Köpek ve kedi: 0.5-1 g
%1 alkol ve/veya eter özütünden (anason yağı) hazırlanan preparat (4 etkin madde içerir)
Hayvanlarda birkaç damla ile 15 ml arasında değişen miktarlarda (anason yağı olarak en çok 150
mg) kullanılır.
9
İnsanlarda infüzyonu (%1-2) günde 2-3 bardak içilir.
İstenmeyen etki/Uyarı
Anason yağının ışıkta bekletilmesi sonucu iki molekül anetolun birleşmesi ile dianetol şekillenir; bu
yapı ve etkisi bakımından dietilstilbestrole çok benzer.
Yüksek dozlarda baş ağrısı, uyuşukluk, görme bozukluğu yapabilir.
Ayıüzümü (Arctostaphylos uva-ursi (L.) Spreng.)
Diğer isimler: İtüzümü.
Aile: Fundagiller (Ericaceae).
Dağılım: Avrupa, Asya ve Amerika ülkelerinde rastlanır.
Kullanılan kısım
Meyveler (Fructus uva ursi)
Yapraklar (Folia uvae ursi)
Özüt
Anabileşenler
Fenol karboksilik asitler (serbest gallik asit, p-hidroksibenzoik asit, p-koumarik asit, salisilik asit gibi)
Flavonoidler (%0.1-1.5 hiperosid, kuersetin, izokuersetin gibi)
Hidrokuinon glikozidler (arbutin gibi)
Tanenler (%7-35; gallotanenler, proantosiyanidinler)
Yapraklarda %5-10 arasında arbutozid ve metilarbutozid glikozidleri bulunur.
Arbutozit renksizdir; ama, hidrolizle açığa çıkan hidrokuinol hemen hidrokuinona yükseltgenir;
bunun rengi esmerdir. Sağlam bitkide böyle bir durum görülmez; zira, tanen β-glikosidaz etkinliğini
engeller.
Meyvelerde şeker (%15) ve vitamin C (150-280 mg/100 g) bulunur.
Etki
Büzüştürücü
İdrar söktürücü
İdrar yolları antiseptiği
Kan şekerini düşürücü
Son iki etkisi hidrokuinon türevlerinden (özellikle arbutin) ileri gelir.
Arbutin sindirim kanalından emilir; böbreklerde hidrokuinona çevrilir; hidrokuonon böbreklerden
atılırken de antiseptik etki oluşturur.
Bu çevrilme alkali idrara gerek duyar; idrarı asitleştiren maddeler (meyve öz suları gibi) etkisini
zayıflatır.
Bitki özütü geniş spektrumlu antimikrobial etki oluşturur.
E.coli, Pr.vulgaris, Enterobacter, Strep.faecalis, Staph.aureus, S.typhi, C.albicans üzerinde etkilidir.
Arbutin kan şekerini düşürür; ayıüzümü özütü şeker hastalarında yardımcı madde olarak kullanılır.
Arbutin melanin sentezini önemli ölçüde önler; etkisi tirosinaz etkinliğini önlemesiyle ilgilidir.
Kullanılma/Doz
İdrar yolları antiseptiği
Şeker hastalığı
Yangılı haller
Aşırı pigment şekillenmesiyle ilgili durumlarda da kullanılır.
Küçük hayvanlar
Kuru bitki: 50-400 mg/kg (2-3’e bölünerek)
10
Tentür (%45 etilalkolde 1:2-1:3): 0.1-0.2 ml/kg (2-3’e bölünerek)
İnfüzyon (5-30 g/bardak su): 1/1-1/4 bardak/10 kg
Akışkan özüt (1:1)
Köpek: 2-8 ml
At: 15-60 ml
Sığır: 60-120 ml
İnsanlarda bitkinin günlük dozu 5-10 g’dır; bu genellikle 400-840 mg arbutine denktir.
İdrar yolları rahatsızlıklarında 15-30 g droga 1 L sıcak su ilave edilerek hazırlanan çay şeklinde
kullanılabilir; bundan günde 3-4 kez içilir.
İnsanlarda sıvı özütü 1.5-4 ml, tentürü de 2-4 ml miktarda yemek esnasında kullanılır.
İstenmeyen etki/Uyarı
Hidrokuinon bulantı, kusma, siyanoz, çırpınma yapabilir.
Doz aşımı halinde hidrokuinon karaciğer hasarına yol açabilir.
Mutajenik ve karsinojenik etkilidir.
Gebelerde, emzirenlerde, gençlerde (<12 yaş), karaciğer ve böbrek rahatsızlığı olanlarda
kullanılmamalı veya dikkatle kullanılmalıdır.
Ayıüzümünün 1 haftadan daha uzun süreyle kullanılmaması önerilir.
Alkalileştirici maddelerle birlikte kullanılması idrar yollarındaki etkisini artırır.
Baldıran (Conium maculatum L.)
Diğer isimler: Ağuotu, Yılanotu.
Aile: Maydanozgiller (Apiaceae/Umbelliferae).
Tanım: İki yıllık, otsu bir bitkidir.
Dağılım: Ülkemizde her yerde bulunur; genellikle gölgeli ve rutubetli yerlerde (yol ve su kenarı,
hendek, duvar dipleri, bahçe, yıkık-harabe yerler gibi).
Kullanılan kısım
Meyveler (Fructus conii maculati)
Çiçekli dallar (Herba conii maculati)
Meyveler tamamen olgunlaştıktan sonra toplanır ve açık havada kurutulur.
Çiçekli dalları 2 senelik bitkilerden çiçek açma mevsiminde toplanır ve etüvde kurutulur.
Anabileşenler
Yaprak ve meyveler
Alerjen madde (pentadesilkateşon)
Flavon glikozid (diosmin)
Piperidin alkaloidler (koniin, -konisein, -konhidrin, N-metilkoniin, psödokonhidrin gibi)
Meyveler %1-1.5 alkaloid içerir.
Bitkinin gelişmesinin erken dönemlerinde alkaloidlerin önemli bir kısmını -konisein oluşturur; bitki
olgunlaştıkça bu madde diğer alkaloidlerin hazırlanması için ön-madde olarak kullanılır.
Koniin, taze bitki yapraklarında 10-12 mg/g miktarda bulunur.
Kuru bitkideki alkaloidlerin %35’ini koniin, <%20’sini -konisein teşkil eder.
Etki
Koniin ve konisein kürar benzeri etkilidir.
Nöro-musküler kavşaklarda nAk-R uyarı geçişini yarışmalı şekilde engeller.
Çizgili kasları gevşetir.
Kullanılma/Doz
Boğmaca
Nefes darlığı
Sinir yatıştırıcı
Siyatik
11
Spazm çözücü
Akışkan özüt
At ve sığır: 4-8 g
Koyun ve domuz: 0.6-1.2 ml
İstenmeyen etki/Uyarı
Konin ve -konisein teratojenik etkilidir.
Son derece zehirlidir.
Biberiye (Rosmarinus officinalis L.)
Diğer isimler: Kuşdili.
Aile: Ballıbabagiller (Laminaceae/Labiatae).
Dağılım: Birçok yerde (İstanbul, Ege ve Akdeniz bölgeleri) bahçelerde süs bitkisi olarak yetiştirilir.
Kullanılan kısım
Yapraklar (Folia rosmarini)
Çiçekli dallar (Herba rosmarini)
Bunlardan elde edilen yağ (Oleum rosmarini)
Yapraklar ve çiçekli dallar bütün yaz boyunca toplanır ve açık havada kurutulur.
Anabileşenler
Yaprak ve çiçekler
Acı maddeler (diterpenler)
Flavonoidler
Glikozidler
Kaffeik asit türevleri (rosmarinik asit)
Organik asitler
Tanen (yaprakta %8 dolayında)
Triterpenler
Uçucu yağ (%1-2.5)
Uçucu yağ
%20-40 ökaliptol
%10-20 borneol ve linalol
%2-5 bornilasetat başta olmak üzere ester bileşikler
%10-20 kafur
%15-25 α-pinen, β-pinen, kamfen, limonen, sineol
Etki
Biberiye bitkisi ve yağı
Antimikrobial (bakteri, virüs)
Düz kaslarda (özellikle safra kanalı, ince bağırsaklar) spazm çözücü
Kalp kasında spazm çözücü (özellikle ökaliptol ve bornilasetat)
Ağızdan karminatif etkidir.
Biberiye özütü ve bileşenleri yükseltgenmeyi önler.
Kanserin (deri, göğüs kanseri gibi) gelişmesini önler.
Biberiye yağı deriyi irkiltir ve dolaşımı hızlandırır.
Kullanılma/Doz
Sindirim bozuklukları
Dolaşım bozuklukları
Romatizmal rahatsızlıklar
Hayvanlarda (sığır, at, koyun, keçi, domuz) uçucu yağı ile hazırlanan (3, 5 ve 7 etkin maddeyi
içeren) %0.5 toz, merhem ve çözelti şeklinde haricen yangılarda ve antiseptik olarak kullanılır.
Biberiye yaprağını %10 içeren preparatı (14 etkin madde içerir) at, sığır, koyun, keçi ve domuzlarda
kızgınlığa yol açmak için kullanılır; bundan;
12
At ve sığırlara ağızdan günde 2 kez 50 g miktarda 2 gün,
Diğer hayvanlarda da günde 2 kez 10-20 g miktarlarda 3-4 gün süreyle kullanılır.
İnsanlarda 4-6 g bitki dahilen infüzyon (%1-2) şeklinde mide ve bağırsakta uyarıcı, idrar söktürücü,
yatıştırıcı, timusu uyarıcı ve safra salgısını artırıcı olarak kullanılır.
Banyo şeklinde de (50 g/1 L su miktarda infüzyon şeklinde hazırlanır ve banyo suyuna katılır)
uygulanır.
İstenmeyen etki/Uyarı
Deride temas dermatiti yapabilir.
Fazla miktarda biberiye yaprağı koma, çırpınmalar, kusma, mide-bağırsak yangısı, uterus
kanaması, böbrek yangısı, akut zehirlenmede akciğer ödemi ve ölüme yol açabilir.
Gebelerde kullanmaktan kaçınılmalıdır.
Boruçiçeği (Datura stramonium L.)
Diğer isimler: Şeytanelması, Tatula.
Aile: Patlıcangiller (Solanaceae).
Benzer türler: D.arborea L./Bragmansia candida Pers. (Ağaçtatulası), D.innoxia Mill. (Tüylütatula),
D.metel L. (Boruçiçeği) gibi.
Tanım: Beyaz çiçekli, yıllık, otsu bir bitkidir.
Dağılım: Ülkemizde yaygın şekilde (özellikle Adana ve Hatay çevresi olmak üzere, Ankara,
Balıkesir gibi) rastlanır. Yol kenarlarında, yıkık, harabe yerlerde kolayca yetişir.
Kullanılan kısım
Çiçek (Flos stramonii)
Tohum (Semen stramonii)
Yaprak (Folium stramonii)
Anabileşenler
Alkaloidler (atropin, hiyosiyamin, skopolamin gibi)
Yapısında hiyosiyamin fazla, atropin ve skopolamin az miktarda bulunur; hiyosiyamin:skopolamin
oranı 2:1'dir.
Alkaloidler en fazla çiçek açma döneminde bulunur; oranı %0.02-0.5 arasında değişir.
Bitki tohumlarında %0.1-0.5, yapraklarda %0.2-0.45 alkaloid vardır.
Kullanılma/Doz
Ağrı/sancı kesici
Astım nöbetlerini önleyici
Solunum açıcı
Spazm çözücü (özellikle sindirim kanalı, safra yolları)
Terlemeyi önleyici
Tentür
At ve sığır: 4-8 ml
Koyun ve domuz: 0.6-2 ml
Akışkan özüt
At ve sığır: 1.3-4 g
Koyun ve domuz: 0.3-0.6 g
Büyüklabada (Rumex patientia L.)
Diğer isimler: Büyükkuzukulağı, Kuzukulağı.
Aile: Kuzukulağıgiller (Oxalidaceae).
Benzer türler: R.acetosa L. (Büyükkuzukulağı, Kuzukulağı, Labada), R.acetosella L. (Küçüklabada
Küçükkuzukulağı; daha sonra bahsedilecek), R.alpinus L. (Dağlabadası), R.crispus L.
(Kıvırcıklabada), R.obtusifolius L. (Yabanilabada), R.pulcher L. (Güzellabada), R.scutatus
(Kalkanlabada), R.tuberosus L. (Yumrulabada). Bunların kök ve yaprakları da aynı amaçla
kullanılır.
13
Tanım: Kazık köklü, çok yıllık, otsu bitkidir.
Dağılım: Özellikle İzmit, Uludağ, Doğu Karadeniz olmak üzere, yukarıdaki türlere Anadolu’nun her
tarafında rastlanır.
Kullanılan kısım
Kurutulmuş kök (Radix patientiae)
Yapraklar (Folia patientiae)
Anabileşenler
Antrakuinon glikozidler (%0.2-1.5)
Bitki östrojenleri
Nişasta
Okzalat
Reçine
Şeker
Tanen (%6-12)
Etki
Kabız yapıcı (tanenden dolayı)
İdrar söktürücü
Sürgüt (antrasen bileşikler)
Yangı önleyici
Yükseltgenmeyi engelleyici
Kullanılma/Doz
İştah açıcı
Kan temizleyici
Sindirimi kolaylaştırıcı
Sürgüt
Tonik
Sürgüt olarak şurup, infüzyon (%2), toz (insanda günde 1-3 g) ve özüt halinde kullanılır.
Haricen lapa şeklinde çıbanları olgunlaştırmak için ve ekzemada kullanılır.
Veteriner Hekimlikte Kullanılan Tıbbi Bitkiler (C-J Maddeler)
Süresi: 1 Saat
Zamanı: 9. Hafta
Anlatılacak Bitkiler
Cascara (Frangula purshiana (DC.) J.G.Cooper)
Civanperçemi (Achillea millefolium L.)
Çamsakızı (Terebintina)
Çay (Camellia sinensis (L.) Kuntze)
Çemenotu (Trigonella foenum-graecum L.)
Çingeveni (Astragalus membranaceus (Fisch. ex Link) Bunge.)
Çobançökerten (Tribulus terrestris L.)
Dalmaçya Pireotu (Pyrethrum cinerarriifolium (L.) Trevir.)
Defne (Laurus nobilis L.)
Devedikeni (Silybum marianum L.)
Felfelek (Acacia catechu Willd.)
Ginseng (Panax ginseng C.A.Meyer)
Günlük (Boswellia serrata Roxb.)
Güzelavratotu (Atropa belladonna L.)
Haşhaş (Papaver somniferum L.)
Hatmi (Althaea officinalis L.)
Hayatağacı (Thuja occidentalis L.)
Hintbaklası (Ricinus communis L.)
Hünnap (Ziziphus jujuba Mill.)
Ihlamur (Tilia türleri)
Isırganotu (Urtica urens L., U.dioica L.)
14
Jensiyan (Gentiana lutea L.)
Cascara (Frangula purshiana (DC.) J.G.Cooper)
Diğer isimler: Cascara sagrada/Rhamnus purshiana DC. Kasgara sagrada.
Aile: Cehrigiller (Rhamnaceae).
Kullanılan kısım
Kurutulmuş kabuk (Cortex frangulae purshiana)
Anabileşenler
Kabukta %6-9 antrasen türevi vardır; bunların %80’i antron glikozidleridir; en önemlileri aşağıdaki
gibidir
Aloe-emodin
Barbaloin
Frangulin
Kaskarosid A-F %1.4-2; rhamnin diye de bilinir)
Krisalin
Palmadin A-C
Etki
İştah açıcı
Kan şekerini düşürücü
Sürgüt
Sindirimi kolaylaştırıcı
Kullanılma/Doz
Peklik
Küçük hayvanlar
Kuru bitki: 25-300 mg/kg
Kuru özüt: 15-500 mg
Sıvı özüt: 0.5-4 ml
Tentür (%25-40 etilalkolde 1:2-1:3): 0.05-0.15 ml/kg
Dekoksiyon (2-5 g/bardak su): 1/2-1/4 bardak/10 kg
Akışkan özüt (1:1)
At ve sığır: 0.8-45 ml
Koyun ve domuz: 0.6-4 g
İstenmeyen etki/Uyarı
Güvenli bir maddedir; normal dozlarda etkisi oldukça yavaş ve ılımlıdır.
Bağırsak tıkanması, yangılı sindirim sistemi hastalığı, karın sancısı, gebelik ve emzirenlerde
kullanılmamalıdır.
Antrakuinon glikozidler mutajenik etkilidir.
Civanperçemi (Achillea millefolium L.)
Diğer isimler: Arapsaçı, Binbiryaprakotu, Civanpençesi, Kandilçiçeği.
Aile: Bileşikgiller (Asteraceae/Compositae).
Benzer türler: Türkiye’de 40 dolayında Civanperçemi türü vardır; başlıcaları şunlardır. A.aleppica
DC. (Yılançiçeği), A.armenorum Boiss. et Haussk. (Baytaran), A.biebersteinii Afan./A.micrantha
Willd. (Sarıcivanperçemi), A.kotschyi Boiss., A.multifida (DC.) Boiss. (Ebülmülük), A.nobilis L.
(Ayıdanası, Ayvadana, Kurtotu), A.setacea Waldst et Kit. (Tilkikuyruğu, Yılandili), A.wilhelmsii
C.Koch.
Tanım: Beyaz çiçekli, çok yıllık, otsu bir bitkidir.
Dağılım: Trabzon-Zigana dağında yetişir.
Kullanılan kısım
15
Yapraklı ve çiçekli dallar (Herbae millefolii)
Çiçekler henüz tamamen açmadan dallar toplanır ve gölgede kurutulur.
Anabileşenler
Bitkide
Acı glikozidler (achillin)
Alkaloidler
Antosiyanidinler
Antrakuinonlar
Flavonoidler (apigenin 7-0-glikozid, rutin)
Hidrosiyanik asit
Kafur
Koumarinler
Monoterpenler
Organik asitler
Sabit yağ
Seskuiterpen laktonlar (başlıca guaianolidler)
Uçucu yağ (%0.2-1; borneol, kafur, kamazulen, limonen, limonen, ökaliptol, pinenler, sineol,
limonen ve bunların esterleri)
Etki
Adet söktürücü
Antibakterial
Gaz söktürücü
İdrar söktürücü
İştah açıcı
Kuvvetlendirici
Ödem giderici
Safra söktürücü
Spazm çözücü
Yangı önleyici
Yara iyileştirici (özellikle basur)
Uyarıcı
Safra salgısını artırıcı etki acı lezzetli seskuiterpen laktonlar.
Spazm çözücü etki flavonoidler.
Diğer birçok etkisi (antibakterial, yangı önleyici, ödem giderici gibi) kamazulen-flavonoid arasındaki
etkileşme ile ilgilidir.
Kullanılma/Doz
Veteriner hekimlikte 14 etkin maddeyi içeren preparatı sığır, at, koyun, keçi ve domuzlarda
kızgınlığa yol açmak için kullanılır; bunu %10 oranında içeren formülasyon:
At ve sığırlarda ağızdan günde 3 kez 50 g miktarda 2 gün
Diğer hayvanlarda günde 2 kez 10-20 g miktarlarda 3-4 gün süreyle
İnfüzyon şeklinde (%5) insanlarda dışarıdan ve içeriden kullanılır. Yemeklerden önce günde 3-4 kez
bir bardak içilir.
Banyo şeklinde (200 g bitki/1-2 L suda 20 dk tutulur ve banyo suyuna katılır) de kullanılır.
Çamsakızı (Terebintina)
Diğer isimler: Terebentin, Terementi, Terementin, Terpentin.
Aile: Çamgiller (Pinaceae).
Tanım: Çok sayıda Pinus türü ağaçtan elde edilen oleoreçinedir.
Türkiye’de Batı ve Güney Anadolu’da Kızılçam (Pinus brutia Ten) isimli ağacın gövdesine V
şeklinde yapılan yarıklardan elde edilir.
Bir ağaçtan 1-1.5 L terebentin elde edilir; ağaç kesileceği zaman birçok yerinde yaralama yapılarak
10 L’ye kadar drog sağlanabilir.
Çamsakızı açık-sarı renkte, bal kıvamlı ve bal renginde, kuvvetli kokulu, kendine özel acı ve yakıcı
lezzetlidir.
Beklemekle 2 tabakaya ayrılır; altta gri-beyaz renkte reçine bakımından zengin kısım (kolofon),
üstte koyu-sarı renkte, geçirgen ve uçucu yağdan zengin kısım bulunur.
16
Anabileşenler
Çamsakızı
%70-90 reçine
%10-30 uçucu yağ (Oleum terebinthinae, Turpentin oil, Terementi esansı, Terementi ruhu, Neft
yağı, Çam terementisi)
Yağ, oleoreçinenin damıtılması ve temizlenmesi ile hazırlanır.
Uçucu yağ (önemli bir kısmı)
α-pinen (%70)
-pinen (%6.5)
3-karen (%10)
β-piyronen (%3)
Diğer terpenik maddeler (limonen, dipenten, terpinolen, borneol, bornilasetat, gayakol gibi)
Oleoreçinede bulunan reçine asitlerinin başlıcaları
Abietinik asit
Dihidroabietinik asit
İzopimarik asit
Larikinolik asit
α- ve β-Larinolik asit
Lariviresinol
Neoabietinik asit
Pimarik asit
Balsam
Acı maddeler
%14-15 Larikoresen
Lariksil asetat
Renkli maddeler
Süksinik asit
Etki
Terebintin ve terebintin yağı
Antiseptik
İnsektisit
Yara iyileşmesini teşvik edici
Kullanılma/Doz
Dahilen genellikle yağ veya yağını içeren preparatları
Balgam söktürücü
Solunum sistemi ve idrar yolları antiseptiği
Dışarıdan oleo-reçineyi %10-20 arasında içeren preparatları
Kas ve eklem ağrılarında ağrı kesici
Deri ve tırnaklarda antiseptik
Yara iyileşmesini hızlandırıcı
Merhem (%5 terementi yağı)
İneklerde dışarıdan meme hastalığı
Flegmon
Tendinit
Romatoid bozuklukların sağaltımı
Çay (Camellia sinensis (L.) Kuntze)
Diğer isimler: Thea sinensis L./C.viridis Sweet./C.thea L.
Aile: Çaygiller (Theaceae).
Tanım: Beyaz çiçekli, kışın yapraklarını dökmeyen ağaçtır.
Dağılım: Vatanı Çin’dir. Kuzey Anadolu sahillerinde (özellikle Rize) fazla yetiştirilir.
17
Kullanılan kısım
Yapraklar (Folia theae).
Siyah çay (taze yapraklar toplandıktan ama demet halinde getirilmeden önce fermente olması için
birkaç saat nemli ortamda tutulur, sonra fırında kurutulur).
Yeşil çay (taze yapraklar toplandıktan sonra hemen ısıtılır, demet halinde toplanır ve kurutulur)
şeklinde bulunur.
Fermentasyon işlemi ile çayın rengi sarımsı-yeşilden (yeşil çay) kırmızımsı-kahve-siyaha (siyah
çay) kadar değişir. İşlem, çayın kimyasal bileşimi de (polifenollerin yükseltgenmesi ile) değişir.
Anabileşenler
Yapraklar
Biflavonoidler (theasinensis-A)
Kafein (%2-4)
Kateşik tanenler (%10-20; epikateşin, epikateşin gallat, epigallokateşin gibi)
Mineral maddeler
Teofilin ve teobromin (ikisi de az miktarda)
Triterpen saponinler
Uçucu yağ (%1-1.5)
Tohumlar
Sabit yağ (%25)
Saponinler
Bir paket yeşil çay: 20 mg (10-30 mg) kafein
Bir paket siyah çay: 40 mg (25-110 mg) kafein
Yeşil çay yapraklarında %30-40 flavonoidler (flavan-2-ol türevleri; kateşinler) bulunur; son derece
güçlü yükseltgenmeyi önleyici etkileri olan bu maddelerin başlıcaları
Kateşin
Epikateşin
Epikateşin-3-gallat (ECG)
Epigallokateşin (EGC)
Epigallokateşin-3-gallat (EGCG)
Gallokateşin
Yeşil çaydaki maddelerden en etkini EGCG’tır.
Bunlar, çaya acı-buruk tadını da verirler.
Etki
Büzüştürücü
Mutasyon önleyici
Uyarıcı-analeptik (kalp, solunum)
Yangı önleyici
Yükseltgenme önleyici
Yeşil çaydaki polifenoller, doku ve organlarda katalaz, GSH peroksidaz miktarını artırır; bu durum,
doku ve organları yükseltgenmeye karşı korur ve dayanıklılığını artırır.
Kanserin (ağız boşluğu, akciğer, deri, yemek borusu, karaciğer, mide, prostat gibi) başlaması,
ilerlemesi ve büyümesini önler.
Günde 5-10 bardak yeşil çay NOS oluşumunu önemli ölçüde engeller; oksidatif gerilimde yararlıdır.
Kafein sAMP-FDE etkinliğini engeller (sAMP yarı ömründe uzama) ve adenozin reseptör
antagonisti olarak etkir.
Kullanılma/Doz
Yeşil çay halinde birçok hastalığa karşı (kalp-damar hastalıkları, karaciğer bozuklukları, kanser gibi)
koruyucu olarak kullanılır.
İdrar söktürücü
18
Sürgün önleyici
Uyarıcı
Küçük hayvanlar
Standardize özüt (%80 polifenolleri içerir): 10-20 mg/kg
Çay: 0.5-1 bardak/10 kg
Yeşil çay olarak günde 1-10 bardak içilir; günde ≥10 bardak yeşil çay kolesterolun düşürülmesinde
faydalıdır.
İstenmeyen etki/Uyarı
Fazla miktarda çay midede irkilti, asit salgısında artış, iştahta azalma, sürekli uyarıyı-baskı izler,
tükenmeye yol açabilir.
Böbrek yetmezliği, tiroid bezi faaliyeti artışı, endişeli olanlarda kullanılmamalıdır.
Gebelerde ve emzirenlerde dikkatle kullanılmalıdır.
Etkileşme
MSS’ni uyaran diğer bazı maddelerle (efedrin gibi) birlikte kullanmaktan kaçınmalıdır.
Çemenotu (Trigonella foenum-graecum L.)
Diğer isimler: Boyotu, Buyotu.
Aile: Baklagiller (Fabaceae/Leguminosae).
Benzer türler: Türkiye’de çok sayıda Trigonella türü yetişir; bazıları şunlardır: Trigonella arcuata
C.A.Mey., T.astroites F. et Mey., T.aurantiaca Boiss., T.balansae Boiss., T.brachycarpa (Fisch.)
Moris, T.capitata Boiss., T.carica Hub.-Mor., T.cariensis Boiss., T.coerulescens (M.B.) Hal.,
T.corniculata L., T.crassipes Boiss., T.filipes Boiss., T.gladiata Stev., T.kotschyi Boiss., T.lunata
Boiss., T.monantha C.A.Mey., T.radiata L., T.rigida Boiss., T.rostrata Boiss., T.spicata S.S.,
T.velutina Boiss.
Tanım: Sarı-beyaz çiçekli, yıllık bitkidir.
Dağılım: Ülkemizde yaygın şekilde (İstanbul, Gelibolu, Sivas, Niğde, Kırşehir, Yozgat, Adana, Urfa)
bulunur.
Kullanılan kısım
Tohumlar (Semen foenum graeci)
Olgun meyveler toplanır, güneşte kurutulur, dövülerek tohumlar çıkarılır.
Anabileşenler
Tohumlar
Flavonoidler (rutin gibi)
Fitin (fosforlu bir madde)
Lesitin
Fitosterol
Koumarin
Müsilajlı lif (>%25; galaktomannan gibi)
Nükleoalbumin (kolay emilebilir demir bakımından zengin)
Piridin alkaloidler (trigonellin)
Protein (>%20; lizin bakımından çok zengin)
Steroidal saponinler (diosgenin, neotigogenin, tigogenin, yamogenin)
Sabit yağ
Uçucu yağ (%0.015)
Etki
Çemenotu bitkisinin çok fazla ve çeşitte etkisi vardır.
Afrodizyak
Ağrı kesici
Ateş düşürücü
Balgam söktürücü
Bağışıklık sistemini güçlendirici (hem sıvısal hem de hücresel)
Besleyici
Çizgili kasları kuvvetlendirici
19
Gaz söktürücü
İdrar yollarında taş oluşumunu yavaşlatıcı (özellikle okzalat taşı)
İştah açıcı
Kan şekeri, lipid ve kolesterolü düşürücü
Mide koruyucu
Sürgüt
Yara iyileşmesini hızlandırıcı
Yumuşatıcı
Kolesterol düşürücü etkiden lifli yapısı ve steroidal saponin içeriği sorumludur.
Omeprazolla karşılaştırılabilecek ölçüde mide koruyucu etkisi vardır; buna, mide salgısını azaltıcı
ve mukozal glikoproteinlere etkisi aracılık eder.
Trigonellin kan şekerini düşürür.
Kolon kanserine karşı koruyucu etkilidir; yararlı etkisinden lifli yapısı, flavonoidler ve saponinler
sorumludur.
Aspirin vb ilaçlara benzemeyen bir mekanizma ile ağrı kesici ve ateş düşürücü etki oluşturur.
Kullanılma/Doz
Bronşit
Bağışıklığın düzenlenmesi
Hastalıklarda ve yaralarda iyileşmeyi hızlandırıcı
Kanda lipid yükselmesi
Mide ülseri
Şeker hastalığı
Küçük hayvanlar
Kuru bitki: 25-500 mg/kg (2-3’e bölünerek)
Tentür (%45 etilalkolde 1:2-1:3): 0.05-0.2 ml/kg (2-3’e bölünerek)
İnfüzyon (5-30 g/barsak su): 1/2-1/4 bardak/10 kg
Tohumlar
At ve sığır: 30-60 g
Koyun ve domuz: 8-12 g
Dışarıdan pasta (20 g/100 ml su) şeklinde uygulanır.
İnsanlarda dekoksiyon (%5; günde 2-3 bardak) ve hap şeklinde (0.5-1 g) kullanılır.
Çingeveni (Astragalus membranaceus (Fisch. ex Link) Bunge.)
Diğer isimler: Türkistankitresi.
Aile: Baklagiller (Fabaceae/Leguminosae).
Benzer türler: Bak Geven.
Kullanılan kısım
Kökler
Anabileşenler
Kökler
Amino asitler
Flavonoidler
Koumarinler
Mineral maddeler
Polisakkaridler (astragal, astraglukan gibi)
Triterpenik saponinler (astragalasid I-X, izoastragalosid I-IV)
Etki
Bağışıklık sistemini uyarıcı/kuvvetlendirici
İdrar söktürücü
20
Kardiotonik
Kan basıncını düşürücü
Tonik
Bağışıklığa etkisi Th1/Th2-hücrelerinin görevini ve sitokin salgılanmasını değiştirmesiyle ilgilidir.
İnterferon salgılanmasını, IgA ve IgG miktarını da artırır.
Bazı protozoa (Eimeria tenella) ve bakterilerin (Bacteroides türleri, Escherichis coli, Mycoplasma
gallisepticum gibi) yol açtıkları hastalıklarda vücut direncini artırır.
Kullanılma/Doz
Bağışıklık yetmezliği
Bağışıklığın uyarılması/güçlendirilmesi
Böbrek hastalığı
Kalp kası yetmezliği
Kanser
Kronik enfeksiyonlar
Küçük hayvanlar
Kuru kök: 50-400 mg/kg
Tentür (%25-35 etilalkolde 1:2-1:3): 0.1-0.2 ml/kg
Dekoksiyon (5-30 g/bardak su): 1/2-1/4 bardak/10 kg
İnsanlarda kuru bitki günde 3 kez 3-10 g miktarlarda kullanılır.
Etkileşme
Pıhtılaşmayı engelleyici maddelerle birlikte kullanıldığında tehlikeli etkileşme yapabilir.
Bağışıklık sistemini baskılayan maddelerle (azatiyoprin, siklofosfamid, siklosporin gibi) birlikte
kullanılmamalıdır.
Çobançökerten (Tribulus terrestris L.)
Diğer isimler: Çarıkdikeni, Demirdikeni, Deveçökerten.
Aile: Yabanikimyongiller (Zygophyllaceae).
Tanım: Yıllık, otsu bir bitkidir.
Dağılım: Anadolu’da yaygın şekilde rastlanır.
Kullanılan kısım
Kök (Radix tribuli)
Meyve (Fructus tribuli)
Yapraklar (Folia tribuli)
Anabileşenler
Işığa duyarlı kılıcı madde
Reçine
Saponik glikozidler (protograsilin, protodioscin gibi)
Steroller (β-sitosterol gibi)
Sabit yağ
Bazı ülkelerde Tribulus yaprağı standardize özütü halinde çeşitli preparatları hazırlanmıştır; bunlar
genellikle ≥%45 steroidal saponin içerir ve yapraklardan 30-40 kez daha etkindir.
Etki
İdrar söktürücü
Kan basıncını düşürücü
Spazm çözücü
Üremeyi iyileştirici
Kullanılma/Doz
İdrar söktürücü
21
Kuvvetlendirici
Taş düşürücü
Üreme performansını artırıcı
Küçük hayvanlar
Kuru bitki: 25-300 mg/kg (2-3’e bölünerek)
Tentür (1:2): 0.15-0.25 ml/kg (2-3’e bölünerek)
İnfüzyon ve dekoksiyon (5-10 g/bardak su): 1/2-1/4 bardak/10 kg
İstenmeyen etki/Uyarı
Fazla miktarlarda koyunlarda karaciğerde hasara ve ışığa duyarlılığa yol açabilir.
Dalmaçya Pireotu (Pyrethrum cinerarriifolium (L.) Trevir.)
Diğer isimler: Chrysanthemum cinerariifolium (Trevir.) Vis., Tanacetum cinerariifolium (Trevir.)
Schultz.
Aile: Bileşikgiller (Asteraceae/Compositae).
Tanım: Gümüşi renkte, paçalı yapraklı, çok yıllık, otsu bitkidir.
Benzer türler: Pyrethrum roseum (Adams.) Bieb./C.coccineum/T.coccineum (Wild.) Grierson.
Dağılım: Anavatanı Arnavutluk ve Yugoslavya’dır; Amerika, Orta Avrupa, Afrika, Japonya ve
Türkiye’de de yetiştirilir.
Kullanılan kısım
Kurutulmuş çiçek durumlar (Flos pyrethri dalmatini veya Flos chrysanthemi cinerariifolii)
Beyazımsı-sarı renkte, en çok 20 tane tek sıralı dil benzeri çiçek taşır.
Çiçek başları olgunlaştıktan sonra toplanır; önce gölgede soldurulur, sonra güneşte hızla kurutulur.
Anabileşenler
Çiçek başları
Piretrinler (piretrin-I ve -II, sinerin-I ve -II, jasmolin-I ve -II)
Reçine
Sabit yağ
Uçucu yağ (%0.5)
Çiçeklerde %0.5-2, özütte %25 dolayında piretrinler vardır.
Azelainik asit
Krisantin
Krisanten
Mum
Serilalkol
Sesamin
β-Siklopiretrosin
Stakihidrin (L-, D,L-)
Şeker
Tanen
Taraksaetrin
Yağ asitleri gibi çok sayıda madde de vardır.
Etki
Piretrinler dış parazitlere (uçucu sinekler, kene, pire vb) etkilidir.
Temas zehiri olarak etkir; etkisi yere düşürücü ve çok hızlıdır.
Böcekler için memelilere göre 100 kez daha etkilidir.
Parazitlerdeki etkisine sinir hücre zarındaki Na-, K- ve Ca-kanallarına olan etkisi aracılık eder.
Kullanıma/Doz
Dış parazitlere karşı genellikle serpme toz halinde kullanılır.
Veteriner preparatları genellikle %3.4 piretrum içerir.
Hayvanlarda %0.1 çözeltisi haftada 1-2 kez püskürtülerek kullanılır.
Defne (Laurus nobilis L.)
22
Diğer isimler: Tehnel.
Aile: Defnegiller (Lauraceae).
Dağılım: Ülkemizde yaygın şekilde bulunur. Doğu Akdeniz makisinin özel bitkisidir; Ege ve
Karadeniz bölgesinde de rastlanır.
Tanım: Sarı çiçekli bir ağaçtır.
Kullanılan kısım
Meyveler (Fructus lauri)
Yapraklar (Folia lauri)
Yağ (Oleum lauri expressum; Tehnel yağı; meyvelerden elde edilir)
Meyveleri küçük zeytin tanesi şeklinde olup olgunlaşınca (Sonbaharda) parlak siyah renk alır.
Defne meyvesi yağı yeşilimsi renkte, özel ve kuvvetli kokulu, tereyağı kıvamındadır.
Anabileşenler
Meyve ve yapraklarda
Bitkiye özel kokusunu veren uçucu (%2) ve sabit yağ (%24-55)
Uçucu yağı 50-100 madde içerir.
Uçucu yağda
%45-50 ökaliptol (1,8-sineol)
%30 sitronellol ve geraniol
%5 öjenol, metilöjenol, asetilöjenol, %2-8 sabinen
Seskuiterpenler (eremantin, laurenobiolid gibi)
Sinnamik asit
Sitral
α-pinen, β-pinen
3,4-Dimetoksiallilbenzen
Sabit yağda
Oleik asit
Laurik asit
Linoleik asit
Palmitik asit
Bunların gliseridleri
Az miktarda fitosterin
Etki
3,4-Dimetoksiallilbenzen yatıştırıcıdır; strikninin öldürücü miktarına karşı farelerde koruyucu etkilidir.
Antibakteriel-antiseptik etkilidir; bu etkisi ökaliptol ile ilgilidir.
Kalbi baskı altına alır.
Kan basıncını düşürür.
Kullanılma/Doz
Meyveleri midevi, terletici ve idrar söktürücü
Yağı haricen antiparaziter ve yerel irkiltici
Yaprakları baharat olarak kullanılır
Uçucu yağı ile %0.5 yoğunlukta hazırlanan merhemi haricen hayvanlarda meme bezi ve meme başı
enfeksiyonlarında koruyucu ve sağaltıcı olarak kullanılır; uygulama gerektikçe tekrarlanır.
Defne yağı merhem halinde (iç yağda %10’luk)
Antiparaziter
Romatizmada ağrı kesici
Sinek kovucu
İnfüzyonu (%5-10) insanlarda günde 2-3 bardak içilerek kullanılır.
Defne sabunu (prina yağı ile hazırlanır) deri hastalıklarında ve saç dökülmesine karşı kullanılır.
İstenmeyen etki/Uyarı
Yüksek dozlarda uçucu yağı sindirim kanalında irkilti, bulantı, kusma ve sürgüne sebep olur.
23
Devedikeni (Silybum marianum L.)
Diğer isimler: Akkiz, Devekengeri, Kengel. Silibum marianum L., Carduus marianus L.
Aile: Bileşikgiller (Asteraceae/Compositae).
Tanım: Bir-iki yıllık bir bitkidir.
Dağılım: Akdeniz ve Karadeniz bölgelerinde yol kenarları ve tarlalarda yaygın şekilde rastlanır.
Kullanılan kısım
Çiçekli dallar (Herbae cardui mariae)
Tohumlar (Semen cardui mariae)
Tohumlar (meyve) 7 mm kadar uzunlukta, esmer renkte, ucunda 15 mm kadar uzunlukta, beyaz
renkte tüy demeti bulunur.
Anabileşenler
Çiçek dallar, tohumlar, kısmen de yaprak ve gövdede
Silimarin (silibin) ortak ismiyle bilinen flavonolignan flavanonlar (tohumlarda %4-6).
Silimarin, silibinin (%50), silidianin (%25), silikristin (%25), izosilibin ve dehidrosilibine verilen ortak
isimdir.
Steroller
Biyojen aminler (betain, tiramin gibi)
Flavonoidler (apigenin, eridodiktiol, kaempferol, krizoeridol, kuersetin, naringenin, toksifolin gibi)
Nişasta
Sabit yağ (%25)
Proteinler
Tanen
Etki
Silimarin yükseltgenmeyi önler
Karaciğeri koruyucu
Safra salgısını artırıcı
Yumuşatıcı
Yükseltgenmeyi önleyici etkisi birçok koruyucu etkisinin temelini oluşturur; serbest grupları bağlar
ve daha zayıf gruplara çevirir.
Özellikle karaciğer ve böbrek hücrelerinde lipid peroksidasyonu önler; birçok zehire (amanitinler,
karbontetraklorür, parasetamol gibi) karşı koruyucu etkilidir.
RNA polimeraz etkinliğini artırarak karaciğer hücrelerinde protein sentezini ve karaciğerin kendisini
yinelemesini hızlandırır.
Amanita phalloides (köy göçüren) gibi mantarlarla zehirlenmede antidot olarak etkir; zira, mantar
toksinlerinin (amanitinler gibi) RNA polimeraz etkinliğini engellemesini önler.
Mantarın yenilmesini takiben 48 saat içinde verilmelidir.
Demiri bağlar ve demirle aşırı yüklenme durumunda glutasyonun dayanıklılığını artırır.
Mast hücrelerinin dayanıklılığını artırır (antihistaminik etki).
Kalsiyum metabolizmasını yavaşlatır.
Tümör hızlandırıcılarının etkisini yavaşlatır.
Silimarin IL-1 ve COX-2’yi engeller; son etkisi ile mide koruyucu etki oluşturur.
Kullanılma/Doz
Topraküstü kısmı
Ateş düşürücü
Ağrı kesici
İdrar söktürücü
İştah açıcı
Yatıştırıcı
Tohumlar
Safra artırıcı
24
Özellikle Köygöçüren (Amanita phalloides) ile zehirlenmede olmak üzere, karaciğer hastalıklarında
koruyucu
Küçük hayvanlar
Kuru bitki: 50-100 mg/kg (2-3’e bölünerek)
Akışkan özüt (%60-80 etilalkolde 1:1): 0.1-0.2 ml/kg (bölünerek)
Kuru standart özüt (%70 silimarin): 10-15 mg/kg (bölünerek)
Sığır
Kuru bitki: 10 g
Kedi ve köpek
Silimarin: Ağızdan günde 1-2 kez 20-250 mg/kg
İnsanlara günde 12-15 g (200-400 mg silimarine eşit) miktarlarda verilir.
İnfüzyon (%5) ve dekoksiyon (%5) şeklinde kullanılır.
İstenmeyen etki/Uyarı
İnsanların tahammülü genellikle iyidir; yine de bulantı, sürgün, karında şişkinlik, alerjik tepkiler
oluşabilir.
Bileşikgillere alerjik olanlarda kullanılmaması önerilir.
Etkileşme
Normal dozun 10-20 katı miktarlarda CYP3A4’ün etkinliğini baskılar.
Felfelek (Acacia catechu Willd.)
Diğer isimler: Kaşu, Seylankaşu.
Aile: Hurmagiller (Palmae).
Tanım: Orta-büyüklükte (10-15 m yükseklik) bir ağaçtır.
Dağılım: Güneydoğu Asya’da (Hindistan, Pakistan, Seylan gibi) yetişir.
Kullanılan kısım
Özüt (Catechu; odun kısımlarının suda kaynatılıp yoğunlaştırılması ile hazırlanır)
Tohumlar (Semen arecae; Arekacevizi, Felfelek tohumu, meyve)
Tohumlar, 2 sm uzunlukta, yumurta şeklinde, sert kabuklu, hafif kokulu, buruk-acı lezzetlidir.
Anabileşenler
Tohumlar
Pridin alkaloidler (%0.1-0.5 arekolin, arekaidin, guvacin, guvakolin gibi)
Sabit yağ (%10-15)
Tanen (%15-25)
Özüt
Kateşik tanen (epikateşin, kateşin, kateşutannik asit gibi)
Musilaj
Yağ
Etki
Antelmintik
Antiseptik
Büzüştürücü
Kabız yapıcı (tanenler sebebi ile)
Sürgüt (kolinerjik etkisi ile)
Guvacin antiepileptik etkilidir; bu etkisi, GABA taşıtını engellemesiyle ilgilidir.
Arekolin ve arekaidin kolinerjik etkilidir; nAk-R agonisti olarak etkir.
Bu etkisi ile helmintlerin hareketlerini artırır ve uzaklaştırır.
Özellikle köpeklerde şeritlere (Taenia hydatigena, T.multiceps, T.psiformis, ekinokoklar
gibi), at ve koyunlarda askaridler ve strongillere etkilidir.
25
Kullanıma/Doz
Özellikle köpeklerde antelmintik etkisi için
Toz, macun, hap, tentür şeklinde verilir.
Toz
Sığır: 4-15 g
At: 4-12 g
Koyun ve keçi: 1-4 g
Domuz: 2-6 g
Köpek: 0.3-1 g
Kedi: 0.1-0.3 g
Kanatlılar: 0.1-0.25 g
Ginseng (Panax ginseng C.A.Meyer)
Diğer isimler: Asya ginseng, Çin-Kore ginsengi.
Aile: Duvarsarmaşığıgiller (Araliaceae).
Tanım: Kazık köklü, çok yıllık, otsu bitkidir.
Dağılım: Daha ziyade Çin ve Kore’de yetişir; Japonya, Rusya gibi ülkelerde de rastlanır.
Benzer türler: P.japonicus C.A. Meyer Japon chikutsu ginsengi, P.repens C.A.Meyer Japon
ginsengi, P.quinquefolium L. Amerikan ginsengi, P.notoginseng Burk. Sanchi ginseng,
P.notoginseng subsp. himalaicus Himalaya ginsengi, Eleutherococcus senticosus (Rupt and
Maxim). Maxim Sibirya ginsengi diye bilinir.
Kullanılan kısım
Kökler (Radix ginseng)
Kökler dallanmış olup, insana benzer yapıdadır; bu sebeple “bitki adam” diye de bilinir.
Kökleri ilkbahar ve sonbaharda toplanır; yan köklerden temizlenir; kaynar suda 1-2 dk süreyle
tutulur; kurutulduktan sonra 10-15 sm çapında parçalar halinde kullanılır.
Asya ginseng kökü kırmızı, Amerikan ginseng kökü beyaz-sarı renktedir.
Anabileşenler
Glikanlar (panaksan A-E)
Hormonal etkili maddeler
Triterpenoik saponinler (30’dan fazla sayıda, ginsenosid, panaksosid, dammaran saponinler diye de
bilinir; bitki çeşidine göre %1.5-12).
Aglikonları başlıca oleanolik asit, panaksodiol (ginsenosid Ra 1-3, Rb1-3, Rc1-2, Rd, Rd2, Rg3, Rh2
gibi) ve panaksotriol (ginsenosid Re2-3, Rf, Rg1-2, R20-gluko-f, Rh1 gibi).
Vitaminler (tiamin, riboflavin, ergokalsiferol gibi)
Uçucu yağ (%0.05)
Etki
Ginseng iki etkisiyle dikkat çeker.
Çeşitli zararlı etkenlere (stres de dahil) karşı vücudun savunma sisteminin oluşturduğu uyum
sağlayıcı/artırıcı etki (adaptojenik etki)
Fiziksel ve ruhsal verimi artırıcı etki
Maddenin farmakolojik etkileri ön plandadır.
Metabolik olarak şeker ve yağ metabolizmasını etkiler; kan şekerini ve kolesterolü düşürür.
Kan basıncını düşürür.
Mide koruyucu etkisi vardır.
Enfeksiyonlar ve zehirlere karşı koruyucu (özellikle karaciğeri) etkilidir.
Cinsel isteği/gücü artırır.
Bağışıklığı uyarır, genel direnci artırır.
Ginseng özütlerinin (20 mg ve 100 mg) günde 2 kez 8 hafta süreyle kullanılması fagositler,
T3- ve T4-lenfositler ile doğal katil hücrelerin sayısı, T4:T8 oranı önemli ölçüde artar.
Kan şekerini düşürücü etkisi (Tip II şeker hastalığı) saponinler ve polisakkaridlerle ilgilidir.
İnsülin reseptörlerinin sayısını artırması,
26
Glukokortikoid reseptörlerinin sayısını azaltması,
Karaciğerde glikoz kullanımını (glikoz-6-fosfat dehidrojenaz, fosforilaz-a, fosfofrüktokinaz
etkinliğinde artış sonucu) artırması şeker hastalığında iyileştirici etkisinden sorumludur.
Kan basıncını düşürücü etkisi fazla miktarlarda (kökü 4500 mg gibi) kullanıldığında belirgindir.
Sistolik kan basıncında düşme 24 saatte belirgin hale gelir.
Diastolik basınçtaki düşüş daha azdır.
Yapısındaki 17-hidroksisteroidal saponin glikozidlerinden dolayı MSS’ni doğrudan uyarır.
1200 mg miktarda canlanmaya sebep olur, halsizliği giderir, ruhsal ve fiziki durumu düzeltir, iş
verimini artırır; bu etkileri özellikle gece çalışanlarda (hastane personeli gibi) çok belirgindir.
Vitamin ve mineral maddelerle birlikte kullanıldığında 80 mg gibi küçük miktarlarda bile
etkilidir.
Ginsegdeki saponinler adrenal bezlerden adrenalin salıverilmesini azaltır, kortizol ve diğer
kortikosteroidlerin salıverilmesini artırır.
Adrenal kabuğu hipotalamus veya hipofiz aracılığında etkiler; yani, önce kortikotropin
salıverilmesine, sonra kortizol salıverilmesine yol açar.
Son etkileri uyum sağlayıcı etkisinin esasını oluşturur.
Yukarıdaki etkileri sebebiyle ginseng çoğu kez uyum sağlayıcı-hafızayı kuvvetlendirici olarak
sınıflandırılır; zira, gergilim vb zararlı etmenlere uyumu (hipotalamus-hipofiz-adrenal bez sistemini
uyarıcı etki), herhangi bir işe yoğunlaşmayı kolaylaştırır, zihni canlanma yapar.
Özellikle beyin ve koroner damarlarını gevşetir ve kan akımını artırır.
Ginseng doku/organlarda yükseltgenmeyi önleyicidir; buna hem ginsenoidler hem de flavonoidler
aracılık eder.
Özellikle akciğer damarlar endotellerinde koruyucu etki oluşturur.
Ginseng erkeklerde sperma sayısını artırır; iktidarsızlıkta yararlıdır.
Ginsenosidler kanda prolaktin seviyesini düşürür ve cinsel isteği artırır.
Sertleşme sorunu olanlarda 600 mg ginseng bu durumu giderir ve cinsel isteği artırır.
Kullanılma/Doz
Genel tonik
Yorgunluk/halsizlik/güçsüzlük giderici
Atletik verimi/fiziksel kapasiteyi artırıcı
Bir işe yoğunlaşmayı artırıcı
Cinsel gücü artırıcı
Fiziki ve ruhsal durumu düzeltici
Uyum sağlayıcı
Yaşlanmayı geciktirici
Soğuk algınlığı
Öksürük
Romatizma
Damla hastalığı
Baş, boyun, sırt ağrısı gibi rahatsızlıklar
Küçük hayvanlar
Kuru bitki: 25-300 mg/kg (2-3’e bölünerek)
Tentür (%30 etilalkolde 1:2-1:3): 0.05-0.15 ml/kg
İnfüzyon (2.5-10 g/bardak su): 1/2-1/4 bardak/10 kg
Kurutulmuş ginseng kökü belirtilen durumlarda tercihen sabahleyin insanlarda 500-2000 mg/gün
dozlarda verilir.
Dekoksiyon şeklinde (bir bardak suya 1-2 g konularak 10 dk kaynatılır) günde 3 kez içilir.
İstenmeyen etki/Uyarı
Uyku bozukluğu
Baş ağrısı
Kan basıncında dalgalanma
27
Anoreksi
Deride dökülmeler
Vaginal kanama
Şeker hastalığı, akut hastalığı ve kalp-damar rahatsızlığı olanlarda dikkatle kullanılmalıdır.
Hormon-benzeri etkisi sebebiyle, ginseng kullanılması 3 aydan fazla sürmemelidir.
Bu maddeyi kullananlarda “ginseng-suistimali sendromu” tanımlanmıştır; bunlarda kan basıncında
düşme, sinirlilik, uykusuzluk, kendini iyi hissetme, saldırganlık hali ve deride dökülmeler
tanımlanmıştır.
Gebeler ve emzirenlerde dikkatle kullanılmalıdır.
Etkileşme
Kafein vb maddeler veya bunları içeren içecekler (çay, kahve, kola gibi),
Kortikosteroidler,
Psikotrop maddeler,
Pıhtılaşmayı etkileyen maddelerle birlikte dikkatle kullanılmalıdır.
Not
Yukarıda söylenenlerin çoğunu Amerikan ginsengi için de geçerlidir.
Yalnız, Amerikan ginsengi daha ziyade sindirim sistemi rahatsızlıklarında kullanır.
Günlük (Boswellia serrata Roxb.)
Diğer isimler: Akgünlük, B.thurifera, Frankincense.
Aile: Balsamgiller (Burseraceae)
Benzer türler: Boswellia carteri Birdw., B.frereana Birdw.
Tanım: Küçük ağaçtır.
Dağılım: Hindistan ve Kuzey Afrika ülkelerinde rastlanır.
Kullanılan kısım
Ağaçların kabuklarından elde edilen özsu/reçine (Gummi olibanum) kullanılır; ağaçların gövdeleri
çizilir, akan süt görünümlü özsu zamanla sertleşir. Beyaz renkte, hoş kokulu, parlak alevle yanar.
Anabilşenler
Bileşiminde organik asitler, diterpenler (incensol aoksit, izo-incensol oksit, serratol gibi), pentasiklik
priterpenik asitler (α-, β-, -boswellik asit), triterpenler (α-, β-amirin), uçucu yağ (α-pinen, αfellandren, p-simen, αthujen gibi), şekerler (D-arabinoz, D-galaktoz, D-ksiloz, D-mannoz, 4-Ometilglukuronoarabinogalaktan), reçine (frankincense) ve zamk içerir.
Kullanılma/Doz
Kuvvetlendirici, kabız yapıcı, idrar artırıcı, yatıştırıcı, adet söktürücü-giderici, astım, ülseratif kolit,
beyin ödemi, romatizmada ağrı kesici olarak kullanılır. Mabetler, kitapevleri gibi yerlerde tütsü
olarak da kullanılır.
Küçük hayvanlarda kuru bitki 25-250 mg/kg (3’e bölünerek), standardize özüt (%20-70 organik asit
veya boswellik asitler) 60 mg/kg (3’e bölünerek); tentür (1:2-1/3) 1.4-2.5 ml/10 kg (3’e bölünerek)
dozlarda kullanılır.
İnsanlarda kuru bitki 1-10 g; standardize özüt 200-400 mg, tentürü (1:2-1/3) 3-5 ml (günde 3 kez;
akut hallerde 6 keze kadar) miktarlarda kullanılır.
Güzelavratotu (Atropa belladonna L.)
Diğer isimler: Belladonotu.
Aile: Patlıcangiller (Solanaceae).
Tanım: Çok yıllık, kazık köklü, otsu bir bitkidir.
Dağılım: Ülkemizde yaygın şeklide (Kırklareli, Abant, Balıkesir-Alaçam ormanları, Sinop-Ayancık
ormanları, Trabzon-Zigana dağları, Artvin, Adana-Toros etekleri, Hatay-Nur dağları) bulunur.
Kullanılan kısım
Kök (Radix belladonna)
28
Rizom (Rhizoma belladonna)
Toz (Belladona herba pulvis)
Yapraklar (Folia belladonna)
Yapraklar çiçek açma zamanından önce toplanır; havadar bir yerde, ince bir tabaka halinde
yayılarak veya küçük demetler şeklinde ipe dizilerek hızla kurutulur.
Kökler yaz sonunda toplanarak çıkarılır, yıkanır, tam olarak veya ince dilimler şeklinde kesilerek
kurutulur. Kökler tercihen 2-3 yıllık bitkilerden alınır.
Anabileşenler
Kök, yaprak ve meyveler
Alkaloidler (S-hiyosiyamin, R,S-hiyosiyamin “atropin” gibi)
Bitkide kuru esasa göre alkaloid oranı %0.2-2 arasında değişir.
Otsu kısımlarda %0.3-0.6,
Köklerde %0.4-1.2 alkaloid vardır.
Toplam alkaloid içinde en fazla bulunanı S-hiyosiyamindir; bitkinin yapraklarındaki alkaloidin
%>85’ini, köklerindekinin de %65’ini oluşturur; bu madde hızla atropine çevrilir.
Bitkide
Diğer alkaloidler [%6.7 atropamin (apoatropin), %3 tropin, %1.9 skopolamin, %05 aposkopolamin,
%0.2 tropinon, %0.3 3α-fenilasetoksitropan gibi]
Flavonoidler
Koumarinler
Tanenler
Etki
Spazm çözcü
Solunum yollarını açıcı
Sürgün önleyici
Terlemeyi önleyici
Kullanılma/Doz
Ağrı kesici
Astım nöbetlerini önleyici
Solunum açıcı
Spazm çözücü (özellikle sindirim kanalı, safra yolları)
Terlemeyi önleyici
Atropin hayvanlarda
Parenteral: 0.02-0.2 mg/kg
Ağızdan: 0.06-0.6 mg/kg
Tentür (Ağızdan)
At ve sığır: 15-30 ml
Koyun ve domuz: 4-8 ml
İnsanlarda hiyosiyamin olarak hesaplanan %0.28-0.32 toplam alkaloid içeren tozu (280-320 mg/100
g) tek seferde 0.05-0.1 g (0.15-0.3 mg toplam alkaloid) kullanılır; bundan bir seferde en çok 0.2 g
(0.6 mg alkaloid), bir günde de en çok 0.6 g (1.8 mg alkaloid) kullanılır.
Haşhaş (Papaver somniferum L.)
Aile: Haşhaşgiller (Papaveraceae).
Tanım: Yıllık, otsu bir bitkidir.
Dağılım: Ülkemizde, başta Afyon çevresi olmak üzere, birçok yerde özellikle iki alt-türü
P.somniferum var.anatolica (Körhaşhaş) ve P.somniferum var.subspontaneum (Açıkhaşhaş)
yetiştirilir.
Benzer türler: Papaver acrochaetum Bornm., P.argemone L., P.bracteatum Lindl., P.clavatum
Boiss., P.communatum F. et Mey., P.glaucum Boiss., P.gracilis Auch., P.hybridum L., P.orientalis
L., P.pilosus S.S., P.rhoeas L., P.spicatum Boiss., P.strictum Boiss.
29
Kullanılan kısım
Afyon (Opium, Succus papaveris; ham meyvelerin çizilmesiyle elde edilir)
Meyveler (Fructus papaveris immature, Haşhaşbaşı, Haşhaşkabuğu; kuru ham meyveler)
Tohumlar (Semen papaveris)
Tohumlardan elde edilen yağ (Oleum papaveris)
Yapraklar (Folia papaveris)
Tıbbi amaçla kullanılan yağı tohumların soğukta sıkılması ile elde edilir; bunun asit içeriği düşüktür
(%1-2.5).
Anabileşenler
Tohumlarda %50 dolayında yağ vardır.
Afyon, ağırlık esasına göre, %10-25 alkaloid içerir; 6'sı daha önemli, 25'den fazla alkaloid bulunur.
Alkaloidler
%4-21 morfin
%0.8-2.5 kodein
%4-8 noskapin
%0.1-2 narsein
%0.5-2 papaverin
%0.5-2 tebain
Tıpta kullanılan afyon tozu %10 morfin içerecek şekilde ayarlanır; %0.5 kodein, az miktarda tebain
de içerir.
Etki
Ağrı kesici
Öksürük dindirici
Spazm çözücü
Sürgün önleyici
Uyuşturucu
Yatıştırıcı
Kullanılma/Doz
Afyon tozu (%10 alkaloid içerir)
Afyon özütü (%20 alkaloid içerir)
Afyon tentürü (%0.05 alkaloid içerir)
Dekoksiyon (%2-5)
Sürgün önleyici ve sağaltımı için
Afyon tozu
Sığır: 10-25 g
At: 5-20 g
Koyun ve keçi: 1-2 g
Köpek: 0.1-0.5 g
Afyon tentürü
Sığır: 50-120 ml
At: 20-100 ml
Koyun ve keçi: 5-20 ml
Köpek: 1-5 ml
Haşhaşbaşı dekoksiyonu
Uyku verici
Gargara halinde ağız-boğaz-diş ağrılarında ağrı kesici
Hatmi (Althaea officinalis L.)
Diğer isimler: Şifalıkök, Tıbbikök.
Aile: Ebegümecigiller (Malvaceae).
Dağılım: Anavatanı Avrupa ve Sibirya’dır; Türkiye dahil, birçok ülkede de yetişir.
30
Benzer türler: Ülkemizde Althaea apterocarpa Fenzl./Alcea apterocarpa Boiss., A.armeniaca Ten.,
A.calverti Boiss., A.cannabina L., A.denudata Boiss., A.ficifolia Cav./A.rugosa Alef., A.hirsuta L.,
A.pontica Janka/A.ficifolia Gris., A.pallida (W.K.) Nym./Alcea pallida W.K., A.remotiflora
Boiss./Alcea remotiflora Boiss., A.rosea (L.) Cav./Alcea rosea L. (Gülhatmi), A.rufescens Boiss.,
A.setosa (Boiss.) Alef., Hibiscus syriacus L. türleri de vardır; aynı amaçlarla kullanılır.
Tanım: Çok yıllık, otsu bir bitkidir.
Dağılım: Ülkemizde yaygın şekilde (İstanbul, Marmara bölgesi, İzmir, Erzincan gibi) yetişir.
Kullanılan kısım
Çiçek (Flores althaeae)
Kök (Radix althaeae)
Yaprak (Folium althaeae)
Yaprakları bitki çiçekli iken ve çiçekler tamamen açılmadan önce toplanır ve gölgede kurutulur.
Kökler 2 senelik veya daha yaşlı bitkilerden sonbaharda alınır, yıkanarak temizlenir ve kabuğun dış
kısmı soyulduktan sonra güneş veya gölgede kurutulur.
Anabileşenler
Albümin
Asparajinler
Fenilik asitler
Flavonoidler
Müsilajlı madde (arabinogalaktanlar, polisakkaridler, ramnogalakturonlar gibi) içerir; müsilaj
yapraklarda %5-10, köklerinde %20-35 arasında bulunur; müsilaj hidrolize olduğunda Dgalakturonik asit ve bazı şekerler (arabinoz, ramnoz, galaktoz, glikoz gibi) açığa çıkar.
Nişasta (kökte %30-40)
Şekerler (sakkaroz, galaktoz)
Pektin
Tanenler
Tuzlar
Zamk
Etki
Bağışıklığı uyarıcı
Besleyici
İdrar söktürücü
Koruyucu
Yumuşatıcı
Kullanılma/Doz
Ağız-boğaz yangıları
Göğüs yumuşatıcı
İdrar yolları yangıları (sistit, nefrit, uretrit gibi)
Öksürük
Sindirim sistemi şikayetleri (mide-bağırsak iltihapları, ülser, sancı, sürgün gibi)
Üst solunum yolları hastalıkları
Zehirlenmelerde koruyucu
Haricen açık/yırtık yaralar ve ülserlerde faydalıdır.
İnsanlarda günde 5 g’ı infüzyon (%5) ve dekoksiyon (%5-10) şeklinde bölünerek kullanılır.
Deride yıkama/kompres şeklinde kullanılır.
İstenmeyen etki/Uyarı
Son derece güvenli bir maddedir.
Yalnız, sindirim kanalından bazı maddelerin (glikoz, ilaçlar, suda çözünen maddeler gibi) emilmesini
sınırlandırabilir.
Hayatağacı (Thuja occidentalis L.)
Diğer isimler: Amerikanmazısı, Doğumazısı, Mazıağacı.
Aile: Servigiller (Cupressaceae).
31
Dağılım: Kuzey Amerika, Orta ve Güney Avrupa, Çin ve Moğolistan’da yetişir. Park ve bahçelerde
çit yapımında çok yetiştirilir.
Kullanılan kısım
Yapraklar ve ince dallar (Summitates thujae)
Anabileşenler
Acı maddeler (pinipikrin, tannik asitler, thujin, thujigenin, thujetin gibi)
Flavonoidler (amentoflavon, bilobetin, hinokiflavon, kuersetin, kaempfer glikozidleri, mearusitrin,
mirisetin gibi)
Glikoproteinler
Lignanlar
Polisakkaridler (%4; thujapolisakkaridler)
Proantosiyanidinler
Tanenler (%1)
Thujapolisakkaridler (%4)
Uçucu yağ (%0.4-4): Yapraklarda %0.4-1, kuru ince dallarda %1.4-4; uçucu yağ, başlıcaı thujonlu
terpen türevleri içerir.
Yağın önemli bir kısmını -thujon, -thujon, -pinen, -terpinen, -terpinen, terpinolen,
limonen, mirisen, kamfen, borneol, fenkon, tulilalkol oluşturur.
Kuru ince dallarda 7.6 g/kg thujon (%85’i α-thujon, %15’i β-thujon) bulunur.
Etki
Bitkinin etkileri, büyük ölçüde thujon olmak üzere, uçucu yağla ilgilidir.
Thujon son derece irkiltici ve hücre zehiri etkilidir; bakterilere ve iç parazitlere yönelik etkisi vardır.
Spazm yapıcıdır
Uterusu da uyarır.
T-hücrelerinin (özellikle Th-hücreleri) sayısını artırır, IL-1, IL-2, IL-6, TNFα’yı uyarır.
Peyer plaklarının antijene cevabını artırır.
Bağışıklığa yönelik etkileri büyük ölçüde suda çözünen thujapolisakkaridler ve glikoproteinlerle
ilgilidir; bunların antiviral etkisi de vardır; HIV-1 virüsünün çoğalmasını önler.
Tohum özütü 5α-redüktaz (testosteronun dihidrotestosterona çevrilmesine aracılık eder) etkinliğini
engeller; etki finazterid kadar güçlü değildir.
Kullanılma/Doz
Geçmişten beri insanlarda thuja özütleri gebelik önleyici ve istenmeyen gebeliklerin sonlandırılması
için kullanılmaktadır.
Deri hastalıkları
Kronik kulak iltihabı
Üst solunum yolları (soğuk algınlığı, öksürük gibi) ve sinus hastalıklarında da kullanılır.
Küçük hayvanlar
Tentür (%60-80 etilalkolde 1:2-1:3): 0.05 ml/kg
Hayvanlar: Haricen %10 merhem şeklinde
İnsanlarda kuru ince dalları günde 3 kez 1-2 g miktarlarda (40-80 mg thujon) kullanılır.
İstenmeyen etki/Uyarı
Doz aşımı hallerinde, özellikle karaciğer ve böbreklerde olmak üzere, thujo özütleri, metabolik
bozukluklar da dahil, ciddi istenmeyen etkilere (hasar, yağlı soysuzlaşma gibi) yol açarlar.
Sindirim kanalında irkilti, kusma, uterusta şiddetli ve uzun süreli kasılma oluşur.
Thujon içeren diğer maddelerle (Pelinotu gibi) birlikte tekrarlanarak kullanılması MSS’nde kalıcı
bozukluklara, çırpınmalara yol açabilir.
Thujon suda erimemesi sebebiyle, infüzyonu diğer preparatlarına göre daha güvenlidir.
Gebelerde yavru atmaya sebep olabilir; kullanılmaması önerilir.
Hintbaklası (Ricinus communis L.)
32
Diğer isimler: Genegerçekotu, Hintyağı.
Aile: Sütleğengiller (Euphorbiaceae).
Dağılım: Ülkemizde Adana, Antalya, Bursa, Diyarbakır, Malatya, Elazığ gibi yörelerde rastlanır.
Kullanılan kısım
Tohumlar (Semen ricini)
Yağ (Oleum ricini; tohumların sıkılması ve temizlemesi ile elde edilir)
Hintbaklası tohumları 8-18 mm uzunluğunda, 4-12 mm genişliğinde, üzeri parlak, esmer-lekeli
tanelerdir.
Anabileşenler
Tohumlarda
Enzimler (lipaz gibi)
Risin (toksalbümin)
Risinin (alkaloid)
Sabit yağ (<%50; palmitik asit, risinoleik asit, stearik asit gibi yağ asitleri)
Steroller
Vitamin E
Etki
Sindirim kanalını yumuşatıcı
Sürgüt
Ağızdan verildiğinde sindirim kanalının alkali ortamında sabunlaşarak sodyum risinoleat oluşturur.
Risinoleat, bağırsak mukozası son derece irkilticidir; küçük başlarda 2-8 saat, büyük başlarda 12-18
saat içinde yumuşak dışkılamaya sebep olur.
Kullanılma/Doz
Hintyağı sürgüt olarak kullanılır.
Sığır: 500-1000 ml
At: 250-500 ml
Dana ve tay: 50-100 ml
Koyun ve keçi: 50-150 ml
Köpek: 5-25 ml
Kedi: 3-15 ml
İstenmeyen etki/Uyarı
Alerjik etkilidir; duyarlı bireylerde kaşıntı, uyku basması, ödem, kan basıncında düşme ile giden
belirtiler görülür.
Bakla kabuğunda bulunan risin ve risinin çok zehirlidir; bir meyvedeki risin (250 μg) bir insanı
öldürmeye yeterlidir.
Tohumların dahilen kullanılması tehlikelidir.
Hünnap (Ziziphus jujuba Mill.)
Aile: Cehrigiller (Rhamnaceae).
Tanım: Dikenli bir ağaçtır.
Dağılım: Ülkemizde Güney ve Batı Anadolu’da rastlanır.
Kullanılan kısım
Meyveler (Fructus jujubae; tamamen olgun).
Bunlar 1.5-3 sm uzunluğunda, tatlı lezzetli, olgunlaşınca koyu-kırmızı-siyahımtırak renktedir.
Anabileşenler
Meyvelerde
Müsilaj
Pektin
Sabit yağ
33
Saponinler (jujubosidler gibi)
Şeker
Tanen
Triterpenoid glikozidler (zizipin gibi)
Uçucu yağ
Vitaminler (A, B2, C gibi)
Etki
Çırpınma önleyici
Gevşetici/rahatlatıcı
Kan basıncını düşürücü
Sindirimi uyarıcı ve kolaylaştırıcı
Yatıştırıcı
Uyku getirici
Dal kabuğu ve yaprakları
Kabız yapıcı
Mide koruyucu
Kullanılma/Doz
Huzursuzluk
Trankilizan
Uykusuzluk
Yatıştırıcı
Zihni yoğunlaşma bozuklukları
Küçük hayvanlar
Kuru bitki: 50-500 mg/kg (2-3’e bölünerek)
Tentür (1:2-1:3): 0.1-0.3 ml/kg (3’e bölünerek)
İnsanlarda balgam ve idrar söktürücü, sürgüt ve kan temizleyici olarak dekoksiyon (%5) şeklinden
kullanılır.
İstenmeyen etki/Uyarı
Son derece güvenlidir.
Midede gaz toplanması, genleşme gibi durumlarda kullanılmamalı; sürgünlerde kullanılırken dikkatli
olmalıdır.
Etkileşme
Yatıştırıcı ve uyku ilaçları ile aynı yönde etkileşme yapabilir.
Ihlamur (Tilia türleri)
Aile: Ihlamurgiller (Tiliaceae).
Tanım: Birçok ıhlamur türü vardır; başlıcaları: Tilia cordata Mill. (Kışıhlamuru), T.alba
W.K./T.argentea Desf./T.tomentosa Moench (Gümişiıhlamur), T.platyphyllos Scop./T.grandifolia
Ehrh. (Büyük yapraklı ıhlamur, Yazıhlamuru), T.rubra DC. (Kırmızııhlamur) gibi.
Kullanılan kısım
Bitkisel kömür (Carbo ligni; odun kısmından hazırlanır)
Çiçekler (Flores tiliae)
Kabuk (Cortex tiliae)
Yapraklar (Folia tiliae)
Anabileşenler
Çiçeklerde
Fenolik asitler (kaffeik asit, klorojenik asit, p-koumarik asit)
Flavonoidler (%1; astragalin, izokuersitrin, kersetol, kaempferol, kuersetin, tilirosid gibi)
Müsilaj (%6-8; arabinogalaktanlar)
Şekerler
Tanen (%2)
34
Uçucu yağ (%0.02-0.1)
Yapraklarda
Glikozid (tiliasin)
Şekerler
Tanen
Uçucu yağ (%0.5)
Uçucu yağda
Farnesol (seskuiterpenik alkol)
Feniletilalkol, bunun fenilasetik asit ve benzoik asitle olan esterleri
Geranilasetat
Geraniol
Hidroksisitronellal
Linalool
Öjenol
Etki
Bağışıklık uyarıcı
Balgam söktürücü
Büzüştürücü
İdrar söktürücü
Öksürük kesici
Safra söktürücü
Spazm çözücü
Terletici
Yatıştırıcı
Yumuşatıcı
Ihlamurdaki glikozidler, tanenler ve uçucu yağ antimikrobial etkilidir.
Kullanılma/Doz
Ihlamur çiçeği
Balgam söktürücü
Göğüs yumuşatıcısı
İdrar söktürücü
Spazm çözücü
Terletici
Yatıştırıcı
Ihlamur kabuğu
Damar genişletici
Safra söktürücü
Spazm çözücü
Ihlamur kömürü
Mide-bağırsak hastalıklarında yüzeyde tutucu
Hayvanlarda (at, sığır, koyun, keçi, domuz) çiçeklerinden hazırlanan preparatı (%10 ıhlamur çiçeği
ile hazırlanır; 14 etkin madde içerir) kızgınlığa yol açmak için kullanılır.
At ve sığır: Günde 2 kez 50 g miktarda 2 gün
Diğer hayvanlar: Günde 2 kez 10-20 g miktarda 3-4 gün
İnsanlarda günde 2-4 g miktarlarda infüzyon (2 g/bir bardak su) şeklinde kullanılır.
Isırganotu (Urtica urens L., U.dioica L.)
Aile: Isırganotugiller (Urticaceae).
Tanım: Büyük ısırganotu (U.dioica) ve küçük ısırganotu (U.urens) diye bilinen iki türü vardır.
U.diosca çok yıllık, U.urens yıllık otsu bitkilerdir.
35
Dağılım: Anavatanı İngiltere’dir; Ülkemizde her yerde (özellikle Ankara, Bursa, Kayseri, Rize,
Trakya) bulunur.
Kullanılan kısım
Kök ve rizomlar (Radix urticae, Rhizoma urticae)
Tohumlar (Fructus urticae piluliferae)
Yapraklı-dallar (Herbae urticae; taze ve güneşte kurutulmuş)
Tohumlar (meyve) 2-3 mm uzunlukta, parlak-esmer renkte, yumurta biçimindedir.
Anabileşenler
Yapraklarda
Glikozid (urtikosit)
Flavonoidler (%0.6-1.8; rutin, izokuersetin, izohamnetin, kaempferol gibi)
Formik asit
Karoten
Nitratlar
Mineral tuzları
Silisik asit (%1-5)
Tanen
Vitaminler (C, K, B2 gibi)
Yakıcı/batıcı tüylerde
Asetilkolin
Formik asit
Histamin
Kolin
Lektin
Serotonin
Kök ve rizomlarda
Hidroksikoumarinler
Lektinler (%0.1 ısırganotu aglutinini)
Lignanlar
Polisakkaridler (asit arabinogalaktanlar, glukanlar, glukogalakturonanlar)
Steroller ((%0.03-0.6; β-sitosterol, stigmasterol, kampesterol gibi)
Sterol glikozidler
Tanenler
Yağ asitleri
Tohumlarda
Müsilaj
Karotenoid
Proteinler
Sabit yağ
Köklerden güzel renkte sarı boya elde edilir.
Taze bitkide 130 mg/kg vitamin C, 700 mg/kg karoten, fazla miktarda demir vardır.
Etki
Isırganotunun başlıca etkileri
Adet söktürücü
Ağrı kesici
Alerji önleyici
Ateş düşürücü
Bağışıklığı uyarıcı
Cinsel gücü artırıcı
İdrar söktürücü
Sürgün yapıcı
Ürik asit atıcı
Yerel irkilti doğurucu
36
Isırganotunun deride oluşturduğu yakıcı/batıcı/acıtıcı etki histamin, Ak ve formik asitten ileri gelir.
Bağışıklık sistemini uyarır; bu etkisi bileşimindeki lektinden ileri gelir; bu madde T-hücreleri için
süperantijen olarak etkir ve bu hücrelerin sayısını artırır.
Antijene karşı T-hücresi cevabının güçlenmesi viral hastalıklar ve kanserin önlenmesinde son
derece önemlidir.
Seks hormonu bağlayan globuline bağlanarak serumda serbest testosteron miktarını artırır; bu
durum cinsel isteğin/gücün artmasıyla sonuçlanır.
Prostat bezinde testosteronun östradiole çevrilmesini önler. İyi huylu prostat tümörlerinde yararlıdır.
İdrarın çıkarılmasını kolaylaştırır; bu etkisi I-II. dönemdeki prostat büyümesinde irkilti ve rahatsızlığı
hafifletir.
Kan basıncını düşürür; bu etkisi idrarla sodyum çıkarılmasını artırmasıyla ilgilidir.
Kan şekerini düşürür; ısırganotunun sulu- ve alkolik-özütü (20 mg/kg) kan şekerini %10-20 düşürür.
Alerjik rihinitte diğer pek çok ilaçla (antihistaminikler, adrenerjik ilaçlar gibi) karşılaştırılabilecek
kadar etkilidir; üstelik onların yol açtıkları birçok istenmeyen etkisi (yatışma, öğrenme, hatırlama
yeteneğinde zayıflama gibi) de yoktur. Alerjik burun akıntılarında oldukça etkilidir.
Vitamin C ve demir bakımından zengin olması dolayısıyla kan yapımını ve vücut direncini artırır.
Yaprak özütü ve kaffeik asit 5-LOX ve COX etkinliğini kısmen engeller.
Kullanılma/Doz
Ağrı kesici
Alerji önleyici/sağaltıcı
Cinsel gücü artırıcı
İdrar söktürücü
İştah açıcı
Kan temizleyici
Nefes açıcı
Romatizma
Siyatik
Ürik asit atılmasını hızlandırıcı
Vücut direncini artırıcı
Fiziksel ve zihinsel yorgunluklarda kuvvetlendirici
İltihaplı yaralar ve çıbanlarda iltihap söktürücü
Ödemleri geriletici
Süt salgısını artırıcı
Saç tellerini kuvvetlendirici ve kepeklenmeyi önleyici
Uterus ve basur kanamaları
Veteriner hekimlikte 14 etkin maddeyi içeren preparatı (%10’luk) hayvanlarda kızgınlığa yol açmak
için kullanılır; bundan;
At ve sığırlarda günde 2 kez 50 g miktarda 2 gün
Koyun, keçi ve domuzlarda günde 2 kez 10-20 g miktarlarda 3-4 gün
İnsanlarda tohumları havanda dövüp balla karıştırılarak macun halinde yenilirse, astım dahil diğer
pek çok durumda oldukça etkilidir; ısırganotu tohumu günde 8-10 g arasında kullanılır.
Taze bitki, romatizmal ağrılarda ağrılı yere sürülerek tahriş yapılması ve kanın burada toplanması
için kullanılır. Bu amaçla tentürü (1:10) oldukça faydalıdır.
Yapraklardan hazırlanan infüzyonu (bir avuç yaprak/1-2 L su) saç dökülmesine ve kepeklenmeye iyi
gelir; taç toniği olarak haftada 2-3 kez kullanılır.
Alerjik rahatsızlıklarda infüzyonu (bir avuç bitki/5 badak su) bal veya şekerle tatlandırılıp içilebilir.
37
Yapraklardan hazırlanan infüzyon (%2-5) veya köklerden hazırlanan dekoksiyon (%2-4) şeklinde
yemek aralarında günde 2-3 bardak içilerek kullanılır.
İnsanlarda ağızdan kuru bitki günde 2-3 kez 2-3 g, %25 etilalkolle 1:1 oranında hazırlanmış sıvı
özüt 3-4 ml, %45 etilalkolle 1:5 oranında hazırlanmış sıvı özüt 2-6 ml miktarda kullanılır.
Fiziki ve sinirsel yorgunluklarda taze sıkılmış suyu günde 2-3 defa 1-2 yemek kaşığı içilir.
İstenmeyen etki/Uyarı
Isırganotuna hastaların tahammülü oldukça iyidir.
Taze bitkiye el veya deri ile temas edilmesi şiddetli kaşıntı/acı/ağrıya sebep olabilir.
Bitki halinde fazla miktarda yenildiğinde titreme, ağrı, salya artışı, kusma, solunum güçlüğü
oluşabilir.
Kalp ve böbrek kaynaklı ödemlerde kullanılmaması önerilir.
Jensiyan (Gentiana lutea L.)
Diğer isimler: Censiyan, Güşadotu, Sarıgentiyan.
Aile: Kızılkantarongiller (Gentianaceae).
Dağılım: Orta Avrupa dağlarından yaygın şekilde rastlanır.
Ülkemizde Bursa-Uludağ’da 1800-2000 m arasındaki kesimde, İzmir Bozdağ, Kütahya ve Zigana
dağında bulunur.
Kullanılan kısım
Genellikle kök (Radix gentianae luteae)
Kök 3-5 senelik bitkiden elde edilir. Kökler sonbaharda topraktan çıkarılır, yıkanır, kesilir; önce
güneşte, sonra gölgede kurutulur.
Anabileşenler
Köklerde
Acı glikozidler (%0.05-0.3 amarogentin, %0.03-0.1 amaroswerin, jensiyopikrin gibi)
Ksanton flavonoidler (gentizin, gentiozit gibi)
Monoterpen alkaloidler (gentianin, gentianamin, gentianadin gibi)
Pektin (%10’a kadar)
Sabit yağ
Tanen
Uçucu yağ
Glikozidler son derece acıdır; acılık 1/58.000.000 seyreltmede bile hissedilir.
Droğun kırılma yüzeyinde görülen sarı renk ksanton flavonoidlerden ileri gelir.
Alkaloidler yangı önleyicidir.
Etki
Ateş düşürücü
İştah açıcı
Kan yapımını hızlandırıcı
Yara iyileştirici
Jensiyopikrin (irido-glikozid) mide rahatsızlıklarında (mide ülseri, pepsin ve asit salgısında azlık)
iyileştirici etkilidir.
Kullanılma/Doz
Dahilen
İştah açıcı
Sindirimi kolaylaştırıcı
Haricen
İrinli yaralarda dekoksiyon (%10) şeklinde
Jensiyanla hazırlanan çeşitli preparatların hayvanlardaki dozları aşağıdaki gibidir.
Jensiyan kökü tozu
38
At: 10-20 g
Sığır: 15-30 g
Koyun ve keçi: 5-10 g
köpek: 0.5-2 g
Kedi ve kümes hayvanları: 0.2-1 g
Jensiyan özütü (1 g kaba toz edilmiş jensiyan kökü + 8 g kloroformlu su + 1 g alkol)
At: 2-4 g
Sığır: 2-6 g
Koyun ve keçi: 1-2 g
Köpek: 0.1-0.4 g
Jensiyan tentürü (1 g kaba toz edilmiş jensiyan kökü + 5 g seyreltik alkol)
At: 10-30 g
Sığır: 15-40 g
Koyun ve keçi: 10-15 g
Köpek: 1-4 g
Kedi: 0.2-1 g
Jensiyan akışkan özütü
At ve sığır: 15-30 g
Koyun ve domuz: 4-8 g
Uyarı
Onikiparmak bağırsağı ülseri, reflu, asit salgısının fazlalığı gibi durumlarda kullanılmamalıdır.
Veteriner Hekimlikte Kullanılan Tıbbi Bitkiler (K Maddeler)
Süresi: 1 Saat
Zamanı: 10. Hafta
Anlatılacak Bitkiler
Kabak (Cucurbita pepo L.)
Kadıntuzluğu (Berberis vulgaris L.)
Kafurağacı (Cinnamomum camphora T. Nees et Ebermaier)
Kaktüs (Selenicereus grandiflorus L.)
Karabiber (Piper nigrum L.)
Karahardal (Brassica nigra (L.) Koch.)
Karakafesotu (Symphytum officinale L.)
Karanfil (Syzygium aromaticum (L.) Merr et Perry)
Karayılan (Actaea racemosa L.)
Kargabüken (Strychnos toxifera L.)
Karnıyarıkotu (Plantago psyllium L.)
Katranlar
Keçisakalı (Filipendula ulmaria (L.) Maxim)
Kediotu (Valeriana officinalis L.)
Kekik (Thymus vulgaris L.)
Kırmızıbiber (Capsicum annuum L.)
Kimyon (Carum carvi L.)
Kirpiotu (Echinacea angustifolia DC., E.purpurea (L.) Moench, E.pallida Nutt)
Koka (Erythroxylum coca L.)
Kurtpençesi (Polygonum bistorta L.)
Kuşotu (Stellaria media (L.) Cyrillo)
Küçükhindistancevizi (Myristica fragrans Houtt.)
Kabak (Cucurbita pepo L.)
Diğer isimler: Balkabağı, Sakızkabağı.
Aile: Kabakgiller (Cucurbitaceae).
39
Kullanılan kısım
Tohumları/çekirdekleri (Semen cucurbitae peponi)
Anabileşenler
Kabakçekirdeği-içinde
Amino asitler (%0.2-0.7 kukurbitin)
Kukurbitasin (tetrasiklik triterpen türevi)
Müsilaj
Steroidler (%1)
Steroller (%0.5; 24-alkilsteroller “-5-steroller, “-7-steroller”)
-Sitosterol
Sabit yağ (%40-60; linoleik asit, oleik asit
Etki
Antelmintik (askarid, şeritler gibi; kukurbitasin)
İdrar söktürücü
Prostat tümörleri (I-II. dönemlerde) ve iyi huylu büyümesi
Yangı ve yükseltgenmeyi önler
Kullanılma/Doz
Daha ziyade kurt ve şeritleri uzaklaştırmak için kullanılır.
Kabuğu soyulduktan sonra toz haline getirilmiş tohum veya çekirdeklerden köpeklerde 30-100 g’ı
bal veya süte katılarak aç iken uygulanır; bundan 60 dk sonra sürgüt verilerek parazitler
uzaklaştırılır.
Kadıntuzluğu (Berberis vulgaris L.)
Diğer isimler: Amberparis, Dikenüzümü, Karamukağacı, Sarıağaç, Sarıçalı.
Aile: Kadıntuzluğugiller (Berberidaceae).
Dağılım: Karadeniz (Kastamonu, Samsun gibi), Trakya ve İstanbul civarında yaygın şekilde
bulunur.
Kullanılan kısım
Kök kabuğu (Cortex berberidis radicis)
Meyveler (Fructus berberidis)
Yaprak (Folium berberidis)
Anabileşenler
Köklerde
İzokuinolin alkaloidler (berberin ‘umbellatin’, berbamin, kolumbamin, oksiakantin, palmatin,
yatrorrhizin gibi)
Müsilaj
Reçineli bileşikler
Meyvelerde
Askorbik asit
Elma ve limon asitleri
Kauçuk
Pektin
Yaprak ve çiçeklerde
Alkaloidler (berberin gibi)
Etki
Berberin çok yönlü etkileri olan bir maddedir.
Bağırsaklarda sıvı toplanmasını
Bakteriyel enterotoksin şekillenmesini
Düz kas spazmını
İyon salgılanmasını
Kalpte fibrilasyonu
Trombositlerin kümeleşmesini önler
40
Kalbe etkisi Sınıf-III atım düzensizliğini önleyen ilaçlara benzer; AP süresi ve refraktor dönemi
uzatır.
Safra ve bilirubin salgılanmasını artırır.
Antelmintik etki (askaridler için) oluşturur.
AkE etkinliğini engeller.
Adrenerjik reseptör antagonisti etkilidir.
Kullanılma/Doz
Köklerde
Ateş düşürücü
Antelmintik
Antimikrobial
Damar daraltıcı
İdrar artırıcı
İştah açıcı
Safra söktürücü
Sürgüt (fazla miktarlarda)
Tonik
Küçük hayvanlar
Kuru bitki: 25-300 mg/kg (2-3’e bölünerek)
Tentür (%25-60 etilalkolde 1:2-1:3): 0.05-0.15 ml/kg (2-3’e bölünerek)
İnfüzyon ve dekoksiyon (5-10 g/bardak su): 1/2-1/4 bardak/10 kg (3’e bölünerek)
İnsanlarda infüzyonu (%2) günde 2-3 bardak içilir.
İstenmeyen etki/Uyarı
Güvenli bir madde değildir.
Deri ve gözde problemlere,
Kan basıncında düşmeye,
Solunum güçlüğüne,
Sindirim sistemi bozukluklarına (bulantı, kusma, sürgün),
Burun kanamasına,
Işığa duyarlılığa yol açabilir.
Etkileşme
Çok sayıda madde ile etkileşme yapar.
Berberin bazı CYP450 enzimlerini engeller.
Berberin-içeren bitkiler aşağıdaki maddelerle dikkatle kullanılmalıdır.
α-Adrenerjik reseptör agonistleri
Kalpte atım düzensizliklerinde kullanılan maddeler
Kan basıncnı düşüren ilaçlar
MSS’ni baskı altına alan maddeler
Genel anestezikler
Kalp glikozidleri
Siklofosfamid
MAO’ın etkinliğini engelleyen maddeler
Işığa duyarlı kılıcı maddeler
Tetrasiklinler ve diğer antibiyotikler
Karabiber (Piper nigrum L.)
Diğer isimler: Pipera nigra L.
Aile: Karabibergiller (Piperaceae).
Dağılım: Hindistan ve Doğu Hint adalarında yetişir.
Kullanılan kısım
Meyveler (Fructus piperis nigri; olgunlaşmadan önce toplanıp kurutur)
Bunlar keskin kokulu, yakıcı ve acı lezzetlidir.
41
Anabileşenler
Acı maddeler
Alkaloid (%5-9; piperin)
Nişasta
Reçine
Uçucu maddeler
Uçucu yağ oranı: %1-2.5
Acılığı piperin ve reçineden, kokusu uçucu yağdan ileri gelir.
Etki
Acı bir maddedir.
Damar daraltıcıdır.
Solunum yollarını daraltır.
Sindirim kanalının boşalmasını geciktirir.
Vanilloid reseptör agonistidir.
Kullanılma/Doz
Afrodizyak
İştah açıcı
Sindirimi kolaylaştırıcı
Bol, hap, macun ve infüzyon
At ve sığır: 5-25 g
Koyun: 2-5 g
Köpek: 0.3-0.5 g
Karahardal (Brassica nigra (L.) Koch.)
Diğer isimler: Eşekhardalı, Eşekturpu, Siyahhardal. Sinapis nigra L.
Aile: Hardalgiller (Brassicaceae/Cruciferae).
Tanım: Sarı çiçekli, yıllık, otsu bir bitkidir.
Dağılım: Anadolu, Avrupa ve İran’da rastlanır.
Benzer türler: Brassica cretica Lam., B.elongata Ehrh., B.napus L. var. esculenta DC., B.oleracea
L. var. capitat L., B.oleracea L. var. botrytis L., B.rapa L., B.rapa var. esculenta G.G.
Kullanılan kısım
Tohum (Semen sinapis nigrae, Mustard seed)
Yağ (Oleum sinapis; Hardal yağı)
Yakı (Carta sinapisata)
Ağustos-Eylül ayları arasında toplanır. 0.5-1 mm çapında, esmer-kırmızı-siyahımsı-gri renkte, küre
şeklinde tanelerdir.
Bütün halde kokusuzdur; ezilince özel hardal kokusu yayar; tadı önce yavan, sonra keskindir.
Anabileşenler
Tohumlarda
Alkaloid (sinapsin)
Enzim (mirosin)
Fenilpropan türevleri
Glukosinolat (%1-5 sinigrin; allilglukosinolat)
Müsilaj (%20-30)
Proteinler (%40)
Sabit yağ (%30-35; erusik asit, oleik asit, linoleik asit gibi)
Glikozidin hidrolizi sonucu glikoz, potasyum hidrosülfat ve allilizotiyosiyanat (hardal yağı) açığa
çıkar; son madde alilsenevol (aglikon) olarak da bilinir ve sürgüt etkilidir.
Tohumlarda sinigrin ve enzim ayrı hücrelerde bulundukları için, normal tohumda böyle bir
parçalanma olmaz. Bu sebeple, toz edildikten ve nemlendirildikten sonra kullanılır.
Uçucu yağının >%90’ını allilizotiyosiyanat oluşturur.
42
Etki
Allilizotiyosiyanat son derece irkiltici ve antimikrobiel etkilidir.
Deriye uygulandığında
İrkilti, batıcı ağrı ve yangıya
Kan akımının artmasına
Uzun süre maruz kalındığında yara ve ülsere yol açar.
Kullanılma/Doz
Haricen
Bronşit
Kan çekici (karşı-irkilti)
Romatizma
Yakı ve ispirto (%2) halinde eklem-kas ağrılarında ağrı kesici
Lapa, yakı, banyo şeklinde kronik yaralarda/iltihaplarda olgunlaştırıcı ve ağrı kesici olarak kullanılır.
Hayvanlarda (at, sığır, koyun, keçi, domuz gibi) %9-10 hardal tohumu içeren preparatı kızgınlığı
teşvik etmek için kullanılır; bu amaçla;
At ve sığırlara günde 2 kez 50 g miktarda 2 gün
Diğer hayvanlara günde 2 kez 10-20 g miktarlarda 3-4 gün
İzopropilalkolle hazırlanan %1.2’lik tentürü, liniment ve kompres halinde
At, sığır, koyun ve keçilerde haricen kas ve tendo ağrılarında kullanılır; günde 2-4 kez en çok bir
hafta süreyle uygulanır.
Uyarı
Hardal yağı karsinojenik etkilidir.
Karanfil (Syzygium aromaticum (L.) Merr et Perry)
Diğer isimler: Eugenia caryophyllus Thunb./E.aromatica (L.) Baill, Caryophyllus aromaticus
L./Jambosa caryophyllus (Spreng.) Nied./Myrtus caryophyllus Spreng.
Aile: Mersingiller (Myrtaceae).
Dağılım: Molluk adaları, Zengibar ve çevresindeki adalarda yetiştirilir.
Kullanılan kısım
Çiçek tomurcuklar (Flores caryophylli)
Yağ (Clove oil)
Anabileşenler
Flavonoidler
Tanen (%10)
Uçucu yağ (%15-20; Oleum caryophylii, Clove oil)
Uçucu yağda
%80-90 öjenol
%2-27 öjenol asetat
%5-12 α- ve -karyofillen
%0.1-0.2 izoöjenol
Benzaldehid
Metilsalisilat
Metilöjenol
Metilamilketon
Etki
Öjenol ve uçucu yağ
Hoş kokulu-rahatlatıcı
Ağrı kesici
Antihistaminik
Antimikrobial (bakteri, mantar, virüs gibi)
43
Antiseptik
Karaciğer koruyucu
Spazm çözücü
Yükseltgenmeyi önleyici
Diş hekimliğinde diş tedavisi sırasında bu etkilerinden yararlanılır.
COX ve LOX etkinliğini önler.
Trombositlerin kümeleşmesini güçlü bir şekilde engeller.
Öjenol asetat ve metilöjenol tripsinin etkisini güçlendirir.
Karanfil yağı Bal arısında Bacillus larvae (Amerikan yavruçürüklüğü) ve Ascosphaera apis (kireç
hastalığı) üremesin-gelişmesini engeller.
Karanfil yağı balıklar (Alabalık yavruları gibi) için iyi bir anesteziktir; 40-60 ppm (40-60 mg/L) öjenol
anesteziye genellikle hızlı giriş ve çıkış sağlar.
Kullanılma/Doz
Ağız kokusunu giderici
Ağız ve göğüs yangıları
Haricen-yerel ağrı teskin edici
İştah açıcı
Karminatif
Sulu ve alkolik özütleri bakteri, mantar, virüsleri etkiler.
Karanfil
At ve sığır: 10-20 g
Koyun ve keçi: 5-10 g
Köpek: 0.2-1 g
Veteriner hekimlikte %0.008 karanfil yağı içeren spreyi (9 etkin madde içerir) yeni doğmuş
hayvanlarda solunumu kolaylaştırmak için 0.1-0.3 g miktarlarda (tek seferde yağ olarak en çok
0.024 mg) kullanılır; uygulama 10-15 sn arayla tekrarlanabilir.
Sığır, at, koyun, keçi ve domuzlarda merhem şeklinde (%0.5 karanfil yağı; 6 etkin madde içerir)
meme antiseptiği olarak kullanılır.
İstenmeyen etki/Uyarı
Yoğun karanfil yağı deri, mukoza ve dokular için irkilticidir.
Temas dermatiti ile karşılaşılabilir.
Karayılan (Actaea racemosa L.)
Diğer isimler: Cimic, Karayılankökü, Yılankökü. Cimicifuga racemosa (L.) Nutt.
Aile: Kurtboğangiller (Ranunculaceae).
Kullanılan kısım
Kökler (Rhizoma racemosae)
Bazı ülkelerde remifemin tablet ismi ile ticarete sunulmuştur; her tablette 20 mg kök karşılığı 1 mg
26-deoksiaketin isimli etkin madde bulunur.
Anabileşenler
Alkaloidler (sitisin, N-metilsitisin)
Aromatik asitler (asetik asit, butirik asit, ferulik asit, izoferulik asit, formik asit, salisilik asit gibi)
Flavonoidler (formononetin, kaempferol gibi)
Nişasta
Reçineler (%15-20 arasında cimi(ci)fugin, makrotin gibi)
Steroller
Şekerler
Tanenler
Triterpen glikozidler (aktein, racemosid, cimigosid “cimicifugosid” gibi)
Yağ asitleri
44
Uçucu yağ
Etki
Triterpen bileşikler, alkaloidler, izoferulik asit ve salisilik asit etkili maddelerin başlıcalarıdır.
Triterpen bileşikler
LH salıverilmesini baskılar ve östrojenik reseptörleri bloke eder (özellikle uzun süreyle kullanılması
halinde)
Kolesterolu düşürür
Hipotalamus-hipofiz sistemini etkilerler; üreme, sinir, kalp-damar sistemiyle ilgili birçok ikincil etkiye
yol açarlar.
İzoflavonoidler (formonenetin gibi)
Uterusta östrojen reseptörlerini yarışmalı olarak engeller.
Yangı önleyici,
Öksürük kesici,
Yatıştırıcı,
Kolesterol düşürücü,
Adet kanamasını uyarıcı etkileri de vardır.
Kullanılma/Doz
Bulantı, kusma
Endişe ve benzeri durumların giderilmesi
Eklem ağrılarının teskin edilmesi
Erken doğum ve doğum sonrası genel baskının giderilmesi
Kan basıncının düşürülmesi
Kadınlarda regil ağrılarının yatıştırılması
Regil bozuklukları
Menopoz
Sıcak basması
Uykusuzluk
Vajinal kuruluk
Kızgınlığa yol açmak için, %1 oranda etkin maddelerden birisini içeren tozu
At ve sığırlarda: Günde 2 kez 50 g miktarda 2 gün
Koyun ve keçilerde: Günde 10-20 g miktarlarda 3-4 gün
Küçük hayvanlar
Kuru bitki: 25-300 mg/kg (2-3’e bölünerek)
Tentür (%60 etilalkolde 1:2-1:3): 0.05 ml/kg (2-3’e bölünerek)
İnfüzyon ve dekoksiyon (5-10 g/bardak su): 1/2-1/4 bardak/10 kg (3’e bölünerek)
Tentür
At ve sığır: 30-90 ml
koyun ve domuz: 8-15 ml
İnsanlarda günde 3 kez 0.3-2 g miktarlarda kullanılır.
Remifemin 40-120 mg arasında kullanılır.
İstenmeyen etki/Uyarı
Yılanköküne genellikle iyi tahammül edilir.
Sindirim sistemi şikayetleri, baş ağrısı, ağırlık artışı, deride dökülmeler, karaciğer ve kalp-damar
sistemi bozuklukları görülebilir.
Östrojene-duyarlı tümörler bulunanlarda, gebe ve sağılanlarda kullanılmaz.
Yılan kökü bileşikleri 6 aydan fazla kullanılmamalıdır.
Kargabüken (Strychnos toxifera L.)
Diğer isimler: Kargagözü. Strychnos nux-vomica L.
Aile: Yasemingiller (Loganiaceae).
45
Dağılım: Hindistan, Güneydoğu Asya ve Kuzey Avustralya'da yetişir.
Kullanılan kısım
Tentür (Teint.de noix vomique)
Tohum (Semen strychni)
Toz (Poudre de noix vomique)
Anabileşenler
Tohumlarda (meyve)
Alkaloidler (%2-5)
Glikozid (loganin)
Sabit yağ
Alkaloidlerin %1.2'si striknin, %1.6'sı brusin oluşturur; 12-hidroksistriknin ve 15-hidroksistriknin de
vardır.
Tohumların alkolik özütü %16, tentürü de %0.25 alkaloid içerir.
Striknin preparatlarının birbirine eşdeğeri şöyledir:
100 mg toz=16 mg özüt=1000 mg tentür; bunlar 2.5 mg toplam alkaloid içerir.
Etki
Cinsel gücü artırıcı
İştah açıcı
Kuvvet verici
Kullanılma/Doz
Acı lezzetinden dolayı kargabüken tükürük salgısını artırmak
İştahı teşvik etmek
Sindirimi kolaylaştırmak
Sinir sistemini uyarmak
Kargabüken tohumunu veya tozunu %3 içeren preparatı rumen tembelliklerinde 2-7 gün süreyle
Sığır: 100 g (yani 3 g tohum)
Koyun ve keçi: 12.5 g
Sütten kesilmiş buzağı: 15 g
Sütten kesilmiş kuzu: 5 g
Tentür
At ve sığır: 16-32 ml
Koyun ve keçi: 1-4 ml
Karnıyarıkotu (Plantago psyllium L.)
Diğer isimler: Sinirliot. P.scabra Moench/P.arenaria Waldst. et Kit.
Aile: Sinirliotgiller (Plantaginaceae).
Benzer türler: P.afra L., P.ovata Forskal.
Tanım: Yaprak ve gövdesi tüylü, yıllık, otsu bir bitkidir.
Dağılım: Ülkemizde birçok yerde (Trakya, İstanbul, Batı Anadolu, Nif dağı, Gaziantep, Adana gibi)
bulunur.
Kullanılan kısım
Tohumlar (Semen psyllii, Semen plantaginis)
Meyveler olgunlaştıkları zaman toplanır ve tohumları alınır.
Anabileşenler
Tohumlarda
Enzimler
İridoid glikozidler (aukubin)
Müsilaj (%10-15)
Steroller
Triterpenler
46
Musilajın %80’i çözünmeyen, %10-20’si çözünebilir liflerden (asidik ve nötral polisakkaridler)
yapılmıştır; çözünebilir kısım hidrolize olduğunda L-arabinoz, D-galaktoz, D-galakturonik asit, Lramnoz ve D-ksiloz açığa çıkar.
Etki
Sindirim kanalı için yumuşatıcı
Sürgüt
Sindirim kanalında suyla temasa geldiğinde suyu emerek şişer (jelatinimsi kitle); kütle artırıcı sürgüt
olarak etkir.
Sürgüt etkisi 12-24 saatte başlar; 2-3 günde doruk değerine çıkar; 3-4 günden fazla sürebilir.
Atlarda kum sancısında çok etkilidir; kumun bir araya toplanmasına ve kayganlaştırılarak
çıkarılmasında çok etkilidir.
Kullanılma/Doz
Sürgüt
Sindirim kanalını yumuşatıcı
Tohumları toz edildikten sonra günde 1-2 kez
At: 250-500 g
Köpek: 2-10 g
Kedi: 2-4 g
Atlara 6-8 L suyla karıştırılarak mide sondası ile verilir.
İnsanlarda günde 5-10 g tohumu su ile karıştırılarak 3 gün süreyle içilir; sabahleyin aç karnına
içilmesi önerilir.
İstenmeyen etki/Uyarı
Aşırı duyarlılık tepkimeleri (burun akıntısı, solunum güçlüğü, konjunktivit, ürtiker gibi) oluşabilir.
Sindirim kanalında daralma, yangı (irkilti ve spazm sebebiyle) gibi durumlarda kullanılmaz.
Katranlar
Aile: Kozalaklıgiller (Coniferae) ve Çamgiller (Abiataceae, Pinaceae).
Tanım: Ailelerdeki ağaçların odunlarının kuru kuruya damıtılması ile elde edilir.
Damıtma artığı olarak altta kalan sıvıda bulunur; sıvının üst kısmını asetik asit, aseton, metilalkol
gibi maddeler, alt kısmını da katran oluşturur.
Koyu renkte, kıvamlı-akıcılığı az sıvıdır. Kullanılan odunun %10’u kadar katran elde edilir.
Anabileşenler
Katranın bileşiminde çok sayıda ve çeşitte madde vardır; başlıcaları:
Fenol türevleri
Katekoller (pirokatekol, pirogallol gibi)
Furfural gibi bileşikler
Gayakol
Krezol
Kullanılma/Doz
Katranlar dışarıdan antiseptik, ekzema gibi hastalıklarda kullanılırlar.
Keçisakalı (Filipendula ulmaria (L.) Maxim)
Diğer isimler: Tekesakalı. Spiraea ulmaria L./Ulmaria pentapetala Gilib.
Aile: Gülgiller (Rosaceae).
Benzer türler: Filipendula vulgaris Moench./Spiraea filipendula L./Ulmaria filipendula Kost.
Dağılım: Türkiye ve Dünya’da yaygın şekilde (Kuzey Asya, Kuzey Amerika, Avrupa gibi) rastlanır.
Kullanılan kısım
Çiçekli kısımlar (Flores filipendulae ulmaria)
Kökler
Anabileşenler
47
Çiçeklerde
Askorbik asit (az miktarda)
Çoğul-fenolik maddeler (başlıca hidrolize olabilir ellajik tanenler)
Fenilkarboksilik asitler
Fenolik glikozidler (spiraein, spirenin, monotropitin “gaultherin”, metilsalisilat gibi)
Flavonoidler (%5’e kadar kuersetin, kuersetin-4’-glikozid “spiraeosid”, hiperosid, kaempferol,
avikularin, rutin gibi)
Kalkonlar
Koumarin
Rugosid-D
Uçucu yağ
(%0.2; anisaldehid,
benzilalkol,
etilsalisilat, feniletilalkol, metilsalisilat,
metoksibenzaldehid, salisilaldehid gibi)
Akışkan özütte (1:2) 350-400 µg/ml arasında salisilat bulunur.
Etki
Ağrı kesici
Antasit
Büzüştürücü
Hafif idrar yolları antiseptiği
Ülser oluşumunu önleyici ve iyileştirici
Yangı önleyici
Çeşitli maddelerin yol açacağı ülserin önlenmesinde son derece etkilidir; bu etki büyük ölçüde
flavonoid içeriğiyle ilgilidir.
Kalpte infarktus ve öngöğüs ağrısı riskini azaltır.
Kanın pıhtılaşmasını güçlü şekilde önler.
Bağışıklık sisteminde düzenleyici rol oynar; komplementin etkinleşmesini önler.
Kullanılma/Doz
Mide ülserinin önlenmesi ve sağaltımı
Mide yangısı, sindirim sistemi yangısı, kolit
Üşütme, soğuk algınlığı, öksürük, solunum yolları hastalıkları gibi durumlar
Küçük hayvanlar
Kuru bitki: 25-300 mg/kg (2-3’e bölünerek)
Tentür (%25 etilalkolde 1:2-1:3): 0.05-0.15 ml/kg (2-3’e bölünerek)
İnfüzyon (5-30 g/bardak su): 1/2-1/4 bardak/10 kg
İstenmeyen etki/Uyarı
Özellikle kedi ve köpeklerde doz aşımı hallerinde mide kanaması, karında sancı, mukoz zarlarda
solgunluk, genel güçsüzlük gibi belirtilerle karşılaşılabilir.
Salisilata duyarlı olanlarda kullanılmaz.
Etkileşme
Pıhtılaşmayı engelleyici maddelerle tehlikeli etkileşmeler yapabilir.
Kediotu (Valeriana officinalis L.)
Diğer isimler: Çobankamışı, Şifalıkediotu.
Aile: Kediotugiller (Valerianaceae).
Tanım: Beyaz çiçekli, çok yıllık, otsu bir bitkidir.
Dağılım: Uludağ, Kayseri-Alidağ, Bayburt-Erzurum arasında rastlanır. Dünya’da 200, Türkiye’de 10
dolayında Kediotu bitkisi vardır.
Kullanılan kısım
Kök (Radix valerianae)
Rizom (Rhizoma valerianae)
Yağ (Oleum valerianae)
Anabileşenler
Baldrinoller
48
Fenolik asitler
İridoidler (%0.5-2 hemiasetal valepotriatlar; izovaltrat, valtratum, didrovaltratum gibi izovaleryanik
esterleri)
Seskuiterpenler (valeryanik asit, valerenon, kessilglikol gibi)
Uçucu yağ (%0.5-1)
Nişasta
Reçine
Şekerler
Uçucu yağda pinen, kamfen, limonen, borneol, borneol-izovaleryanik asit esteri (yağın %10’u)
vardır.
Kuru köklerde -aminobutirik asit (GABA) de vardır; bu madde sulu özütte bulunurken alkolik özütte
bulunmaz.
Etki
Çırpınma önleyici
Çizgili kas gevşetici
Spazm çözücü
Yatıştırıcı/uyku doğurucu
Yatıştırıcı/uyku doğurucu/spazm çözücü etkilerine GABAerjik sinirlerin aracılık ettiği (GABAA-R’lerin
uyarılması, sinaps aralığından GABA geri alımının engellenmesi, GABA metabolizmasının
önlenmesi gibi) sanılmaktadır; valepotriatlar, valeryanik asit ve uçucu yağdaki maddeler bu
reseptörleri etkiler.
MSS üzerinde barbitürat-benzeri etkisi de vardır.
Bileşimindeki lignan yapılı madde (hidroksipinoresinol) benzodiazepin reseptörlerine bağlanır.
MSS’ne etkisi valepotriatlar ve yağda bulunan seskuiterpenlerden ileri geldiği sanılmaktadır.
Valepotriatlar ve seskuiterpenleri içermeyen sulu özütleri (GABA içerir) tranklizan/endişe giderici,
yatıştırıcı/uyku doğurucu etki oluşturur.
Valepotriatlar OSS üzerinde yatıştırıcı etkilidir.
Kullanılma/Doz
Çizgili kaslarda spazm çözücü
Gebelik ve adet kanamalarına bağlı bayılma ve kollaps halleri
Huzursuzluk
Kan basıncının düşürülmesi
Sinirlilik ve uykusuzluk hallerinde yatıştırıcı
Yoğunlaşma eksikliği
Küçük hayvanlar
Kuru bitki: 25-300 mg/kg (bölünerek)
Tentür (%50 etilalkolde 1:2-1:3): 0.05-0.15 ml/kg (bölünerek)
Dekoksiyon (5-30 g/bardak): 1/2-1/4 bardak/10 kg
Akışkan özüt (1:1)
Sığır ve at: 30-60 ml,
Koyun ve domuz: 4-8 ml
Yağ
Sığır ve at: 2-4 ml,
Koyun ve domuz: 0.6-1.3 ml
İnsanlarda bitki günde 15 g miktarda kullanılır.
Genel amaçlı kullanım için infüzyon şeklinde (%2-6; 2-3 g kuru kök/bir bardak kaynar su) günde 2-3
kez ve yatarken bir bardak verilir.
Uykusuzluk/huzursuzluk hallerinde kediotu kök özütü 400-900 mg miktarlarda yatmadan 30-60 dk
önce alınır.
Tentür (1:5) günde birkaç kez 15-20 damla kullanılır.
İstenmeyen etki/Uyarı
49
Uzun süreyle fazla miktarlarda kullanıldığında baş ağrısı, uyku bozukluğu, endişe, kalpte
hareketlerinde bozukluk ve karaciğer hasarı oluşabilir.
Mutajenik ve teratojenik etki tehlikesi sebebiyle, gençler ve çocuklarda valepotriat içermeyen
preparatların kullanılması önerilir.
Etkileşme
Barbitüratlar (fenobarbital gibi) ve benzodiazepin türevleri (diazepam gibi) ile aynı yönde
etkileşmeler yapabilir; böylece, MSS üzerindeki baskıyı artırır.
Kekik (Thymus vulgaris L.)
Aile: Ballıbabagiller (Laminaceae/Labiatae).
Tanım: Beyaz çiçekli, küçük yapraklı, kuvvetli kokulu, çok yıllık bir bitkidir.
Dağılım: Ülkemizde birçok yerde yetişir.
Kullanılan kısım
Çiçekli-yapraklı dallar (Herbae thymi)
Kekik yağı (Oleum thymi)
Anabileşenler
Yapraklar
Fenoller (timol, karvakrol gibi)
Flavonoidler (apigenin, luteolin)
Glikozidler (arbutin gibi)
Kaffeik asit türevleri (%0.1-1.35 rosmarinik asit gibi)
Uçucu yağ (%0.3-0.5)
Kekik yağı
Önemli bir kısmını timol (%30-50), karvakrol (%1-5), p-simen (%15-45) ve sitral oluşturur.
%1-3 borneol, kafur, limonen, linalool, β-pinen, karyofillen,
<%1 bornilasetat, kamfen, ökaliptol, linalilasetat, terpineol, terpinilasetat vardır.
Etki
Antiseptik (bakter, mantar, virüs)
Antelmintik (özellikle kancalı kurtlar için)
Balgam söktürücü
Solunum uyarıcı
Spazm çözücü
Yatıştırıcı
Antiseptik ve antelmintik etkilerine özellikle timol ve karvakrol yol açar.
Balgam söktürücü etkisi terpenlerin solunum yollarındaki kirpiksi hareketi uyarması sonucudur.
Bitkinin güçlü yangı önleyici etkisi de vardır.
Spazm çözücü etkisi flavonoidler ile ilgilidir.
Kullanılma/Doz
Kekik yağını %0.9-1 yoğunlukta içeren çözeltileri hayvanlarda (at, sığır, koyun, keçi, domuz, tavşan,
kanatlı gibi) dışarıdan yara antisepsisi için püskürtülerek kullanılır; en çok 7 gün süreyle uygulanır.
İnsanlarda bitki günde 10 g miktarda (timol olarak %0.3 fenol içeriğine göre) kullanılır.
İnfüzyon (%1-2) şeklinde günde birkaç kez bir bardak içilir.
Kekik yağı safra artırıcı ve kronik üst solunum yolları hastalıklarında kullanılır; bu amaçla insanlarda
ağızdan 4-5 damla miktarda 3-5 gün süreyle verilir.
Dışarıdan banyo şeklinde (≥4 mg kekik yağı/L su) de kullanılabilir; banyo için 500 g bitki/4 L suda
10 dk kaynatılarak da hazırlanır; sonra, karışım banyo suyuna katılır.
İstenmeyen etki/Uyarı
Uzun süre ve fazla miktarda kullanılan timol ve karvakrol veya bunları içeren kekik preparatları
zehirlenmeye sebep olabilir.
50
Ciddi karaciğer hasarı veya tiroid bezi görev bozukluğu bulunanlarda durumu daha da
kötüleştirebilir; böyle hastalarda dikkatle kullanılmalıdır.
Kırmızıbiber (Capsicum annuum L.)
Diğer isimler: Hintbiberi, Türkbiberi.
Aile: Patlıcangiller (Solanaceae).
Benzer türler: C.frutescens L.
Kullanılan kısım
Kurutulmuş meyveler (Capsicum, Fructus capsici)
Oleo-reçine (Capsicum oleoresin)
Anabileşenler
Kuru meyvelerde
%0.3-1 kapsaisinoidler bulunur
%63-77 kapsaisin (8-metil-n-vanilil-6-nonenamid)
%20-32 dihidrokaspaisin
%1-8 nor-dihidrokapsaisin
Az miktarda diğer kapsaisin türevleri
Flavonoidler
Askorbik asit (kuru biberde 95-150 mg/100 g)
Karotenoidler (%0.3-0.8)
Sabit yağlar
Uçucu yağ ürünü (125’den çok)
Kırmızı biber oleo-reçinesi genellikle %1.5’liktir; <%8’den az olmamak üzere kapsaisin içerir.
Etki
Kapsaisin veya dihidrokapsaisin son derece acıdır; 16 milyon katı seyreltildiğinde bile acılığı
hissedilir; biber gibi acı terimi bu özelliği ile ilgilidir.
Deri yoluyla >%1 preparatları son derece irkilticidir.
Kapsaisin kullananların önemli bir kısmında (>%40) yanma ve batıcı acı oluşur; ama, tekrarlanarak
kullanıldığında 3 günde bunlar azalır ve kaybolurlar.
Dışarıdan deriye uygulandığında, kızarıklığa ve kanın deriye hücum etmesine yol açar; deride
ılıklık, batıcı veya yanma duyusu/hissi algılanır.
Bu etki iki aşamalı olarak ortaya çıkar.
Başlangıçtaki kısa süreli etki yerel olarak özellikle P-maddesinin salıverilmesini artırmasıyla
(deriyi kontrol eden miyelinsiz C-tipi sinirlerde bulunur) ilgilidir ve birkaç saat devam eder.
Bunu, ağrılı uyarılara sinir uçlarının duyarlılığının azaldığı (taşifilaksi-hızlı direnç) ikinci aşama
izler; bu etki ise birkaç saat-birkaç hafta (2-4 hafta) sürer.
Sinir uçlarını uzun süreyle uyuşturur; böylece, yerel anestezi ve ağrı kesici etki oluşturur.
Ağızdan verildiğinde iştah açıcı/karminativ etkilidir; tükürük salgısını artırır, sindirimi kolaylaştırır,
terlemeye yol açar.
Ülsere karşı koruyucu etkilidir; bu etkisini kan akımını artırarak ve mide mukozasının yenilenmesini
hızlandırarak oluşturduğu sanılmaktadır.
Bitki tohumlarında bulunan kapsisidinler antibakteriel etki oluştururlar.
Kapsaisin köpek, kuş, geyik, tarla faresi, tavşan, sincap gibi hayvanlar için kovucu/kaçırtıcı olarak
da kullanılır.
Kapsaisinler vücutta yağların yakılmasını hızlandırır; etkisinin adrenal bezden adrenalin
salıverilmesine yol açmasıyla ilgili olduğu sanılmaktadır. Bu etkisinden şişmanlıkta yararlanılabilir;
51
ama, etkisinin görülebilmesi için birkaç ay süreyle fazla miktarda (günde 3 kez 10 g) kırmızı biber
yenilmesi gerekmektedir.
Toplumsal olaylarda olduğu gibi, kapsaisin ve/veya oleoreçine püskürtme şeklinde uygulandığında
ve/veya maruz kalındığında göz ve solunum yolları mukozasını irkiltir ve duyarsızlaştırır; son etkisi
30-50 dk sürer. Bu etkisinden toplumsal olaylarda (miting, toplu yürüyüş gibi) kişilerin
dağıtılmasında yararlanılır.
Kullanılma/Doz
Dışarıdan %0.025-0.25 kapsaisinoidler içeren losyon veya merhem şeklinde ağrılı hallerde (bel
ağrısı, sırt ağrısı, eklem ağrısı, romatizma gibi) karşı-irkilti doğurmak ve ağrı kesici etki oluşturmak
için günde 3-4 kez kullanılır.
Böyle bir kullanımda, eklem ağrısında etkisi 1-2 hafta içinde başlar.
Sinir uçlarında hasarın sebep olduğu ağrıda etkisi 2-4 hafta içinde başlar.
Baş ve boyun ağrılarında etkisinin görülmesi 4-6 hafta alabilir.
Dahilen karminativ ve mide mukozasını koruyucu olarak kullanılır.
Kızgınlığa yol açmak için tozu (14 etkin maddeyi içeren %10 tozu) ağızdan;
At ve sığırlara günde 2 kez 50 g miktarda 2 gün
Koyun, keçi ve domuzlara günde 2 kez 10-20 g miktarlarda 3-4 gün
Tentürü (1 g kırmızı biber/60 propilalkol) 1:1-1:10 seyreltilerek hayvanlarda haricen uygulanır.
1:1-1:5 seyreltmeleri deriye doğrudan
1:5-1:10 seyreltmeleri de kompres halinde uygulanır.
İstenmeyen etki/Uyarı
Deride irkilti, şişme ve ülsere yol açabilir.
Deri hastalıkları, yangı ve hasarı durumlarında kullanılmamalıdır.
Kimyon (Carum carvi L.)
Diğer isimler: Ermenikimyonu, Frenkkimyonu. Apium carvi Cr.
Aile: Maydanozgiller (Apiaceae/Umbelliferae).
Benzer türler: Carum caucasicum (M.B.) Boiss., Carum copticum Bent. et Hooker f., C.meifolium
(Bieb.) Boiss., C.multiflorum (S.S.) Boiss.
Tanım: Beyaz-pembe çiçekli, çok yıllık, otsu bitkidir.
Dağılım: Doğu Anadolu’da çayırlarda yabani olarak rastlanır; Marmara bölgesinde kültürü yapılır.
Kullanılan kısım
Meyveler (Fructus carvi)
Meyve yağı (Oleum carvi)
Meyveler esmer, parlak sarımsı-esmer renkte, 4-6 mm uzunluğunda tanelerdir.
Anabileşenler
Meyvelerde
Polisakkaridler (%10-13)
Reçine
Sabit yağ (%10-18)
Uçucu yağ (%3-7)
Meyveler ezilip su buharı ile damıtıldığında %4-7 uçucu yağ elde edilir; yağın;
%30-40’ı limonen
%40-60’ı karvon, dihidrokarvon ve karvatonasetat
%0.2-1.5’i terpenler (mirsen, α-fellandren, β-karyofillen, p-simen, sis-karveol, trans-karveol, sisdihidrokarvon, trans-dihidrokarvon, trans-dihidrokarveol gibi)
Sabit yağda
Petroselinik asit (%40-50)
Oleik asit (%30)
Etki
İdrar söktürücü
52
Karminatif
Sindirimi kolaylaştırıcı
Terletici
Uyarıcı
Karvon, bakteri (B.subtilis, Ps.aeruginosa gibi) ve mantarlara (As.niger, C.albicans, deri mantarları
gibi) etkilidir.
Kullanılma/Doz
Toz, macun ve infüzyon (%1-15)
At ve sığır: 25-50 g
Koyun ve keçi: 5-10 g
Köpek: 1-4 g
Besin değeri olan yeni doğmuş hayvanlarda püskürtme şeklinde (%0.004 uçucu yağ içeren
püskürtme çözeltisi; 9 etkin madde taşır) solunumu kolaylaştırmak için hayvanın büyüklüğüne göre
0.1-0.3 g miktarlarda (tek seferde en çok 0.012 g uçucu yağ) kullanılır; uygulama 10-15 sn arayla
tekrarlanabilir.
Yağın %1 çözeltisi (4 etkin madde taşır) hayvanın ağırlığına göre birkaç damladan-15 ml’ye kadar
değişen miktarlarda (tek seferde en çok 0.15 g uçucu yağ) mide-bağırsak rahatsızlıklarında
kullanılır.
İnsanlarda kimyon yağı ağızdan günde 3 kez 1-2 damla miktarlarda (60-120 mg) kullanılır.
Kirpiotu (Echinacea angustifolia DC., E.purpurea (L.) Moench, E.pallida Nutt)
Aile: Bileşikgiller (Asteraceae/Compositae).
Tanım: E.purpurea Alkipriotu, E.angustifolia Pembekipriotu, E.pallida Solukkipriotu diye bilinir.
Kullanılan kısım
Topraküstü kısımlar (Echinasia herba)
Kökler (Echinacea radix)
Kökler Sonbahar veya erken İlkbaharda; çiçek ve sürgünler çiçeklenme döneminin hemen
başlangıcında toplanır.
Anabileşenler
E.purpurea ve diğerlerinde bulunan etkin maddeler genellikle birbirine benzerler; ama, oranları
yönünden aralarında fark vardır.
E.purpurea’nın topraküstü kısımlarında
Alkamidler
Betain
Ekhinakosid (%0.01)
Ekinasin
Fenilpropanoid veya kaffeik asit türevleri (%0.6-3; klorojenik asit, kikorik asit, kikorienik asit vb)
Flavonoidler (kaempferol, kuersetin, rutin gibi)
Glioksidler
Glikoproteinler
İzobutilamidler
Pirrolizidin alkaloidler (%0.006)
Polisakkaridler (arabinogalaktan, inulin gibi)
Poliasetilenler
Poliyenler
Reçine
Sinarin (E.purpurea’da yok)
Sterol
Uçucu yağ (<%01)
Yağ asitler
Diğer birçok madde
E.angustifolia/E.pallida bitkilerinde
53
Alkamidler (dodeka-2E,4E,8Z,10E/Z-tetraenoik asit, izobutilamidler ve diğerlerinin karışımı)
Flavonoidler (kaempferol, kuersetin, rutin gibi)
Kaffeik asit türevleri (ekhinakosid, verbaskosid gibi)
Klorojenik asit
Pirrolizidin alkaloidleri (%0.006; tussilagin, izotussilagin gibi)
Poliasetilenler (trideka-1-en-3,5,7,9,11-pentain, pontiasepoksit gibi)
Polisakkaridler
Sinarin
Zoklorogenik asit
Uçucu yağda (E.angustifolia köklerinde <%0.1, E.pallida köklerinde %2, yapraklarda daha az)
Alkenler ve alkanonlar (pentadeka-1,8-Z-dien gibi)
Betain
β-Farnesen
α- ve β-Pinen
Karvometen
Karyofillen
Reçineler
Seskuiterpenler (az miktarda; germakrenalkol)
Steroller
Yağ asitleri
Etki
Ağrı kesici ve yangı önleyici
Antimikrobiel (bakteri ve mantarlar için)
Bağışıklık sistemini uyarır
Gaz söktürücü
Kan temizleyici
Yara iyileştirici
Yerel anestezik
Bağışıklık sisteminin uyarır ve güçlendirir; bitkinin ve bitki özütünün yağda çözünen kısımları
makrofajların fagositik, suda-çözünen polisakkaridler hücresel bağışıklığı uyarır; sitokinlerin ve
TNF’un salıverilmesini hızlandırır.
Tümoral oluşumlara ilk tepkiyi veren özellikle doğal katil hücrelerin (NK hücreler) sayısını 2.5 katına
kadar artırır (kemik iliği ve dalağı etkileyerek); böylece, kendiliğinden gelişen tümörlere karşı sürekli
yararlı ve koruyucu etki oluşturur. Bu durum lösemi gibi kanserlerde de görülür.
Fibroblastları uyararak ve hiyaluronidazın etkinliğini engelleyerek dokuların iyileşmesini ve
onarılmasını hızlandırır.
Bitkinin köklerinde fazla miktarda inulin vardır; bu madde enfeksiyon alanına alyuvarların hareketini
hızlandırır, bakteri, virüs ve diğer mikroorganizmalara karşı savaşı kolaylaştırır.
Bitki özsuyu ekonazol ile karşılaştırılabilecek ölçüde Candida albicans üzerinde etkilidir.
Akut ve kronik bakteriyel ve viral hastalıklar, septisemi (antibiyotiklerle birlikte sinerjistik etki);
dışarıdan ve içeriden ağrılı deri, kulak, yara enfeksiyonları, yılan, sinek ısırmaları, ülserli tümörlerde
etkilidir.
Kullanılma/Doz
Kipriotu preparatları
Ateşli haller
Bağışıklık sisteminin zayıfladığı durumlar
İrinli ve gangrenli olgular
İştahsızlık
Meme ve lenf düğümü hastalıkları
Ödem
Soğuk algınlığı, üst solunum yolları hastalıkları
Uterus ve idrar yolları hastalıkları
Yangı önleyici/giderici
54
Yara iyileşmesini hızlandırıcı
Küçük hayvanlarda
Kuru bitki: 25-300 mg/kg (2-3’e bölünerek)
Tentür (%40-70 etilalkolde 1:2-1:3): 0.05-0.15 ml/kg (2-3’e bölünerek)
İnfüzyon ve dekoksiyon (5-30 g/barsak su): 1/2-1/4 bardak/10 kg (2-3’e bölünerek)
Akışkan özüt (1:1)
At ve sığır: 2-15 ml
Koyun ve domuz: 2-4 ml
Taze bitkinin (E.purpurea) sıkılmasıyla elde edilen özsu ile %4 oranında hazırlanan merhemi at,
sığır, koyun ve keçilerde yaralarda veya tırnak kesilmesini takiben haricen 15 g’a kadar değişen
miktarlarda kullanılır.
İnsanlarda taze E.purpurea bitkisinin sıkılması ile elde edilen özsuyu günde 3-4 kez 2-3 ml
Bitki özütü (%45 etilalkolde 1:5): Günde 3 kez 1-2 ml
Katı özüt: Günde 3 kez 150-300 mg
Tentürü (%45 etilalkolde 1:5): Günde 3 kez 2-5 ml miktarda genellikle 10-14 gün süreyle kullanılır.
İstenmeyen etki/Uyarı
Kipriotuna tahammül iyidir.
Arasıra sindirim kanalı rahatsızlığı, dilde uyuşma hissi ve baş ağrısı görülebilir.
Alerji, astım, atopi, HIV/AIDS, multiple skleroz, verem, bağışıklık hastalıkları, romatizması olanlar
bitkiden uzak durmalıdır.
Ayrıca, 2 haftadan daha uzun süreyle kullanılmaması önerilir.
Etkileşme
CYP3A4 substratı olan ilaçların (diltiazem, doksorubisin, fentanil, imipiramin, ketokonazol,
klomipramin, kortikosteroidler, ondansetron, siklosporin, takrolimus, vinblastin, vinkristin gibi)
metabolizmasını değiştirir.
Koka (Erythroxylum coca L.)
Aile: Kokaağacıgiller (Erythroxylaceae).
Benzer türler: E.recurrens, E.steyermarkii, E.truxillense.
Dağılım: Güney Amerika'da (Peru, Bolivya gibi) yetişen bitkilerdir.
Kullanılan kısım
Yapraklar (Folia cocae)
Anabileşenler
Yapraklarda
Kokain (%07-2.5; benzoilmetilekgonin); bunun %40-50’si (-)-kokain
Kokada sinnamonilkokain, tropokokain, metilekgonin, izotropilkokain, kokaisin, α-truksillin, truksillin, çok az miktarda nikotin gibi maddeler de bulunur.
Kokain, ekgonin (amino alkol) ve benzoik asit esteridir.
1800'lü yıllarda kokalı içecekler çok içilir hale gelmiştir.
Bunlardan birisi olan Coca-Cola, koka (kokain içerir) ve kola (kafein içerir) özütü esasına
dayanmaktadır; 1906'da bu içecekten koka çıkarılmıştır.
Etki
Kokain yerel anesteziktir
Alışma yapar; enfiye şeklinde veya deri-altı enjeksiyonla kullanılır.
Kokain alanlarda önce kendisini iyi hissetme hali, hayal görme, sonra baskı ve moral bozukluğu
oluşur.
Kullanılma/Doz
55
Güney Amerika yerlileri tarafından çok eskiden beri koka yaprağı çiğneme şeklinde açlık ve
susuzluğu gidermek için kullanılmıştır.
İçeriden tonik; dışarıdan yerel anestezik amaçla yararlanılır.
Akışkan özüt
At ve sığır: 30-120 g
Koyun ve domuz: 15-30 g
Kurtpençesi (Polygonum bistorta L.)
Diğer isimler: Çıyanotu, Yılankökü.
Aile: Karabuğdaygiller (Polygonaceae).
Benzer türler: Ülkemizde birçok Polygonum türü bitki vardır; bazıları: P.alpestre C.A.Meyer,
P.alpinum All., P.aviculare L. (Çobandeğneği, Kadımalak, Kuşekmeği), P.cognatum Meissn.
(Madımak, Çobanekmeği), P.hydropiper L. (Subiberi), P.orientale L. (Hanımsalladı).
Tanım: Koyu-açıp pembe çiçekli, çok yıllık, otsu bir bitkidir.
Dağılım: Uludağ, Ilgaz dağı, Trabzon-Zigana dağlarında rastlanır.
Kullanılan kısım
Toprakaltı kısımlar (Rhizoma bistortae)
Otsu kısımlar (Herbae bistortae)
Anabileşenler
Antrakuinon türevleri
Glikoz
Kırmızı boya maddesi
Nişasta
Tanen (%15-20)
Etki
Antiseptik
İdrar artırıcı
Kabız yapıcı
Kullanılma/Doz
Kan kesici
Kuvvetlendirici
Sürgün önleyici
Akışkan özüt
At ve sığır: 15-30 g
Koyun ve domuz: 4-8 g
İnsanlarda dekoksiyon (%3) şeklinde günde 4-5 bardak miktarda içilir.
Kuşotu (Stellaria media (L.) Cyrillo)
Diğer isimler: Serçedili, Serçeotu. Asline media L.
Aile: Karanfilgiller (Caryophyllaceae).
Dağılım: Anadolu ve İstanbul civarında bahçe, yol kenarları, duvar diplerinde yetişir.
Kullanılan kısım
Topraküstü kısımlar (Herbae stellaria media)
Anabileşenler
Flavonoidler
Glikozidler
Musilaj
Organik asitler
Potasyum tuzları
Saponinler
56
Uçucu yağ
Vitaminler (vitamin C gibi)
Etki
Balgam söktürücü
İdrar artırıcı
Kaşıntı giderici
Romatizma giderici
Yumuşatıcı
Bitki özütü ksantin oksidaz, tirosinaz (katekol oksidaz) gibi enzimlerin etkinliğini önler.
Oksidatif strese karşı koruyucudur.
Yaşlanma ve MSS bozuklukları ile gut hastalığında faydalıdır.
Kullanılma/Doz
Ülser
Ekzema
Ödem
Kaşıntı
Psoriazis gibi deri hastalıklarında kullanılır.
Küçük hayvanlarda
Kuru bitki: 25-400 mg/kg
Tentür (%35-50 etilalkolde 1:2-1:3): 0.05-0.2 ml/kg
İnfüzyon (5-30 g/bardak su): 1/2-1/4 bardak/10 kg
Küçükhindistancevizi (Myristica fragrans Houtt.)
Diğer isimler: Miskcevizi.
Aile: Mersingiller (Myrtaceae).
Tanım: Kışın yapraklarını dökmeyen bir ağaçtır.
Kullanılan kısım
Ceviz çekirdeğini örten özlü kısmı (Besbase, Macis)
Tohumlar (Semen myristicae)
Uçucu yağ (Oleum aethereum myristicae)
Yağ (Oleum myristicae)
Anabileşenler
Meyvelerde
Kokulu madde (miristisin)
Sabit yağ (%30-40)
Uçucu yağ (%4-159
Uçucu yağın başlıca maddeleri
Monoterpenler: %85; sabinen (%39), α-pinen (%13), β-pinen (%9), α-fellandren (%4), limonen
(%4), p-cymen (%1), terpinoller (%1)
Monoterpen alkoller: %5-10; ökaliptol (%4), terpinen-4-ol (%1.9), geranilasetat (%0.9), transsabinen hidrat (%0.8), linalool (%0.5)
Fenilpropanoidler: %6.5; miristisin (%2-7), elemisin (%2.5), safrol (%2.4), metilöjenol (%0.6),
metoksiöjenol, izoöjenol, öjenol
Etki
Çırpınma yapıcı
Halusinojenik
Narkotik
Bu etkiler özellikle miristisin ile ilgilidir.
Yağ
Antimikrobiel
Araşidonik asiti engelleyerek trombositlerin kümeleşmesini ve pıhtı oluşmasını teşvik eder.
Tromboksan sentezini önler.
57
Drog
Antiseptik
Gaz söktürücü
İştah açıcı
Kullanılma/Doz
Dahilen tatlandırıcı, sindirim sistemi hastalıkları (karminatif, kabız yapıcı, spazm çözücü gibi)
Haricen romatizmada
Uyku doğurucu ve sürgün önleyici olarak da kullanılır.
Ceviz (rendelendikten sonra; infüzyon ve dekoksiyon şeklinde)
At ve sığır: 8-16 g,
Koyun ve keçi: 2-4 g
Köpek: 1-2 g
Buruna püskürtme çözeltisi (9 etkin madde halinde %0.02 yağ içerir) şeklinde yeni doğmuş
hayvanlarda 0.1-0.3 g miktarlarda (tek seferde en çok 0.06 mg yağ) solunumu uyarıcı/kolaylaştırıcı
olarak kullanılır; gerekirse 10-15 sn arayla tekrarlanır.
İnsanlarda yağı 0.05-0.2 ml (1-4 damla) miktarlarda (bir şekere damlatılarak) ağızdan sindirimle ilgili
bozukluklarda; %10 sabit yağ içeren merhemi de haricen ağrılı hallerde kullanılır.
İstenmeyen etki/Uyarı
Son derece zehirlidir.
1-3 adet ceviz veya 5 g kuru ceviz tozu bulantı, şiddetli kusma, kalpte hızlanma, halusinasyonlar,
psikoz ve ölüme sebep olur.
Gebe ve sağılanlarda kullanılmamalıdır.
Veteriner Hekimlikte Kullanılan Tıbbi Bitkiler (L-R Maddeler)
Süresi: 1 Saat
Zamanı: 11. Hafta
Anlatılacak Bitkiler
Lavanta (Lavandula officinalis Chaix)
Limon (Citrus limon (L.) Burm f.)
Mabetağacı (Ginkgo biloba L.)
Mahmudeotu (Convolvulus scammonia L.)
Maydanoz (Petroselinum sativum Hoffm.)
Melekotu (Angelica officinalis L.)
Mercanköşk (Origanum majorana L.)
Meşeağaçları (Quercus türleri)
Meyan (Glycyrrhiza glabra L.)
Mısır (Zea mays L.)
Mürverağacı (Sambucus nigra L.)
Nane (Mentha piperita L.)
Narağacı (Punica granatum L.)
Oğulotu (Melissa officinalis L.)
Ökaliptusağacı (Eucalyptus camaldulensis Dehnh.)
Papatya (Matricaria recutita L., Anthemis nobilis L.)
Pelinotu (Artemisia absinthium L.)
Pireotu (Pyrethrum roseum (Adams.) Bieb.)
Ravend (Rheum officinale Baill.)
58
Rezene (Foeniculum vulgare Mill.)
Lavanta (Lavandula officinalis Chaix)
Diğer isimler: L.angustifolia Mill., L.spicata L.
Aile: Ballıbabagiller (Laminaceae/Labiatae).
Benzer türler: L.stoechas L. (Karabaşotu, Keşişotu).
Tanım: Gümişi yapraklı, koyu-mor çiçekli, çalı görünümünde bir bitkidir.
Kullanılan kısım
Çiçekler (Flores lavandulae)
Uçucu yağ (Oleum lavandulae)
Anabileşenler
Çiçeklerde
Herniarin
Kaffeik asit türevleri
Rosmarik asit
Tanenler
Uçucu yağ (%0.5-0.8; Aspik yağı diye bilinir)
Koumarinler (Umbelliferon)
Uçucu yağda
%30-40 linalool
%10-50 linalilasetat
Diğer monoterpenler (borneol, geraniol, ökaliptol (%20), sitronellol gibi)
Kafur (%20)
Etki
Lavanta yağı
Antiseptik etkilidir; etki, daha ziyade linalool ve terpen türevleri ile ilgilidir.
Deri mantarları da dahil, antibakterial etki oluşturur.
59
Sinir sisteminde teskin edici etkisi (anestezik) vardır.
Lavanta çiçeği
İdrar söktürücü
Kuvvetlendirici
Romatizmada rahatlatıcı
Kullanılma/Doz
Veteriner hekimlikte haricen antiseptik ve yara iyileşmesini teşvik edici olarak kullanılır.
Küçük hayvanlar
Kuru bitki: 25-200 mg/kg (2-3’e bölünerek)
Tentür (%70 etilalkolde 1:2-1.3): 0.05-0.1 ml/kg (2-3’e bölünerek)
İnfüzyon (5-30 g/bardak su): 1/2-1/4 bardak/10 kg
İstenmeyen etki/Uyarı
Bulantı, kusma, baş ağrısı, kulak çınlaması gibi istenmeyen etkilerle karşılaşılabilir.
Doz aşımı hallerinde iştahsızlık, peklik, uyku basması, karışıklık görülebilir.
Deriyi ışığa duyarlı kılabilir ve dökülmelere yol açabilir.
Limon (Citrus limon (L.) Burm f.)
Diğer isimler: C.limonum Risso.
Aile: Sedefotugiller (Rutaceae).
Tanım: Yapraklarını dökmeyen, beyaz çiçekli bir ağaçtır.
Dağılım: Vatanı Hindistan’dır. Akdeniz bölgesinde de yetişir.
Kullanılan kısım
Meyve kabukları (Cortex citri, Pericarpium citri)
Esans (Oleum citri, O.limonus)
Özsu (Succus citri recens)
Kabuk olgun meyvelerden soyularak elde edilir.
Uçucu yağı taze kabukların sıkılmasıyla hazırlanır.
Anabileşenler
Limon kabuğunda
Flavonoid (hesperidin)
Uçucu yağ (%0.4-0.5)
Limon özsuyunda
Meyve asitleri (malik asit, sitrik asit gibi) ve bunların tuzları
Müsilaj
Pektin
Şeker
Vitamin C (40-60 mg/100 ml)
Uçucu yağda
60
%90’ı monoterpen limonen
%3-5 sitral ve bir miktar sitronellal
Geranilasetat
Linalilasetat
Sitropten; soğukta çöken koumarin türevi bir madde
Terpineol
Yağın kokulu maddelerinden sitralin yükseltgenme ve parçalanma ürünleri metilheptenon,
oktilaldehid, nonilaldehid gibi
Kullanılma/Doz
Limon kabuğu tentürü (50 g taze limon kabuğu 100 g etilalkol içeren kapalı bir kapta arasıra
çalkalanarak 7-8 gün tutulur; sıkılarak süzülür) ve infüzyon (%5) halinde uyarıcı ve koku verici
olarak kullanılır.
Veteriner hekimlikte 9 etkin maddeyi içeren yağından hazırlanan preparatı vardır; bundaki yağ oranı
%0.025’dir. Yeni doğmuş hayvanlarda solunumu kolaylaştırmak/açmak için kullanılır; bu amaçla
hayvanın büyüklüğüne göre 0.1-0.3 g (bir seferde en çok 0.075 mg yağ) verilir; uygulama gerekirse
10-15 sn arayla tekrarlanır.
Limon özsuyu şekerle tatlandırılır; dışarıdan antiseptik, içeriden grip vb durumlarda vücut direncini
artırıcı ve yorgunluk giderici olarak kullanılır.
Gargara halinde boğaz iltihaplarında (bademcik gibi) son derece yararlıdır.
Mabetağacı (Ginkgo biloba L.)
Diğer isimler: Japoneriği, Kızağacı, Kızsaçıağacı.
Aile: Mabetağacıgiller (Ginkgoaceae).
Tanım: 30 m’ye varan boyda bir ağaçtır.
Dağılım: Anavatanı Çin’dir; ülkemizde süs bitkisi olarak yetiştirilir.
Kullanılan kısım
Meyve
Tohumlar
Yaprak
Anabileşenler
Yapraklarda
Fenilpropanoidler
Fenoller
Flavonoidler
Karotenoidler
Lipidler
Steroller
Steroidler
Terpenoidler (başlıcaları ginkgolidler ve bilobalidler)
Kuru yapraklarda
Basit organik asitler
Biflavonoidler (%0.4-1.9)
Flavonol glikozidler (%0.5-1)
Flavonol asetil glikozidler (%0.06-0.2)
Ginkgolik asitler (uzun zincirli benzoik asit türevleri; 60-150 mg/100 g)
Ginkgolid-diterpen laktonlar (%0.1-0.25; terpenoid laktonlar; ginkgolid A, B, C, J, M)
2-Hekzenal (başlıca uçucu madde)
Proantosiyanidinler (%8-12)
Seskuiterpen laktonlar (%0.04-0.2 bilobalid)
Şekerler
Tanenler (%0.04; kateşin gibi)
Etki
Ginkgolidler
61
Beyinde dolaşımı düzenleyici
Doku koruyucu (yükseltgenmeyi önleyici olması sebebi ile)
Kanser önleyici
PAF etkinliğini önleyici
Spazm çözücü
Uyarıcı
Yangı önleyici
Yaprak özütünün güçlü yükseltgenmeyi önleyici etkisi (flavonoid ve terpenoidlerden dolayı) vardır.
Damar endotellerinde NOS etkinliğini, dolayısıyla yükseltgenmeyi önler; bu etki, damar koruyucu
etkisinin esasını oluşturur.
Trombositlere ve PG’lere olan etkisi ile de kanın akıcılığını artırır; ginkgolid B, PAF’ın etkinliğini
güçlü şekilde önler.
Böylece, beyinde ve çevresel yapılarda dolaşımı iyileştirirler; özellikle beyindeki etkisi hafızanın
iyileşmesi ile sonuçlanır.
Ginkgo özütü ve terpenoid maddeler (bilobalid gibi), koroner damarlar da dahil, damar ve iç organ
düz kaslarını gevşetirler.
Gerilimde kortizol salıverilmesini önler; etkiye, genellikle hipotalamus seviyesinde kortikotropin
salıverici hormon sentezi ve salgılanmasını; adrenal bez seviyesinde kortizol sentezini azaltması
aracılık eder.
Göğüs, idrar kesesi gibi yerlerin kanserinde hücrelerin çoğalması, farklılaşması veya apoptozisine
giren genlerin okunmasını değiştirerek önleyici ve koruyucu etki oluşturur.
Ginkgo özütündeki flavonoidler (kaempferol, kuersetin, 3-metilkuersetin gibi) ve terpenoidler
birçok karsinojezle-ilgili olayın engellenmesinde yardımcı olarak etkirler.
Ginkgoik asit ve ginkgol COX ve 5-LOX etkinliğini engeller; böylece, yangı önleyici ve ağrı kesici
etki oluştururlar.
Yaşlanmaya bağlı olarak beyinde mAk-R ve 2A-R sayısının azalmasını önler; hipokampusa
kolinin girişini (Ak artışı ile sonuçlanır) ve beyinin oksijen eksikliğine tahammülünü artırır.
Beyin ödeminin şekillenmesini önler, çözülmesini hızlandırırlar.
ATP ve glikozun kullanılmasını düzenlerler.
Kullanılma/Doz
Algılama azalması veya kaybı
Beyin iskemisi (çarpma vb durumlarda)
Bunama
Çevresel dolaşım bozuklukları
Pıhtılaşma bozuklukları
Oksidatif gerilim (yükseltgenme, fazla glukokortikoid salgılanması gibi)
Performans bozuklukları
Vertigo (baş dönmesi, dengenin sağlanamaması gibi)
Yaşlılığa bağlı hafıza kaybı
İlaç olarak kullanılan yaprak özütü %22-27 (ortalama %24) flavonoid glikozidler, %5-7 terpenoid
lakton, <%5 ginkgolik asitler içerecek şekilde ayarlanmıştır; bundan küçük hayvanlarda 1-5 mg/kg
(2-3’e bölünerek) miktarlarda kullanılır.
Küçük hayvanlar
Kuru bitki: 25-300 mg/kg (2-3’e bölünerek)
Tentür (%50-75 etilalkolde 1:2-1:3): 0.05-0.1 ml/kg (3’e bölünerek)
Ginkgo yaprağı özütü (50:1) insanlarda ağızdan günde 120-240 mg miktarlarda 2-3’e bölünerek
kullanılır; bu özütte en çok 0.6-1.2 µg/insan olacak şekilde ginkgolik asit bulunur. Akışkan özüt (1:1)
günde 3 kez 0.5 ml verilir.
62
Hafıza kaybı/azalması gibi durumlarda uygulama en az 12 hafta sürdürülür; bundan sonra da,
alınan cevaba göre sağaltıma devam edilir.
Vertigo, çevresel damar bozukluklarında sağaltım 6-8 hafta sürdürülür; bazen uygulama 12 haftaya
kadar uzatılabilir.
İstenmeyen etki/Uyarı
Bitkide bulunan maddelerden ginkgollar ve ginkgolik asitler alerjik etkilidir.
Ursolik asit tipinde alkilfenol grubuna dahil bu maddeler son derece güçlü alerjenlerdir (temas
dermatiti).
Ginkgo yaprağı özütü kullanan hastalarda sık şekilde, anafilaktik şok da dahil, dolaşım sistemi
bozuklukları ile karşılaşılır. Ama, kuru yapraklardan özel aseton-su özütleme yöntemi ile elde edilen
özütteki miktarı <5 mg/kg’a kadar indirilebilir.
Etkileşme
Bitkide bulunan maddeler birçok mikrozomal enzimin (CYP2D6, CYP3A4, CYP2C19 gibi) etkinliğini
değişik derecede engeller; böylece, birçok maddeyle (trimepramin, kan şekerini düşüren maddeler,
MAO etkinliğini engelleyen maddeler, siklosporin gibi) etkileşme yapar.
Gingko yaprağı doksorubisinin kalbe, gentamisinin böbreğe, fluoksetin gibi serotoninin sinir ucuna
alınmasını önleyen maddelerin cinsel davranışlara olan istenmeyen/zararlı etkilerini azaltır.
Kanın pıhtılaşmasını engelleyen maddelerle (koumarin gibi) tehlikeli etkileşmeler yapabilir.
Mahmudeotu (Convolvulus scammonia L.)
Diğer isimler: Mahmudiye.
Aile: Kahkahaçiçeğigiller (Convolculaceae).
Benzer türler: Ülkemizde C.arvensis L. (Çadırçiçeği, Kaplumbağaotu, Kuzusarmaşığı,
Tarlasarmaşığı), C.sepium L./Calystegia sepium (L.) R.Br. (Çitsarmaşığı), C.soldanella
L./Calystegia soldanella L. (Denizsarmaşığı, Kumsarmaşığı) isimli bitkiler de yetişir ve kullanılırlar.
Tanım: Huni şeklinde soluk-sarı veya süt renkte çiçekli, tırmanıcı, beyaz sütlü, çok yıllık, otsu bir
bitkidir.
Dağılım: Ülkemizde yaygın şekilde (Bursa, İzmir, Ankara, Antalya, Adana, Antakya) rastlanır.
Kullanılan kısım
Kurutulmuş kök (Radix scammoniae)
Reçine (Resina scammonium)
Kökler, 1-4 sm çapında, 20-60 sm uzunlukta, esmer-kırmızı renkte, hafif kokulu, önce tatlımsı,
sonra acı lezzetlidir.
Köklerden zamklı-reçine (%8-13) çıkarılır; bu, bitkinin köklerine yapılan yarıklardan akan süt
manzarasında özsudur; kurutulmuş özsu mahmude diye bilinir. Mahmude, esmer-siyah renkte,
hafif kokulu, özel lezzetli parçalar halinde bulunur.
Anabileşenler
Mahmudede (kuru özsu)
63
Nişasta
Reçine (%60-80)
Zamk
Reçinede
Glikozid (konvolvulin, skammonin)
Kökte
Müsilaj
Nişasta
Şeker
Tanen
Etki
Sürgüt (kalın bağırsakta etkili)
Kullanıma/Doz
Reçine
Köpek: 100-200 mg
İnsanlara tozu 0.5-1 g, tentürü (Tinctura jalapa composita-Mürekkep jalapa tentürü-Alman rakısı) 26 g miktarlarda verilir.
Maydanoz (Petroselinum sativum Hoffm.)
Diğer isimler: Kıvırcıkmaydanoz, Türkmaydanozu.
Aile: Maydanozgiller (Apiaceae/Umbelliferae).
Benzer türler: Petroselinum crispum (Mill.) Mansf./Carum petroselinum Benth.
Tanım: Yeşilimsi çiçekli, 2 yıllık, otsu bir bitkidir.
Kullanılan kısım
Bitki (Herba petroseleni)
64
Kök (Radix petroselini)
Meyveler (Fructus petroselini)
Kökler birinci senenin sonunda topraktan çıkarılır, yıkanır, kesilir ve hızla gölgede kurutulur.
Meyveler (tohum) armut şeklinde, 2-3 mm uzunlukta, esmer, özel kokulu tanelerdir; meyveler
tamamen olgunlaştıktan sonra umbellalar toplanır, güneşte kurutulur, sopa ile dövülerek saplardan
ayrılır.
Anabileşenler
Meyvelerde
Flavonoidler (apiin, luteolin, apigenin glikozidleri gibi)
Furanokoumarin (bergapten)
Sabit yağ
Uçucu yağ (%2-3)
Uçucu yağda
Önemli bir kısmını apiol, pinenler, terpenler, miristisin, alliapiol oluşturur.
Kökte
Apiin
Biraz uçucu yağ
Müsilaj
Şeker
Yapraklarda
Vitamin (A, C, K gibi) bakımından zengindir; 100-150 mg/100 g vitamin C içerir.
Etki
Adet söktürücü
Antimikrobial
Antiromatizmal
Gaz söktürücü
İdrar, balgam ve safra salgısını artırıcı
65
Meyveleri ve diğer kısımları
Spazm çözücü
Sürgüt
Kalın bağırsaklardan sodyum ve suyun emilmesini azaltarak sürgüne sebep olur; etkisi, Na,Kpompasını engellemesi, Na,K,Cl-pompasını etkinleştirmesi ile ilgilidir.
Aynı etki şekli ile idrar söktürücü etki de oluşturur.
Kullanıma/Doz
Küçük hayvanlar
Taze maydanoz yaprakları: 1 çay kaşığı/5 kg
Kuru bitki: 25-500 mg/kg (2-3’e bölünerek)
Tentür (%45 etilalkolde 1/2-1/3): 0.05-0.25 ml/kg (2-3’e bölünerek)
İnfüzyon (5-30 g/bardak su): 1/2-1/4 bardak/10 kg
İnfüzyon seklinde (%2-5) idrar söktürücü, iştah açıcı ve kan basıncını yükseltici olarak kullanılır;
insanlarda günde 2-3 bardak içilir. Yapraklarından hazırlanan lapa yaraların iyileşmesini hızlandırır.
İstenmeyen etki/Uyarı
Tohumlardan elde edilen apiol yüksek dozlarda zehirlidir.
Mukoz zarlar için irkiltici, karaciğerde hasar, kalpte atım düzensizlikleri ve felç yapabilir.
Yavru atmaya ve ışığa duyarlılığa sebep olabilir.
Yangılı böbrek hastalığı ve gebelerde kullanılmaması önerilir.
Melekotu (Angelica officinalis L.)
Diğer isimler: Melekkökü, Şifalımelekotu. A.archangelica L.
Aile: Maydanozgiller (Apiaceae/Umbelliferae).
Benzer türler: A.sinensis (Oliv.) Diels
(Çinmelekotu), A.silvestris L. (Yabanimelekotu,
Türkmelekotu).
Dağılım: İstanbul, Marmara bölgesi (Kocaeli, Bursa), Zigana dağları, Beyşehir yöresinde rastlanır.
Kullanılan kısım
Kurutulmuş kök (Radix angelicae)
Yumrular (Rhizoma angelicae)
66
Anabileşenler
Kök ve yumrularda
Anjelik asit
Furanokoumarinler (angelisin, arcangelisin, bergapten, ksantoksin gibi)
Koumarinler (umbelliferon)
Pektik asit
Reçine (%5-6)
Uçucu yağ (%0.3-1)
Çok az şeker, tanen, nişasta, acı bir madde
Uçucu yağda
- ve -Fellandren
-Pinen
-Thujen
Asetaldehid
-Karyofillen
Borneol
Limonen
Linalool
15-Oksipentadeken lakton
Etki
Melekotu kökü
Antimiktobial
Aromatik
İdrar artırıcı
Safra salgısını ve sentezini artırıcı
Spazm çözücü
Yatıştırıcı
Terletici
Tonik
Midede asit salgısını azaltır, mukus salgısını artırır; ağrı kesicilerin yol açacağı mide ülseri
şekillenmesini azaltır.
Bu etkisi PGE salgısını artırması, lökotrinlerin salgılanmasını engellemesi ile ilgilidir.
Dokularda oksidatif gerilimi baskılar ve transaminaz seviyesini azaltır.
Alyuvarların dayanıklılığını artırır.
Göğüs kanserinde koruyucu etki oluşturur.
Kullanıma/Doz
Bulantı ve öksürük kesici
Gaz söktürücü
İştah açıcı
Sindirimi kolaylaştırıcı
Yatıştırıcı
Toz, tentür ve infüzyon (%1.5-3) şekillerinde kullanılır.
Toz
At ve sığır: 50-150 g
Koyun ve keçi: 15-35 g
Köpek: 8-15 g
Küçük hayvanlar
Kuru bitki: 25-500 mg/kg (3’e bölünerek)
Tentür (%50-80 etilalkolde 1:2-1:3): 0.05-0.25 ml/kg (2-3’e bölünerek)
İnfüzyon (5-30 g/bardak su): 1/2-1/4 bardak/10 kg
67
Uçucu yağ içeren püskürtme çözeltisi (%0.003 yoğunlukta 9 etkin madde içerir) yeni doğmuş
hayvanlarda solunumu uyarmak/kolaylaştırmak için 0.1-0.3 g miktarlarda (en çok 0.009 mg uçucu
yağ) kullanılır; uygulama gerektiğinde 10-15 sn arayla tekrarlanır.
İnsanlarda uçucu yağı günde 10-20 damla (en çok 400 mg) miktarlarda kullanılır.
İstenmeyen etki/Uyarı
Furanokoumarinlerden dolayı ışığa duyarlı kılıcıdır.
Pıhtılaşmayı engelleyici maddelerle etkileşme tehlikesi vardır.
Gebelerde ve emzirenlerde kullanılması tehlikelidir.
Meyan (Glycyrrhiza glabra L.)
Aile: Baklagiller (Fabaceae/Leguminosae).
Tanım: Mavimsi-mor çiçekli, tüylü yapraklı, çok yıllık bitkidir.
Benzer türler: G.asperrima L., E.echinata L., G.flavescens Boiss., G.glabra L. var. glabra L.,
G.glabra L. var. glandulifera Waldst et Kit., G.iconica Hub.
Dağılım: Özellikle Batı Anadolu olmak üzere, ülkemizde yaygın şekilde bulunur.
Kullanılan kısım
Meyan balı (Succus liquiritiae; Meyankökü özü)
Meyan kökü (Radix liquiritiae, Radix glycyrrhizae, Racine de réglisse)
Meyan kökü, bitkinin soyulmuş ve kurutulmuş kök ve rizomudur.
Meyan balı köklerin sıcak suyla tüketilmesi, vakum altında yoğunlaştırılması ve bal kıvamı alınca
silindirik çubuklar haline getirilmesi veya tahta kalıplara dökülerek şekillendirilmesi ile elde edilen bir
özüttür. Siyah renkte ve tatlı lezzette olup, kuruyunca cam gibi kırılır.
Anabileşenler
Meyan kökünde
Albümin
Asparajin
Flavonoidler (likuiritigenin, izolikuiritigenin gibi)
Glisirrhizin (%2-14; triterpenoid saponinler diye bilinir; glisirrhizik asit, glisirrhizinik asit gibi)
Nişasta
Östrojenik etkili bir madde
Piranoizoflavanlar (glabridin, hispaglabridin)
Reçineli-yağ
Glisirrhizin kalsiyum ve potasyum tuzları şeklindedir.
Glisirrhizin karaciğerde glukuronidaz ile iki molekül D-glukuronik asit ve aglikonu glisirrhetik
(glisirrhetinik) asite (enoksolon) ayrışır.
Glisirrhizin meyan kökünün ana maddesidir; son derece tatlıdır; tadı şekerin 50 katıdır.
Meyan balının bileşimi meyan köküne benzer; yalnız, glisirrhizin oranı daya yüksektir (%20).
Etki
Antimikrobial
Balgam söktürücü
Mide koruyucu
Öströjenik
Spazm çözücü
Sürgüt
Yükseltgenmeyi önleyici
Glisirrhetik asit (glisirrhetinik asit de) ve glisirrhizin mide mukozasında PGE’lerin parçalanmasını
sağlayan enzimlerin (15-hidroksi-PG dehidrojenaz, delta-13-PG redüktaz gibi) etkinliğini engeller.
Bu etkisi ile PGE ve PGF2α miktarını artırır; mide mukozasının iyileşmesini hızlandırır.
Pepsinin etkisini azaltır, epitel hücrelerin ömrünü uzatır, mukus sentezini artırır.
Bu etkilerinin de mide koruyucu-yara iyileştirici etkide katkısı vardır.
68
Glisirrhizin ve glisirrhetik asitin steroid hormonlar üzerinde önemli etkileri vardır.
Kortikosteroid reseptörlerine orta-derecede, östrojen reseptörlerine, cinsiyet hormon bağlayıcı
ve kortikosteroid hormon bağlayıcı globuline zayıf şekilde bağlanırlar; bu etkileri ile steroid
hormon faaliyetini azaltıcı yönde değiştirir.
Bu maddeler 11β-hidroksisteroid dehidrojenaz (11β-HSDH) etkinliğini engeller.
Enzim (mikrozomal enzim) özellikle karaciğere ve böbrekte bulunur.
Kortizolu (güçlü etkili) zayıf etkili kortizona (zayıf etkili) çevirir.
Bitkide bulunan maddelerin birçoğunun yükseltgenmeyi önleyici etkisi vardır.
Antimikrobial ve antiviral (piranoizoflavanlar yol açar; haricen-yerel)
Balgam söktürücü
Hafif sürgüt
Östrojenik
Spazm çözücü
Tat düzeltici
Droğun sindirim kanalında spazm çözücü (flavonoidlerden ileri gelir), koruyucu ve yangı önleyici
etkileri (COX, LOX etkinliğini engellemeleri sebebiyle) vardır.
Kullanılma/Doz
Hepatit-C
Mide ve oniki parmak bağırsağı ülserlerinde koruyucu/önleyici olarak
Kronik mide yangısı
Öksürükte balgam söktürücü
Peklik
Ses kısıklığını giderici
Meyan kökü, infüzyon (%2-5), masere, dekoksiyon (%5), hap, bol, macun, pastil şeklinde kullanılır.
Toz
At ve sığır: 50-100 g
Koyun ve keçi: 15-30 g
Domuz: 4-15 g
Köpek ve kedi: 4-8 g
İnsanlarda ham drog 5-15 g (200-600 mg glisirrhizin karşılığı) miktarlarda 4-6 hafta süreyle
kullanılır.
İnfüzyonu (1-4 g/1 bardak su) günde 2-4 kez bir bardak içilir.
Meyan balı insanlarda günde 1 g miktarda kullanılır.
İstenmeyen etki/Uyarı
Yüksek dozda (insanlarda 50 g/gün) veya uzun süreyle (>6 hafta) kullanılması vücutta sodyum ve
tuz tutulmasına (ödem) yol açabilir.
Kan basıncında yükselme, potasyum seviyesinde düşme ve felç oluşabilir; insanlarda 100 mg
glisirrhizik asit bu etkilere sebep olabilir.
Karaciğer (siroz, kronik hastalık, durgunluk sarılığı gibi) ve böbrek (yetmezlik gibi) rahatsızlığı
olanlar bu maddeyi kullanmaktan kaçınmalıdır.
Gebelerde erken doğuma yol açabilir.
Etkileşme
Tiazid türevleri ve kıvrımda etkili idrar söktürücüler meyan bitkisinin mineralokortikoid etkilerini
(aldosteron-benzeri etki).
Meyan bitkisi de digoksin gibi ilaçların zehirliliğini artırabilir.
CYP3A4 etkinliğini engeller.
Mısır (Zea mays L.)
Aile: Buğdaygiller (Poaceae/Gramineae).
Dağılım: Ülkemizde çok yaygındır.
69
Kullanılan kısım
Dişi çiçeklerin güneşte kurutulmuş olan püskülleri (Stylus maydis)
Meyvelerden elde edilen nişasta (Amylum maydis)
Embriyolardan tazyikli suyla çıkarılan yağ (Oleum maydis)
Anabileşenler
Mısır püskülünde
Allantoin
Antosiyanidinler
Flavonoidler (luteolin glikozidi maysin)
Kalsiyum, potasyum (>%2.5) ve sodyum tuzları
Klorojenik asit
Maizenik asit
Musilaj
Reçine
Rutin
Sabit yağ
Saponinler
Steroller (aşağı bak)
Şekerler (glikoz, maltoz gibi)
Tanen
Uçucu yağ (α-terpinol, mentol, karvakol, timol)
Mısır tanelerinde
Fazla miktarda nişasta
Yağ
Mısır yağında
Doymamış yağ asitleri (oleik asit, linoleik asit gibi),
Steroller (stigmasterol, dihidrositosterol, -, -, -sitosterol gibi)
Vitamin A
Etki
Mısır püskülü
Hararet verici
İdrar söktürücü (fazla miktardaki potasyum ile ilgili)
İdrar yollarını temizleyici
Taş düşürücü
Tonik
Allantoin koruyucu
Klorojenik asit bakteriler ve virüsler üzerinde etkili
Maizenik asit kalp kasını güçlendirici ve idrar artırıcı
Potasyum tuzları idrar artırıcı
Kullanılma/Doz
Böbrek, idrar yolları, idrar kesesi ve prostat hastalıklarında kullanılır.
Küçük hayvanlar
Kuru bitki: 50-600 mg/kg (2-3’e bölünerek)
Akışkan özüt (1:1): 0.05-0.2 ml/kg
Tentür (%25-35 etilalkolde 1:2-1:3): 0.1-0.3 ml/kg (3’e bölünerek)
İnfüzyon (5-30 g/bardak su): 1/2-1/4 bardak/10 kg
Akışkan özüt
At ve sığır: 30-60 g
Koyun ve domuz: 8-15 g
Mürverağacı (Sambucus nigra L.)
70
Diğer isimler: Şifalımürver.
Aile: Hanımeligiller (Caprifoliaceae).
Tanım: Bodur bir ağaçtır.
Dağılım: Ülkemizde özellikle Kuzey Anadolu’da (Ankara, Bolu, Erzincan, İzmit gibi) yaygındır.
Kullanılan kısım
Çiçekler (Flores sambuci)
Dal kabukları (Cortex sambuci)
Meyveler (Fructus sambuci recens)
Anabileşenler
Bitkideki etkin madde sayısı >60
Çiçeklerde
Flavonoidler (%3; astragalin, hiperosid, izokuersitrin, kuersetin, rutin gibi)
Kaffeik asit türevleri (%2)
Müsilaj
Reçine
Sabit yağ
Şekerler
Uçucu yağ (%0.03-0.3)
Kabuk, yaprak ve meyvelerde siyanogenetik glikozid (sambunigrin) bulunur.
Kabukda
Alkaloidler (cicutin, koniin, sambusin gibi)
Reçine
Tanen
Valeryanik asit
Etki
Antiviral (insan influenza virüsü gibi)
Bağışıklığı uyarıcı
Balgam söktürücü
İdrar söktürücü
Sürgüt
Terletici (özellikle uçucu yağ ve flavonoidler)
Kullanılma/Doz
Dahilen
Ağız, boğaz ve diş ağrılarını giderici
İdrar söktürücü
Öksürük kesici
Terletici
Yumuşatıcı
İnfluenza, soğuk algınlığı gibi hastalıklarda da kullanılır.
İnfüzyon (15-30 g çiçek/1 L su) ve dekoksiyon (%4-8) şeklinde iltihaplı yerlerin yıkanması ve terletici
olarak kullanılır. Atlarda terletici olarak %1.5-3 infüzyonundan 1 L içirilir.
Veteriner hekimlikte 14 etkin maddeyi içeren yaprağı ile hazırlanan preparatı (%10’luk) at, sığır,
koyun, keçi ve domuzlarda kızgınlığı teşvik etmek için kullanılır; bu amaçla
At ve sığırlara günde 2 kez 50 g miktarda 2 gün
Diğer hayvanlara günde 2 kez 10-20 g miktarlarda 3-4 gün
Küçük hayvanlar
Kuru bitki: 25-30 mg/kg (2-3’e bölünerek)
Tentür (%25-60 etilalkolde 1:2-1:3): 0.05-0.15 ml/kg (2-3’e bölünerek)
71
İnfüzyon (5-30 g/bardak su): 1/2-1/4 bardak/10 kg (2-3’e bölünerek)
İstenmeyen etki/Uyarı
Güvenli bir maddedir; çiğ veya yeterince pişirilmeden yenildiğinde kusma ve sürgün oluşabilir.
Etkileşme
CYP3A4 ile metabolize edilen ilaçlarla etkileşme yapabilir.
Nane (Mentha piperita L.)
Diğer isimler: Bahçenanesi.
Aile: Ballıbabagiller (Laminaceae/Labiatae).
Benzer türler: M.aquatica L. (Sunanesi), M.longifolia (L.) Hudson/M.incina Willd./M.silvestris L.
(Tüylünane), M.spicata L. subsp.spicata/M.viridis L.,/M.crispa L. (Kıvırcıknane), M.pulegium L.
(Yarpuz), M.suaveolens Ehrh./M.rotundifolia Auct. Cyclotrichium niveum (Boiss.) Manden et
Scheng./Calamintha nivea Boiss (Tavşannanesi), Nepeta cataria L (Kedinanesi).
Tanım: Kokulu, gövde ve dalları genellikle kırmızımsı, çiçekleri erguvani renkte, çok yıllık bitkidir.
Kullanılan kısım
Çiçekli dallar (Herbae menthae piperitae)
Yaprak (Folia menthae piperitae)
Uçucu yağ (Oleum menthae, Peppermint oil; Nane yağı)
Yapraklar veya yapraklı dallar bitki çiçek açmaya başladığı zaman toplanır ve demetler halinde
gölgede kurutulur.
Uçucu yağı taze yaprak ve dallardan toplanır-toplanmaz su buharı ile damıtılarak elde edilir.
Anabileşenler
Yapraklarda
Acı maddeler
Flavonoidler
Reçineli maddeler
Şekerler (glikoz, ramnoz gibi)
Tanen
Terpenoidler
Uçucu yağ (%0.5-3)
Taze yapraklar %0.5-1, kuru yapraklar %3 uçucu yağ içerir; uçucu yağdaki başlıca maddeler
Mentol (%40-50)
Neomentol (%3-3.5)
Menton (%15-20)
İzomenton (%2-3)
Mentofuran (%2-7)
Mentilasetat (%3-5)
Limonen (%2-3)
Ökaliptol (%6-8)
Pulegon (%1)
İzopulegol (%0.5-0.8)
β-Karyofillen (%1)
α-Pinen (%1-3.5)
β-Pinen (%1-2)
Trans-sabinen hidrat (%1)
Germakren-D (%1-2)
β-Bourbone
Yarpuz’daki yağın önemli bir kısmını (%55-90) pulegon oluşturur.
Etki
Nane ve nane yağı
Sindirim kanalı düz kaslarını doğrudan etkiler ve gevşetir.
Bulantı ve kusmayı önler.
72
Sinir uçlarını teskin eder;
<%1 mentol ağrı kesici etkiye;
>%1.25 mentol karşı-irkiltiye yol açar (uyarıcı etki).
Safra salgısını artırır
Terletici
Antimikrobiyal (bakteri, virüs)
Haricen ağrı kesici etki oluşturur; mentol deri yüzeyinde soğukluk hissi algısına aracılık eden
sinirleri uyarır ama ağrı reseptörlerini baskılayarak ağrı kesici etkiye yol açar. Başlangıçtaki
soğukluk hissi hızla ılıklık hissinin algılanması ile takip edilir.
Kullanılma/Doz
Karaciğer ve safra kesesi rahatsızlıkları
Sindirim sistemi bozuklukları, bulantı ve kusma
Deride irkilti, ağrı, kaşıntı vb durumlarla giden hastalıklar
At, sığır, koyun, keçi, domuz gibi hayvanlarda %0.018 nane yağı içeren preparatı (5 etkin madde
içerir) larenjit, bronşit, bronkopnömoni, pnömoni, plörizi gibi hastalıklarda ağızdan günde 2 kez 50
ml (toplam 16 mg yağ/100 ml) kullanılır.
Nane yağı
At ve sığır: 1-5 g
Koyun ve keçi: 0.5-1 g
Köpek ve kedi: 2-5 damla
Nane yaprağı infüzyon (10-20 g/1L su) şeklinde kullanılır.
Nane yağı mide ve bağırsak yatıştırıcı, gaz söktürücü, bulantı ve kusma kesici, ferahlatıcı, koku
verici olarak kullanılır.
İnsanlarda kalın bağırsak sendromu (IBS) belirtilerinin yatıştırılmasında oldukça (%75) etkilidir; bu
amaçla günde 6-12 damla (veya 0.2-0.6 ml) miktarlarda kullanılır.
Bağırsak kaplamalı kapsül, damla, nane suyu (1 g nane esansı + 10 g talk + 1000 ml su) ve nane
şurubu şeklinde verilir. Bu amaçla günde 3 kez 0.2-0.4 ml miktarlarda kullanılır.
Üşütme ve öksürükte koklatma şeklinde (sıcak suda 3-4 damla) kullanılır.
Üşütme, öksürük, romatizmal ağrılar, kaşıntı, ürtiker gibi durumlarda deri yoluyla %0.1-1,
İrkiltili deri lezyonlarında 1.25-16 arasında yağ içeren formülasyonları kullanılır.
İstenmeyen etki/Uyarı
Nane yağı mukoz zarlar için irkilticidir.
Yine de nane yağına genellikle iyi tahammül edilir.
Alt yemek borusu büzgecinin gevşemesi sonucu göğüste yanma oluşabilir; bu sebeple, özellikle
mide rahatsızlığı olanlar nane yağını kullanmaktan kaçınmalıdır.
Safra akışını artırması sebebiyle, safra yollarında daralma/tıkanma, safra kesesi yangıları ve ağır
karaciğer rahatsızlıklarında da kullanılmamalıdır. Safra kesesinde taş bulunan hastalarda şiddetli
karın ağrısına yol açar.
Nane yağı, özellikle burun ve göz olmak üzere, yüze uygulanmamalıdır.
Mentol buharları yutak ve solunum yollarında spazma yol açar; bu sebeple, bebek ve çocuklarda
nane yaprağı çayı dikkatle kullanılmalıdır.
Etkileşme
Nane çayı ve yağı, özellikle CYP3A4 olmak üzere, mikrozomal enzimlerin etkinliğini baskılayabilir.
Narağacı (Punica granatum L.)
Aile: Nargiller (Punicaceae).
Dağılım: Akdeniz ve Asya ülkelerinde rastlanır.
73
Kullanılan kısım
Kabuk (Cortex radicis granati; gövde, kök ve kalın dallardan elde edilir)
Nar meyvesi kabuğu (Cortex granati fructuum)
Nar çiçeği (Flos granati)
Kökler sonbaharda sökülür; su ile temizlenir ve kabukları soyularak alınır; havadar ve gölgeli bir
yerde hızla kurutulur.
Anabileşenler
Piperidin alkaloidler (izopelletierin, metilpelletierin, metilizopelletierin, pelletierin, psödopelletierin
gibi)
Piperidin türevi ikincil aminoketon
Reçineli maddeler
Tanen, gallik asit
Triterpenik asitler (betulinik asit, ursol asiti, oleanolik asit)
Uçucu yağ
Alkaloid yoğunluğu %0.28-0.48 arasındadır; tannik asitli tuzları şeklinde bulunur.
Nar meyvesi kabuğu (taze veya kuru olarak kullanılır)
Tanen ve triterpenler yönünden çok zengindir.
Çok az alkaloid de içerir.
Etki
Narağacı kabuğu güçlü bir şerit uzaklaştırıcıdır.
Kabuktaki alkaloidler şeriti önce hareketsiz kılar, sonra öldürür.
İçilmesini takiben 1.5-2 saat sonra tuzlu sürgüt verilerek parazitlerin çıkarılması sağlanır.
Saf alkaloidler (pelletierin sülfat, pelletierin tannat gibi) yerine kabuğun kullanılması daha etkilidir;
zira, drogda bulunan tanen alkaloidlerin emilmesini engeller ve etkisini artırır.
Kullanılma/Doz
Narağacı kabuğu toz, posyon, özüt (100 g narağacı kabuğu tozu 1 L suda 5-6 saat tutulur; 500 ml
kalana kadar hafif ateşte ısıtılır; süzülür; sıvı kısım şekerle tatlandırılır), dekoksiyon şeklinde
kullanılır.
Toz
At: 150-200 g
Köpek: 20-60 g
Kedi: 5-10 g
Akışkan özüt
At ve sığır: 15-30 g
Koyun ve domuz: 4-12 g
Özütü insanlarda 30 dk arayla bir bardak miktarda 2-3 defa içilir.
Nar kabuğu kabız yapıcıdır; sürgünlerde infüzyon (%5) şeklinde kullanılır.
Nar çiçeği de benzer şekilde kullanılır.
İstenmeyen etki/Uyarı
Narağacı kabuğu baş dönmesi, görme bozukluğu ve kusma yapabilir; bu sebeple, hekim
kontrolünde ve dikkatle kullanılmalıdır.
Oğulotu (Melissa officinalis L.)
Diğer isimler: Melisa.
Aile: Ballıbabagiller (Laminaceae/Labiatae).
Tanım: Çok yıllık, otsu bir bitkidir.
Dağılım: Ülkemizde yaygın şekilde (İstanbul, Bursa, Ege ve Akdeniz bölgesi) bulunur.
Kullanılan kısım
Çiçekli dallar (Herbae melissae)
Yapraklar (Folia melissae)
74
Çiçek açma mevsiminde ve gölgede kurutulur.
Anabileşenler
Yapraklarda
Flavonoidler
Reçineli maddeler
Tanenler
Uçucu yağ (%0.01-0.8)
Yağda
>%40-75’i sitronellal
α-sitral (geranial)
β-sitral (neral) gibi monoterpen aldehidler oluşturur.
Yağda 60’dan fazla sayıda terpenoid yapıda (özellikle monoterpen) diğer maddeler de vardır.
Eremofilen
Geraniol
Geranilasetat
Germekren-D
Farnesil asetat
α-Karyofillen “humulen”
β-Karyofillen
Karyofillen epoksit
Linalool
Metilsitronellat
Nerol
trans-β-Kimen
Etki
Antiviral (herpes simplex virüs)
Karminativ
Safra salgısını artırıcı
Sakinleştirici/yatıştırıcı
Solunum uyarıcı
Spazm çözücü
Yükseltgenmeyi önleyici
Tiroid faaliyetini azaltıcı
Uçucu yağ içermeyen hidroalkolik özütü yatıştırıcı etkilidir.
Oğulotu taneni ve çoğulfenol içeriği virüsleri etkiler.
Tiroid beziyle ilgili etkisi tiroid uyarıcı hormonun etkisini önlemesiyle ilgilidir.
Son etkiye, hem hormonu hem de tiroid bezindeki reseptörünü etkileyerek tiroid uyarıcı
hormonun reseptöre bağlantısını engellemesi yol açar.
Kullanılma/Doz
Veteriner hekimlikte toz, tentür ve yağından hazırlanan preparatı kullanılır.
Dişi hayvanlarda kızgınlığı teşvik etmek için toz edilmiş yapraklarını (14 etkin madde içerecek
şekilde ayarlanmıştır) %10 oranında içeren preparatı kullanılır.
At ve sığır: Günde 2 kez 50 g miktarda 2 gün
Koyun, keçi ve domuz: Günde 2 kez 10-20 g miktarda 2-4 gün
Melissa yağı içeren preparatı (%0.025) yeni doğmuş buzağılarda solunumu uyarmak için püskürtme
şeklinde kullanılır; 1 ml miktarda 2 saat içinde 5 kez buruna püskürtülerek uygulanır.
İnsanlarda spazm çözücü ve soğuk algınlığında (herpes labalis) kullanılır.
Krem veya merhemi (70:1; liyofilize sulu özütünü %1 oranında içerir) herpetik lezyonlarda
iyileşene kadar (genellikle 2 hafta) günde 2-4 kez uygulanır.
Bu amaçla infüzyonu (2-3 çorba kaşığı ham yaprak/150 kaynar su ile hazırlanır) da kullanılabilir.
Yaprakları midevi, teskin edici ve ferahlatıcı olarak infüzyon şeklinde (%1-5) kullanılır; günde birkaç
kez bir bardak içilir.
75
Yatıştırıcı olarak en fazla “Mürekkep Melissa Alkolası” şeklinde kullanılır.
İstenmeyen etki/Uyarı
Son derece güvenlidir.
Bugüne kadar istenmeyen bir etkisi bildirilmemiştir.
Ökaliptusağacı (Eucalyptus camaldulensis Dehnh.)
Diğer isimler: Adanaökaliptusu, Sıtmaağacı. E.rostrata Schlecht.
Aile: Mersingiller (Myrtaceae).
Benzer türler: E.amygdalina Labill., E.citriodora Hool., E.frutictorum, E.globulus Labill., E.robusta
Sm. gibi.
Dağılım: Anavatanı Avusturalya’dır. Türkiye dahil, birçok ülkede yabani veya süs bitkisi olarak
yetiştirilir.
Kullanılan kısım
Yapraklar (Folia eucalypti).
Yağ (Oleum eucalypti; Ökaliptus esansı).
Taze yapraklar yaz boyunca yaşlı dallardan toplanır ve gölgede kurutulur.
Uçucu yağ taze yaprak ve çiçeklerden su buharı ile damıtmayla elde edilir.
Anabileşenler
Yapraklarda
Acı maddeler
Flavonoidler (%0.01; kuersetin, kuersitrin, rutosid gibi)
Metilflavon ökaliptin
Reçineler
Tanen (fazla miktarda)
Uçucu yağ (%3-5)
Uçucu yağda
%80-90 ökaliptol (1,8-sineol)
Gerianol
Kamfen
İzoborneol
Limonen (%0.5)
Ödesmol
p-Simen (%.2.7)
α-Pinen (%2.6)
Pinokarveol
1,4-Sineol
Terpinen-1-ol
Terpinen-4-ol
Kullanılma/Doz
Antiseptik (İdrar yolları, üreme kanalı, ağız ve boğaz antiseptiği)
Balgam söktürücü
Öksürük dindirici
Rahatlatıcı
Solunum açını/uyarıcı
Sürgün önleyici
Drog infüzyon (%2), toz, tentür, pastil, şurup, tütsü vb şekillerde uygulanır.
Büyük hayvanlara ağızdan 40 g’a kadar değişen miktarlarda verilir.
Deri yoluyla %0.2-100 arasında ökaliptus içeren formülasyonlar
Yangıların sağaltımı
Meme başı, vajina ve diğer boşlukların antisepsisi için
Yağ
At ve sığır: 8-15 g
76
Koyun ve domuz: 1.3-3.3 g
İnsanlarda ökaliptus yağı soğuk algınlığı, astım, ateş gibi durumlarda 0.3-0.6 g (veya 3-20 damla)
miktarlarda günde 1-3 kez kullanılır; bir şekere damlatılarak veya soğuk/sıcak içeceklere katılarak
uygulanabilir.
Deri yolu ile %0.5-3 yoğunlukta merhem veya krem şeklinde günde 3-4 kez uygulanır.
Papatya (Matricaria recutita L., Anthemis nobilis L.)
Aile: Bileşikgiller/Papatyagiller/Topluçiçekliğiller (Asteraceae/Compositae).
Tanım/Diğer isimler: Yıllık, 20-30 sm boyda, otsu bitkilerdir. Bitkinin esasta 2 cinsi (Anthemis ve
Matricaria) vardır.
 Birisi Adipapatya, Almanpapatyası, Kırpapatyası, Kokulupapatya, Macarpapatyası,
Mayıspapatyası, Tıbbipapatya Matricaria recutita L./M.chamomilla L./M.suaveolens
L./Chamomilla recutita (L.) Ranchert,
 Diğeri de Rumipapatya, Papatyaçiçeği Anthemis nobilis L./Chamaemelum nobilis
L./Chamomille romaine (L.) All. diye bilinir.
Benzer türler/Dağılım: Ülkemizde çok yaygındır; 50 dolayında papatya türü yetişir; Rumipapatya
(A.nobilis) yetişmez; ama, bu cinsin benzer türleri yetişir. Türkiye’de yetişen papatya türlerinin
bazıları şunlardır: Matricaria aurea L. (Altınrenklipapatya), M.discoides DC. (Petalsizpapatya),
M.macrotis Rech. (Büyükkulaklıpapatya), M.matricarioides L. (Papatyabenzeripapatya),
M.chamomilla var. chamomilla, M.chamomilla var. recutita, M.chamomilla var. pappulosa, Anthemis
altissima L., A.arvensis L. (Öküzgözü, Sığırpapatyası), A.auriculata Boiss. (İzmirpapatyası), A.chia
L. (Beyazpapatya, Eşekpapatyası), A.cotula L. (Köpekpapatyası; pis kokulu), A.hyalina DC.,
A.tinctoria L. var. tinctoria (Boyacıpapatyası, Sarıpapatya).
Kullanılan kısım
Kurutulmuş katmerli kapitulumlar (Flores chamomillae vulgaris, Flores chamomillae romonae)
Çiçeklerden su buharı ile damıtılarak elde edilen uçucu yağ (Oleum chamomillae)
Anabileşenler
Çiçeklerde
Albumin
Flavonoidler (apigenin gibi)
Glikozidik maddeler
Koumarinler (%0.1 umbelliferon, herniarin gibi)
Reçineler
Tanen
Uçucu yağ (%0.2-0.5)
Zamk
Özellikle Almanpapatyasında fazla miktarda (kuru ağırlığa göre %8’e kadar) bazı önemli
flavonoidler (apigenin, kuersetin, luteolin gibi) vardır.
Uçucu yağda
Asetik asit
Mavi renk maddesi (%1-15 kamazulen)
Parafin
Salisilik asit ve esterleri
Seskuiterpenler (%50’ye kadar α-bisabolol, bisabolol oksit-A, -B, -trans-farnesen, antekotulid gibi)
Yağ asitleri
Etki
Apigenin MSS’nde BZ-R etkiler; sakinleşmeye/yatışmaya sebep olur.
α-Bisabolol yangı önleyici ve antibakteriel etkilidir.
77
Terpenik maddeler (α-bisabolol, α-bisabolol oksid-A, -B, kamazulen, matrisin gibi) spazm çözücü,
antibakteriel ve yangı önleyici etkilidir.
Papatya çayı ve infüzyonu oksidatif strese karşı koruyucudur.
Papatya özütleri hem COX hem de LOX’ı engeller; PG’lerin ve LT’lerin şekillenmesini önler.
Apigenin ve luteolin, fenilbutazon ve indometasin kadar güçlü yangı önleyicidir.
Hidroalkolik papatya özütü ve papatya yağı birçok bakterinin (Bacillus subtilis, Staph.aureus,
Strep.mutans, grup B streptokoklar gibi) gelişmesini engeller.
Deride ekzema ve yangılarda krem şeklinde papatya özütü steroidlerle (%0.25 hidrokortizon gibi)
kıyaslanabilir ölçüde, hatta onlardan daha güçlü etki oluşturur.
Papatyadan hazırlanan ilaç şekilleri
Haricen deri hastalıklarında
Ağrı kesici
Antiseptik
Yara iyileşmesini çabuklaştırıcı
Yatıştırıcı
Dahilen
Baş ve bel ağrılarını yatıştırıcı
Endişe giderici
Gaz çıkarılmasını kolaylaştırıcı
Sindirimi kolaylaştırıcı
Spazm çözücü
Terletici
Tonik
Uyku düzenleyici
Kullanılma/Doz
Astım
Ateş düşürücü
Bağırsak gazlarını giderici
Baş ve bel ağrılarını azaltıcı
Ekzema
Kulak ve diş hastalıkları
Soğuk algınlığı
Spazm çözücü
Sürgün
Terletici
Uyku basması
Üşütme
Yatıştırıcı
Doğum ağrısı
Aybaşı sancısı gibi
78
Toz, merhem, çözelti ve infüzyon (%1-3’lük) şeklinde kullanılır.
Toz
Büyük hayvanlar: 10-30 g
Küçük hayvanlar: 2-5 g
Merhem ve tentür
Önce merhem ve çözeltisi için %45 etilalkol ile akışkan özütü, sonra %70 propilalkolle de tentürü
hazırlanır; bunları %2.5 ve %30 içeren preparatları deriye günde 1-2 kez 1 hafta süreyle uygulanır.
Kuru bitki
Küçük hayvanlar: 25-300 mg/kg
İnsanlarda kurutulmuş çiçek başları günde 3 kez 2-8 g miktarlarda infüzyon (%1-1.5) şeklinde, sıvı
özütü (%45 alkolde 1:1) günde 3 kez 1-4 ml miktarlarda kullanılır.
İstenmeyen etki/Uyarı
Genellikle güvenli bir bitkidir.
Bileşikgillere alerjisi olanlarda ve kedilerde (koumarin içeriği sebebiyle) kullanılmamalıdır.
Alerjik etkiye özellikle antekotulid (seskuiterpen lakton) yol açar.
Etkileşme
Opioidler ve yatıştırıcı/uyku ilaçlarıyla birlikte kullanılması MSS’ne baskıyı artırır.
Papatya özütleri ve infüzyonu çeşitli mikrozomal enzimleri (CYP1A2, CYP2E1, CTY3A4 gibi) güçlü
şekilde baskılar.
Pelinotu (Artemisia absinthium L.)
Diğer isimler: Acıpelin, Akpelin, Mideotu, Yavşan, Yavşanotu.
Aile: Bileşikgiller (Asteraceae/Compositae).
Benzer türler: A.abrotanum L. (Erkekpelin, Kafurotu, Karapelinotu), A.annua L.
(Peygambersüpürgesi, Sıtmaotu), A.campestris L. (Karayavşan), A.cina Berg. (Horasanotu),
A.dracunculus L. (Tarhun), A.santonicum L./A.fragrans Willd. (Kokulupelin, Kokuluyavşan),
A.vulgaris L. (Adipelin, Ayvadana, Miskotu). Bu bitkiler de benzer özellikler taşır.
Tanım: Yeşilimsi-çiçekli, çok yıllık, otsu bir bitkidir.
Dağılım: Akdeniz bitkisidir. Anadolu’da yaygın şekilde (20 dolayında tür) yetişir.
Kullanılan kısım
Kurutulmuş yapraklar ve çiçekli dallar (Herbae absinthii)
Çiçeklerin açılması sırasında toplanır ve demetler haline getirildikten sonra iplere asılarak gölgede
kurutulur.
Anabileşenler
Acı maddeler (absintin, artabsin, martasin gibi)
Mavi-yeşil renkli uçucu yağ (%0.5-1.5)
Reçine
Seskuiterpen laktonlar (absintin, artabsin, martasin gibi)
Tanen
Uçucu yağda
Önemli bir kısmını monoterpenler (%30-45 α- ve β-thujon, %15-25 thujol, thujan, sabinilasetat,
umbellon, krisantemilasetat gibi) oluşturur; bunlar zehirli maddelerdir.
Yağa mavi rengini azulen verir; son madde bitkinin damıtılması sırasında ısının etkisiyle
proazulenden (absintin) oluşur.
A.abrotanum’da uçucu yağın önemli bir kısmını ökaliptol (1,8-sineol) oluşturur.
Etki
79
Haricen
Deriyi hafif irkiltir
Dahilen
Seskuiterpen laktonlar refleksle dildeki tat tomurcuklarını uyarır
Tükürük ve mide-bağırsak salgılarını artırır
İştahı açar
Safra salgısını artırır
Sindirimi kolaylaştırır
Uçucu yağı antibakteriel etkilidir; yuvarlak kurtlara da etkir.
Yara iyileşmesini hızlandırır.
Monoterpenler GABAA-R antagonisti olarak etkirler; çırpınmalara sebep olurlar.
Kullanılma/Doz
Ateş düşürücü
İdrar söktürücü
İştah açıcı
Sindirimi kolaylaştırıcı
Toz
At ve sığır: 30-40 g
Koyun: 5-10 g
Köpek: 0.5-1 g
İnsanlarda bitki günde 2-3 g kullanılır.
İnfüzyonu yemekten 30 dk önce günde 3 kez bir bardak içilir.
A.abrotanum sıvı özütü (%25 alkolde 1:1) insanlara ağızdan günde 3 kez 2-4 ml verilir.
A.vulgaris insanlarda adet söktürücü olarak toz (2-8 g) ve çözelti (%0.1) şeklinde kullanılır.
Pireotu (Pyrethrum roseum (Adams.) Bieb.)
Diğer isimler: Oltuotu, Oltutozu, Pembepireotu. Chrysanthemum coccineum, Tanacetum
coccineum (Wild.) Grierson.
Aile: Bileşikgiller (Asteraceae/Compositae).
Tanım: Çok yıllık, soluk-pembe-morumsu-pembe renkte çiçekli, otsu bitkidir.
Benzer türler: Dalmaçyapireotu (P.cinerariifolium Trev./C.cinerariifolium/T.cinerariifolium (Trev.)
Schult Bip.).
Dağılım: Anavatanı İran ve Kafkas dağlarıdır. Doğu Karadeniz (Cimil dağı) ve Oltu civarında da
yetişir.
Kullanılan kısım
Kurutulmuş çiçek başları (Flos pyretri rosei)
Çiçek başlarında pembe renkte, dil şeklinde 20-30 çiçek bulunur.
Kurutulmuş/toz edilmiş drog piretrum (Persiyan böcek tozu) diye bilinir.
Anabileşenler
Çiçek başlarında
Piretrinler (piretrin-I ve -II, sinerin-I ve -II, jasmolin-I ve -II) bulunur.
Çiçeklerde %0.5-2, özütte %25 dolayında piretrinler vardır.
Etki
Piretrinler dış parazitlere (uçucu sinekler, kene, pire vb) etkilidir.
Böceklerde memelilere göre 100 kez daha etkilidir.
Temas zehiri olarak etkir; etkisi yere düşürücü ve çok hızlıdır.
Susam yağında bulunan bazı maddelerle (sesamin, sesamolin gibi) sinerjistik etkileşme yapar.
Kullanılma
Dış parazitlere (sinek, kene, pire gibi) karşı genellikle serpme toz ve çözelti (ikisi de %0.5-1) halinde
kullanılır.
80
Ravend (Rheum officinale Baill.)
Diğer isimler: Ravend kökü, Rhubarb, Türkravendi.
Aile: Karabuğdaygiller (Polygonaceae).
Kullanılan kısım
Kabukları soyulmuş ve kurutulmuş kök ve rizom (Rhizoma rhei sinensis)
Anabileşenler
Antrasen glikozidler (%3-12; emodin, aloe-emodin, krizofanol, rhein, rheokrisidin)
Kalsiyum okzalat (zehirlenmeye yol açabilecek miktarlarda)
Nişasta
Reçine (aporetin, eritroretin gibi)
Tanen (%5-10; katekol, glikogallin gibi)
Etki
İştah açıcı
Kuvvetlendirici
Sürgüt
Kullanılma/Doz
Sürgüt
Küçük dozlarda iştah açıcı, tonik ve sürgün önlemek için de kullanılır.
Toz
(sürgüt olarak)
At: 250 g
Köpek: 8-15 g
Kedi ve kümes hayvanları: 1-5 g
Tonik olarak
At: 10-15 g
Sığır: 15-20 g
Koyun: 2-5 g
Köpek: 0.5-1 g
Kedi ve kümes hayvanları: 0.1-0.5 g
Akışkan özüt
At ve sığır: 30-60 g
Koyun ve domuz: 4-8 g
İnfüzyon (%1) ve şurup (90 g parçalanmış ravend 500 ml suda 12 saat tutulur; süzülür; sıvının 2
katı miktarda şeker katılır; kaynayana kadar ısıtılır; sıcakken süzülür) şeklinde kullanılır.
Rezene (Foeniculum vulgare Mill.)
Diğer isimler: Raziyane. F.officinale All./F.capillaceum Glib./Anethum foeniculum L., F.piperitum
DC.
Aile: Maydanozgiller (Apiaceae/Umbelliferae).
Tanım: Sarı çiçekli, çok yıllık, otsu bir bitkidir.
Dağılım: Akdeniz, Ege, Karadeniz ve Orta Anadolu bölgelerinde rastlanır.
Kullanılan kısım
Kök (Radix foeniculi)
Meyveler (Fructus foeniculi)
Yapraklar (Folia foeniculi)
Yağ (Oleum foeniculi)
81
Kökler, bitkinin ilk senesinin sonunda topraktan çıkarılır, su ile yıkanarak temizlenir; boyuna veya
enine dilimler halinde kesilir ve güneşte kurutulur.
Meyveler tamamen olgunlaştıktan sonra durumları ile beraber toplanır, güneşte kurutulur ve ince
değneklerle dövülerek umbella parçalarından ayrılır.
Anabileşenler
Meyvelerde
Fenilpropanoidler (anetol, estragol gibi)
Fenolik asitler (kaffeik asit dahil)
Flavonoidler (rutin gibi)
Furanokoumarinler
Musilaj
Nişasta
Şeker
Sabit yağ (%10-20)
Uçucu yağ (%4-6)
Uçucu yağda
Anisaldehid
%50-60 trans-Anetol
%10-15 Fenkon (bisiklik monoterpen)
%2-7 Estragol
Limonen
-Pinen
Sabinen (<%0.5)
Diğer pek çok terpen türevi
Etki
Ağrı kesici
Antialerjik
Antimikrobiel
Aromatik
Balgam söktürücü
Gaz söktürücü
Sindirimi kolaylaştırıcı
Spazm çözücü
Yangı önleyici
Anetol prolaktin ve süt salgısını artırır.
Anetol az miktarlarda sindirim kanalı hareketlerini uyarır, fazla miktarlarda spazm çözücüdür.
Doza bağlı olarak benzer durum solunum sisteminde de görülür.
Fenkon antimikrobiel (bakteri, virüs) etkilidir.
Kullanılma/Doz
İştah açıcı
Karminatif
Süt artırıcı
Yatıştırıcı
Kronik sindirim bozuklukları, gazlı şişme, sancı, bağırsak spazmı (irritabıl bağırsak sendromu gibi)
gibi durumlarda da kullanılır.
Tohumlar (%1.5-3 infüzyon)
At: 15-25 g
Sığır: 25-50 g
Koyun ve keçi: 5-10 g
Köpek: 0.5-2 g
Küçük hayvanlar
Kuru bitki: 25-300 mg/kg (2-3’e bölünerek)
Tentür (%60 etilalkolde 1:2-1:3): 0.05-0.15 ml/kg (2-3’e bölünerek)
İnfüzyon (5-30 g/bardak su): 1/2-1/4 bardak/10 kg (3’e bölünerek)
82
Tentür
Sığır ve at: 30-60 ml
Koyun ve domuz: 8-12 ml
Yeni doğmuş hayvanlarda %0.005 uçucu yağ içeren çözeltisi 0.1-0.3 g miktarlarda (bir seferde en
çok 0.015 mg yağ) solunumu uyarmak için buruna püskürtülerek kullanılır; uygulama 10-15 sn
arayla tekrarlanabilir.
Uçucu yağ içeren preparatı (%1) hayvanlarda (sığır, at, koyun, keçi, domuz gibi) mide-bağırsak
hastalıklarında birkaç damla ile 15 ml arasında (en çok 150 mg yağ) kullanılır.
İnsanlarda rezene yağı ağızdan günde 0.1-0.6 g kullanılır; yemeklerden sonra her seferinde 2-5
damla kullanılması önerilir.
Rezene yağı 50 mg/100 g miktarda bala katılarak da kullanılır; bundan günde 10-20 g tüketilir.
Rezene tohumu infüzyon şeklinde (2-5 g/bardak su) yemek aralarında günde 2-3 kez kullanılır.
Veteriner Hekimlikte Kullanılan Tıbbi Bitkiler (S-Z Maddeler)
Süresi: 1 Saat
Zamanı: 12. Hafta
Anlatılacak Bitkiler
Sarıkantaron (Hypericum perforatum L.)
Sarımsak (Allium sativum L.)
Sarısabır (Aloe, Aloes)
Aloe vera jel
Sedefotu (Ruta graveolens L.)
Sefaçiçeği (Calendulae officinalis L.)
Sibirya Ginseng (Eleutherococcus senticosus (Rupt and Maxim) Maxim)
Sinameki (Cassia angustifolia Vahl.)
Şerbetçiotu (Humulus lupulus L.)
Şeytanpençesi (Harpagophytum procumbens (Burch.) DC ex Meissner)
Şeytantersi (Ferula asa-foetida L.)
Şifalıardıç (Juniperus communis L.)
Taflan (Prunus laurocerasus Boiss.)
Tarçın (Cinnamomum verum J.S.Presl.)
Tavşanmemesi (Ruscus aculeatus L.)
Üzüm (Vitis vinifera L.)
Yabanmersin (Vaccinium myrtillus L.)
Yaraotu (Centella asiatica (L.) Urb.)
Yüksükotu (Digitalis purpurea L.)
Zencefil (Zingiber officinale Rosc.)
Zerdeçöp (Curcuma longa L.)
Sarıkantaron (Hypericum perforatum L.)
Diğer isimler: Koyunkıran, Kanotu, Kılıçotu, Mayasılotu, Sarıkantaron, Yaraotu.
Aile: Kılıçotugiller (Hypericaceae/Guttiferae).
Benzer türler: Türkiye’de çok sayıda Hypericum türü bitki vardır; bazıları şunlardır: Hypericum
acutum Mch., H.amanum Boiss., H.asperulum Jaub., H.atomarium Boiss., H.calycicum L.,
H.cassium Boiss., H.crispum L., H.hircinum L., H.laeve Boiss., H.leprosum Boiss., H.montanum L.,
H.orientale L., H.perfoliatum L., H.repens L., H.venustum Fenzl.
Tanım: Çok yıllık, sarı çiçekli, otsu bir bitkidir.
Dağılım: Ülkemizde yaygın şekilde (İstanbul, İzmit, Uludağ, Zonguldak, Sinop, Samsun, Giresun,
Rize, Ankara, Muğla gibi) bulunur. Dünya’da 400, Türkiye’de 70 dolayında Hypericum türü yetişir.
Kullanılan kısım
Çiçekli dal ve yapraklar (Herbae hyperici)
Uçucu yağ (Oleum hyperici; Kantaron yağı)
Dallar bitki çiçekli iken toplanır ve gölgede kurutulur.
83
Anabileşenler
Bitkide
Acı maddeler
Biantrokuinon türevleri (%0.05-0.3; hiperin, hiperisin, pseudohiperisin, hiperforin, adhiperforin)
Fenoller
Flavonoidler (%2.5-4; biapigenin, hiperosid, izokuersitrin, kaempferol, kuersitin, rutin)
Floroglusinoller (%2-4; hiperforin, adhiperforin gibi; aynı zamanda biantrokuinon türevidirler)
Kateşik tanenler (%5-15)
Melatonin (4 mg/kg)
Oligomerik prosiyanidinler
Reçine
Uçucu yağ (%0.1-1; alifatik hidrokarbonlar, 2-metiloktan, undekan, hiperforin, karyofillen,
monoterpenler, seskuiterpenler, α-pinen gibi)
Zamk
Kuru esasa göre bitkide 2400 mg/kg gibi fazla miktarda hiperisin vardır
Kök veya sapları daha az miktarda (200 mg/kg) hiperisin içerir.
Hiperisin kurutmaya ve ısıya son derece dayanıklıdır.
Etki
Ağızdan sarıkantaron preparatları
Baskı (depresyon) önleyici
Endişe giderici
Hafif yatıştırıcı
Yağı deride
Antimikrobiyel (bakteri, virüs gibi)
Bağışıklığı düzenleyici
Yangı önleyici
Bu etkileri özellikle flavonoidlerden ileri gelir.
Hiperisin PK etkinliğini önler; vücudu ışığa duyarlı kılar.
Bitkinin yenilmesi, sindirilmesi ve emilmesi esnasında değişikliğe uğramaz; dolaşım sistemine
doğrudan girer ve karaciğeri değişmeksizin geçerek çevresel dolaşıma ulaşır.
Deride ışığa duyarlılıkla sonuçlanan tepkimeler oluşur.
Hiperisin adenozin, benzodiazepin, GABA, inozitoltrifosfat (IP3) reseptör antagonisti olarak da etkir;
histamin, kolinerjik, N-metil-D-aspartat reseptörleri de bloke eder.
Bitkideki bazı maddeler (hiperforin gibi) dopamin, serotonin, NA’nin etkilerini düzenler.
Özellikle serotonin olmak üzere, bunların sinir ucuna geri alınmasını önler.
Hiperisin prostat kanserinin gelişmesini, büyümesini ve sıçramasını önler.
Bu etkisinin serotoninle etkileşmesiyle ilgili olduğu sanılmaktadır.
Zira, serotoninin sinaptik aralıktan sinir ucuna alınmasını önleyen (fluoksetin, paroksetin,
sertralin gibi) ve serotonin antagonisti maddelerin prostat tümörlerinde gelişmeyi önleyici
etkileri vardır.
Bitkide bulunan hiperforin ve amentoflavon antidepresant olarak etkir; hiperforin serotoninin sinaptik
aralıktan sinir ucuna geri alınmasını da engeller.
Hiperisin ve hiperforin plazmada kortikosteron miktarını artırır.
Kullanıma/Doz
Ateş düşürücü
Balgam söktürücü
Baskı önleyici
Böbrek ve sinir uyarıcı
Bulantı ve kusma kesici
Endişe giderici
Göğüs yumuşatıcı
İdrar artırıcı
84
İştah açıcı
Kan kesici
Sürgün önleyici
Yatıştırıcı
Merhem şeklinde (%6.25-10) yara, ekzema, yanık, dış kulak ve meme hastalıklarında antiseptik
olarak kullanılır; uygulama birçok gün süreyle günde 2 kez tekrarlanır.
Hafif-orta dereceli baskı hallerinde insanlarda kantaron özütü 500-1000 mg miktarlarda (0.2-1 mg
hiperisine eşit) yemek esnasında bölünerek kullanılır; sağaltım 4-6 hafta sürdürülür.
Tentür (%70 etilalkolde 1:5) günde 3 kez 3-4 ml miktarlarda (0.2-1 mg hiperisin) kullanılır.
İstenmeyen etki/Uyarı
Işığa duyarlı kılıcı olması sebebiyle, doğrudan güneş ışığı veya UV ışığa maruz kalınmamalıdır.
Sindirim sistemi bozuklukları, baş dönmesi, karışıklık, uykusuzluk, huzursuzluk, yorgunluk, alerjik
tepkimeler, ışığa duyarlılık, ağızda kuruma gibi belirtiler görülebilir.
Etkileşme
Sarıkantaron bitkisinde bulunan maddeler CYP1A2 ve CYP3A4 etkinliğini değiştirir; bunlardan
sonuncusunu güçlü şekilde uyarırlar.
Digoksin gibi ilaçların serumdaki düzeyini azaltır; etkiye p-glikoproteini taşıt proteinlerinin miktarını
artırması aracılık eder.
Serotonin reseptör uyarıcıları (tegaserol gibi) ve sinir ucundan serotonin geri-alınmasını engelleyen
maddelerle (fluoksetin, paroksetin, sertralin gibi) aynı yönde etkileşme yapar.
Serotonin sendromu diye bilinen bu durum ölüme kadar gidebilen otonomik ve nöro-musküler
bozukluklar, saçlarda dökülme, ruhsal durum bozuklukları ile seyreder.
Sarımsak (Allium sativum L.)
Diğer isimler: Garlik.
Aile: Zambakgiller (Liliaceae).
Tanım: Yeşilimsi-beyaz-pembe çiçekli, otsu bir bitkidir.
Dağılım: Anavatanı Orta Asya’dır. Ülkemizde çok yaygındır.
Kullanılan kısım
Soğan (Bulbus allii sativi)
Anabileşenler
Sarımsak başında
Antimikrobial etkili maddeler
Enzimler
Şekerler
Uçucu yağ (%0.5; diallildisülfid, dialliltrisülfid, metilalliltrisülfid gibi)
Vitaminler (A, B, C gibi)
Klinik çalışmalarda kullanılan sarımsak tozu özütleri %1.3 alliin (S-allil-L-sisteinsülfoksid) içerecek
şekilde ayarlanır; ticari preparatların bileşimleri arasında önemli farklar bulunabilir.
Taze, kurutma veya bekletme (eskimiş) durumuna göre de bileşimi ve etkisi önemli ölçüde değişir.
Taze sarımsakta %0.25-1.15 alliin, %0.04 allisin ve diğer tiyosülfinatlar (özellikle
allilmetiltiyosülfinat olmak üzere, yaklaşık %0.1) bulunur.
Dikkatle kurutulmuş sarımsak %0.7-1.7 alliin içerir.
Uçucu yağda bulunan kükürtlü amino asit türevi alliin (taze bitkide 10 mg/g, kuru bitkide 30 mg/g)
allinaz (taze bitkide 10 mg/g) ile önce allilsülfenik asite (2-propansülfenik asit) çevrilir; iki molekül
allilsülfenik asitten de droğun etkin maddesi allisin (allildisülfür; dialliltiyosülfinat diye de bilinir)
şekillenir; 1 mg alliin 0.45 mg allisin oluşturur.
Sarımsak başının kimyasal madde içeriği yapılan işlemlere göre önemli ölçüde değişir.
85
Sarımsak başı daha ziyade alliin ve alisin içerir.
İyi kalitede sarımsak tozu taze sarımsak başına benzer maddeler (genellikle alliin, allisin) içerir;
ama, sarımsak tozunda daha az madde bulunur.
Yağla-karıştırılmış sarımsak tozu kükürtlü madde içeriğini %80 dolayında kaybeder; bunlarda
kükürtlü maddelerin önemli bir kısmını ajoenler ve vinildithiinler oluşturur.
Buharla-elde edilmiş sarımsak yağında dialk(en)il sülfidler (allilmetilsülfid, diallilsülfid,
diallildisülfid, dialliltrisülfid, dialliltetrasülfid gibi) en önemli kükürtlü bileşiklerdir (%0.1-0.5).
Alliin ve allinaz kurutmaya dayanıklıdır; ısıl işlemler (pişirme gibi) allinaz etkinliğini azaltır.
Allisin kararsızdır; uygulanan işlemler ve çevre şartlarında birçok maddeye [(E)- ve (Z)-ajoen gibi]
çevrilir.
Alliin kokusuz, allisin ise kokuludur; sarımsağa özel kokusunu veren maddelerden birisidir.
Sarımsak yiyenlerde kötü/itici koku, allisin yanında, allilmetiltiyosülfid, diallilsülfid, diallildisülfid,
disülfid, 2-propenetiyol gibi maddelerden ileri gelir.
Etki
Antimikrobial/antiseptik (bakteri, protozoa, mantar ve helmintlere etkili)
Bağışıklık sistemini uyarır
Balgam söktürür
Damarları korur/damar sertliğini önler
Düz kasları gevşetir (bağırsak, solunum yolları gibi)
Fibrinolitik etkinliği artırır
İdrarı söktürür
İştahı açar
Kan basıncını düşürür
Kan şekerini düşürür
Kanın pıhtılaşmasını engeller
Kanser önleyici/koruyucu
Karaciğeri korur
Kolesterol (toplam ve küçük-ağırlıklı lipoprotein) düşürür
Lipid peroksidasyonu önler
Stresi önler
Trombositlerin etkisini önler
Yaraların iyileşmesini çabuklaştırır
Haricen sarımsak özsuyunun yakıcı, kızartıcı ve antiseptik etkisi (bakteri ve mantarlar için) vardır.
Sarımsak (özellikle bekletilmiş sarımsak özütü) bağışıklık sistemini uyarır.
Makrofajların bakteri, virüs, maya gibi mikroorganizmalara karşı etkinleşmesini teşvik eder.
T-hücrelerini uyarır.
Alliin kan basıncını düşürür ve antelmintik etkilidir.
Sarımsak yağı, sulu- ve alkolik-özütleri kanın pıhtılaşmasını engeller; etkiye aşağıdakiler aracılık
eder.
Trombositlerin kümeleşmesini önlemesi
Tromboksanların sentezini önlemesi
Serumda fibrinojen miktarını azalması
Fibrinolitik etkinliğin artması
Sarımsağın kan-dolaşım-kalp sistemine önemli etkileri vardır.
Plazmada lipid/kolesterolü düşürür
Lipid peroksidasyonu engeller
Fibrinolitik etkinliği artırır
Trombositlerin kümeleşmesini (tromboz) önler
Kanın akıcılığını kolaylaştırır
Damar endotellerini oksidatif strese karşı korur
Özellikle arteriyel damar sertliği (aterosklerotik plak oluşması) ve dolaşımda pıhtı oluşmasını
önler.
86
Yukarıdaki etkileri ile kalp-damar rahatsızlıklarının önlenmesi ve iyileştirilmesinde faydalıdır.
Kalp kası enfarktüsü riskini de azaltır.
Sarımsak ve ürünleri serumda kolesterolu düşürür (%5-20).
Karaciğerde kolesterol sentezini önler.
Etkisi genellikle hidroksimetilglutaril-CoA (HMG-CoA) redüktaz etkinliğini engellemesiyle ilgilidir.
Kolesterolü düşürücü etkisi uzun sürede (birkaç ay) ortaya çıkar; 6 ayda kararlı düşme oluşur.
Sarımsak ve çeşitli özütleri kan basıncının düşürür.
Etki, damar düz kaslarının gevşemesiyle ilgilidir.
Gevşetici etkiye birçok mekanizma aracılık eder.
Kalsiyum-kanallarını bloke eder.
NOS etkinliğini artırır.
Sarımsak ve ürünleri (özütler, yağ) kan şekerini (insüline-bağımlı olanlarda) düşürür.
Etkisi, insülin salınmasını ve hedef yapıların insüline duyarlılığını artırması ile ilgilidir.
Sarımsak ve ürünleri düz kasları (bağırsak, soluk borusu gibi) gevşetir.
Çeşitli sebeplerle (alerji, histamin, kolinerjik uyarı gibi) oluşan spazmda çözücü etki oluşturur.
Sarımsağın sindirim sisteminde faydalı etkisi vardır.
Ön-mide ve bağırsak ağrısı, geğirme, gaz sancısı, bulantı gibi durumlarda faydalıdır.
Fruktanlar sindirim kanalından mineral maddelerin emilmesini artırır, yararlı bakteri topluluğunu
destekler, zararlı bakteri ve mayaları zararsız kılar.
Sarımsak stresin zararlı etkilerini azaltır/önler; etkiye, hipotalamus-adrenal bezi uyarması aracılık
eder.
Sarımsak çeşitli organlarda (mide, kalın ve düz bağırsak, baş-boyun, akciğer, göğüs, prostat gibi)
tümöral gelişmeleri (kanser de dahil) engelleyici/önleyici etkilidir; etkisi dolaylıdır ve birçok
mekanizma aracılık eder.
Bağışıklığı güçlendirmesi
DNA onarımını hızlandırması
Vücuttaki çeşitli onarıcı enzimlerin “glutasyon peroksidaz, glutasyon-s-transferaz gibi” çeşitli
maddelerle yol açılan kanseri başlatma ve gelişme safhalarını yavaşlatması gibi
Ajoen (allisinin kondenzasyon ürünü) antimikrobial ve trombositlerin etkisini önleyici etkisi vardır.
Allisin antelmintik etkilidir.
Solucanlar (Ascaris strongyloides), kancalı kurtlar (Ancylostoma caninum, Necator americanus
gibi) ve Capillaria türlerine etkilidir.
Sazanlarda Capillaria sayısını önemli ölçüde azaltır.
Sarkoptik uyuzda da etkilidir.
Çeşitli protozoa türlerinde de (Entemoeba histolitica, Giardia türleri gibi) etkilidir.
Allisin ve sarımsaktan hazırlanan çeşitli formülasyonların (su ve alkolik özütler, özsu gibi)
antimikrobiel etkileri vardır.
Gram-pozitif ve Gram-negatif bakteriler (E.coli, Helicobacter pylori, P.multocida, Proteus türleri,
Ps.aeruginosa, Staph.aureus, Shigella gibi)
Mantarları (Candida albicans, Cryptococcus türleri gibi) etkiler.
Helicobacter pylori ve diğer enfeksiyonlarda koruyucu etkisi vardır.
Antibiyotiklere dirençli mide ülserinin oluşmasına karışan bu bakteri sarımsağa duyarlıdır.
Dolayısıyla, mide koruyucu/ülser önleyici etkisi vardır.
Sarımsağın karaciğeri koruyucu etkisi de vardır.
Diallildisülfid karaciğeri asetaminofen gibi maddelerin zararlı etkisine karşı korur.
Asetaminofenden karaciğerde oluşan zehirli metaboliti (N-metil-p-benzokuinoneimin) bağlar ve
zararsız kılar.
Kullanılma/Doz
87
Kanda lipid artışı
Kanser sağaltımında yardımcı
Solunum yolları enfeksiyonları
Öksürük
Tromboz
Kanatlı ve sazan yetiştiriciliğinde antiparaziter
Taze ve kuru halde sarımsak dişi
Eski-bekletilmiş özüt (AGE; kıyılmış sarımsak %15-20 etilalkode 20 ay tutularak hazırlanır)
Kokusuz sarımsak özütü
Özsü
Sulu- ve alkollü-özüt
Uçucu yağ
Yağlı masere şeklinde kullanılır
Küçük hayvanlar
Kuru sarımsak: 15-20 mg/kg (2-3’e bölünerek)
Tentür (%25-40 etilalkolde 1:2-1:3): 0.05 ml/kg (3’e bölünerek)
İnsanlarda sarımsak soğuk ve saman nezlesi sırasında göz ve burun akıntılarına iyi gelir.
Ham (taze veya kuru) veya çeşitli formülasyonları (buharla damıtılmış yağ, kuru toz, süspansiyon
gibi) kan şekeri, kan basıncı ve kan yağlarını düşürmek, kalp krizi tehlikesini azaltmak için, mide,
kalın ve düz bağırsak kanserlerinde kullanılır.
İnsanlarda günlük dozu şöyledir.
Taze sarımsak: 2-5 g (1-2 diş)
Sarımsak tozu: 400-1200 mg
Sarımsak özütü: 300-1000 mg
Sarımsak yağı 2-5 mg
İnsanlarda 4-12 mg alliin veya 2-5 mg allisin de kullanılabilir; diğer preparatları bunlara eşdeğer
miktarlarda hesaplanıp kullanılabilir.
İstenmeyen etki/Uyarı
Sarımsak yiyenlerdeki kötü koku allilmetilsülfid, diallilsülfid, diallildisülfid, disülfid, 2 -propentiyol
gibi kükürtlü maddelerden ileri gelir.
Kokulu maddeleri (özellikle allisin) giderilmiş sarımsak preparatları hazırlanmıştır ve
kullanılmaktadır.
Fazla miktarda sarımsak kalpte atım düzensizlikleri, astım, temas dermatiti, bulantı, kusma, sürgün,
kan şekerinde düşme ve deride 2nci dereceli yanığa sebep olur.
Sarımsak süt emzirenlerde kullanılmamalıdır.
Akitas, Shibas gibi alyuvar sayısı fazla ama glutasyon ve potasyum miktarı az olan köpek ırkları Npropildisülfid gibi yükseltgen maddelerin hemolitik etkilerine çok duyarlıdır.
Kediler sarımsağa insan ve köpeğe göre daha duyarlıdır; zira, bunlarda Hb yükseltgeyici
parçalanma için daha fazla nokta taşır.
Etkileşme
Sarımsak CYP3A4’ü uyarır ve CYP2E1’in etkinliğini engeller; bu durum birçok maddeyle etkileşme
yapabileceğini gösterir.
Koumarin vb kanın pıhtılaşmasını engelleyen madde kullananlarda sarımsak bileşikleri dikkatle
kullanılmalı veya kullanmaktan kaçınmalıdır.
Sarısabır (Aloe, Aloes)
Diğer isimler: Ödağacı.
Aile: Zambakgiller (Liliaceae).
Tanım: Yaprakları dikenli, çok yıllık bitkilerdir. Burada çok sayıda (200’den fazla) bitki vardır;
başlıcaları şunlardır: Aloe vera (L.) Burm.f., A.ferox Mill., A.africana Mill., A.barbadensis Mill.,
A.chinensis Bak., A.elongata Murray, A.indica Royle, A.officinalis Forsk., A.perfoliata L., A.perryi
Mill., A.rescens Mill., A.rubescens DC., A.spicata Baker, A.vulgaris Lam. Bunlardan özellikle A.vera,
A.ferox ve Aloe vera jel bitkisel tıpta kullanılır. A.africana ve A.spicata, A.ferox’un hibrid tipleridir.
A.vera Curacao veya Barbados aloe, A.ferox ve hibridleri Cape aloe diye bilinir.
88
Dağılım: Anavatanı özellikle Afrika (Arabistan, Güney Afrika, Madagaskar gibi) ve Güney
Amerika’dır; ama, Dünya’nın her tarafında yetişir.
Kullanılan kısım
Özüt (aloe)
Bitkinin yapraklarından elde edilen özsuyun ısıtılarak veya güneşte kurutularak yoğunlaştırılmasıyla
elde edilir.
Barbados aloe, koyu-kahve renkli, opak, özel kokulu, acı lezzetli kitleler halinde bulunur; toz halde
kahverengi-kırmızı renktedir. Cape aloe koyu-kahve veya yeşilimsi-kahve renkte, yeşilimsi tozla
kaplanmış camsı kitleler halinde bulunur.
Anabileşenler
Aloe vera bitkisinin yapraklarında %0.3 dolayında antrakuinon ve antrol türevi maddeler vardır.
Aloe’de %3 kadar da hidroksialoin bulunur.
Aloe, önemli bir kısmı aloe-emodin-antron 10-C-glikozid tipte olmak üzere, hidroksiantron türevleri
içerir; bunlar içinde de en önemli (%10-30) kısmı barbaloin (aloin) oluşturur; bu, aloin-A ve -B’nin
karışımıdır. Bazı bitkiler (A.ferox) aloinosid-A ve -B de içerir.
Etki
Laksativ etkilidir; etkisi aloin A ve B ile ilgilidir.
Ağızdan alındıktan sonra, ince bağırsaklardan emilmez.
Kalın bağırsakların alkali ortamında bakteri topluluğu tarafından hidrolize olur; sonra, etkin
metabolitlere indirgenir; bunların en önemlisi aloe-emodin-9-antron bileşiğidir.
Bu madde kalın bağırsak mukozasını irkiltir ve hareketlerini uyarır.
Etkisi 6 satten önce görülmez; bazen 24 saat alır.
Kullanılması
Öncelikle atlarda sürgüt olarak kullanılır.
Toz, hap, bol, özüt, tentür gibi şekillerde uygulanır.
Doz
At: 8-30 g
Sığır: 50-75 g
Tay ve dana: 2-25 g
Koyun, keçi ve köpek: 2-5 g, kedi 0.2-1 g
Yetişkin insan ve >10 kg çocuklar
Kuru özsu 40-110 mg (Barbados aloe) veya 60-170 mg (Cope aloe)
Bu miktarlarda aloe günde 10-30 mg hidroksiantrokuinon veya akşam 100 mg tek doz halinde
kullanılır.
Aloe vera jel
Tanım: Taze bitki yapraklarının parenkim hücrelerinden elde edilmiş renksiz musilajlı jeldir; %1070’liktir.
Anabileşenler
Aminoasitler (hemen tüm amino asitler)
Asitler (laktik asit, salisilik asit gibi)
Enzimler (karboksipeptidaz gibi)
Mineral maddeler (Ca, Cr, Cu, Fe, Mg, Mn, Na, K, Zn gibi)
Polisakkaridler (pektinler, hemisellulozlar, mannoz türevleri, asemannan, glukomannan gibi)
Steroller (lupeol, kampesterol, β-sitosterol gibi)
Tanenler
Vitaminler (A, C, E, B1, B2, B6)
Yaprak özsuyu ve özütünde bulunan antrakinon glikozidler, jelde bulunmaz.
Etki
Jeldeki maddeler
Antimikrobial (bakteri, mantar gibi)
Bağışıklığı uyarıcı
89
Kan şekerini düşürücü
Mide koruyucu
Sürgüt
Tümöral oluşumları engelleyici
Yangı önleyici
Yara ve yanıkların iyileşmesini hızlandırıcı
Zayıflatıcı etkili
Aloe vera jel haricen-yerel olarak yanıklar ve yaralarda iyileştirici etkilidir; etkisine aşağıdakiler
aracılık eder
Fibroblast etkinliğini artırması
Makrofajları uyarması
TxA2 etkinliğini engellemesi
Yaralı kısımlara doğru kan akımını artırması
Aloe vera preparatları ağızdan aşağıdaki amaçlarla kullanılır
Dışkıyı yumuşatıcı/sürgüt
Bağışıklık sistemini uyarıcı
Kan şekerini düşürücü (Tip-II)
Tiroid faaliyetini baskılayıcı (serumda T3, T4 miktarında düşme)
Jelin bileşiminde bulunan polisakkaridler (özellikle asemannan) bakteri, mantar ve virüslere etkilidir.
Çok sayıda Gram-pozitif ve Gram-negatif bakterinin (Helicobacter pylori de dahil) üremesini
önler.
Mide asit salgısını azaltması H.pylori’ye olan etkisi mide koruyucu/ülser oluşmasını önleyici etki
oluşturur.
Virüs (HSV gibi) ve mantarlara (Trichophyton mentagrophytes gibi) etkilidir.
Dışkıyı yumuşatıcı/sürgüt etkisi (özellikle kalın bağırsak) Na,K-pompasını ve CL-kanallarını
engellemesiyle ilgilidir; böylece, bağırsak içeriğinin hacmini artırır.
Asemannan bağışıklık sistemini uyarır.
Makrofajları uyarır
TNF, IL-1, IL-6 ve INF salgılanmasını artırır
Bağışıklık sistemine olan etkisi tümöral oluşumları (fibrosarkom gibi) da etkilidir.
Salisilat ve karboksipeptidaz en önemli ağrı düzenleyici yerel hormon olan bradikininin etkisini
engeller.
Jelde bulunan diğer bazı maddeler tromboksan şekillenmesini önler.
Aloe vera ve melatonin karışımı, diğer standart sağaltımın olmadığı, ilerlemiş solid tümörlü (akciğer,
göğüs, sindirim kanalı gibi) hastalarda ömrünün uzatılmasında yararlıdır.
Kullanılma/Doz
Deri yoluyla
Alerjiler
Apse
Eklem ağrısı
Psoriazis
Yangı
Yara
Bu yolla gerektikçe (veya günde 3-4 kez) kullanılır.
Küçük hayvanlar
Yaprak özsuyu: 0.5-1.5 ml/kg
Asemannan: 15-30 mg/kg
Tentür (1:2-1:3): 0.05 ml/kg miktarlarda genellikle 3’e bölünerek
İnsanlarda (>10 yaş çocuklar) ağızdan sürgüt olarak akşamları 40-170 mg (ortalama 100 mg)
miktarlarda (veya 10-30 mg hidroksiantrakuinon) kullanılır; arka arkaya 10 günden fazla süreyle
verilmemelidir.
90
İstenmeyen etki/Uyarı
Aloe vera yüksek dozlarda (1000 mg gibi) 1-2 günde kalın bağırsaklarda şiddetli irkilti ve delinmeye
kadar gidebilen hasar, kanlı sürgün ve böbrek yangısına yol açabilir.
Aloe vera jel deride yanma duyusuna ve temas dermatite sebep olabilir; son etkinin
antrakuinonlardan ileri geldiği sanılmaktadır.
Uzun süreyle kullanıldığında (zayıflama amaçlı kullanımda olduğu gibi) sıvı-elektrolit denge
bozukluğu (özellikle potasyum kaybı) oluşabilir.
Ameliyat sonrası uleus, bağırsak tıkanması, apandisit kaynaklı veya tanısı konulmamış karın ağrısı
olanlarda kullanılmamalıdır.
Gebeler ve sağılanlar için tehlikelidir.
Sedefotu (Ruta graveolens L.)
Diğer isimler: Bahçesedefotu, Rue.
Aile: Sedefotugiller (Rutaceae).
Dağılım: Türkiye ve Güneybatı Avrupa ülkelerinde rastlanır.
Benzer türler: R.montana L./R.tenuifolia Desf./R.graveolens L. var montana L. (Dağsedefotu),
R.chalepensis L./R.angustifolia Pers/R.bracteosa DC. (Büyüksedefotu) gibi; bunlardan elde edilen
uçucu yağın %80-90’ını metilheptilketon oluşturur.
Kullanılan kısım
Çiçekli dallar (Herbae rutae graveolentis)
Tıbbi yağ (Oleum rutae; 10 g sedefotu yaprağı + 100 g zeytin yağı)
Uçucu yağ (Oleum aethereum rutae)
Yapraklar (Folia rutae graveolentis)
Yaprakları birisi Mayıs, diğeri Ekim ayında iki kez toplanır.
Anabileşenler
Yapısında >100 madde vardır.
Asitler
Flavonoidler (rutin gibi)
Furokuinolin alkaloidler (arborinin, diktamin “diktaminin”, -fagarin “skimmianin”, -fagarin,
graveolin, haplopin, izodiktamnin, kokusaginin, makulosidin, piranokuinolin, ribalinium, rutalinium,
akridon, furakridon)
Koumarinler (koumarin, dikoumarinler, furanokoumarinler, piranokoumarinler gibi)
Pektin gibi
Reçineli maddeler
Uçucu yağ (%0.2-0.4)
Zamk
Alkaloid ve koumarin oranı %0.4-1.4 arasındadır.
Uçucu yağın %45-90’ını metilnonilketon oluşturur; kokusu bu maddeden ileri gelir.
Etki
Adet söktürücü
Ağrı kesici (eklem ve romatizma)
İştah açıcı
Hafif antelmintik
Spazm çözücü
Terletici
Yangı önleyici
Yerel olarak irkiltici
-fagarin, kokusaginin, makulosidin 5HT-R antagonisti ve trombosit kümeleşmesini önleyicidir.
Arborinin spazm çözücü ve adenozin reseptör antagonistidir.
Kullanılma/Doz
Dahilen mukoza salgısını artırmak ve yavru zarlarının atılmasını çabuklaştırmak için kullanılır.
Taze veya toz halde, macun, infüzyon (%1) ve hap şeklinde kullanılır.
91
Taze bitki
Büyük hayvanlar: 60-125 g
Orta büyüklükteki hayvanlar: 15-30 g
Küçük hayvanlar: 2-10 g
Toz
Büyük hayvanlar: 10 g
Orta büyüklükteki hayvanlar: 3-5 g
Küçük hayvanlar: 0.2-1 g
Akışkan özüt
At, sığır, koyun ve domuz: 15-30 g
Sedefotu yağı
At ve sığır: 2-4 g
Koyun ve domuz: 0.1-0.6 g
İnsanlarda 1-5 damla
Sefaçiçeği (Calendulae officinalis L.)
Diğer isimler: Ölüçiçeği.
Aile: Bileşikgiller (Asteraceae/Compositae).
Dağılım: Endemik olarak Orta, Güney ve Doğu Avrupa’da rastlanır; çeşitli ülkelerde kültürü
yapılmıştır.
Kullanılan kısım
Kurutulmuş çiçeksi kısımlar (Flores calendulae)
Anabileşenler
Çiçeksi kısımlarda
Flavonoidler (%0.3-0.8; izorhamnetin, kuersetin gibi)
Flavonol glikozidler (astragalin, izokuersitrin, narcissin, neohesperosid, rutin gibi)
Uçucu yağ (%0.2; menton, izomenton, karyofillen, α-ionon, β-ionon, dihidroaktiniidolid gibi)
Seskuiterpenler (karyofillen gibi)
Kuru esasa göre
Karotenoidler (çok sayıda karoten ve ksantofil türevi)
Koumarinler (aeskuletin, skopoletin, umbelliferon gibi)
Polisakkaridler (%15; asidik, rhamno-arabino-galaktanlar, arabino-galaktanlar gibi dallı
heteroglikanlar) gibi maddeler bulunur.
Steroller (%0.06-0.08; serbest alkoller, esterler ve glikozidler olarak)
Triterpenoidler (%2-10; aglikonu oleanolik asit olan triterpenoid saponinler: calendulosidler “glikozid
A-F”), diğer triterpenler (α-, β-amyrin, lupen, lupeol, lupenon, taraksen, ursen gibi)
Triterpen alkoller (%4.5-5)
Etki
Ağrı kesici
Antimikrobial (bakteri, virüs, mantar gibi)
Bağışıklığı uyarıcı
Büzüştürücü
Hafif sürgün yapıcı
Kan temizleyici
Mide koruyucu
Safra söktürücü
Spazm çözücü
Terletici
Yangı önleyici
Yara iyileşmesini çabuklaştırıcı
Özütü 20 mg/kg dozda 40 mg/kg miktarda aspirine eşit derecede ağrı kesicidir.
Kullanılma/Doz
92
Deri hastalıklarından (ekzema, sivilce, yara gibi) kansere kadar değişen şikayetleri olanlarda
antiseptik ve yangı önleyici etkisi için kullanılır.
Mide-bağırsak rahatsızlıkları (ülser gibi)
Burun kanaması
Basur, variks, ağız ve dişeti hastalıkları
Özellikle fiziksel ve bakteriyel deri hastalıkları, deride hasar, yangı, kesi, sivilce, ülser, ekzema
Birinci-derece yanıklar
Tırnak ve ayak yaraları
Göz ve meme hastalıklarında faydalıdır.
Veteriner hekimlikte kullanılmak için
Çözelti (1:1 alkolik özütü ile hazırlanan %17.6’lik)
Tentür (6 g bitki yaprağı ve %70 izopropilalkolle hazırlanan %65’lik)
Merhem (1:1 alkol özütü ile hazırlanan %2.5’lik) şeklinde bulunur.
Bunlar özellikle deri, tırnak ve ayakla ilgili hastalıklarda kullanılır.
Küçük hayvanlar
Kuru bitki: 25-400 mg/kg (2-3’e bölünerek)
Tentür (%80-90 etilalkolde 1:2-1:3): 0.05-0.2 ml/kg (3’e bölünerek)
Tentür
At ve sığır: 15-30 ml,
Koyun ve domuz: 4-8 ml
Merhem (%2-5), tentür (%90 etilalkolde 1:5), sulu özütler ve çay şeklinde dışarıdan yaraların
sağaltımında kullanılır.
İnsanlarda infüzyon veya dekoksiyon şeklinde (1-4 g/bardak su) ağız ve boğaz enfeksiyonlarında
yıkama/gargara şeklinde kullanılır.
İçeriden terletici olarak da (tentürden 15-20 damla miktarlarda günde 3-4 kez) verilir.
Mide-bağırsak rahatsızlıklarda ağızdan günde 1-4 kez 1-4 g miktarlarda kullanılır.
İstenmeyen etki/Uyarı
Son derece güvenli bir bitkidir.
Sefaçiçeği özütleri deney hayvanlarında 1.5 yıl süre ile güvenler kullanılabilir.
Bileşikgiller ailesine alerjik olanlarda kullanılmamalıdır.
Not. Halk arasında nergis diye de bilinir.
Sibirya Ginseng (Eleutherococcus senticosus (Rupt and Maxim) Maxim)
Aile: Duvarsarmaşığıgiller (Araliaceae).
Dağılım: Sibirya, Kuzeydoğu Çin, Kore ve Hokkaido adasında rastlanır.
Kullanılan kısım
Kökler (Radix eleutherococci)
Anabileşenler
Köklerde
Fenilpropanoidler (eleuterosid B; sringin)
Heteroglikanlar (eleuteran A-G)
Hidroksikoumarinler (eleuterosid B1, izofraksidin)
Kaffeik asit
Klorojenik asit ve esterleri
Lignanlar (%0.2 sesamin, %0.1 eleuterosid-D, -E, -B4, siringaresinol glikozidi)
Polisakkaridler
Steroid glikozidler (β-sitosterol, eleuterosid A)
Triterpenik saponinler (%0.12)
Etki
93
Özellikle polisakkarid içeriği sebebiyle bağışıklığı düzenleyici-uyarıcı, uyum sağlayıcı ve antiviral
etkilidir.
T-lenfositleri ve katil hücrelerinin sayısını artırır.
Çeşitli gerilim hallerinde vücut direncini, fiziksel ve ruhsal verimi artırır (bilhassa eleuterosid B).
Eleuterosid B’nin testosteron-benzeri etkisi de vardır; boğalarda sperma sayısı ve semen hacmini
artırır.
Karaciğer ve kaslarda glikojen miktarını önemli ölçüde (sırası ile >%80, >%30) artırır.
Hayvanlarda süt, et ve yumurta verimini artırır.
Kullanılma/Doz
Enfeksiyonlara ve çeşitli gerilim faktörlerine direncin artırılması
Verimin artırılması (iş ve yarış veriminin artırılması da dahil)
Yükseklik hastalığının (Jet lag) önlenmesi veya desteklenmesi
Akut ve kronik hastalıklarda iyileşme süresinin kısaltılması
Alerjik deri hastalıkları gibi
Küçük hayvanlar
Kuru bitki: 25-400 mg/kg (2-3’e bölünerek)
Tentür (%30 etilalkolde 1:2-1:3): 0.05-0.2 ml/kg (2-3’e bölünerek)
İnfüzyon ve dekoksiyon (5-30 g/bardak su): 1/2-1/4 bardak/10 kg miktarlarda (2-3’e bölünerek)
İnsanlarda bitki günde 2-3 g, akışkan özüt (1:1) 3-5 damla miktarda günde birkaç kez kullanılır.
Sinameki (Cassia angustifolia Vahl.)
Diğer isimler: C.senna L.
Aile: Baklagiller (Fabaceae/Leguminosae).
Benzer türler: Bitkinin çok sayıda türü vardır; başlıcaları şunlardır: C.acutifolia L., C.fistula L.
(Hıyarşember), Colutea arborescens L. (Yalancısinameki)
Tanım: Sarı çiçekli, çift tüylü yapraklı, çalı görünümünde küçük ağaçlardır. C.angustifolia ve
C.acutifolia ikisi birlikte Senna alexandrina/Alexandria senna diye de bilinir.
Dağılım: Arabistan, Hindistan, Pakistan, Kuzey Afrika ülkelerinde rastlanır.
Kullanılan kısım
Meyveler (Fructus sennae)
Yaprak (Folium sennae)
Meyve 3-6 sm uzunluk, 2-.25 sm genişliktedir ve 6-10 tohum taşır.
Anabileşenler
Yaprak ve meyvelerde
Aloe-emodin, rhein 8-glikozid
Flavonoidler
Hidroksiantrasen glikozidler (%2-3; sennosid A-F; en çok sennosid A ve B)
Mineral maddeler (Ca, Cr, Fe, Mg, Mn, Na, Se, Zn gibi)
Müsilaj
Naftalen ön-maddeleri
Organik asitler (tartarik asit, malik asit, okzalik asit gibi)
Reçine (sennarkol)
Şeker (katartomannit)
Uçucu yağ
Vitaminler (B1, B2, C gibi)
Etki
Sürgüt
Etkisi ılımlıdır; rahat/yumuşak dışkılamanın gerektiği hallerde çok tercih edilir.
Antrasen glikozidler kalın bağırsakların hareketini artırarak sürgüne sebep olur.
Glikozidler kalın bağırsakların alkali şartlarında hidrolize maruz kalır; açığa çıkan aglikonları
(sennidinler) etkiden sorumludur.
Bunlar, bir yandan sıvı ve elektrolitlerin (özellikle sodyum ve klor) bağırsaklardan emilmesini
azaltırken, bir yandan da bunların vücut sıvılarından bağırsak boşluğuna geçişini hızlandırır;
94
böylece, bağırsak içeriğinin artması Auerabch ve Meissner düğümlerini uyarır; bu ise
hareketlerin artışıyla sonuçlanır.
Glikozidlerin etkisine yerel olarak PG sentezini artırmaları da yardımcı olur.
Mide asit salgısını da artırır.
Kullanılma/Doz
Kalınbağırsak pekliğinde sürgüt olarak kullanılır.
Etkisi ılımlıdır; rahat/yumuşak dışkılamanın gerektiği hallerde çok tercih edilir.
Etkisinin ortaya çıkması 8-10 saat alır; bu sebeple, akşamları kullanılmalıdır.
Toz, infüzyon ve macun şeklinde kullanılır.
Toz
At ve sığır: 125-150
Koyun ve keçi: 30-70 g
Köpek: 5-15 g
Kedi: 2-5 g
Kümes hayvanları: 1-2 g
Sennosid glikozidler (sennosid B gibi) 5-12 mg/kg miktarlarda kullanılır.
Akışkan özüt
At ve sığır: 120-150 g
Koyun ve domuz: 30-60 g
İnsanlarda 10-30 mg sennosid B’ye eşit miktarda (1-2 g yaprak veya meyve tozu) kullanılır.
İnfüzyon (0.5-2 g bitki/1 bardak sıcak su; 10-15 dk demleme)
Dekoksiyon (0.5-2 g bitki/1 bardak soğuk su; 10-12 saat tutulur) şeklinde hazırlanır ve içilir.
İstenmeyen etki/Uyarı
İlaç karında rahatsızlık ve sancıya yol açabilir.
Genellikle 1-2 haftadan fazla kullanılmamalıdır.
Uzun süreyle kullanılması sıvı ve elektrolit denge bozukluğu (özellikle potasyum kaybı)
yapabilir.
Ciddi sindirim kanalı bozuklukları
Bağırsak daralması ve tıkanması
Bağırsak tonusunun kaybolması
Sebebi bilinmeyen karın ağrıları
Sıvı-elektrolit denge bozukluğu olanlarda
10 günden daha uzun süreyle kullanılmamalı
Etkileşme
Uzun süreyle kullanıldığında, potasyum kaybı sebebiyle, kalp glikozidlerinin (digitoksin, strofantin
gibi) etkisini artırabilir.
Yine potasyum kaybı yapan tiazid türevi idrar söktürücüler (klorotiazid gibi) ve kortikosteroidlerin
etkisini şiddetlendirir.
PG sentezini önleyen maddeler (aspirin, indometasin gibi) sinameki glikozidlerinin etkisini tümüyle
engelleyebilir.
Şerbetçiotu (Humulus lupulus L.)
Diğer isimler: Biraçiçeği, Mayaotu, Ömerotu.
Aile: Kendirgiller (Cannabinaceae).
Tanım: Çok yıllık, otsu, tırmanıcı bir bitkidir.
Dağılım: Ülkemizde Karadeniz sahilinde rastlanır; bilhassa Bilecik çevresinde kültürü yapılmakta ve
bira yapımında kullanılmaktadır.
Kullanılan kısım
Dişi çiçekler (Flores humuli lupuli)
Meyveler üzerinde bulunan bezli kısımlar (Glandulae lupuli, Lupulin)
Kökler
95
Kozalak biçimindeki dişi çiçek durumları Ağustos ayı içinde toplanır; havadar bir yerde ve gölge
veya fırında (<60ºC) kurutulur.
Anabileşenler
Kokulu ve acı lezzetli bir drog
Alkaloid
Bitki östrojenleri
Fenolik keton türevi acı maddeler (%10; asilfloroglusinollar; humulon “α-lupulik asit”, lupulon “βlupulik asit” gibi)
Flavonoidler (izoksantohumol)
Oleoreçine
Tanenler
Trimetilamin
Uçucu yağ
Zamk
Oleoreçine %0.5-1 uçucu yağ içerir
Terpenik maddeler (humulen, kannaben, mirsen)
Bornilvaleryanat
Etki
Afrodizyak
Antimikrobial (bakteri, mantar)
İştah açıcı
Östrojenik
Sindirimi kolaylaştırıcı
Yatıştırıcı/sakinleştirici/uyku verici (müsekkin)
Fenolik ketonlar
Böcek cezbedici
Antimikrobial
COX ve 5-LOX etkinliğini engeller
Mide salgısını artırır
Yapısındaki 2-metil-3-buten-2-ol anesteziye kadar varabilecek ölçüde derin uykuya sebep olur.
Kullanıma/Doz
Uykusuzluk ve sinirlilik durumlarında müsekkin olarak kullanılır.
İnfüzyon (%1-10) ve tentür şeklinde kullanılır.
Tentür
At ve sığır: 30-120 ml
Koyun ve domuz: 4-15 ml
Bira üretiminde kullanılır; burada fermentasyondan önce malt içine katılır; biraya koku ve acı tadını
verir. Koruyucu etkisi de vardır.
Şeytanpençesi (Harpagophytum procumbens (Burch.) DC ex Meissner)
Aile: Susamgiller (Pedaliaceae).
Kullanılan kısım
İkincil kökler (Harpagophyti tuberi, Radix harpagophyti)
Anabileşenler
Köklerde
Feniletilalkol türevleri (%0.1 akteosid, %0.2 izoakteosid, verbaskosid glikozidleri gibi)
Flavonoidler (fisetin, kaempferol, kaemprid gibi)
Harpagokuinon
İridoid glikozidler (%0.5-1.6 harpagosid, harpagid, prokumbid gibi)
Mumsu reçineler
Şekerler (kuru ağırlığa göre %45 dolayında stakiyoz, raffinoz gibi)
Triterpenler (oleik asit, ursolik asit dahil)
96
Etki
Acı-tonik-iştah açıcı-sindirimi kolaylaştırıcı (mide ve safra salgısını artırıcı)
Ağrı kesici
Yangı önleyici
Özellikle lipopolisakkaridle-uyarılan COX-2 ve indüklenebilir-NOS şekillenmesini önler.
Kullanılma/Doz
Ağrılı haller (eklem, eklem-kemik ağrısı, kas ağrı, romatizmal ağrılar gibi)
Böbrek ve idrar kesesi rahatsızlıkları
İştah açıcı
Sindirim bozuklukları
Küçük hayvanlar
Kuru bitki: 50-500 mg/kg (2-3’e bölünerek)
Tentür (%25-50 etilalkolde 1:2-1:3): 0.1-0.25 ml/kg (2-3’e bölünerek)
Dekoksiyon (5-30 g/bardak su): 1/2-1/4 bardak/10 kg
Bir çorba kaşığı bitki 250 ml suya katılarak gargara ve kompres halinde kullanılır.
İstenmeyen etki/Uyarı
Hafif şekilde sindirim kanalı rahatsızlığı ve sürgüne yol açabilir.
Mide ve onikiparmak bağırsağı ülserinde kullanılmaz.
Etkileşme
Bazı CYP450 enzimlerini baskılar; bu sebeple, birçok maddeyle etkileşme yapabilir.
Şeytantersi (Ferula asa-foetida L.)
Diğer isimler: Cennetotu, Şeytanpisliği, Şeytanteresi.
Aile: Maydanozgiller (Apiaceae/Umbelliferae).
Tanım: Şeytantersi bitkisinden (Ferula asa-foetida) elde edilen oleogom-reçinedir (Gummi asafoetida).
Dağılım: Ülkemizde yaygın şekilde yetişir.
Diğer türler: Türkiye’de çok sayıda Ferula bitkisi yetişir; bazıları: Ferula amanicol Hub.-Mor.,
F.anatolica Boiss., F.caspica Bieb., F.communis L., F.elaeochytris Korovin (Çakşırotu),
F.galbaniflua, F.halophila Peşmen, F.hermonis Boiss., F.lycia Boiss., F.orientalis L., F.ovina Boiss.,
F.rigidula DC., F.szowitsiana DC., F.tingitana L.
Kullanılan kısım
Oleogom-reçine
Bitkilerin toprağa yakın gövde veya köklerine yapılan kesiyi/yarığı takiben bu kesimlerden akan pis
kokulu sıvıdır.
Anabileşenler
Şeytantersi >%60 reçine, %25 zamk, %6-7 uçucu yağ içerir.
Droğun pis kokusu (sarımsak kokusu) kükürtlü bileşiklerden (2-3 kükürt taşıyan 7-16 karbonlu
hidrokarbürler) ileri gelir.
Reçine bir reçine-tannol (asarezinotannol) içerir; bunun önemli bir kısmını asarezinoltannolun ferulik
asit esterleri oluşturur.
Etki
Antelmintik
Balgam söktürücü
Böcek kovucu
Cinsel gücü artırıcı (afrodizyak)
Spazm çözücü
Sancı ve gaz giderici
Kullanılma/Doz
Antelmintik
97
Balgam söktürücü
Cinsel gücü artırıcı
Gaz giderici
Spazm çözücü
Drog
At: 15-30 g
Sığır: 20-50 g
Koyun: 2-5 g
Köpek: 50-150 mg
Şifalıardıç (Juniperus communis L.)
Diğer isimler: Kuvvetardıcı.
Aile: Çamgiller (Pinaceae).
Dağılım: Orta Avrupa’da yaygın şekilde bulunur; Trakya bölgesinde de rastlanır.
Kullanılan kısım
Olgun-kurutulmuş kozalak (Fructus juniperi)
Esans (Oleum juniperi)
Ardıç kozalağı (meyve) aromatik kokulu, baharlı ve tatlı lezzetlidir; 6-9 mm büyüklüğünde 3
tohumlu, önce yeşil, olgunlaştıkça parlak mavimsi-siyah renk alır.
Anabileşenler
Diterpenler
Flavonoidler (amentoflavon, çok az miktarda)
Kateşin tipte oligomerik proantosiyanidler (epigallokateşin, gallokateşin gibi)
Lignanlar (desoksipodofillotoksin, desoksipikropodofillotoksin)
Monosakkaridler (%20-30 invert şeker)
Monoterpenler
Seskuiterpenler (karyofillen, kadinen gibi)
Uçucu yağ (%0.2-3.4)
Uçucu yağda
Monoterpenler [olan α-pinen (%10-75), β-pinen, limonen, sabinen, myrsen (%7-23), kadinen (%313), terpinen-4-ol, karyofillen gibi]
Bitkide ayrıca
Acı maddeler
Reçine (yeşil renkte)
Şeker (%30 dolayında)
Tanenler
Zamk
Kalsiyum tuzları
Organik asitler (asetik asit, malik asit, formik asit gibi)
Etki
Antiseptik
Antiviral
İdrar söktürücü
İştah açıcı
Kan şekerini düşürücü
Spazm çözücü
Sürgün önleyici
Yangı önleyici
İdrar söktürücü etkisi terpinen-4-ol ve suda çözünen kısımları ile ilgilidir; bu maddeler glomerüler
süzülmeyi artırır.
Herpes simplex tip-I’e karşı etkisine amentoflavon ve desoksipodofillotoksin yol açar.
Ardıç meyvesi idrara menekşe kokusu verir.
Kullanılma/Doz
98
Gazlı sancı
Kas ve eklem ağrıları
Romatizma
Sistit
Şeker hastalığı
Yara iyileştirici
Toz
At ve sığır: 50-100 g
koyun ve keçi: 10-20 g
Domuz: 5-10 g
Köpek: 1-5 g
Kedi: 0.5-1 g
Küçük hayvanlar
Kuru bitki: 25-200 mg/kg (2-3’e bölünerek)
Tentür (%40-80 etilalkolde 1:2-1:3): 0.05-0.1 ml/kg (2-3’e bölünerek)
İnfüzyon (5-30 g/bardak su): 1/-1/4 bardak/10 kg
Ardıç yağı
Küçük hayvanlar: 0.1-0.2 ml
At: 1-7 ml
Domuz: 0.25-1 ml
Zeytin yağında %10’luk ardıç yağı dışarıdan ağrılardın teskin edilmesinde kullanılır.
Ardıç meyvesindeki 14 etkin maddeden birisini %10 oranında içeren tozu hayvanlarda kızgınlığa yol
açmak için kullanılır; bu amaçla ağızdan;
At ve sığırlarda: Günde 2 kez 50 g dozda 2 gün
Koyun, keçi ve domuzlarda: Günde 2 kez 10-20 g miktarlarda 3-4 gün
İnsanlarda ham ilaç 2-10 g, infüzyon (%1-2, günde 2-3 kez bir bardak) ve uçucu yağı (20-100 mg
veya 2-6 damla) kullanılır.
İstenmeyen etki/Uyarı
Gebelerde, yangısal böbrek hastalığında, haricen 6 haftadan daha uzun süreyle (deri için irkiltici
olması sebebiyle) kullanılmamalıdır.
Ardıç yağı özellikle yüksek dozlarda böbrekler için tehlikeli olabilir.
Taflan (Prunus laurocerasus Boiss.)
Aile: Gülgiller (Rosaceae).
Diğer isimler: Gürcükirazı ağacı, Karayemiş ağacı, Lazkirazı ağacı, Lazüzümü ağacı.
Tanım: Beyaz çiçekli, bir ağaçtır.
Dağılım: Özellikle Kuzey Anadolu’da yaygın şekilde bulunur.
Benzer türler: Türkiye’de çok sayıda Prunus türü bitki vardır; bazıları şunlardır:
Prunus amygdalus Batsch (Badem)
P.armenica L. (Kayısı)
P.avium L./Cerasus avium Moench. (Kiraz)
P.balansae (Boiss.) Fritsch
P.cerasus L./Cerasus vulgaris Mill. (Vişne)
P.domestica L. (Erik)
P.fruticosa Pall. (Stepkirazı)
P.incana Stev./Cerasus incana Boiss. (Söğütkirazı)
P.insititia L. (Damson eriği)
P.mahaleb L./Cerasus mahaleb Boiss. (İdris)
P.microcarpa C.A.Mey. (Yabanikirazağacı)
P.monticola C.Koch.
P.padus L./Cerasus padus DC.
P.persica (L.) Sieb et Zucc. (Şeftali)
P.prostrata Labill./Cerasus prostrata Loisel. (Dağkirazı)
P.spinosa L./P.fruticans Weihe (Çakaleriği)
99
P.ursina Ky. ()
P.webbii (Spach.) Vieh. (Yabanibadem)
Kullanılan kısım
Taze yapraklar (Folia laurocerasi recens)
Yapraklardan su buharı ile damıtılarak elde edilen su (Aqua laurocerasi; Taflan suyu)
Anabileşenler
Yapraklarda
Enzimler (emülsin, hidroksinitril liyaz, β-glukosidaz gibi)
Flavonoidler (kaempferol, kuersetin gibi)
Kaffeik asit
Koumarik asit
Lipidler (%3.5)
Mineral maddeler
Okzalat
Siyanogenetik glikozidler [%1-25; prunasin (mandelonitril-β-D-glukozid), sambunigrin (mandelonitrilβ-glukozid]
Şeker
Uçucu yağ (%0.05)
Ursolik asit (%1)
Taze yaprakların 100 g’ı 50-200 mg HCN salıverir. Meyvelerde glikozid bulunmaz.
Etki
İdrar artırıcı
Öksürük kesici
Spazm çözücü
Taş düşürücü
Yatıştırıcı
Kullanıma/Doz
Taflan suyu (250 g yeni toplanmış yaprak/1 L su)
Öksürük dindirici
Spazm çözücü
Büyük hayvanlar: 5-15 g
Küçük hayvanlar: 2-5 g
Köpek: 0.5-2 g
Tarçın (Cinnamomum verum J.S.Presl.)
Diğer isimler: Seylan tarçını. C.zeylanicum Blume, Laurus cinnamomum L.
Aile: Defnegiller (Lauraceae).
Dağılım: Seylan, Java gibi ülkeler.
Kullanılan kısım
Bitkinin genç dallarının soyulmuş kabukları (Cortex cinnamomi ceylanici)
Yağ (Cinnamoni oil)
Bitkinin yaprak, dal ve kabuklarının su buharı ile damıtılmasıyla %0.5-2.5 uçucu yağ elde edilir.
Anabileşenler
Uçucu yağda
%65-75 Sinnamikaldehid
%4-18 Öjenol
%2 Safrol
Az miktarda hidrosinnamikaldehid
Ayrıca, başlıcaları sinnamik alkol, sinnamik asit, o-metoksi-sinnamikaldehid ve sinnamil asetat
olmak üzere, 70 dolayında madde vardır.
Etki
Tarçın yağı
100
COX etkinliğini engeller; burada etkili olanın öjenol olduğu sanılmaktadır.
Bakteriler ve mantarlar üzerinde etkilidir.
Sinnamikaldehid
Kan basıncının düşürür
Mide-bağırsak hareketlerini önler (papaverin-benzeri etki)
MSS’ni uyarır
Safra salgısını artırır
Motor faaliyeti azaltır
Kalp kasını güçlendirir (tekrarlanan uygulaması kalbi baskılar)
Kullanılma/Doz
Seylan tarçını
Antiseptik
Karminatif
Baharat/çeşni verici özellikleri sebebiyle doğrudan kullanılır veya bazı preparatlara katılır.
Dokuz etkin maddeyi içeren veteriner preparatı vardır; bundaki tarçın yağı oranı %0.008’dir. Yeni
doğmuş tay, buzağı, buzağı, oğlak ve domuzlarda solunumu kolaylaştırmak için burun spreyi
şeklinde hayvanın büyüklüğüne göre 0.1-0.3 g miktarlarda (tek seferde en çok 0.024 mg yağ)
kullanılır; uygulama 10-15 sn arayla tekrarlanır.
Seylan yağı
At ve sığır: 2-6 g
Koyun ve domuz: 0.3-0.6 g
İnsanlarda sindirim sistemi ile ilgili bozukluklarda drog günde 2-4 g, uçucu yağ 50-200 mg (2-5
damla) miktarlarda verilir.
Tavşanmemesi (Ruscus aculeatus L.)
Diğer isimler: Dişikuşkonmaz, Faredikeni, Herdemtaze, Yabanmersini.
Aile: Zambakgiller (Liliaceae).
Tanım: Yapraklarını dökmeyen bir ağaçtır.
Dağılım: Trakya, İstanbul, Bursa, Zonguldak ve Trabzon civarında rastlanır.
Kullanılan kısım
Rizom
Kök (Radix rusci aculeati)
Anabileşenler
Benzofuranlar (euparon, ruskodibenzofuran gibi)
Flavonoidler
Reçine
Steroid saponinler (%4-6 arasında; ruskin, ruskosid, aglikonlar, ruskujenin, neuroruskojenin gibi)
Şekerler
Tanen
Uçucu yağ
Etki
Ateş düşürücü
İdrar söktürücü
İştah açıcı
Kapillar damar duvarlarını korur
Terletici
Venöz damar tonusunu artırır
Yangı önleyici
Kullanılma/Doz
Merhem şeklinde hayvanlarda meme ödemi ve hastalıklarında kullanılır; günde 2-3 kez 2-3 gün
süreyle uygulanır.
101
Ruskujenin (0.5-0.8 g/100 g merhem veya 8-10 mg/fitil) basurda faydalıdır; preparatları basur
krizinin yerel olarak sağaltımında kullanılırlar.
İnsanlarda idrar söktürücü, idrar yolları taşlarını düşürücü, terletici, ateş düşürücü, iştah artırıcı
olarak infüzyon (%2-3) ve dekoksiyon (%2-5) şeklinde günde 2-3 bardak içilir.
Üzüm (Vitis vinifera L.)
Diğer isimler: Asma.
Aile: Asmagiller (Vitaceae).
Dağılım: Bilhassa Batı Anadolu olmak üzere, Türkiye’de yaygın şekilde yetiştirilir.
Tanım: Meyveleri için yetiştirilen bir bitkidir.
Kullanılan kısım
Meyveler: Taze ve kuru halde.
Şarap (Vinum album, V.rubrum gibi): Taze ve kuru meyve özsuyunun fermentasyonu ile elde edilir;
kırmızı şarabın rengi prosiyanidinlerden ileri gelir.
Sirke (Asetum): Beyaz şarabın asetik fementasyonu ile elde edilir.
Yapraklar (Folia vitis).
Özsu (Lacrimae vitis): Dalların budanması ile meydana gelen yapraklardan çıkar.
Anabileşenler
Meyve
Stilbenler (resveratrol, oksiresveratrol, pikeatannol gibi)
Organik asit (tartarik asit, elma asidi, limon asidi gibi)
Şeker (glikoz gibi)
Kalsiyum tartarat
Tanen içerir
Yaprak
Tanen (kondense tanen) bakımından çok zengindir.
Üzüm suyu
Flavonoidler (kaempferol, kuersetin, mirisetin gibi)
Üzüm kabuğu
Fenolik
maddeler
(hidroksisinnamik
asitler,
proantosiyanidinler “OPC’ler”; prosiyanidin B1-8)
flavonoidler,
antosiyaninler,
oligomerik
Üzüm çekirdeği
Sadece OPC’ler içerir
Etki
Meyveleri idrar artırıcı, sürgüt, kuvvetlendirici, yatıştırıcı
Proantosiyanidinler, tanenlere benzer şekilde, enzimler dahil, proteinlere bağlanır ve çöktürür
OPC’ler güçlü yüksektgenme önleyicidir ve doğal-katil hücrelerin (NK-hücreler) etkinliğini artırır
Kırmızı şaraptaki stilbenler (resveratrol gibi)
Karsinojenlerin metabolik olarak etkinleşmesini engeller
Yükseltgenme ve yangı önleyicidir
Hücre çoğalmasını yavaşlatır, apoptozise sebep olur
Kullanılma/Doz
Kan kesici
Büzüştürücü
İdrar söktürücü
Kuvvetlendirici
Yangı önleyici
Köpekler
Üzümçekirdeği özütü: 1-2 mg/kg
102
Üzüm şarabı (Spirit vini)
At: 20-35 ml
Domuz: 3.5-10 ml
Köpek: 3.5-5 ml
İnsanlar
Meyveleri dekoksiyon (%3-5) şeklinde günde 3-4 bardak içilir.
Asma yaprağı infüzyon (%5) halinde kan kesici ve kabız yapıcı; taze yapraklar haricen yaralar için
iyileştirici ve çıban olgunlaştırıcı olarak kullanılır.
Üzümçekirdeği standardize özütü (%95 polifenol) 50-300 mg miktarlarda kullanılır.
Yabanmersin (Vaccinium myrtillus L.)
Diğer isimler: Ayıüzümü, Çobanüzümü.
Aile: Fundagiller (Ericaceae).
Dağılım: Uludağ ve Trabzon’da orman altlarında, gölgelik yerlerde rastlanır.
Kullanılan kısım
Meyveler (Fructus myrtilli)
Yapraklar (Folia myrtilli)
Kök (Radix myrtilii)
Meyveler olgunlaştıktan sonra toplanır; ince tabaka halinde yayılarak güneş veya fırında kurutulur.
Yaprakları kurutmak için önce yapraklı dallar toplanır, kurutulur, dövülerek yapraklar dallardan
ayrılır.
Anabileşenler
Meyvelerde
Antosiyanosidler (%0.1-0.25; delfinidol, miritillin gibi)
Organik asitler (elma asidi, limon asidi, tartarik asit)
Pektin
Şekerler
Tanen
Vitaminler (A ve C)
Yapraklarda
Organik asitler (%2-5)
Arbutin
Arbutaz
Kuersetin
Hidrokinon
İridoidler
Kateşik tanenler (%5-10)
Antosiyanosidler bitkinin en önemli etkin unsurlarıdır; meyveleri olgunlaştıkça miktarı artar,
yapraklarda durum tersinedir.
Kuru özütü %25 antosiyanosidleri içerecek şekilde hazırlanır.
Etki
Büzüştürücü
Damar koruyucu
Kan şekerini düşürücü
Mideyi koruyucu (antosiyanosidler)
Ödem giderici
Sürgün önleyici
Yangı önleyici
Yükseltgenmeyi önleyici
Kullanılma/Doz
İlerleyici böbrek küçülmesi
Kataraktın önlenmesi
103
Kapillar damar dayanlılığının artırılması
Sürgüne
Şeker hastalığı
Ülser ve yara iyileşmesinin teşvik edilmesi
Yaşlılık gibi
Taze bitki
Büyük hayvanlar: 50-100 g
Küçük hayvanlar: 8-15 g
Küçük hayvanlar
Kuru bitki: 25-300 mg/kg (3’e bölünerek)
Akışkan özüt (%25 etilalkolde 1:1): 0.025-0.1 ml/kg (2-3’e bölünerek)
Kuru özüt: 2-4 mg/kg
Tentür (%20-65 etilalkolde 1:2-1:3): 0.05-0.15 ml/kg (3’e bölünerek)
İstenmeyen etki/Uyarı
İstenmeyen etkileri hakkında çok az şey bilinmektedir.
Bitki özütleri trombositlerin kümeleşmesini engeller.
Etkileşme
Çok yüksek dozlarda pıhtılaşmayı engelleyen veya trombositlerin kümeleşmesini önleyen
maddelerle etkileşme yapabilir.
Yaraotu (Centella asiatica (L.) Urb.)
Diğer isimler: Sutaşı, Gotu kola. Hydrocotyle asiatica L.
Aile: Maydanozgiller (Apiaceae/Umbelliferae).
Dağılım: Dünyada yaygın şekilde (Amerika, Afrika, Avusturalya gibi) rastlanır.
Kullanılan kısım
Hem yaprakları hem de tüm bitki kısımları (meyve, tohum, kök gibi)
Anabileşenler
Yapraklarda
Triterpenoid glikozidler (<%2; asiatikosid, madekassosid)
Hidrolize uğradıklarında, bunlar asiatik asit ve madekassik asit oluşturur.
Veteriner hekimlik için hazırlanan preparatları madekassik asit (1.2 mg/ml) ve asiatikosid (0.5-0.7
mg/ml) içerir; iki maddenin oranı 1.5-2.3/1’dir.
Etki
Antimikrobial (Bacillus leprae, Mycobacterium tuberculosis, Entamoeba histolytica gibi)
Hafif idrar söktürücü
Mide koruyucu (mukozal hücrelerden mukus ve glikoprotein salgısını artırması ile)
Sinir toniği
Yangı önleyici ve yaralarda iyileştirici (triterpenoidler)
Yara iyileştirici etkisine aşağıdaki etkileri aracılık eder.
Fibroblastları etkileyerek
Kollajen sentezini artırarak
Keratinleşmeyi hızlandırarak
Bu etkileri sonucu elastik bağ doku düzelir, fibroz baskılanır, yara iyileşmesi hızlanır.
Yaralı yerdeki iyileşme bölgesinde DNA, protein ve kollajen miktarı artar.
Kullanılma/Doz
Haricen sığır, koyun, keçi, at, domuz, tavşan, kanatlılar gibi hayvanlarda yara iyileştirici etkisi için
kullanılır; deri ve mukoza zarlara yerel olarak 2 ay süreyle uygulanabilir.
Küçük hayvanlar
Kuru bitki: 25-300 mg/kg (3’e bölünerek)
Tentür (%25-40 etilalkolde 1:2-1:3): 0.05-0.15 ml/kg (3’e bölünerek)
İnfüzyon (5-30 g/bardak su): 1/-1/4 bardak/10 kg
104
Beşeri hekimlikte yara sağaltımı, variks, sellülit ve bazı mikobakterial enfeksiyonlarda ağızdan veya
haricen (merhem, krem, jel şeklinde) kullanılır.
Sutaşı özütü insanlarda ağızdan günde 1-3 kez 330-680 mg miktarlarda verilir.
İstenmeyen etki/Uyarı
Son derece güvenli bir maddedir.
Taşıtı sebebiyle deride duyarlılık artışına sebep olabilir.
Yüksükotu (Digitalis purpurea L.)
Diğer isimler: Erguvaniyüksükotu, Mayasılotu.
Aile: Yüksükotugiller (Scrophulariaceae).
Benzer türler: Türkiye’de 8 Yüksükotu bitkisi yetişir; D.lanata Ehrh. (Yünlüyüksükotu), D.orientalis
Lam./D.lamarckki Ivan (Doğuyüksükotu), D.ferruginae L. (Pasrenkliyüksükotu), D.grandiflora Mill.
(Büyükçiçekliyüksükotu), D.cariensis Boiss ex Jaub et Spach (Muğlayüksükotu), D.davisina
Heywood
(Alanyayüksükotu),
D.trojana
Ivan
(Truvayüksükotu),
D.viridiflora
Lindley
(Yeşilçiçeklibüyükyüksükotu).
Tanım: Kırmızı çiçekli, 2 yıllık, otsu bitkidir.
Kullanılan kısım
Yapraklar (Folia digitalis purpureae)
Anabileşenler
Yapraklarda
Kalp glikozidleri (%0.15-0.4; 30'a yakın kalp glikozidi; başlıcalarını digitoksin, gitoksin, gitalin)
Saponin
Tanen
Etki
İdrar artırıcı
Kalp kuvvetlendirici
Kullanılma/Doz
Tentür ve infüzyon (0.2-0.8 g yaprak/150 ml su) şeklinde kullanılır; infüzyonu 4-5’e bölünerek içilir.
Tentür
At ve sığır: 12-24 ml
Koyun ve domuz: 3-10 ml
Uyarı
Hekim tavsiyesi ve kontrolünde kullanılmalıdır.
Zencefil (Zingiber officinale Rosc.)
Diğer isimler: Amomum zingiber.
Aile: Zencefilgiller (Zengiberaceae).
Tanım: Kamış görünümlü, çok yıllık, otsu bir bitkidir.
Dağılım: Hindistan, Çin, Nijerya, Jamaika gibi ülkelerde yetişir. Türkiye’de süs bitkisi olarak
yetiştirilir.
Kullanılan kısım
Toprakaltı kısımlar (Rhizoma zingiberis)
Basitçe toplanıp açık havada kurutulursa gri-zencefil, bıçakla dış tabakası soyulur, suyla yıkanır ve
güneşte kurutulursa beyaz-zencefil elde edilir.
Anabileşenler
Asetik asit
Oleoreçine (%4-7.5)
Nişasta (%50)
Potasyum sülfat
Uçucu yağ (%1-3)
105
Zamk
Uçucu yağda
Monoterpenler (fellandren, kamfen, ökaliptol, sitral, borneol gibi)
Diterpenler (galanolakton gibi)
Seskuiterpenler (β-bisabolen, farnesen, α-kurkumen, zingiberen gibi)
Fenilpropanoidler (gingerol, gingerdion gibi)
Zencefilin kendine has tadı ve kokusu fenolik bileşiklerden (gingereronlar, gingeroller gibi) ileri gelir.
Etki
Afrodizyak
Antelmintik
Antimikrobial
Endişe giderici
Karminatif
Kusma kesici
Spazm çözücü
Terletici
Trombosit etkinliğini önleyici
Tükürük ve mide salgısını artırıcı
Uyarıcı
Yangı önleyici
Antimikrobial (bakteri, mantar, helmint, yumuşakça gibi) etkisi de vardır.
Kalp kurduna (Drofilaria immitis) son derece etkilidir.
Köpeklerde alkolik özütü DA yolla 100 mg/kg dozda mikrofilleri >%95 uzaklaştırır; uygulama 12
kez tekrarlanır.
Olgun parazitlere de bir ölçüde etkilidir.
Galanolakton serotonin antagonisti olarak etkir (kusma kesici etki).
Alkolik ve aseton özütü (ağızdan 25-200 mg/kg) bazı kanser ilaçlarının (sisplatin gibi) yol açtığı
kusmanın önlenmesinde son derece etkilidir.
Kusma kesici etkisi çevreseldir ve zingeronlar ile ilgilidir.
Kadınlarda gebeliğin ilk iki yarımındaki kusmalarda da çok etkilidir.
Zencefildeki bazı uçucu maddeler güçlü yangı ve yükseltgenme önleyici etkilidir; bu etkileri tümöral
gelişmenin yavaşlatılması/önlenmesinde de yardımcı olur.
Zencefildeki özellikle fenilpropanoidler COX ve 5-LOX etkinliğini engellerler.
Bu, yangı önleyici, ağrı kesici etkinin esasını oluşturur.
Androjenik etkilidir. Sulu veya alkolik özütü
Erkek sıçan veya farelerde testislerin ağırlığını
Serumda testosteron seviyesini
Spermatozoa sayısı ve hareketliliğini
Testislerde kolesterol miktarını
Epididimiste α-glikosidaz etkinliğini önemli ölçüde artırır.
Kullanılma/Doz
Bulantı ve kusma önleyici (seyahat hastalığı, ameliyat sonrası veya kanser ilaçlarını takiben)
Kalp kurtlarında yardımcı madde
Kemik-eklem yangısı
Yaşlı hayvanlarda dolaşımın iyileştirilmesi
Kuru zencefil
At: 5-10 g
Sığır: 10-20 g
Koyun: 2-5 g
Köpek: 0.1-0.2 g
106
Taze bitki
Sığır: 30-120 g
Koyun: 4-8 g
Köpek: 0.3-1 g
Domuz: 4-8 g
Eşit miktarda jensiyan tozu ile karıştırılarak hazırlanan toz
At ve sığır: 15-25 g
Zencefil tentürü (%60-90 etilalkolde 1:2-1:3)
At: 15-45 ml
Sığır: 30-60 ml
Koyun: 3-14 ml
Domuz: 2-5 ml
Küçük hayvanlar: 0.9-1.2 ml
Akışkan özüt
At ve sığır: 8-30 g
Koyun ve domuz: 4-8 g
İnsanlarda sabah yorgunluğunda kuru zencefil günde 4 kez 250 mg miktarda kullanılır.
Seyahat hastalığını önlemek için, yola çıkmadan 30 dk önce 500 mg alınır; gerektikçe 1-2 saat
arayla uygulama tekrarlanır.
İstenmeyen etki/Uyarı
Pıhtılaşmayı engelleyici madde kullananlarda veya pıhtılaşma bozukluğu bulunanlarda, safra kesesi
taşı olanlarda ve gebelerde kullanılmamalıdır.
Etkileşme
Kanın pıhtılaşmasını bozan/engelleyen maddelerle tehlikeli etkileşmeler yapabilir.
Zerdeçöp (Curcuma longa L.)
Diğer isimler: Hintsafranı, Kurkuma, Safrankökü, Zerdeçal. C.domestica Valeton.
Aile: Zencefilgiller (Zingiberaceae).
Tanım: Sarı çiçekli, büyük yapraklı, çok yıllık bir bitkidir.
Dağılım: Asya ve Uzak doğu ülkelerinde yetişir.
Kullanılan kısım
Kurutulmuş kökler (Rhizoma curcumae)
Anabileşenler
Koumarinler (di-p-koumaroilmetan gibi)
Sarı boya maddesi kurkuminoidler (%3-5; %50-60’ı kurkumin, monodesmetoksikurkumin)
Uçucu yağ (%3-5; seskuiterpenler, seskuiterpen alkol, monoterpenler, ketonlar)
Uçucu yağın %25 kadarını zingiberen (seskuiterpen) oluşturur; diğerleri şunlardır:
ar-Turmeron
α- ve β-Turmeron
α- ve -Atlanton
Kurlon
Kurkumol
Etki
Kanda kolesterol ve lipid seviyesini düşürür.
Karaciğeri korur.
Mide koruyucu etkilidir.
Safranın şekillenmesini ve salgısını artırır.
Tümör oluşumunu engeller.
Yükseltgenmeyi ve yangıyı önler.
Etkin grupları yakalar.
107
Lipid peroksidasyonu önler.
Yangı önleyici etkilidir; buradaki etkisi
Trombositlerin etkinliğini ve kümelenmesini önlemesi,
Lizozomal zarların dayanıklığını artırması,
Prostanoidlerin şekillenmesini önlemesi sonucudur.
Kurkumin küçük dozlarda LOX ve COX-2’yi baskılar; yüksek dozlarda adrenal bezleri uyarır
(kortizol salıverilmesi).
Midede H2-reseptörlerini yarışmalı şekilde bloke eder; mukus salgısını artırır.
Mide mukozasını çeşitli fiziksel, kimyasal veya ilaçla-yol açılacak hasara karşı korur.
Ülserde sağaltıcı etki oluşturur.
Karsinojenezdeki etkisi CYP450’i önlemesi ve glutasyon-S-transferaz etkinliğini artırmasıyla ilgilidir.
Bitkide bulunan di-p-koumaroilmetan diğer maddelere ters etki oluşturur; onların etkisini zayıflatır
veya önler.
Kullanılma/Doz
Aromatik-uyarıcı
Artrit
Gaz söktürücü
Karaciğer rahatsızlığı
Safra oluşumunu ve salgısını artırıcı
Küçük hayvanlar
Kuru bitki: 50-600 mg/kg (2-3’e bölünerek)
Tentür (%45-60 etilalkolde 1:2-1:3): 0.1-0.3 ml/kg (2-3’e bölünerek)
Dekoksiyon (5-30 g/bardak su): 1/2-1/4 bardak/10 kg
Kurkumin
Köpek: Günde 3 kez 50-250 mg
Kedi: Günde 4 kez 50-100 mg
Dekoksiyon (%2-5) ve toz halde (insanda günde birkaç kez 0.25-0.5 g) verilir.
Bugün daha ziyade gıda boyası ve baharat olarak kullanılmaktadır.
İstenmeyen etki/Uyarı
Sindirim kanalı rahatsızlığı (ülser, asit salgısı artışı gibi),
Safra kanalı daralması veya tıkanması (safra taşı dahil) olanlarda
Gebelerde kullanılmamalıdır.
Beşeri Hekimlikte Kullanılan Tıbbi Bitkiler (A-J Maddeler)
Süresi: 1 Saat
Zamanı: 13. Hafta
Burada incelenecek bitkilerin kullanımı esasta beşeri hekimlikle ilgilidir. Hayvanlarla ilgili doz
bildirimi yoktur; yalnız, dozaj ayarlaması ile, özellikle küçük hayvanlarda olmak üzere, hayvanlarda
da kullanılabilirler.
Anlatılacak Bitkiler
Acemkimyon (Cuminum cyminum L.)
Acıbakla (Lupinus türleri)
Acıkavun (Ecballium elaterium (L.) A.Rich.)
Adamotu (Mandragora officinarum L.)
Avşarotu (Asarum europaenum L.)
Badem (Prunus amygdalus Batsch)
Ballıbaba (Lamium album L.)
Banotu (Hyoscyamus niger L.)
Barutağacı (Rhamnus frangula L.)
Bitotu (Delphinium staphysagria L.)
108
Boyacıkatırtırnağı (Genista tinctoria L.)
Burçak (Lathyrus türleri)
Cehri (Rhamnus petiolaris Boiss.)
Cevizağacı (Juglans regia L.)
Çam yaprağı esansı (Oleum pini, O.templini)
Çörekotu (Nigella sativa L.)
Çuhaçiçeği (Primula officinalis L.)
Dafne (Daphne mezereum L.)
Denizüzümü (Ephedra türleri)
Devetabanı (Tussilago farfara L.)
Dişotu (Ammi visnaga (L.) Lam.)
Dövenotu (Plumbago europaea L.)
Dövülmüşavratotu (Tamus communis L.)
Duvarsarmaşığı (Hedera helix L.)
Ebegümeci (Malva silvestris L.)
Eğirotu (Acorus calamus L.)
Gelincik (Papaver rhoeas L.)
Geven (Astragalus türleri)
Gileburu (Viburnum opulus L.)
Göbektozu (Lycopodium clavatum L.)
Güveyfeneri (Physalis alkekengi L.)
Huşağacı (Betula alba Regel)
İncirağacı (Ficus carica L.)
Acemkimyon (Cuminum cyminum L.)
Diğer isimler: Kemmon.
Aile: Maydanozgiller (Apiaceae/Umbelliferae).
Tanım: Beyaz-pembe çiçekli, yıllık, otsu bitkidir.
Dağılım: Doğu ve Orta Anadolu’da yetiştirilir.
Kullanılan kısım
Meyveler (Fructus cumini)
Yağ (Oleum cumini)
Meyveler olgunlaşmadan önce toplanıp kurutulur; sarı-esmer renkte, iğde şeklinde, 5-6 mm
uzunluğundadır.
Anabileşenler
Meyvelerde tanen, reçine, sabit ve uçucu yağ (%1.5-4) bulunur.
Uçucu yağda %22-28 kumin aldehid, pinenler ve fellandren bulunur.
Etki
İdrar ve gaz söktürücü
Terletici
Uyarıcı
Kullanılma/Doz
İnfüzyon ve dekoksiyon (%2-5) halinde insanlara günde 2-3 bardak içirilir.
Tozu 0.5-1 g miktarda hap şeklinde kullanılır.
Acıbakla (Lupinus türleri)
Diğer isimler: Delicebakla, Gavurbaklası, Kurtbaklası, Termiye, Yahudibaklası.
Aile: Baklagiller (Fabaceae/Leguminosae).
Benzer türler: L.angustifolius L. (Maviçiçekli), L.albus L. subsp. albus/L.termis Forssk.
(Beyazçiçekli), L.hipponicus Boiss., L.luteus L. (Sarıçiçekli), L.micranthus Guss./L.lirsutus L.,
L.varius L.
Dağılım: Ülkemizde yaygın şekilde rastlanır.
Kullanılan kısım
Tohumlar (Semen lupini)
Acı lezzetli, düzgün, 7-15 mm çapında taneciklerdir.
109
Anabileşenler
Sabit yağda
Kuinolizidin alkaloidler (lupanin, lupinin, 13-hidroksilupinin, lupinidin “spartein”, lupinotoksin gibi)
Piperidin alkalodiler (ammodendrin, N-metilammodendrin, N-metilhistrin gibi)
Etki
İdrar söktürücü
Kan temizleyici
Kurt düşürücü
Alkaloidlerden bazıları (lupinidin gibi) gerilime-bağımlı sodyum-kanalları ve ATP-ile yönetilen
potasyum-kanallarını bloke eder.
Lupanin sodyum-kanallarını bloke eder ve hafif yatıştırıcıdır.
13-hidroksilupinin kan şekerini düşürür ve kalpte atım düzensizliklerini önler.
Kullanılma/Doz
Dekoksiyon (%2) şeklinde insanlarda günde 2-3 bardak içilir.
İstenmeyen etki/Uyarı
Alkaloidler çok zehirlidir; doz aşımı hallerinde zehirlenmelere sebep olabilirler.
Ayrıca, teratojenik etkilidirler.
Acıkavun (Ecballium elaterium (L.) A.Rich.)
Diğer isimler: Acıdülek, Acıdüvelek, Eşekhıyarı.
Aile: Kabakgiller (Cucurbitaceae).
Tanım: Sarı çiçekli, tüylü, çok yıllık, otsu, sürünü bir bitkidir.
Dağılım: Ülkemizde çok yaygındır; İstanbul ve tüm Anadolu’da rastlanır.
Kullanılan kısım
Meyveler (Fructus elaterii)
Kökler
Köklerden elde edilen kuru özsu (Succu elaterii) kullanılır.
Meyveler 4-5 sm uzunlukta, oval, üzeri pürtüklü ve yeşil renktedir. Özsu elde etmek için meyveler
olgunlaşmaya başladıkları sırada toplanır, ezilir ve çıkan sıvı toplanır; bir süre bekletilir, dipte tortu
oluşur. Tortu süzülerek sıvıdan ayrılır; kurutma kağıtları arasında hafif sıkılarak suyundan kurtarılır.
Elde edilen madde zamanla esmerleşir ve tadı çok acıdır; bu elaterium diye bilinir.
Anabileşenler
- ve -elaterin bulunur; bunlar taze özsuda bulunmazlar; elaterinit glikozidinin elateraz ile hidrolizi
sonucu oluşurlar.
Kullanılma/Doz
İdrar söktürücü
Sürgüt
Elaterium sürgüt olarak 5-6 mg kullanılır.
Meyvelerin sıkılması ile elde edilen özsu buruna çekilerek halk arasında sinüzitte sık kullanılır.
Köklerden hazırlanan lapa ve merhemi haricen kronik rahatsızlıklar (ekzema gibi) ve tümörlerde
kullanılır.
Kök sıvı özütü (10 g/1 L su 110 dk kaynatılır, sıcak olarak süzülür, sıvı kısım kaynatılarak yarıya
indirilir) sürgüt etki için günde 2-3 bardak içilir.
Uyarı
Son derece etkili bir drogdur; bu sebeple, dikkatli olmalıdır.
Adamotu (Mandragora officinarum L.)
Diğer isimler: Abdüsselamotu, Ademotu, Yerelması.
Aile: Patlıcangiller (Solanaceae).
110
Tanım: Kazık köklü, toprak üstüne yatık rozet şeklinde yapraklı, mavimsi-mor çiçekli, çok yıllık, otsu
bir bitkidir.
Benzer türler: M.autumnalis Bertol.
Dağılım: Antalya, İçel-Silifke ve Yenice ilçelerinde yetişir.
Kullanılan kısım
Kökler (Radix mandragorae)
Dallanma şekli insana benzediği için adamotu ismiyle bilinir.
Anabileşenler
Kök ve meyvelerinde %0.3-0.4 alkaloidler (atropin, hiyosiyamin, skopolamin gibi) bulunur.
Etki
Spazm çözücü
Ağrı kesici
Nefes açıcı
Uyuşturucu
Afrodizyak
Kullanılma/Doz
Yukarıdaki amaçlarla dışarıdan ve içeriden kullanılır.
İnsanlarda hap (200 mg) şekilde günde 2-3 kez, infüzyon (%1) halinde günde 1-2 bardak kullanılır.
Avşarotu (Asarum europaenum L.)
Diğer isimler: Azakeğeri, Azaron, Meyhaneciotu.
Aile: Lohusaotugiller (Aristolochiaceae).
Tanım: Çok yıllık, otsu bir bitkidir.
Dağılım: İzmit-Keltepe dağı, Düzce ormanları, Rize civarında rastlanır.
Kullanılan kısım
Toprakaltı kısımlar (Rhizoma asari)
Otsu kısımlar (Herba asari) kullanılır
Anabileşenler
Rizom
Nişasta
organik asitler (sitrik asit, malik asit ve tuzları)
Uçucu yağ (%1; metilöjenol, terpenler, asaron-asarum kafuru)
Glikozid
Tanen
Etki
Balgam söktürücü
İdrar artırıcı
Kusturucu
Sürgüt
Ateş düşürücü
Adet söktürücü
Kullanılma/Doz
Bitki kısımları idrar söktürücü, ateş düşürücü, adet söktürücü, kusturucu ve sürgüt olarak infüzyon
(%1-2) kullanılır.
Badem (Prunus amygdalus Batsch)
Diğer isimler: Acıbadem. Amygdalus communis L.
Aile: Gülgiller (Rosaceae).
Dağılım: Ülkemizde çok yaygındır.
Kullanılan kısım
Tohum (Semen amygdali amarum)
Sabit yağ (Oleum amygdali): Tohumundan elde edilir
111
Uçucu yağ (Acıbademden elde edilir)
Acıbadem suyu (Aqua amygdalae amarae)
Anabileşenler
Badem tohumları
Sabit yağ (%50 dolayında)
Uçucu yağ (%0.5-0.8)
Albüminli şekerler
Emülsin (enzim)
Amigdalin siyanoglikozidi (%3-4)
Etki
Uçucu yağ iyi bir koku-tat düzeltici ve hafif antiseptik etkilidir.
Kullanılma/Doz
Badem yağı haricen yumuşatıcı (yara ve yanıklar için), öksürükte yatıştırıcı; dahilen sürgüt olarak
kullanılır. Gençler için iyi bir sürgüttür.
Tohumları dahilen yumuşatıcı, öksürük kesici, idrar artırıcı, kan şekerini düşürücü ve kurt düşürücü
etkilidir.
İnsanlarda kurt düşürücü olarak günde 4-6; şeker hastalığında günde 2 kez 3 tohum yenilebilir.
Acıbadem suyu öksürük teskin edici ve koku verici olarak kullanılır.
Ballıbaba (Lamium album L.)
Diğer isimler: Akballıbaba, Beyazballıbaba.
Aile: Ballıbabagiller (Lamiaceae/Labiatae).
Benzer türler: L.galeobdolon L. (Sarıballıbaba), L.maculatum L. (Benekliballıbaba), L.purpureum L.
(Kırmızıballıbaba) gibi.
Tanım: Beyaz çiçekli, çok yıllık, otsu bir bitkidir.
Dağılım: Ülkemizde birçok yerde (Trabzon, Bayburt-Kop dağı, Erzurum, Bingöl gibi) rastlanır.
Kullanılan kısım: Çiçekleri (Flores lamii albi) ve çiçekli dalları (Herba lamii) kullanılır.
Çiçekler açılmaya başladıkları esnada toplanır ve gölgede kurutulur.
Anabileşenler
Çiçekler
İridoidler
Triterpen saponinler
Kaffeik asit türevleri (klorojenik asit, rosmarinik asit gibi)
Uçucu yağ
Tanen
Şekerler
Müsilaj
Etki
Müsilaj ve saponinler balgam söktürücü
Tanenler sürgün önleyici, kuvvetlendirici ve kan kesici
Kullanılma/Doz
Öksürük ve solunum yolları hastalıkları, ağzı ve boğaz iltihabı, deri yangılarında kullanılır.
İnsanlarda bitki günde 2-3 g kullanılır; infüzyon (%2) şeklinde günde 2-3 bardak içilir.
Ayak vb yerlerin banyosu (5 g bitki/1 L sıcak su; deride kompres (50 g bitki/50 ml su; bez/havlu
daldırılır) şeklinde de kullanılır.
Banotu (Hyoscyamus niger L.)
Diğer isimler: Gavurhaşhaşı, Siyahbanotu.
Aile: Patlıcangiller (Solanaceae).
Benzer türler: H.albus L. (Beyazbanotu), H.aureus L. (Altınrenklibanotui Sarıbanotu), H.leptocalyx
Stapf (Mardinbanotu), H.murticus L., (Mısırbanotu), H.pusillus L. (Cücebanotu), H.reticulatus L.
(Morçiçekli banotu).
Tanım: Bir veya iki yıllık otsu bir bitkidir.
Dağılım: Ülkemizde çok yaygındır; bilhassa yıkık-viraneler ve tarla kenarlarında rastlanır.
112
Kullanılan kısım
Yaprak (Folium hyoscyami nigri)
Kök (Radix hyoscyami nigri)
Tohumlar (Semen hyoscyami nigri)
Yapraklar bitki çiçekli iken toplanır ve kurutulur. Tohumlar tamamen olgunlaştıktan sonra alınır;
güneşte veya 40-50°C etüvde kurutulur.
Anabileşenler
Bitkinin tüm kısımları
Alkaloidler (atropin, tropin, atropamin, hiyosiyamin, skopolamin gibi)
Kolin
Uçucu yağ
Tanen
Drogdaki alkaloid oranı %0.045-0.14'dir; l-skopolamin ve l-hiyosiyamin oranı eşittir.
H.murticus'daki alkaloid oranı %0.3-1.4’dür; %90’ını l-hiyosiyamin oluşturur.
Etki
Drog parasempatolitik
Sakinleştirici/yatıştırıcı
Ağrı kesici
Kullanılma/Doz
Haricen ve dahilen yatıştırıcı, ağrı kesici, solunum açıcı olarak infüzyon (%1-2), dekoksiyon (%5),
tentür, özüt şeklinde kullanılır.
Barutağacı (Rhamnus frangula L.)
Diğer isimler: Erkekakdiken, Yabaniakdiken. Frangula alnus L./F.vulgaris Mill.
Aile: Cehrigiller (Rhamnaceae).
Dağılım: İstanbul, Bolu, Zonguldak, Rize ve Ankara civarında rastlanır.
Kullanılan kısım
Gövde ve dal kabuları (Cortex rhamni frangulae)
Genellikle 3 yıllık ağacın kabukları Mayıs-Haziran arasında toplanır; yaşlı dal kabukları fazla tanen
içerdiği için kullanılmaz. Drog genellikle 1 yıl bekletildikten sonra kullanılır; zira, taze halde
kusturucu etkilidir.
Anabileşenler
Antrasen glikozidleri (%2-6; frangulin A-C, glukofrangulin A-B gibi)
Tanen (%10)
Şekerler
Acı maddeler
Etki
Sürgüt
Antraglikozidler sindirim kanalından su ve elektrolitlerin emilmesini azaltırken, bu maddelerin vücut
sıvılarından bağırsak boşluğuna doğru geçişini (etkin taşıma ile) hızlandırırlar. Bağırsak hareketleri
bir yandan içeriğin hacmi ile diğer yandan da doğrudan uyarılarak artar.
Kullanılma/Doz
Toz, dekoksiyon (%10) ve akışkan özüt şeklinde kullanılır.
Tozu günde birkaç kez 0.5-1 g, dekoksiyonu 2-3 bardak miktarda kullanılır.
İstenmeyen etki/Uyarı
Karında sancı ve kusma oluşabilir.
Bağırsak tıkanması, sindirim kanalının akut yangılarında (apendisit dahil), 10 yaşından küçüklerde,
genç ve emzirenlerde kullanılmamalıdır.
Sağaltım süresi 1-2 haftayı aşmamalıdır; uzun süreyle kullanılması, özellikle potasyum olmak
üzere, sıvı-elektrolit denge bozukluğuna yol açar.
113
Bitotu (Delphinium staphysagria L.)
Diğer isimler: Hezaren, Kokarot, Mezvek.
Aile: Düğünçiçeğigiller (Ranunculaceae).
Benzer türler: Ülkemizde D.ajacis L./Consolida orientalis (Gay) Schröd (Bahçehezarenı),
D.anthoroideum Boiss., D.axilliflorum Boiss, D.cinereum Boiss, D.dasystachyon Boiss.,
D.halteratum S.S., D.hybridium Willd. ve diğer pek çok tür (çoğu zehirli 20 dolayında) daha vardır.
Tanım: Bir-iki yıllık, otsu bir bitkidir.
Dağılım: Truva, Efes, Mersin-Kanlıdivane civarında denize yakın yerlerde yetişir.
Kullanılan kısım
Tohumlar (Semen staphysagriae)
Tohumları tamamen olgunlaştıktan sonra toplanır ve güneşte kurutulur.
Anabileşenler
Tohumlar
Uçucu yağ
Alkaloidler (%1; delfinin, delfisin, delfinoidin, delfonin, stafisagrin, stafisin gibi)
Etki
Yatıştırıcı
Kusturucu
Sürgüt
Böcek öldürücü
Kullanılma/Doz
Haricen romatizma ve siyatik ağrılarında yatıştırıcı, baş ve vücut bitlerine karşı infüzyon (%1-3),
merhem (%5), dekoksiyon ve maserasyon şeklinde kullanılır.
Uyarı
Tohumları çok zehirlidir; insanlarda 4-5 g; bu sebeple, dahilen hiç kullanılmaz.
Burçak (Lathyrus türleri)
Diğer isimler: Mürdümük, Tavşanbezelyesi.
Aile: Baklagiller (Fabaceae/Leguminosae).
Tanım: Çok sayıda burçak türü (>50) vardır; genellikle çiçek renklerine (sarı, kırmızı-erguvanipembe gibi) göre tanımlanırlar; çiçekleri sarı olanların başlıcaları: L.annuus L., L.aphaca L., L.ocrus
(L.) DC.; kırmızı, erguvani veya pembe olanların başlıcaları: L.cicera L., L.clymenum L., L.odoratus
L., L.sativus L., L.tuberosus L., L.niger (L.) Bernh.
Dağılım: Yukarıdaki türlere ülkemizde çok yaygın şekilde rastlanır.
Kullanılan kısım
Tohumlar (Semen latyri)
Anabileşenler
Tohumlar
Yağ (%2)
Tanen (%30)
Şeker (%3)
Çok zehirli nitril bileşikler (aminonitril, aminopropiyonitril gibi)
Amino asitler (l-diaminobutirik asit, l-α--diaminobutirik asit gibi)
Etki
İdrar söktürücü
İdrar yolları antiseptiği
Kuvvetlendirici
Cinsel gücü artırıcı
Yatıştırıcı etkileri
Kullanıma/Doz
114
Bitki genellikle hayvan yemi olarak kullanılır. Bazılarının (L.tuberosus, L.niger gibi) yumruları halk
arasında idrar söktürücü ve sürgüt olarak kullanılır.
İstenmeyen etki/Uyarı
Çok zehirlidir. Sinirsel (kas güçsüzlüğü, felç gibi) ve kemiklerde bozukluklarla seyreden zehirlenme
belirtileri görülür.
Cehri (Rhamnus petiolaris Boiss.)
Diğer isimler: Alacehri, Boyacıdikeni.
Aile: Cehrigiller (Rhamnaceae).
Dağılım: Orta Anadolu illerinde (Ankara, Kayseri, Maraş gibi) yaygın şekilde bulunur.
Tanım: Dikenli bir ağaçtır. Dışsatımı da yapılmaktadır.
Kullanılan kısım: Kurutulmuş meyveleri (Fructus rhamni petiolari) kullanılır.
Dışı esmer-yeşil, içi parlak-sarı renkte, kokusuz, tatsız tanelerdir.
Anabileşenler
Sabit yağ (%4),
Antrasen türevleri (%0.08-0.15)
Flavonlar (ksantoramnin)
Etki
Sürgüt
Cevizağacı (Juglans regia L.)
Diğer isimler: Kralcevizi, Orientcevizi.
Aile: Cevizgiller (Juglandaceae).
Benzer türler: J.nigra L. (Karaceviz), Pterocarya fraxinifolia (Lam.) Spach (Kanatlıceviz,
Yalancıceviz, Yalankoz).
Dağılım: Ülkemizde yaygın şekilde her yerde bulunur.
Kullanılan kısım
Yapraklar (Folia juglandis)
Taze cevizin yeşil kabukları (Perikarpium juglandis nucum; Ceviz kapçığı)
Ceviz yağı (Oleum juglandis regiae nucum)
Ceviz yaprakları Haziran-Temmuz arasında toplanır; havadar ve serin yerde kurutulur.
Anabileşenler
Ceviz kabukları
Tannik asit, gallik asit
Uçucu yağ
Acı boya maddesi (juglon)
Alkaloid (juglandin)
Malik asit, sitrik asit
Bazı reçineli maddeler
Yaprak
Tanen (3-4),
uçucu yağ
Boya maddesi (juglon), alkaloid (juglandin)
Ceviz meyvesi
Yağ (%70)
Etki
İştah açıcı
Büzüştürücü
Sürgün önleyici
Kan şekerini düşürücü
Kan temizleyici
Genel kuvvetlendirici
115
Kalp kurtları, şeritler ve yüzeyel mantarlara da etkir.
Kullanılma/Doz
Yukarıdaki amaçlarla kullanılır.
Ceviz ağacı yaprağı (kuru) haricen dekoksiyen (%5-6) şeklinde karasinek ve atsineklerine karşı
losyon şeklinde kullanılır.
Kabuk veya yaprakla hazırlanan %2.5 infüzyonu süt salgısını kesmek için verilir.
Bitkinin yaprakları ve taze kabuğu ezilip sepetlere konularak, halk arasında balık öldürücü olarak
kullanılır.
Ceviz yağı safra salgısını artırıcı ve sürgüt etkilidir; bu amaçlarla kullanılabilir.
Çam yaprağı esansı (Oleum pini, O.templini)
Aile: Çamgiller (Pinaceae).
Kullanılan kısım
Çeşitli çam türlerinin yapraklı dal uçlarının su buharı ile damıtılmasıyla elde edilir.
Bu çam türlerinin başlıcaları şunlardır: Pinus brutia Ten. (Kızılçam), P.mugo Turra/P.pumilo
Haenke, P.silvestris L (Sarıçam).
Anabileşenler
P.brutia’nın yaş yapraklı dal uçlarında %0.6, kurutulmuş yapraklı dal uçlarında %4 uçucu yağ
vardır.
Güzel kokulu, keskin lezzetli, renksiz, akıcı bir sıvıdır.
Yapısında pinenler, kadinen, silvestren, terpinol, bonilasetat gibi maddeler bulunur.
Kullanılma/Doz
Haricen merhem şeklinde ayrılarda (romatizmal ağrılar gibi)
Dahilen akciğer hastalıklarında balgam söktürücü, yatıştırıcı ve antiseptik
İnsanlarda ağızdan günde 1-3 damla miktarda bir kesme şekerine damlatılarak verilir.
Çörekotu (Nigella sativa L.)
Diğer isimler: Adiçörekotu, Çörek, Siyahkimyon, Türkçörekotu.
Aile: Düğünçiçeğigiller (Ranunculaceae).
Benzer türler: Şamçörekotu (N.damascena L.), Kırçörekotu (N.arvensis L., Yabaniçörekotu),
A.aristata S.S., N.elata Boiss., N.nigellastrum (L.) Will, N.orientalis L., N.segetalis Boiss. gibi türler
de yetişir.
Tanım: Yıllık, otsu bir bitkidir.
Dağılım: Ülkemizde yaygın şekilde (İstanbul, Amasya, Trakya gibi) bulunur.
Kullanılan kısım
Tohumlar (Semen nigellae sativae)
Sabit yağ (Oleum nigellae sativae)
Tohumlar tamamen olgunlaştıktan sonra toplanan ve güneşte kurutulur
Anabileşenler
Tohumlar
Uçucu yağ
Sabit yağ (%30-45)
Tanen
Şekerler
Sapoglikozid (melantin)
Alkaloidler (nigellin, konnigellin)
Etki
Uyarıcı
Karminatif
İdrar söktürücü
Ağrı kesici
116
Periton-içi yolla uçucu yağı 100-400 µg/kg miktarlarda güçlü ağrı kesici ve yangı önleyici etki
oluşturur; etki naloksonla engellenmez.
Kullanılma/Doz
Karminatif
Uyarıcı
İdrar söktürücü
Çörekotu yağı kepek ve saç dökülmesine karşı başa sürülerek kullanılır.
Tohumlar ekmek ve çörekler üzerine konularak baharat olarak da kullanılır.
Çuhaçiçeği (Primula officinalis L.)
Diğer isimler: Ayıkulağı, Suçiçeği, Tutyaçiçeği. Primula veris L.
Aile: Çuhaçiçeğigiller (Primulaceae).
Benzer türler: P.auricula L., P.elatior L., P.vulgaris Huds.
Tanım: Çok yıllık, altın sarısı renkte çiçekli, otsu bitkidir.
Dağılım: Kocaeli ve Doğu Anadolu (Ağrı, Erzurum, Kars gibi) dağlarında rastlanır.
Kullanılan kısım
Rizom (Rhizoma primulae)
Kökler (Radix primulae)
Çiçekler (Flores primulae)
Rizomlar kökleriyle birlikte ilkbahar veya sonbaharda topraktan çıkarılır, temizlenir ve güneşte
kurutulur.
Anabileşenler
Kökler
Uçucu yağ
Triterpen saponinler (%5-10; primulin-siklamin)
Fenol glikozidler (%0.2-2; primeverin, primulaverin gibi)
Primeveraz
Çiçekler
Triterpen saponinler (%2’ye kadar)
Flavonoidler (%3)
Fenol glikozidler
Etki
Yumuşatıcı
Balgam söktürücü
Hafif idrar söktürücü
Müsekkin
Köklerinin etkisi daha güçlüdür.
Solunum yolları ile ilgili etkisi büyük ölçüde saponinler ve flavonoidlerle ilgilidir.
Kullanılma/Doz
Solunum yolları hastalıklarında balgam söktürücü-yumuşatıcı ve migrende dekoksiyon (%2-3)
şeklinde kullanılır.
İnsanlarda sabah ve akşam yatmadan önce 2-3 bardak içilir.
İnsanlarda çiçekleri 2-3 g, kökü 1 g miktarda kullanılır.
Dafne (Daphne mezereum L.)
Diğer isimler: Mezerion, Mezeriyon, Yabanitaflan.
Aile: Defnegiller (Lauraceae/Thymelaeaceae).
Benzer türler: Türkiye’de 7 dafne türü yetişir; başlıcaları şunlardır: Develikotu (D.oleoides Sch.),
Kurtbağı (D.pontica L.).
Tanım: Çalı görünüşlü, çok yıllık bitkidir.
Dağılım: Kuzeydoğu Anadolu dağlarında (Artvin, Rize, Trabzon gibi) yetişir.
117
Kullanılan kısım
Gövde kabuğu (Cortex mezerei)
Bunlar ilkbaharda çıkarılır ve kurutulur.
Anabileşenler
Kabuklar
İrkiltici bir reçine (mezerein)
Koumarin
Sarı renkte boya maddeleri
Mum
Glikozid (dafnin)
Glikozid hidrolizle şeker ve dafetole ayrılır; bu ise dihidroksikoumerol yapısındadır.
Etki
Sürgüt
İdrar artırıcı
Terletici
Kullanıma/Doz
Halk arasında bazen sürgüt ve çocuk düşürücü olarak kullanılır.
Dekoksiyonu (%1) şeker veya balla tatlandırıldıktan sonra insanlarda 1-2 bardak içilir.
Uyarı
Reçine çok irkiltici ve zehirlidir.
.
Denizüzümü (Ephedra türleri)
Diğer isimler: Alyanak, Bitkisel ektazi.
Aile: Denizüzümügiller (Ephedraceae).
Tanım: Çalı görünümlü, çok yıllık bitkilerdir. Ephedra camyplopoda C.A.Meyer (Sarkıkdenizüzümü),
E.major Host/E.nebrodensis Tineo (Alyanak, Dağburuğu, Dikdenizüzümü), E.nebrodensis (Mormon
çayı), E.distachya L., E.sinensin Staph., E.sinica gibi bitkilere verilen isimdir.
Dağılım: İlk ikisi ülkemizde yaygın şekilde (Antalya, Balıkesir, Bilecik, Bursa, Çanakkale, İstanbul,
Kayseri, Konya, Manisa, Mersin gibi) bulunur.
Kullanılan kısım
Dallar (Herbae ephedrae)
Bunlar eklemli ve uzunlamasına çizgilidir.
Anabileşenler
Dallar
Kateşik tanenler (%10),
Efedrin (%0.5-2); bunun %30-90'ını l-efedrin oluşturur.
Bitkide norefedrin, psödoefedrin (efedrinin steroizomeri), norpsödoefedrin (katin), metilefedrin,
fenilpropanolamin gibi benzer maddeler de bulunur.
Etki
Efedrin ve diğer alkaloidler SSS ve MSS’ni uyarır
Damarlarda daralma
Kalp-damar sistemi uyarısı
Kan basıncında yükselme
Solunum yollarında genişleme
Etkisine α- ve β-adrenerjik reseptörleri uyarması aracılık eder.
Kullanılma/Doz
Terletici
Ateş düşürücü
Romatizma ağrılarını dindirici
Astım nöbetlerini engelleyici
Efedra alkaloidleri insanlarda günde en çok 120 mg miktarda kullanılır; dozu 4’e bölünerek verilir.
118
Bitki çayı (2 g bitki/240 ml kaynar suda 10 dk tutularak hazırlanır; 15-30 mg efedrin içerir) şeklinde
de kullanılır. Meyveleri astımda kullanılır.
Drog, dekoksiyon şeklinde günde 1-6 g; sıvı özüt (%45 etilalkolde 1:1) günde 1-3 ml; tentür (%45
etilalkolde 1:4) 6-8 ml miktarda kullanılır.
İstenmeyen etki/Uyarı
Özellikle doz aşımı hallerinde olmak üzere, uyarı hali, uykusuzluk, endişe, baş dönmesi, kalpte
çarpıntı, enfarktüs gibi belirtiler ve etkiler dikkat çeker. Küçük miktarlarda bile (12-36 mg gibi) yan
etkilere yol açabilir.
Amerika’da Gıda ve İlaç Dairesi tarafından Hazirran1997-Mart1999 tarihleri arasını kapsayan bir
incelemede, bitki destek ürünlerini kapsayan maddelerin kullanılması ile 140 zehirlenme olayı ile
karşılaşıldığı; bunların önemli bir kısmının (87 olay) efedra içeren bitki destek ürünlerinden ileri
geldiği; bunların da 10’unda ölüm,13’ünde kalıcı bozukluklar oluştuğu ifade edilmiştir.
Etkileşme
Efedrin içeren bitkisel maddeler diğer uyarıcılar ve kalp-damar ilaçları; barbitüratlar (fenobarbital,
pentobarbital gibi), opioidler, benzodiazepinler (diazepam gibi) gibi MSS’ni baskı altına alan
maddelerle birlikte kullanılmamalıdır.
Devetabanı (Tussilago farfara L.)
Diğer isimler: Farfaraotu, Öksürükotu.
Aile: Bileşikgiller (Asteraceae/Compositae).
Tanım: Sarı çiçekli, çok yıllık, otsu bir bitkidir.
Dağılım: Ülkemizde yaygın şekilde (İstanbul, İzmit, Uludağ, Bolu-Abant, Ankara, sinop, Trabzon,
Rize, Erzurum, Maraş) rastlanır.
Kullanılan kısım
Çiçekler (Flores farfarae)
Yapraklar (Folia farfarae)
Çiçekler ilkbaharda tamamen açılmadan toplanır, fırında veya gölgede olabildiğince hızlı bir şekilde
kurutulur. Yapraklar Haziran-Temmuz arasında toplanır; ince tabakalar halinde bir yere serilerek
kurutulur; kurutma çok dikkatle yapılmalıdır; aksi halde hızla esmerleşir.
Anabileşenler
Yapraklar
Müsilaj (%5-10)
Acı glikozid
Tanen
Organik asitler
İnülin
Şeker
Seskuiterpen (tussilagon gibi)
Fitosterol
Çiçekler
Glikozid
Uçucu yağ
Yukarıda sayılan maddeler
Etki
Balgam söktürücü
Yumuşatıcı
Öksürük kesici
Solunumu uyarıcı
Kullanılma/Doz
Yumuşatıcı
Balgam söktürücü
Öksürük kesici
İnfüzyon (%5) ve tentür (etilalkolde 1:5) şeklinde verilir.
119
Tentürü insanlarda 2-4 ml miktarda kullanılır.
Dişbudak (Fraxinus excelsior L.)
Aile: Zeytingiller (Oleaceae).
Tanım: Çiçeksiz bir ağaçtır.
Kullanılan kısım: Yaprakları (Folia fraxini), bazen de kabuk ve tohumları kullanılır.
Anabileşenler: Yapraklarda reçineli maddeler, tanen ve uçucu yağ; kabuklarında tanen ve
glikozidler (fraksin gibi) vardır.
Kullanılma/Doz: Yaprakları infüzyon (%5-6’lık) ve dekoksiyon (%2-3’lük) idrar söktürücü, sürgüt ve
süt verimi artırıcı; kabukları ateş düşürücü ve sürgüt olarak kullanılır.
Dişotu (Ammi visnaga (L.) Lam.)
Diğer isimler: Dişhilali, Hıltan, Kılır, Kürdanotu.
Aile: Maydanozgiller (Apiaceae/Umbelliferae).
Benzer türler: A.majus L. (Yalancıdişotu).
Tanım: Beyaz çiçekli, yıllık, otsu bir bitkidir.
Dağılım: Ülkemizde çok yaygındır; başlıca Trakya, İstanbul, Gelibolu, Akhisar, Antalya, Mersin,
Adana, Urfa, Siverek, Gaziantep yörelerinde rastlanır.
Kullanılan kısım
Kurutulmuş olgun meyveler (Fructus ammi visnagae)
Meyveler 2 mm uzunluğunda, sivri-oval şekilde, esmer renkte, özel ve kuvvetli kokulu, genellikle iki
parçalı tanelerdir.
Anabileşenler
Meyveler
Sabit yağ (%15-20)
Uçucu yağ
Furanokromon (khellin “%1-2”, khellolglikozid, khellol, ammiol, visnagin, visamminol gibi)
Pironokoumarin bileşikler (samidin, visnadin gibi)
Yalancıdişotu sabit yağ, acı maddeler, reçine ve %1 furanokoumarin türevleri içerir.
Etki
Khellin kalp damarlarını genişletici
visnadin düz kaslar üzerinde papaverine benzer şekilde spazm çözücü, mide ülserinde koruyucu
Koumarinler sedef hastalığında etkili
Kullanılma/Doz
Karminatif
İdrar söktürücü
Öksürük kesici
İdrar taşı düşürücü
Kurt düşürücü
İnfüzyon veya dekoksiyon (%5-10) şeklinde kullanılır.
İnsanlarda ağızdan günde 2-3 bardak içilir.
Yalancıdişotu sedef hastalığında faydalıdır.
Dövenotu (Plumbago europaea L.)
Diğer isimler: Dişotu, Kuduzotu, Kurşunotu, Sıtmaotu.
Aile: Dişotugiller (Plumbaginaceae).
Tanım: Çok yıllık, otsu bir bitkidir.
Dağılım: Ülkemizde yaygın şekilde (Edirne, İstanbul, Bilecik, Gümüşhane, Elazığ, Manisa, Antalya
gibi) bulunur.
Kullanılan kısım
Kurutulmuş kökler (Radix plumbaginae)
120
Anabileşenler
Kökler
Tanen
Acı ve kusturucu lezzetli plumbagin (naftakuinon türevi)
Sabit yağ (mavi-gri renkte)
Etki
Kusturucu,
Deri ve mukozalar için son derece irkiltici/tahriş edici/kızartıcı etkili
Bakterilerin üremesini engelleyici
Spazm çözücü
Kullanılma/Doz
Yukarıdaki etkileri için infüzyon ve dekoksiyon şeklinde kullanılır.
Zeytin yağı ile kaynatılarak hazırlanan lapası uyuzda faydalıdır.
Dövülmüşavratotu (Tamus communis L.)
Diğer isimler: Acıot, Karaasma.
Aile: Karaasmagiller (Dioscoreaceae).
Tanım: Çok yıllık, tırmanıcı, toprak altında bilek kalınlığında silindir şeklinde köklü, otsu bir bitkidir.
Dağılım: Kuzey Anadolu dağlarında yaygın şekilde bulunur.
Kullanılan kısım
Kök (Radix tami)
Rizom (Rhizoma tami).
Anabileşenler
Nişasta
Müsilaj
Saponin
Kalsiyum okzalat
Etki
Deri için şiddetli irkiltici
Taze halde deriye sürüldüğünde, taşıdığı kalsiyum okzalat kristallerinden dolayı, kızarma, ödem ve
şişme ile beliren şiddetli irkiltiye yol açar.
Kullanılma/Doz
Dahilen kusturucu, sürgüt ve idrar artırıcı
Haricen romatizma ağrılar
Romatizmda, taze kökünden kesilen bir dilim ağrılı yere kuvvetlice sürülür.
Duvarsarmaşığı (Hedera helix L.)
Diğer isimler: Ormansarmaşığı.
Aile: Duvarsarmaşığıgiller (Araliaceae).
Tanım: Tırmanıcı-sarıcı bir bitkidir.
Dağılım: Çok yaygındır; başlıca Trakya, İstanbul, Yalova, Uludağ, İzmit, Karadeniz bölgesinde
rastlanır.
Kullanılan kısım
Yapraklar (Folia hederae helicis)
Çiçekli-yapraklı dallar (Herbae hederae helicis)
Meyveler (Baccae hederae helicis)
Meyveleri bezelye tanesi büyüklüğünde, etli, sarı veya morumsu-siyah renktedir.
Anabileşenler
Yaprak ve meyveler
Triterpenik sapoglikozid (%5, başlıca hederakosid C) vardır; hidrolizle hederin, arabinoz ve ramnoz
oluşturur.
121
Etki
Saponinler yangı önleyici ve antimikrobial (bakteri, helmint, mantar, virüs) etkili
Solunum yolları salgılarını artırıcı, öksürük kesici ve spazm çözücü
Kullanılma/Doz
Yaprakları haricen yara tedavisinde ve romatizmada kullanılır.
Taze yaprağı çıban olgunlaştırmak için çıban üzerine konularak uygulanır.
Nasır sökücü olarak da kullanılır; 3 gün süreyle sirke içinde tutulan taze yapraklar nasır üzerine
konulur ve sıkıca sarılır; pansuman 3 gün sonra açılır. Nasır kolay ayrılmaz ise uygulama taze
yaprakla tekrarlanır.
Dahilen kusturucu, sürgüt, adet oluşturucu, terletici, kurt düşürücü, balgam söktürücü olarak
kullanılır.
Ebegümeci (Malva silvestris L.)
Diğer isimler: Büyükebegümeci, Ebemgümeci, Gömeçotu, Yabaniebegümeci.
Aile: Ebegümecigiller (Malvaceae).
Benzer türler: Malva montana Forsk., M.neglecta Wallr., M.parviflora L., M.pusilla With., Abutilon
avicennae Gaertn/A.theophrastti Medik (Sarıhatmi).
Tanım: Çok yıllık, mor çiçekli, otsu bir bitkidir.
Dağılım: Anadolu’da çok yaygındır; 8 ebegümeci türü yetişir.
Kullanılan kısım
Yaprak (Folium malvae)
Çiçekler (Flores malvae)
Çiçekler tamamen açılmadan, sabahleyin veya akşam üzeri toplanır ve gölgede kurutulur; veya
önce güneşte bırakılır; sonra sıcak ve cereyanlı havada kurutulur. Çiçekler kuruyunca mavimsi renk
alırlar; bu rengi bozmamak için drog ışık ve nemden korunarak saklanır. Yapraklar saplarla birlikte
Haziran-Temmuz arasında toplanır ve güneşte kurutulur.
Anabileşenler
Fazla miktarda müsilaj (%6-20; arabinogalaktanlar, ramnogalakturonlar) ihtiva eder; musilajlı
madde hidrolizle D-galakturonik asit, galaktoz, arabinoz ve ramnoz oluşturur.
Antosiyanlar (malvin gibi), polisakkaridler (pektin gibi), flavonoidler (gossipetin, hipolaetin gibi) ve
tanen de vardır.
Etki
Müsilaj içeriği sebebiyle, drog yumuşatıcı ve koruyucu etkilidir.
Kullanılma/Doz
Öksürükte yatıştırıcı ve yumuşatıcı, ağız, boğaz iltihapları ile sindirim kanalında yatıştırıcı ve
koruyucu olarak kullanılır.
İnsanlarda günde 5 g miktarda dekoksiyon (%1.5-3) ve infüzyon (%2) şeklinde kullanılır.
Taze yaprakları lapa halinde derideki çıban ve yaralarda ağrı dindirici olarak kullanılır.
Eğirotu (Acorus calamus L.)
Diğer isimler: Azakeğeri, Hazanbel, Kurtluca.
Aile: Yılanyastığıgiller (Araceae).
Benzer türler: Iris pseudoacorus L.
Dağılım: Beyşehir, Sapanca, Yeniçağa göllerinin kenarlarında yetişir.
Tanım: Çok yıllık, otsu bir bitkidir.
Kullanılan kısım
Yumrular (Rhizoma calami aromatici)
Yumrular sonbaharda toplanır; kabuğu soyularak veya soyulmadan güneşte kurutulur.
Anabileşenler
Yumrular %1.5-3.5 uçucu yağ içerir.
Yağda - ve -asaron, -gurjunen, -kalakoren, öjenol, asamilalkol bulunur.
122
Etki
Ağrı kesici, spazm çözücü, gaz söktürücü, stomahik, terletici, antelmintik ve insektisidal etkilidir.
Trombositlerin kümeleşmesini önler, yatıştırıcı, midede asit salgısını azaltıcı (ülsere karşı
koruyucu), gebelik önleyici etkileri de vardır.
Dışarıdan deride irkiltici/kanlanma yapıcı etkisi vardır.
Kullanılma/Doz
Haricen romatizma ve deri hastalıklarında; dahilen prostatta kullanılır.
Prostatta genellikle kereviz kökü veya kereviz tohumu ile birlikte kullanılır; bunun için ayrı ayrı
hazırlanan eğir kökü tozu ve kereviz kökü dekoksiyonu (ikisi de 50 g/500 ml su; 5 dk kaynatılır,
soğuduktan sonra süzülür) karıştırılır ve bal veya şekerle tatlandırıldıktan sonra günde 2-3 bardak
içilir. Karışım buz dolabında saklanır.
Ayak ve bacaklarda dolaşımı hızlandırmak için banyo şeklinde uygulanır; 250-500 g bitki ile
infüzyon hazırlanır ve banyo suyuna katılır.
İstenmeyen etki/Uyarı
Fenilpropanoid türevi -asaron ön-karsinojen olarak etkir.
Gebelerde, sağılanlarda ve gençlerde kullanılmamalıdır.
Gelincik (Papaver rhoeas L.)
Diğer isimler: Gelingülü, Yabanihaşhaş.
Aile: Haşhaşgiller (Papaveraceae).
Tanım: Yıllık, otsu bir bitkidir.
Dağılım: Ülkemizde her yerde bulunur; 16 gelincik türü tanımlanmıştır.
Kullanılan kısım
Petalleri-çiçekleri (Flores rhoeados)
Şurup (Sirupus rhoeados)
Petaller-çiçekler yaz boyunca toplanır, kararmasını engellemek için havadar bir yerde, güneş veya
etüvde, olabildiğince hızlı şekilde kurutulur.
Anabileşenler
Az miktarda alkaloid (rhoeadin), şeker, zamk, müsilaj, renk maddeleri (antosiyanin gibi) bulunur.
Çiçeklerin kırmızı rengi antosiyaninden ileri gelir.
Etki
Hafif yatıştırıcı, uyuşturucu, öksürük kesici, göğüs yumuşatıcı etkilidir.
Kullanılma/Doz
Öksürük, soğuk algınlığı, nezle gibi hastalıklarda infüzyon (%1-2) veya şurup (50 g kuru gelincik
çiçeği + 250 ml kaynar su + 1000 g şeker; gelincik çiçeğine kaynar su konulur, kapalı kapta 6 saat
tutulur; şeker katılır, kaynayana kadar ısıtılır, bezden süzülür) halinde yumuşatıcı, yatıştırıcı,
öksürük kesici, solunum açıcı olarak kullanılır.
Geven (Astragalus türleri)
Diğer isimler: Kitre.
Aile: Baklagiller (Fabaceae/Leguminosae).
Dağılım: Ülkemizde çok sayıda (350’den fazla) geven türü vardır; dünyada da çok rastlanır; bazı
türler şunlardır: Astragalus aureus (Türkkitresi, Kitre), A.aureus Willd., A.arabicus (Arapkitresi),
A.brachycentras (İrankitresi), A.brachycalyx Fischer, A.elymaiticus Boiss. et Hauss. (Azerikitresi),
A.gummifer Lab. (Zamkgeveni), A.kurdicus Boiss. (Kürtgeveni), A.microcephalus Willd. (Bozgeven,
Anadolukitresi), A.membranaceus (Fisch. ex Link) Bunge. (Türkistankitresi), A.mongolycus Bunge.
(Mongolkitresi), A.sinensis L., A.verus Olivier.
Kullanılan kısım
Kitre zamkı (Gummi tragacanthae, Tragacantha, Gevenbalı)
Kitre zamkı bilhassa A.aureus, A.brachycalyx, A.gummifer, A.kurdicus ve A.microcephalus
türlerinden elde edildir.
123
Anabileşenler
Zamkta müsilaj, nişasta (%3), tragakantin (suda eriyen bu kısmın hidrolizi ile arabinoz ve uronik asit
oluşur) ve bassorin (suda erimeyen kısım olup zamkın %60-70’ini oluşturur) bulunur. Asit hidrolizle
monosakkaridler ve uron asitlere ayrışır.
Etkisi
Mukozalar üzerinde koruyucu etkilidir. Suyla temasa geldiğinde oluşan müsilajlı kitle irkiltili/hasarlı
mukozal yüzeyler için koruyucu etki oluşturur.
Kullanılma/Doz
Mukozalar için koruyucu etkilidir; ağız-boğaz hastalıklarında bir parça zamk ağızda emilerek
kullanılabilir. Eczacılıkta pastel, tablet, sübye, süspansiyon hazılanmasında; kağıt, kumaş, boya
sanayiinde de kullanılır.
Gileburu (Viburnum opulus L.)
Diğer isimler: Dağdığan, Geleboru, Gilaboru, Giraboğlu)
Aile: Hanımeligiller (Caprifoliaciase).
Tanım: Beyaz çiçekli bir ağaçtır.
Dağılım: Orta ve Kuzey Anadolu ormanlarında bulunur; süs bitkisi olarak da yetiştirilir.
Kullanılan kısım
Meyveler (Fructus viburni opuli)
Meyveler 8 mm kadar boyda, toparlak, kırmızı renkte, tek tohumlu, tatsız ve kokusuzdur.
Anabileşenler
Tanen, renkli maddeler, acı glikozid (viburnin), koumarinler, arbutin ve organik asitler (izovaleryanik
asit) içerir.
Etki
Yatıştırıcı, sürgüt, safra ve idrar artırıcı, taş düşürücü, bağışıklığı uyarıcı, digitale-benzer şekilde
kalp kasını kuvvetlendirici etkileri vardır.
Kullanılma/Doz
İdrar artırıcı ve taş düşürücü olarak infüzyonu (%2-3), meyvelerin sıkılması ile hazırlanan özsüyü
veya turşusu (meyvelerin bir ay süreyle suda tutulması ile hazırlanır) kullanılır.
Göbektozu (Lycopodium clavatum L.)
Diğer isimler: Kibritotu, Kurtayağı, Kurtpençesi, Likopod.
Aile: Kurtpençesigiller (Lycopodiaceae).
Tanım: Çiçeksiz, çok yıllık, otsu, sürünücü bir bitkidir.
Dağılım: Doğu Karadeniz bölgesi ormanları, Sinop-Çangal ormanları, Trabzon-Of-Hayrat tarafında
yetişir.
Kullanılan kısım
Sporlar (Lycopodium, Sporae lycopodii)
Topraküstü kısımlar (Herbae lycopodii)
Likopod elde etmek için Temmuz-Ağustos aylarında başaklar kesilerek alınır; bezler üzerinde
dövülerek sporlar açığa çıkarılır ve ipek elekten geçirilerek temizlenir. Çok ince, soluk-sarı renkte,
çok hareketli-oynak tozdur. Toprak üstü kısımları alkaloidler taşır.
Anabileşenler
Sporlarda mum, %40-50 sabit yağ (stearik asit, palmitik asit, miristik asit), müsilaj, şekerler,
albüminli maddeler; bitkide alkaloidler (klavatin, klavatoksin, likodin, likopodin, nikotin gibi) bulunur.
Etki
Likopod tozu halde yatıştırıcı/koruyucu; toprak üstü kısımları idrar artırıcı, ağrı kesici, yatıştırıcı
etkilidir.
Kullanılma/Doz
124
Tozu hapların birbirine yapışmasının engellenmesi için kaplanması, kurutucu/yatıştırıcı olarak pişik
tozu ve yaralarda; toprak üstü kısımları idrar söktürücü, spazm çözücü ve romatizmada kullanılır.
Toprak üstü kısmı infüzyon halinde idrar artırırcı, yatıştırıcı ve ağrı kesici olarak kullanılır.
Güveyfeneri (Physalis alkekengi L.)
Diğer isimler: Fenerçiçeği, Gelinfeneri, Kandilotu.
Aile: Patlıcangiller (Solanaceae).
Tanım: Beyaz çiçekli, çok yıllık, otsu bir bitkidir.
Dağılım: Ülkemizde yaygın şekilde (İstanbul, Bursa, Uludağ, Zonguldak, Kuzey Anadolu, Rize
sahilleri, Toros dağları, Gülek boğazı) bulunur; özellikle dere kenarları ve orman altlarında rastlanır.
Kullanılan kısım
Meyve (Fructus alkekendi)
Yapraklı dallar (Herbae alkekendi)
Meyveleri 10-15 mm çapında, çok tohumludur.
Anabileşenler
Bitkide alkaloid (physalin); meyvelerinde boya maddesi ve çok az alkaloid bulunur.
Etki
Ateş düşürücü, idrar artırıcı ve yatıştırıcı etkilidir.
Kullanılma/Doz
Haricen yumuşatıcı ve yatıştırıcı; dahilen damla hastalığında idrar söktürücü olarak infüzyonu (%6)
ve dekoksiyon (%5) şeklinde kullanılır.
Huşağacı (Betula alba Regel)
Diğer isimler: B.pendula Roth./B.verrucosa Ehrh. Akağaç, Akhuşağacı; Süpürgeağacı.
Aile: Huşağacıgiller (Betulaceae).
Benzer türleri: Betula medwdewi Rgl., B.pubescens Ehrh..
Dağılım: İstanbul, Erciyes dağı, Sivas, Ardahan, Artvin, Bingöl, Ağrı dağı eteklerinde rastlanır.
Kullanılan kısım
Katran (Pix betulae): Kabuk ve dallarının kuru kuruya damıtılmasıyla elde edilir
Genç yaprak-dallar (Folia betulae)
Kabuk ve dalları Mayıs ayında toplanarak fermentasyona bırakılır; Aralık ayında ise damıtılır.
Anabileşenler
Katran gayakol, krezol, ksilol ve fenol; dal ve yapraklar uçucu yağ, betulin (triterpen), tanen ve
glikozid içerir.
Kullanılma/Doz
Yapraklardan hazırlanan infüzyonu (%2.5-10) idrar söktürücü, ödem, romatizma, damla
hastalığında; katranı müzmin ekzema ve diğer deri hastalıklarında kullanılır.
İncirağacı (Ficus carica L.)
Diğer isimler: Yemişağacı.
Aile: Dutgiller (Moraceaea).
Dağılım: Ülkemizde özellikle Ege bölgesinde yetişir.
Kullanılan kısım
Meyveler (Fructus caricae)
Yapraklar (Folia caricae)
Sonbaharda toplanan olgun meyveler kekik suyuna batırıldıktan sonra güneşte kurutulur.
Anabileşenler
Meyvede şeker (%30-40), organik asitler, sabit yağ ve vitaminler (A, B1, C) bulunur.
Etki
125
Yumşatıcı, rahatlatıcı, balgam söktürücüdür. İncir sütü haricen siğillere etkilidir.
Kullanılma/Doz
Kuru meyveler balgam söktürücü, yumuşatıcı ve yatıştırıcı olarak kullanılır. Meyvelerden hazırlanan
infüzyon, dekoksiyon (%10) ve şurubu (30 g kuru incir parçalanır, 150 ml su içinde 3 saat tutulur, bir
bezden hafifçe sıkılarak süzülür; sıvı kısma 100 g şeker ilave edilir; kaynayana kadar ısıtılır) sürgüt
olarak kullanılır. Taze yaprakları lapa halinde haricen çıbanların olgunlaştırılması ve delinmesi için
kullanılır.
Beşeri Hekimlikte Kullanılan Tıbbi Bitkiler (K-Z Maddeler)
Süresi: 1 Saat
Zamanı: 14. Hafta
Anlatılacak Bitkiler
Kahve (Coffea arabica L.)
Kanavcıotu (Adonis aestivalis L.)
Karadut (Morus nigra L.)
Kayaeğreltisi (Polypodium vulgare L.)
Kayısı (Armeniaca vulgaris Lam.)
Keçiboynuzu (Ceratonia siliqua L.)
Kekik (Thymus)
Kendirotu (Cannabis sativa L.)
Kırlangıçotu (Chelidonium majus L.)
Kısamahmut (Teucrium chamaedrys L.)
Kocayemiş (Arbutus unedo L.)
Kokulumenekşe (Viola odorata Ehrh.)
Kokuluyonca (Melilotus officinalis (L.) Desr.)
Köpeküzümü (Solanum nigrum L.)
Kuşkonmaz (Asparagus officinalis L.)
Küçükcezayirmenekşesi (Vinca minor L.)
Ladenotu (Cistus creticus L.)
Lahana (Brassica oleracea L.)
Lohusaotu (Aristolochia türleri)
Menekşe (Viola tricolor L.)
Mersin (Myrtus communis L.)
Nergis (Narcissus tazetta L.)
Ormangülü (Rhododendron ponticum L.)
Ökseotu (Viscum album L.)
Peygamberçiçeği (Centaurea cyanus L.)
Servi (Cupressus sempervirens L.)
Sığalaağacı (Liquidambar orientalis Mill.)
Sığırkuyruğu (Verbascum phlomoides L.)
Sinirliot (Plantago lanceolata L.)
Soğan (Allium cepa L.)
Süsen (Iris germenica L.)
Sütleğenotu (Euphorbia türleri)
Şahtereotu (Fumaria officinalis L.)
Şimşirağacı (Buxus sempervirens L.)
Turunçağacı (Citrus aurantium var.amara L.)
Üzerlik (Peganum harmala L.)
Yabanyasemini (Solanum dulcamara L.)
Yılanyastığı (Arum italicum Mill.)
Yoğurtotu (Galium verum L.)
Zakkum (Nerium oleander L.)
Kahve (Coffea arabica L.)
Aile: Kökboyagiller (Rubiaceae).
Tanım: Beyaz çiçekli, kırmızı meyveli bir ağaçtır.
126
Dağılım: Özellikle Brezilya olmak üzere, Afrika ve Güney Amerika ülkelerinde yetişir.
Kullanılan kısım
Kahve çekirdeği (Semen coffeae)
Anabileşenler
Çekirdekler ksantin alkaloidler (%1-2.5 kafein, teobromin, teofilin), piridin alkaloidler (trigonellin
gibi), klorojenik asit (kuinik asitin kaffeik asit, ferulik asit esterleri), atrastilosid (nonditerpen glikozid
esteri), diterpenler (kahweol, kafestol gibi), şeker, tanen, uçucu yağ (%0.1), sabit yağ (%15) içerir.
Kavrulmuş kahvede bazı maddelerin (karbonhidratlar, kokulu asitler, proteinler, yağlar)
kavrulma/piroliz ürünleri sebebiyle kokulu maddeler de içerir.
Etki
Uyku giderici, canlandırıcı, kalp ve solunumu uyarıcı, sindirimi teşvik edici, kan basıncını artırıcı
etkilidir.
İnsanlarda 250 mg kafein kan basıncını 10 mmHg kadar yükseltir.
Kanda kolesterol seviyesini de yükseltir; günde 5-6 fincan kahve 9-10 haftada kanda toplam
kolesterol ve düşük-yoğunluklu kolesterol miktarını artırır; süzülerek kullanılması arzulanmayan bu
etkiyi önemli ölçüde (%80) önler.
Kullanılma/Doz
Kavrulmuş-toz edilmiş kahve infüzyon (%10-15) halinde kullanılır.
İstenmeyen etki/Uyarı
Klorojenik asitler sebebiyle midede irkilti, asit salgısında artış, iştah kaybı ve sürgüne yol açabilir.
Günde 5 fincan kahvenin (yaklaşık 500 mg kafein) insanlarda istenmeyen bir etkisi görülmez.
Gebeler ve emziren annelerin kafeinden kaçınması önerilir; bunlar günde en çok 300 mg kafein
alabilir.
Kanavcıotu (Adonis aestivalis L.)
Diğer isimler: Keklikgözü.
Aile: Düğünçiçeğigiller (Ranunculaceae).
Tanım: Kırmızı çiçekli, yıllık, otsu bir bitkidir.
Dağılım: Ülkemizde tarlalar ve tarla kenarlarında yaygın şekilde (Ankara, Eskişehir, Kastamonu,
Muğla, İsparta, Burdur gibi) bulunur.
Kullanılan kısım
Çiçekli kısımlar (Herbae adonis aestivalis)
Anabileşenler
Toprak üstü kısımlarında %0.15 glikozid (adonidin), köklerinde ayrıca alkaloid bulunur.
Etki
Kalp kuvvetlendirici ve idrar söktürücü etkilidir.
Kullanılma/Doz
Kalp kuvvetlendirici ve idrar söktürücü olarak kullanılır. İnfüzyon (%1-2; insanlarda günde 2-3
bardak) ve özüt şeklinde verilir.
Karadut (Morus nigra L.)
Aile: Dutgiller (Moraceae).
Dağılım: Ülkemizde çok yaygındır.
Kullanılan kısım
Meyve (Fructus mori nigrae)
Kök (Radix mori nigrae)
Gövde kabukları (Cortex mori nigrae)
Şurup (Sirupus mori nigrae)
Akdut yaprağı (Folium mori albi)
127
Anabileşenler
Meyvelerinde şeker, organik asitler (malik asit, sitrik asit, tartarik asit gibi), müsilaj, tanen, flavonoid
boya maddeleri (mulberrol, rubraflavon gibi), benzofuranlar (morasin A-Z, mulberrofuran-A, -G) ve
pektin bulunur.
Kullanılma/Doz
Meyvelerinden elde edilen özsu (Succus mori fructus) ve bundan hazırlanan şurup (Syrupus mori
nigrae fructus; 500 g karadut meyvesi 500 g toz şeker ile kaynatılır, sıçakken tülbentten süzülerek
hazırlanır) ağız-boğaz hastalıklarında (pamukçuk gibi) gargara şeklinde kullanılır.
Kök ve gövde kabukları infüzyon şeklinde sürgüt ve kurt düşürücü (şeritler için) olarak kullanılır.
Yaprakları idrarı artırmak ve kan şekerini düşürmek için kullanılır.
Kurt düşürücü amaçla günlük olarak 15 g kök kabuğu 250 ml suda kaynatılır, süzülür ve sabah aç
karnına içilir; uygulama birkaç gün sürdürülür.
Sürgüt etki için 5-10 g kök kabuğu 500 ml suda kaynatılır, süzülür ve bal veya şekerle tatlandırılarak
içilir.
Dut yaprağı infüzyon (%5) idrar artırıcı ve ateş düşürücü olarak kullanılır.
Kayaeğreltisi (Polypodium vulgare L.)
Diğer isimler: Beneklieğreltiotu, Besbaye, Bespaye.
Aile: Eğreltiotugiller (Aspidiaceae).
Tanım: Kaya ve duvarlarda yaşayan, çiçeksiz, otsu bir bitkidir.
Dağılım: Kuzey Anadolu’da (İstanbul, Kastamonu, Sinop, Trabzon gibi) dağlık yerlerde rastlanır.
Kullanılan kısım
Rizomlar (Rhizoma polypodii)
Anabileşenler
Tanen, şekerler, müsilaj, glisirrhizin, saponin (polipodin), uçucu yağ ve reçine vardır.
Etki
Balgam söktürücü, hafif sürgüt ve safra salgısını artırıcı, kurt düşürücü etkilidir.
Kullanılma/Doz
Bu amaçlarla toz, dekoksiyon (%2-5) ve infüzyon şeklinde genellikle şeker ve balla karıştırılarak
kullanılır.
Kayısı (Armeniaca vulgaris Lam.)
Diğer isimler: Zerdali. Prunus armeniaca L.
Aile: Gülgiller (Rosaceae).
Dağılım: Anavatanı Çin’dir. Tüm Akdeniz ülkeleri ve Anadolu’da meyve ağacı olarak yetiştirilir.
Kullanılan kısım
Meyve (Fructus armeniaceae)
Çekirdek (Semen armeniacae)
Yapraklar (Folia armeniacae)
Çekirdeği acı lezzetli ve özel kokuludur. Büyük meyveli ve tohumu tatlı-lezzetli olan kültür şekilleri
“Kayısı” olarak bilinir.
Anabileşenler
Kayısı çekirdeğinde yüksek oranda yağ (>%40; Oleum armeniaceae), az miktarda amigdalin vardır;
yağı vitamin E bakımından zengindir. Kayısı %40-70 arasında şeker içerir.
Etki
Meyeveleri sürgüt etkilidir.
Kullanılma/Doz
Yağı daha ziyade balıkların tutulmasında kullanılır. Bunun için ekmek ve kıyma ile karıştırılıp hap
haline getirilen yaprakları dere-çay-göllere atılır; bunları yiyen balıklar amigdalinin tesiri ile
sersemler ve kolayca yakalanır.
128
Keçiboynuzu (Ceratonia siliqua L.)
Diğer isimler: Harnup.
Aile: Baklagiller (Fabaceae/Leguminosae).
Tanım: Kışın yapraklarını dökmeyen bir ağaçtır.
Dağılım: Akdeniz bölgesinde yetişir.
Kullanılan kısım
Meyveler (Fructus ceratoniae)
Tohumlar (Semen ceratoniae)
Meyveleri boynuz şeklinde, parlak siyahımzı-kahve renkte, 10-20 sm uzunlukta, 10-15 tohum
içeren, tatlı lezzetli, özel kokuludur.
Anabileşenler
Meyvelerde sabit yağ, şekerler (%50-70; özellikle sakkaroz, glikoz), selüloz, tanen ve azotlu
maddeler bulunur.
Tohumlarında bol miktarda müsilaj (>%50), azotlu bileşikler, nişasta ve sabit yağ vardır; suyla
kaynatılır ve su uçurulursa kolayca şişen zamk elde edilir.
Etki
Taze meyveleri sürgüt ve idrar söktürücüdür.
Yaprakları ve dal kabukları da kabız yapıcıdır.
Kullanılma/Doz
Kuru meyveleri özellikle süt çocuklarında mide ve bağırsak bozukluklarında kullanılan preparatlara
(sürgün önleyici madde olarak) katılır.
Dekoksiyon (%5) şeklinde insanlarda günde 3-5 bardak içilir.
Kekik (Thymus)
Ülkemizde kekik olarak kabul edilen çok sayıda tür (40 dolayında) vardır ve geniş şekilde yetiştirilir.
Thymus ve Origanum cinslerindeki kekik türlerinin başlıcaları şunlardır: T.capitatus (L.) Hoff. et Link
(Beyazkekik), T.longicaulus C.Presl, T.vulgaris L. (Hakikikekik), T.praecoz Opiz, T.serpyllum L.
(Yabanikekik), O.onites L. (İzmirkekiği), O.simpleum L. (Tahtacıotu), O.vulgare L. (Keklikotu,
Güveyotu, Dostotu), O.heracteoticum L. (İstanbulkekiği), O.syriacum L. (Torosgüveotu), Thymbra
spicata L. (Karakekik). Türkiye’de drog olarak satılan kekik daha ziyade Origanum türlerinden elde
edilir.
Kekik bitkilerinin çiçekli-yapraklı dalları (Herbae), kekik yağı ve kekik suyu kullanılır.
Beyazkekik (Thymus capitatus (L.) Hoff. et Link)
Diğer isimler: Coridothymus capitatus (L.) Reichb. f.
Aile: Ballıbabagiller (Lamiaceae/Labiatae).
Tanım: Kırmızı çiçekli, tüylü bir bitkidir.
Dağılım: Güney ve Batı Anadolu’da kurak yerlerde yetişir.
Kullanılan kısım: Çiçekli-yapraklı dalları (Herba thymi capitati) kullanılır.
Anabileşenler: Bileşiminde uçucu yağ (%0.5-1) vardır; uçucu yağın önemli bir kısmını (%60)
karvakrol oluşturur.
İstanbulkekiği (Origanum heracleoticum L.)
Diğer isimler: O.hirtum Link/O.vulgare L. subsp hirtum (Link) Ietswaart.
Aile: Ballıbabagiller (Lamiaceae/Labiatae).
Tanım: Çalı benzeri, beyaz çiçekli, çok yıllık br bitkidir.
Dağılım: Ege ve Trakya’da yetişir.
Kullanılan kısım: Çiçekli-yapraklı dalları (Herbae origani heracleotici) kullanılır.
Anabileşenler: Uçucu yağ (%4-5) taşır; bunun önemli bir kısmını karvakrol ve timol oluşturur.
Kullanılma/Doz: Kekik yerine baharat; yağı da kekik yağı yerine kullanılır.
İzmirkekiği (Origanum onites L.)
Diğer isimler: O.smyrnaeum L./Majorana onites (L.) Bentham.
Aile: Ballıbabagiller (Lamiaceae/Labiatae).
Tanım: Çok yıllık bir bitkidir.
129
Kullanılan kısım: Kuru çiçekli dalları (Herbae origani symarei) ve uçucu yağı (Oleum origani
symarei) kullanılır.
Anabileşenler: Kuru bitkide %2-3 uçucu yağ vardır; yağın önemli bir kısmını karvakrol oluşturur.
Kullanılma/Doz: Yapraklı çiçek dalları kekik yerine baharat olarak kullanılır.
Karakekik (Thymbra spicata L.)
Diğer isimler: Karabaşkekik, Zahter.
Aile: Ballıbabagiller (Lamiaceae/Labiatae).
Dağılım: Trakya, Batı ve Güney Anadolu’da yetişir.
Tanım: Pembe çiçekli, tüylü, çalı görünümünde, çok yıllık bir bitkidir.
Kullanılan kısım: Çikeli dalları (Herbae thymbrae) kullanılır.
Anabileşenler: Uçucu yağ (%1.2-1.8) taşır; yağın önemli bir kısmını karvakrol oluşturur.
Kullanılma/Doz: İnfüzyon şeklinde ağızdan antiseptik ve uyarıcı olarak kullanılır.
Yabanikekik (Thymus serpyllum L.)
Diğer isimler: Kekik, Saterotu.
Aile: Ballıbabagiller (Lamiaceae/Labiatae).
Dağılım: Ülkemizde oldukça yaygındır; Bursa, İzmit, Kayseri, Doğu Karadeni bölgelerinde yetişir.
Kullanılan kısım: Topraküstü kısımları (Herbae serpylli) kullanılır.
Anabileşenler: Topraküstü kısımlarda %0.15-0.6 arasında uçucu yağ vardır. Bunun %70 kadarını
fenolik maddeler (timol, karvakrol) ve timol oluşturur.
Kullanılma/Doz: Hakikikekikte olduğu gibi kullanılır.
Kendirotu (Cannabis sativa L.)
Diğer isimler: Deligonca, Esrarotu, Hashish, Kınnapotu, Marijuana.
Aile: Kendirgiller (Cannabinaceae).
Tanım: Lif ve tohumu için yetiştitilir; yaprakları parçalı ve kenarları dişli, özel kokulu bir bitkidir.
Dağılım: Türkiey’nin her tarafında (bilhassa Bursa, İzmir, Antalya, Konya, Kütahya, Kayseri, Sivas,
Samsun, Kastamonu, Amasya gibi) yetiştirilir.
Kullanılan kısım
Kurutulmuş çiçekli dallar (herba cannbis indicae)
Anabileşenler
Reçine (%15-20) ve az miktarda uçucu yağ içerir.
Reçine esrar ismi ile bilinir; başlıca etkin kısmı kannabinol (CBN), kannabidiol (CBD), (9tetrahidrokannabinol (delta-9-THC) gibi kannabinoidler olan (60 dolayında), azotsuz, aromatik alkol
yapılı maddeler içerir.
Yetiştiği yöreye göre Türk kenevirindeki etkin madde miktarı önemli ölçüde değişir.
Türkiye'de esrar amaçlı yetiştirilmesi 1932 yılında yasaklanmıştır.
Etki
Ağrı dindirici etkilidir.
Kendirde bulunan maddeler alkole benzer şekilde öfori ve yalancı cesarete yol açar.
Kullanılma/Doz
Sindirim sistemi, baş ve romatizma ağrılarında kullanılır.
Uyarı
Keyif verici etkisi ve bağımlılık yapması sebebiyle kullanılması terk edilmiş ve yasaklanmıştır.
Kırlangıçotu (Chelidonium majus L.)
Diğer isimler: Temreotu.
Aile: Haşhaşgiller (Papaveraceae).
Tanım: Sarı çiçekli, çok senelik, otsu bitkidir.
Dağılım: Özellikle Kuzey Anadolu (İstanbul, Uludağ, Bolu, Kastamonu, Safranbolu, Sinop, Samsun
gibi) orman altlarında rastlanır.
Kullanılan kısım
Taze halde tüm bitki kısımları (Herbae chelidonii)
130
Anabileşenler
Özellikle yaprakları olmak üzere, bitkinin tüm kısımlarında alkaloidler (berberin, homoşelidoninler,
sanguinarin, spartein, şelidonin gibi), renkli madde (şelidoksantin) ve uçucu yağ bulunur.
Etki
Toprak üstü kısmı ve özsuyu (süt) idrar ve safra söktürücü, sürgüt, yatıştırıcı-sakinleştirici, spazm
çözücü, deri-mukozalar için yakıcı-dağlayıcı etkilidir.
Kullanılma/Doz
Taze sütü dışarıdan siğil, nasır gibi üremeleri uzaklaştırıcı; ülser ve mantar gibi hastalıklarda
iyileşmeyi hızlandırıcı; gözde korneadaki donuklukları giderici olarak kullanılır. İnfüzyonu (%1-3)
gözde banyo ve haricen siğillere günde 2-3 kez sürülerek kullanılır.
İstenmeyen etki/Uyarı
Karaciğerde akut hasara sebep olabilir; uygulamanın kesilmesini takiben karaciğer enzim seviyesi
2-6 haftada normale döner.
Kısamahmut (Teucrium chamaedrys L.)
Diğer isimler: Dalakotu, Kumacıotu, Yermeşesi, Yerpalamudu. T.officinalis Lam.
Aile: Ballıbabagiller (Lamiaceae/Labiatae).
Benzer türler: T.divarticatum (Kırmızıçiçeklikısamahmut), T.flavum L. (Sarıçiçeklikısamahmut),
T.montanum L. (Dağkısamahmudu), T.polium L. (Tüylükısamahmut, Acıyavşan, Mayasılotu,
Meryemotu, Sancıotu, Yaylayavşanı), T.scordium L. (Kurtluca), Ajuga chamsepitys (L.)
Schreber/T.chamaepitys L. (Yerçamı).
Tanım: Çok yıllık, otsu bir bitkidir.
Dağılım: Ülkemizde yaygın şekilde (İstanbul, Ankara, Kastamonu, Trabzon, Merzifon, Erzincan,
Kayseri, Malatya, Mersin, Tarsus, Toros dağları, Orta Anadolu) bulunur. Anadolu’da 30 dolayında
Kısamahmut türü yetişir.
Kullanılan kısım
Çiçekli dallar (Herbae chamaedrys)
Çiçek açma mevsiminde çiçekli dallar toplanır, demetlenir ve havadar yerde kurutulur.
Anabileşenler
Uçucu yağ (%0.06), acı maddeler, çoğulfenolik maddeler, diterpenler, flavonoidler, tanenler,
glikozid ve saponinler bulunur.
Etki
Mide ağrılarını yatıştırıcı, iştah açıcı, kuvvet verici, uyarıcı etkilidir.
Kullanılma/Doz
Uyarıcı, kuvvetlendirici ve midevi olarak infüzyon (%1-1.5) şeklinde kullanılır.
İstenmeyen etki/Uyarı
Bitkide bulunan maddeler karaciğer için zehirlidir; metabolik olarak etkinleşmeye uğrarlar. Uzman
birisi tarafından kullanılması önerilir.
Kocayemiş (Arbutus unedo L.)
Diğer isimler: Hocayemişi.
Aile: Fundagiller (Ericaceae).
Tanım: Yapraklarını dökmeyen, sonbaharda beyaz-yeşilimsi çiçek açan bir ağaçtır.
Dağılım: Ülkemizde yaygın şekilde (İstanbul, Marmara, Ege, Karadeniz ve Akdeniz bölgesindeki
maki toplulukları) bulunur.
Kullanılan kısım
Yapraklar (Folia arbuti)
Meyveler (Fructus arbuti)
Anabileşenler
131
Yapraklarda sakkaroz, tanen (>%35), glikozid (arbutin, metilarbutin gibi) ve ursolik asit (urson);
meyvelerde şeker (%14) ve fazla miktarda vitamin C (150-280 mg/100 g) vardır; kökleri tanen
bakımından zengindir.
Etki
Antiseptik ve kabız yapıcı etkilidir.
Kullanılma/Doz
Yaprakları sürgün önleyici, idrar söktürücü ve idrar yolları antiseptiği olarak infüzyon (%1) ve
dekoksiyon şeklinde kullanılır. Meyveleri de aynı amaçla kullanılır.
Kokulumenekşe (Viola odorata Ehrh.)
Aile: Menekşegiller (Violaceae).
Tanım: Mor renkli, kokulu çiçekli, otsu bitkidir.
Dağılım: İstanbul, Gelibolu, Giresun ve Zonguldak yöresinde rastlanır.
Kullanılan kısım
Çiçek (Flos violae)
Yaprak ve kökleri (Herbae violae odoratae)
Çiçekler tamamen açıldıktan sonra toplanır ve gölgede kurutulur. Yaprakları çiçekler toplandıktan
sonra alınır; hızla ve tercihen fırında kurutulur.
Anabileşenler
Çiçeklerde uçucu yağ, mum, boya maddeleri, ketonlar (ionon), metilsalisilat ve şekerler; köklerde
uçucu yağ ve alkaloid (violin) bulunur.
Etki
Yumaşatıcı, balgam söktürücü, sürgüt etkilidir.
Kullanılma/Doz
Çiçekleri terletici ve balgam söktürücü; yaprakları yumuşatıcı ve idrar söktürücü; kökleri sürgüt ve
kusturucu olarak kullanılır. Dışarıdan lapa halinde uygulanır.
Kokuluyonca (Melilotus officinalis (L.) Desr.)
Diğer isimler: Sarıyonca, Taşyonca, Yonca.
Aile: Baklagiller (Fabaceae/Leguminosae).
Benzer türler: Türkiye’de çok sayıda Melilotus türü yetişir; bazıları şunlardır: Melilotus alba Desr.,
M.bicolor Boiss., M.elegans Salzm., M.indica (L.) All., M.messanensis (L.) All., M.segetalis (Brot.)
Ser., M.sulcata Desf.
Tanım: Sarı çiçekli, iki yıllık, otsu bitkidir.
Dağılım: Ülkemizde çok yaygındır.
Kullanılan kısım
Çiçekli ve yapraklı dalları (Herbae meliloti)
Dallar çiçekli iken toplanır; demetler haline getirilir ve gölgede kurutulur; kurutma işlemi fırında ve
kısa sürede yapılırsa, çiçeler tatlı-sarı rengini uzun süre korur.
Anabileşenler
Bitkide glikozid (melitozid) vardır; bu koumarinik asite (aglikon) ayrışır; bundan da koumarin oluşur;
bitkide ayrıca melilotik asit, koumarik asit ve uçucu yağ bulunur.
Kullanılma/Doz
Drog yumuşatıcı, idrar söktürücü, sürgün önleyici, romatizma ağrılarını teskin edici ve yangı önleyici
olarak kullanılır.
Köpeküzümü (Solanum nigrum L.)
Diğer isimler: İtüzümü, Tilkiüzümü.
Aile: Patlıcangiller (Solanaceae).
132
Tanım: Beyaz çiçekli, yıllık bir bitkidir.
Dağılım: Ülkemizde yaygın şekilde bulunur.
Kullanılan kısım
Çiçekli ve yapraklı dalları (Herba solani nigri)
Yapraklar (Folia solani nigri)
1-2 yıllık dallar ilkbaharda (yapraklar meydana gelmeden) veya sonbaharda toplanır; küçük parçalar
halinde kesildikten sonra güneşte kurutulur.
Anabileşenler
Bitkide solanin, solamargin, solasonin gibi isimli glikoalkaloidler, saponin ve tanen bulunur; bunların
oranı %0.3-1 dolayındadır.
Etki
İyi bir yumuşatıcı, yatıştırıcı, sakinleştirici ve ağrı kesicidir.
Kullanılma/Doz
Haricen ve dahilen lapa, infüzyon (%1) ve dekoksiyon (%5) şeklinde ağrı kesici olarak kullanılır.
Kavak merhemi ve mürekkep banotu yağının bileşimine girer.
Kuşkonmaz (Asparagus officinalis L.)
Aile: Zambakgiller (Liliaceae).
Benzer türler: A.acutifolius L.
Dağılım: Ülkemizde yaygın şekilde bulunur.
Kullanılan kısım
Kök (Radix asparagi)
Tomurcuklar
Kök ve rizomlar sonbaharda topraktan çıkarılır, suyla yıkanıp temizlenir, doğranmadan veya
doğrandıktan sonra güneşte kurutulur. Genç sürgünleri sebze olarak tüketilir.
Anabileşenler
Kökleri şekerler, asparajin, glikozid (koniferin), vitaminler (A, C) gibi maddeler içerir.
Kullanılma/Doz
Daha ziyade idrar söktürücü ve kum-taş düşürücü olarak kullanılır.
İnfüzyon (%2) ve dekoksiyon (%1) şeklinde insanlarda ağızdan günde 3-4 bardak içilir.
Küçükcezayirmenekşesi (Vinca minor L.)
Aile: Zakkumgiller (Apocynaceae).
Benzer türler: V.herbacea L. (Otsucezayirmenekşesi), V.libanotica (Lübnancezayirmenekşesi),
V.major L. (Büyükcezayirmenekşesi) gibi. Türkiye’de de yetişirler.
Dağılım: Ülkemizde İstanbul Büyükdere ve Bursa’da yetişir.
Kullanılan kısım
Yapraklı genç dallar (Herbae vincae minoris)
Yapraklar (Folia vincae minoris)
Anabileşenler
Bitkide tanen, organik asitler, karbonhidratlar, fitosterol, glikozid (vinkisin) ve alkaloidler (perivinkin,
vinkamin, izovinkamin, vinkamirin gibi) bulunur.
Kullanılma/Doz
Haricen yara tedavisi; dahilen infüzyon şeklinde (%1) sürgün önleyici ve kanama kesici olarak
kullanılır.
Ladenotu (Cistus creticus L.)
Aile: Ladengiller (Cistaceae).
133
Benzer türler: C.ladaniferus L., C.laurifolus L. (İldon), C.parviflora Lam., C.salviifolius L., C.cillosus
L.
Tanım: Pembe çiçekli bitkidir.
Dağılım: Güney, Kuzey ve Batı Anadolu’da yaygın şekilde rastlanır.
Kullanılan kısım
Kurutulmuş yapraklar (Herbae cisti)
Yapraklardan elde edilen reçine (Resina cisti/R.ladani)
Anabileşenler
Yaprakları reçine, tanen ve uçucu yağ içerir.
Reçinenin bileşiminde başlıca uçucu yağ, mum ve kauçuk vardır.
Etki
Kabız yapıcı, balgam söktürücü, yatıştırıcı etkilidir.
Kullanıma/Doz
İnfüzyon (%5) halinde dahilen bu amaçlarla kullanılır.
Tütsü halinde koku verici olarak da kullanılır.
Lahana (Brassica oleracea L.)
Aile: Haçlıgiller (Brassicaceae/Cruciferae).
Tanım: Sarı çiçekli, çok yıllık, otsu bir bitkidir.
Alt-tipler: Başlılahana (B.oleracea L. var.capitata DC.), Brüksellahanası (B.oleracea var.gemmifera
Zenker), Karalahana (B.oleracea L. var.acephala DC.), Alabaş (B.oleracea var.gongylodes L.),
Kıvırcıklahana (B.oleracea var.sabauda L.), Karnıbahar (B.oleracea var.botrytis L.) gibi.
Benzer türler: B.rapa L. subsp.oleifera DC. (Yağşalgamı), B.napus L. subsp.oleifera DC. (Kolza).
Kullanılan kısım
Yapraklar (Folia brassicae oleraceae)
Tohumlar (Semen brassicae oleraceae)
Anabileşenler
Yağlar (%0.2-0.4.5), şekerler (%6-7), azotlu maddeler (%1.5-3.5), vitaminler (B, C) bulunur.
Etki
Balgam söktürücü, yumuşatıcı, sindirimi kolaylaştırıcı, yara iyileştirici, ağrı kesici, antelmintik, çıban
olgunlaştırıcı etkilidir.
Lahana tohumu idrar söktürücü, antelmintik ve cinsel gücü artırıcıdır.
Kullanıma/Doz
Dekoksiyon, lapa, özsu, şurup gibi şekillerde yukarıdaki amaçlarla kullanılır.
Kırmızı lahana sıkılarak elde edilen özsu çocuklar için (20-30 g) iyi bir solucan düşürücüdür.
Sonbaharda lahana gövdesine bıçakla yapılan çizikten akan özsu güçlü bir sürgüttür. Bu siğillerin
giderilmesinde de kullanılır.
Lohusaotu (Aristolochia türleri)
Diğer isimler: Kabakulakotu, Karaasma, Yılanotu, Zeravent.
Aile: Lohusaotları (Aristolochiaceae).
Dağılım: Ülkemizde yaygın şekilde rastlanır; 20 dolayında lohusaotu bitkisi vardır; bunlardan
A.clematitis L. (Siyahasma) özellikle Çorum, Edirne, İstanbul, Karadeniz bölgesi (bilhassa Giresun,
Hopa, Rize, Samsun, Trabzon) ve Uludağ olmak üzere; A.auricularis Boiss. Güney Anadolu’da;
A.europaeum Kuzey Anadolu’da; A.hirta L. Bursa ve Muğla ilinde; A.maurorum L. İç Anadolu’da;
A.pallida Willd. İstanbul ve Bursa’da; A.pontica Lam. Kastamonu ve Rize’de; A.rotunda L. Trakya
bölgesinde; A.tournefortii Jaub et Spach. Batı Anadolu’da bulunur.
Kullanılan kısım
Kök (Radix aristolochiae)
Tohumlar (Semen aristolochiae)
134
Anabileşenler
Kök ve tohumlarda alkaloid (aristoloşin), aristoloşiya asitleri (I, II), tanenler, nişasta, şekerler, uçucu
yağlar, acı maddeler, reçine-benzeri maddeler, klematitin, -sitosterin, flavonol glikozid ve organik
asitler vardır.
Etki
Aristoloşiya asitleri çeşitli yangılarda ve enfeksiyonlarda bağışıklık sistemini uyarır (özellikle
çevresel fagositleri uyarır), yangı önleyici etki oluştururlar.
Kullanıma/Doz
Halk arasında idrar söktürücü ve romatizmaya karşı kullanılır.
İnsanlara ağızdan günde 3 kez 0.3 mg miktarda (15 µg/kg) verilir. Kökleri insanlarda günde 4-8 g
miktarda macun şeklinde kullanılır.
İstenmeyen etki/Uyarı
Fazla miktarlarda sindirim sistemi ve böbrekleri irkiltir; hasara sebep olur. Birçok doku ve organda
(mide, böbrek, idrar kesesi gibi yerler) karsinojenik etkilidir; bitki ve bitkiden hazırlanan preparatları
besin değeri olan hayvanlarda kullanılmaz.
Menekşe (Viola tricolor L.)
Diğer isimler: Hercaimenekşe, Menevşe, Şifalımenekşe.
Aile: Menekşegiller (Violaceae).
Benzer türler: Türkiye’de çok sayıda menekşe türü vardır; bazıları şunlardır: Viola alba Bess.,
V.armena Boiss., V.arvensis Murr., V.canica L., V.dichroa Boiss., V.elatior Fr., V.hirta L., V.occulta
Lehm., V.odorata L., V.parvula Ten., V.silvestris Lam.
Tanım: Yıllık, otsu bir bitkidir.
Dağılım: Anadolu’da çok yaygındır.
Kullanılan kısım
Topraküstü kısımlar (Herbae violae tricoloris)
Bunlar çiçek açma sırasında toplanır.
Anabileşenler
Uçucu yağ, tanen (%2-5), salisilik asit (%0.06-0.3), alkaloid (violin), %0.2-0.4 flavonoidler (%25 rutin
gibi), musilaj (%10) ve antosiyanoidler bulunur.
Etki
İdrar söktürücü, kan temizleyici, kuvvetlendirici, deride yumuşatıcı etkilidir.
Kullanıma/Doz
İnfüzyon (%5-10) şeklinde kullanılır; insanlarda günde 2-3 bardak içilir. Bir bardak sıcak suya
katılan 1 çay kaşığı menekşe 5 dk tutulur; bir gazlı bez daldırılarak deriye kompres şeklinde
uygulanır.
Mersin (Myrtus communis L.)
Diğer isimler: Bahar, Murt.
Aile: Mersingiller (Myrtaceae).
Tanım: Kışın yapraklarını dökmeyen, beyaz çiçekli, kokulu, 1-3 m boyda ağaçtır.
Dağılım: Ülkemizde yaygın şekilde (İstanbul, Karadeniz, Ege ve Akdeniz bölgeleri) bulunur.
Kullanılan kısım
Yapraklar (Folia myrti)
Meyve (Fructus myrti)
Yağ (Oleum myrti; Mersin yağı): Taze yapraklardan elde edilir
Anabileşenler
Yapraklarında acı madde, reçine, %15-20 tanen, %0.3-0.5 uçucu yağ (sineol, terpen, mirtenol,
nerol, pinen, kamfen, geraniol gibi) bulunur; meyvelerinde ayrıca bir miktar şeker ve asitler (sitrik
asit, malik asit gibi) bulunur.
135
Etki
Yaprak, meyveleri ve yağı antiseptik, kabız yapıcı, iştah açıcı, yatıştırıcı ve kanama dindirici etkilidir.
Kullanıma/Doz
Antiseptik ve koku giderici özelliği sebebiyle, solunum ve idrar yolları hastalıklarında kullanılır.
Yaprak ve meyveleri infüzyon (%2-3) şeklinde dışarıdan ve içeriden kullanılır; ağızdan günde 2-3
bardak içilir.
Nergis (Narcissus tazetta L.)
Aile: Negisgiller (Amaryllidaceae).
Benzer türler: N.jonquilla L. (Fulya), N.papyraceus Ker-Gawler (Beyaznergis), N.pseudonarcissus
L. (Yabanizerrin), N.poeticus L. (Zerrinkadeh).
Tanım: Beyaz renkte çiçekli, kuvvetli kokulu, soğanlı bir bitkidir.
Dağılım: Anadolu ve Avrupa’da yetişir.
Kullanılan kısım
Kurutulmuş çiçekler (Flores narcissi tazettae)
Anabileşenler
Bitkide fenantridin alkaloidler (narcissin, narciklasin, 7-deoksinarciklasin gibi) vardır.
Etki
Kusturucu ve ishal yapıcıdır. Alkaloidler protein sentezini önler.
Kullanılma/Doz
Ateş düşürücü, sürgüt ve yayıştırıcı olarak infüzyon (%1-2) şeklinde kullanılır.
Ormangülü (Rhododendron ponticum L.)
Diğer isimler: Komar.
Aile: Fundagiller (Ericaceae).
Benzer türler: R.luteum Sweet/R.flavum G.Don (Sarıçiçekliormangülü, Zifin), R.caucasicum Pallas
(Beyazkomar, Kafkasormangülü).
Tanım: Yapraklarını dökmeyen bir ağaçtır.
Dağılım: Kuzey Anadolu bölgesinde yaygın şekilde rastlanır.
Kullanılan kısım
Yapraklar (Folia rhododendri pontici)
Çiçekler (Flores rhododendri pontici)
Anabileşenler
Yaprak ve çiçeklerde glikozidler (andromedotoksin “grayanotoksinler”, erikolin gibi), tanen, uçucu
yağ, arbutin vardır.
Etki
Ağrı kesici etkilidir.
Kullanıma/Doz
Yaprakları idrar söktürücü, yatıştırıcı-sakinleştirici ve romatizma ağrılarında infüzyon (%2) ve
dekoksiyon şeklinde kullanılır.
Not. Arıların bu bitkinin öz-suyu ile yaptıklaır bal “zehirli-bal”, “ağulu-bal” diye bilinir.
Ökseotu (Viscum album L.)Diğer isimler: Burç, Çekem, Güvelek.
Aile: Okseotugiller (Loranthaceae).
Tanım: Birçok ağaçta (alma, armut, meşe, kayın gibi) parazit olarak yaşar.
Dağılım: Ülkemizde çok yaygındır.
Kullanılan kısım
Yapraklar (Folia visci albi)
136
Dalları (Stipites visci albi)
Meyveler (Fructus visci albi)
Yapraklı dallar (Herbae visci albi)
Anabileşenler
Yapraklarda lektinler (mistletoe lektinler, ML1 “viskumin”, ML2, ML3 gibi; kuru ağırlık esasına göre
340-1000 mg/kg), küçük molekül ağılıklı lektinler (%0.05-0.1; viskotoksin-A2, -A3, -B, Ps-1 gibi),
müsilaj (%4-5; arabinolaktanlar, galakturonlar gibi), silitoller, flavonoidler (homoeriodiktiol,
izoramnetin, kuersetin glikozidleri, kuersetin metileterler, sakuranetin gibi), fenilpropan türevleri,
steroller (%0.2), triterpenoik bileşikler (α-viskol, β-viskol gibi), amino asitler, alkaloidler, siklikpeptidler, histamin, -feniletilamin, asetilkolin, tiramin, proteinler (>%9) gibi çok sayıda madde
vardır.
Etki
Bitkide bulunan maddelerden bazıları (amino asitler, alkaloidler, lektinler) bağışıklık sistemini uyarır,
kan hücrelerini çöktürür (lektinler), kalp kasını baskılar ve kan basıncını düşürür, yatıştırıcı etki
oluşturur.
Bağışıklık sistemini güçlendirmesi kanser sağaltımında kullanılmasının başlıca sebebidir. Bu
amaçla bazı preparatları (Eurixor, Helixor, Incador gibi) hazırlanmıştır. İncador (DA 3.5 ng/kg lektine
eşit miktarda 45 µg/kg dozda) hastaların ömrünü %40 oranında uzatabilmektedir.
Kullanıma/Doz
Hekimlikte idrar söktürücü, kan basıncını düşürücü, damar sertliğini önleyici, sinir sistemini teskin
edici, romatizmada kullanılır. İnsanlarda yaprakları 1-1.5 g, kuru özütü 0.1-0.15 g, akışkan özütü
(1:1) günde 2-3 kez 1-3 ml, tentürü (1:10) günde 3 kez 0.5-1 ml miktarlarda kullanılır.
İstenmeyen etki/Uyarı
Ağızdan verildiğinde genellikle zararsızdır. Özellikle parenteral uygulandığında deride tepkimelere
(şişme, bazen nekroz) sebep olur. Doza bağlı olarak kan basıncında düşme veya yükselme, kalpte
hızlanma veya yavaşlama, sindirim kanalı ve uterus hareketlerinde artmaya, vücut ısınında
yükselmeye sebep olur. Bitkinin her tarafı zehirlidir; insanda 2-3 yaprağı, 2 meyvesi zehirlenmeye
yol açabilir. Verem gibi ilerleyici hastalığı bulunanlarda kullanılmamalıdır.
Peygamberçiçeği (Centaurea cyanus L.)
Aile: Bileşikgiller (Asteraceae/Compositae).
Tanım: Yıllık, otsu bir bitkidir.
Benzer türler: C.behen L. (Zerdalidikeni), C.calcitrapa L. (Çobankaldıran, Timurdikeni), C.iberica
Trev. et Sprengel, C.jacea L. (Çayırpeygamberçiçeği), C.solstitialis L.
Dağılım: Güneybatı ve Batı Anadolu’da yaygın şekilde yetişir.
Kullanılan kısım
Kuru çiçekler (Flores cyani) kullanılır.
Anabileşenler
Sabit ve uçucu yağ, acı ve boya maddeleri içerir.
Etki
İştah açıcı, kuvvetlendirici, göğüs yumuşatıcı ve kabız yapıcı etkilidir.
Kullanıma/Doz
İnfüzyon (%5) şeklinde içeriden ve dışarıdan kullanılır. Kepeklenmeye de iyi gelir.
Servi (Cupressus sempervirens L.)
Diğer isimler: Selviağacı. C.horizontalis Mill.
Aile: Servigiller (Cupressaceae).
Dağılım: İstanbul, Bursa, İzmir, Adana, Mersin ve Antalya’da rastlanır.
Kullanılan kısım: Yaprak ve genç dallarından elde edilen uçucu yağı (Oleum cupressi
sempervirentis) ve dişi kozalakları (Fructus cupressi) kullanılır.
Bunlar 2-3 sm büyüklüğünde 3-7 çift kalkan şeklindeki odunumsu kozalap pullarından oluşur;
kozalaklar yeşil renkte iken toplanır ve güneşte kurutulur.
137
Anabileşenler
Dal ve yapraklardan elde edilen uçucu yağda (%0.2-1 yağ) furfural, α-pinen, D-kamfen, p-simen, Dsilvestren, terpineol-4, terpineol, L-kadinen, cedrol, asetil- ve izovalerianil monoterpenester;
kozalaklarda tanen bulunur. Kozalaktaki yağ oranı çok (%0.1) düşüşüktür.
Etki
Ateş düşürücü, kabız yapıcı, idrar söktürücü, terletici, kan kesici etkileri vardır.
Kullanıma/Doz
Servi yağı (alkoldeki %20 çözeltisi) boğmacada elbise, yatak, çarşaf, çamaşırlara püskürtülerek
kullanılır. Kozalakları dekoksiyon (%2-3) şeklinde büzüştürücü ve damar daraltıcı olarak (sürgün ve
kanamalarda) kullanılır. Çocuklarda gece işemelerinin önlenmesinde de kullanılır; >10 yaşındaki
çocuklarda tentür halinde bir hafta süreyle sabah ve akşamları 30-40 damla miktarda kullanılır.
Sığalaağacı (Liquidambar orientalis Mill.)
Diğer isimler: Amberağacı, Günlükağacı, Sığlaağacı.
Aile: Yıbargiller (Hamamelidaceae).
Dağılım: Dünya’da büyük ölçüde ülkemize (Marmaris, Fethiye, Köyceğiz, Antakya) yetişir; Rodos
adasında da rastlanır.
Kullanılan kısım
Balsam (Styrax liquidus; Sığalayağı, Sığla, Mia): Ağacın gövdesinden elde edilir
Mart ayının sonuna doğru ağacın gövdesine derin yaralar açılır; bu yaralardan balsam sızar.
Temmuz ayından itibaren de gövde özel bıçaklarla kazınarak balsam ve kabuklar toplanır; 30 dk
kaynar suda tutulur; sıkılarak balsam kabuklardan ayrılır. Balsam, uçuculuğu az, gri-esmer renkte,
hoş kokulu, acı lezzetli, bal kıvamında sıvıdır.
Anabileşenler
Balsamda %30-40 reçine (storezinol), %20-25 uçucu yağ, %20-25 serbest sinnamik asit bulunur.
Storezinol, keton ve hidroksil grupları taşıyan triterpenik bir maddedir. Balsamın subuharı ile
damıtılması sonrasında elde edilen uçucu yağda stiren (feniletilen), vanilin, sinnamik asit ve
sinnamik asit esterleri (etilsinnamat, benzilsinnamat gibi) bulunur.
Etki
Balgam söktürücü, antiseptik, antiparaziter (özellikle uyuz) ve yaralar için iyileştirici etkilidir.
Kullanıma/Doz
Sığala yağı dahilen (insanlarda 0.5-1 g) solunum yolları antiseptiği ve balgam söktürücü; dışarıdan
merhem (%20-30) şeklinde antiseptik ve antiparaziter (uyuz, mantar) olarak kullanılır.
Not. Gövde kabuklarının sığala yağı elde edildikten sonra geriye kalan kabuklar Karagünlük diye
bilinir; bu, kızılımsı-esmer renkte, özel ve kuvvetli kokulu, şerit-ince levhalar halinde bulunur.
Yakılınca açığa çıkan dumanı hoş kokulu ve antiseptik etkilidir. Türkiye’nin dışsatım ürünlerinden
birisidir.
Sığırkuyruğu (Verbascum phlomoides L.)
Diğer isimler: Ayıkulağı, Devedili.
Aile: Sıracaotugiller (Scrophulariaceae).
Benzer türler: V.densiflorum Bertol./V.thapsiforme Sch., V.sinuatum L. (Kıvırcıkyapraklı
sığırkuyruğu, Kıralşamdanı). V.thapsus L. (Küçükçiçekli sığırkuyruğu).
Tanım: Parlak-sarı çiçekli, tüylü yapraklı, 2 yıllık bitkidir.
Dağılım: Ülkemizde birçok yerde (İstanbul, Bursa, Ordu, Giresun, Çoruh gibi) yetişir; >200
dolayında sığırkuyruğu bitkisi yetişir.
Kullanılan kısım
Çiçekler (Flores verbasci)
Yapraklar (Folia verbasci)
Kendine has ve kuvvetli kokusu vardır.
138
Anabileşenler
Yapısında triterpen saponinler (verbasterol), iridoid glikozidler (aukubin, katalpol, 6β-ksiloaukubin
gibi), %0.5-4 flavonoidler (diosmin, hesperidin, rutin, verbaskodin gibi), kaffeik asit türevleri
(akteosid, verbaskosid gibi), şeker, uçucu yağ, sabit yağ, müsilaj (%3; arabinogalaktanlar,
ksiloglukanlar), reçine, acı ve renkli maddeler bulunur.
Etki
Yumuşatıcı, koruyucu, balgam söktürücü, hafif yatıştırıcı, terletici ve idrar söktürücü etkilidir.
Kullanıma/Doz
Haricen lapa şeklinde yumuşatıcı ve hafif ağrı kesici; dahilen 3-4 g miktarda infüzyon (%2) şeklinde
balgam söktürücü ve öksürük dindirici (özellikle kuru öksürükte) olarak kullanılır. Bazı Sığırkuyruğu
türlerinin meyveli dalları (Balıkotu meyvesi) göl ve derelere atılarak balık yakalamada kullanılır.
Sinirliot (Plantago lanceolata L.)
Diğer isimler: Çıbanotu, Daryapraklısinirliot, Yaraotu.
Aile: Sinirliotgiller (Plantaginaceae).
Benzer türler: P.major L. (Büyüksinirliot), P.media L. (Beyazsinirliot, Ortasinirliot), P.coronopus L.
(Kargaayağı), P.afra L., P.psyllium (Karnıyarık L.), P.ovata Forskal.
Tanım: Çok yıllık, esmer çiçekli, otsu bir bitkidir.
Dağılım: Ülkemizde yaygın şekilde bulunur.
Kullanılan kısım
Yapraklar (Folia plantaginis)
Anabileşenler
Flavonoidler (apigenin, biakalein, nepetin, plantagosid, skutellarin gibi), tanenler (%5-6),
koumarinler, müsilaj (%2-6), enzimler, pektin ve %2-3 iridoid glikozidler (aukubin, rhinantin) bulunur.
Etki
Yangı önleyici, büzüştürücü, yumuşatıcı, koruyucu etkilidir. Ayrıca, özellikle saponinli maddeler
antimikrobal etkilidir. Yara iyileştirici ve kanını pıntılaşmasını hızlandırıcı etkileri de vardır. Aukubin
karaciğer koruyucu ve yangılı mukoz zarları teskin edicidir.
Kullanıma/Doz
Taze ve kuru yaprakları solunum yolları hastalıklarında yumuşatıcı ve öksürük yatıştırıcısı olarak
kullanılır. Yaprakları haricen yara iyileşmesini hızlandırır. Bitki insanlarda günde 3-6 g miktarlarda
infüzyon şeklinde kullanılır.
Not. P.psyllium (Karnıyarıkotu, Kumsinirliotu), P.ovata gibi bitkilerin tohumları (Semen psyllii gibi)
fazla miktarda musilaj içerir. Ilımlı-sürgüt etki oluşturur. Özellikle veteriner hekimlikte dışkının
yumuşatılarak çıkarılmasında kullanılırlar.
Soğan (Allium cepa L.)
Aile: Zambakgiller (Liliaceae).
Kullanılan kısım
Soğan başı (Bulbus allii cepae)
Anabileşenler
Soğanda uçucu yağ (bilhassa allilpropildisülfür), sabit yağ, şekerler (glikoz, sakkaroz, fruktoz gibi),
enzimler (allinaz gibi), vitaminler (A, C, B1, B2 gibi), flavonoidler (kuersetin gibi), fenolik bileşikler
(ferulik asit, floroglusin, protokateşik asit gibi) ve amino asitler bulunur. Soğanın yakıcı/irkiltici etkisi
bilhassa allilpropildisülfür taşıyan uçucu yağdan ileri gelir. Bazı vitaminler bakımından çok
zengindir; taze soğandaki vitamin B1 miktarı 700 mg/kg, vitamin C miktarı da 50 mg/kg’dır.
Soğan ezildiği, kıyıldığı veya başka bir işlem yapıldığı zaman sisteinsülfoksid açığa çıkar; allinazın
etkisiyle sülfenik asitler oluşur. Soğanda S-1-propenil-L-sülfoksitin hidrolizi ile oluşan
propenilsülfenik asitin yeniden düzenlenmesiyle şekillenen (Z)-propanetial S-oksit göz yaşartıcı
olarak etkir. Taze parçalanmış soğanın kokusu tiyosülfinattan ileri gelir.
139
Etki
Soğan veya soğan özütünün çok sayıda etkisi vardır; alerji önleyici, antibakteriyel, yükseltgenmeyi
önleyici, idrar söktürücü, kan şekerini düşürücü, düz kas gevşetici, kolesterol ve lipid düşürücü,
trombositlerin kümeleşmesini önleyici, kalbi kuvvetlendirici ve koroner damarları genişletici etkileri
vardır.
Soğan yangı önleyicidir; yangı önleyici etkiye esasta COX, LOX, FLA 2 etkinliğini önlemeleri aracılık
eder; bu etkiye yapılarındaki flavonoidler yol açar. PG’lerin sentezini önlemeleri diğer pek çok
etkisinin (solunumu açıcı, trombositlerin kümeleşmesini önleyici gibi) oluşmasına da aracılık eder.
Soğan yükseltgenmeyi önler; yapısındaki flavonoidler (kuersetin gibi) etkin oksijen gruplarını
zararsız kılar.
Soğan kan şekerini düşürür, idrarda kreatinin, üre, albumin çıkarılmasını azaltır.
Soğan suyu, sulu-özütü, petroleteri özütü antibakteriel etkilidir; çok sayıdaki bakterinin (Clostridium,
E.coli, Streptococcus türleri, Ps.aeruginosae, Salmonella türleri, Serratia, Staph.aureus gibi)
gelişmesini önler. Soğandaki uçucu yağlar çeşitki mantarlar (Candida, Cladosporium, Fusarium
gibi) üzerinde de etkilidir.
Kullanıma/Doz
Dahilen iştah açıcı, idrar söktürücü (günde 5-6 baş) ve midevi; haricen pişmiş halde çıban üzerine
sarılarak cerahat toplayıcı olarak kullanılır. İnsanlarda taze soğan 50 g, kuru soğan da 20 g
miktarda kullanılır.
İstenmeyen etki/Uyarı
Fazla miktarda soğan kas güçsüzlüğü, nabız ve solunum sayısında artış, alyuvarlarda
parçalanmaya (N-propildisülfid yol açar) yol açabilir. Ter ve nefeste koku, sütte koku ve tat
bozulması yapar.
Süsen (Iris germenica L.)
Diğer isimler: Mezarlıksüseni, Morsüsen.
Aile: Süsengiller (Iridaceae).
Benzer türler: Beyazsüsen (I.florentina), Mavisüsen (İ.pallida), Sarısüsen (İ.pseudacorus L.,
Bataklıksüseni) gibi.
Tanım: Çok yıllık, otsu bir bitkidir. Türkiye’de süs bitkisi olarak yetiştirilir.
Kullanılan kısım
Rizom (Rhizoma iridis; İriskökü, Menekşekökü)
Anabileşenler
Rizomda %0.1-0.2 uçucu yağ (miristik asit, kaprilik asit, laurik asit, tridesiklik asit, oleik asit gibi
organik asitler, iron denilen ve menekşe kokusunu andıran kokulu bir madde), sabit yağ, müsilaj,
nişasta, tanen, şekerler, reçineli maddeler ve glikozid (iridin) bulunur.
Etki
İdrar ve safra artırıcı etkilidir.
Kullanıma/Doz
Dahilen az miktarlarda balgam söktürücü, fazla miktarlarda kusturucu olarak kullanılır. Haricen yara
iyileşmesini teşvik edici olarak kullanılır. Menekşe kokulu olması sebebiyle, süsen kökü aktarlarda
“menekşe “kökü diye satılır. Menekşe kokusu sebebiyle, talk, pudra, diştozu gibi maddelere de
katılır.
Sütleğenotu (Euphorbia türleri)
Diğer isimler: Sütlüceotu.
Aile: Sütleğengiller (Euphorbiaceae).
Tanım: Bir veya çok yıllık, beyaz sütlü bitkilerdir; bazıları şunlardır: E.apios L. (Delihavuç, Fıçıotu),
E.helioscopia L. (Sarısütleğen, Seherotu), E.heirosolymitana Boiss. (Ağaçsütleğeni), E.lathyris L.
(Müshilferbiyon), E.macroclada Boiss./E.tinctoria Boiss. et Huet ex Boiss., E.resinifera Berg.
(Ferbiyon), E.biglandulosa Desf., E.aleppica L., E.altissima Boiss., E.amygdaloides L.,
E.chamaesyce L., E.condylocarpus, E.peplis L.
Dağılım: Ülkemizde çok sayıda (80 ) türü vardır.
140
Kullanılan kısım
Taze yapraklı dallar (Herbae euphorbiae)
Tohumlar (Semen euphorbiae)
Anabileşenler
Tohumlarda yağ; sütünde reçine; reçinede de euforbon, diterpenler (ingenol, ingenol-3-benzoat,
ingenol-3,20-dibnzoat, ingenol-3-hekzadekanoat resiniferotoksin, tinyatoksin), kauçuk, zamk,
nişasta, tanen, enzimler ve tuzlar bulunur.
Etki
Sütü kuvvetli irkiltici ve sürgüt etkilidir. Reçinedeki maddeler protein kinaz-C’yi etkinleştirir; böylece,
yangıya ve tümöral üremlerin hızlanmasına (ko-karsinojen) yol açarlar.
Kullanıma/Doz
Tohumlardan elde edilen yağı ve sütü irkiltici sürgüt olarak kullanılır. Süt siğillere karşı da kullanılır;
taze bitki sütü bir hafta süreyle her gün siğil üzerine sürülür.
Sütü balık avlamada da yararlanılır; bunun için, taze sütleğen dalları suya daldırılır ve birkaç dk
sonra zehirlenen balıklar yakalanır; bu balıkların dışkıda hafif yumuşama yapması dışında
insanlarda herhangi bir istenmeyen etkisi görülmez.
Şahtereotu (Fumaria officinalis L.)
Aile: Şahteregiller (Fumariaceae).
Tanım: Pembe çiçekli, çok yıllık, otsu bitkidir.
Dağılım: Trakya, İstanbul, Ankara, Trabzon, Akdeniz bölgesi ve Toros dağlarında rastlanır.
Benzer türler: Türkiye’de çok sayıda Fumaria türü vardır; bazıları şunlardır: Fumaria esepala
Boiss., F.capreolata L., F.cilicica Haussk., F.flabellata Gasp., F.macrocarpa Par., F.parviflora Lam.,
F.vaillanthii Loisel.
Kullanılan kısım
Çiçekli kısımları veya tüm bitki (Herbae fumariae)
Anabileşenler
Tanen, şeker, izokuinolein alkaloidler (%1.25; fumaretin, fumarilin, fumarin, fumarisin, fumarofin,
skoulerin gibi), flavonoidler (rutin), hidroksisinnamik asit türevleri (kaffeoilmalik asit gibi), potasyum
tuzları, acı maddeler, reçine ve fumarik asit vardır.
Etki
İdrar artırıcı, kan temizleyici, yatıştırıcı, kan basıncını düşürücü, zayıflatıcı, safra yolları ve sindirim
kanalında hafif spazm çözücü etkileri vardır.
Kullanıma/Doz
Özellikle safra yolları, safra kesesi, safra kanalı ve karaciğeri saran hastalıklarda kullanılır. İnfüzyon
(%5), tentür (1:5), şurup ve özüt halinde genel güçlendirici ve kanı temizletici olarak da kullanılır.
İnsanlara genellikle yemekten 30 dk önce şuruptan 20-100 g, özütten 2-10 g miktarlarda, infüzyonu
günde 2-3 bardak, tentürü günde 3 kez 2-4 ml miktarlarda verilir.
Şimşirağacı (Buxus sempervirens L.)
Aile: Şimşirgiller (Buxaceae).
Tanım: Yaprakları dökülmeyen cüce bir ağaçtır.
Dağılım: İstanbul, izmit, Hendek, Güney Marmara, Bolu, Zonguldak, Rize, Antalya yörelerinde
rastlanır.
Kullanılan kısım
Yaprak (Folium buxi)
Dalların kabuğu (Cortex buxi)
Yaprakları tüm sene boyunca toplanabilir; kabuklar ise ilkbaharda alınır.
Anabileşenler
141
Yaprak ve kabukları çok acı birçok alkaloid (buksin, buksamin, parabuksin, parabuksidin gibi),
uçucu yağ, reçineli bileşikler ve tanen içerir.
Etki
Yaprakları sürgüt, kök kabuğu terletici olarak etkir.
Kullanıma/Doz
Acı olması sebebiyle, ağızdan sindirimi kolaylaştırmak için kullanılır.
Dekoksiyon halinde (%4-5) terletici, kan temizleyici, hafif sürgüt ve safra salgısını artırıcı olarak
kullanılır.
Tarhun (Artemisia dracunculus L.)
Aile: Bileşikgiller (Asteraceae/Compositae).
Tanım: Kokulu, çok yıllık, otsu bitkidir. Türkiye’de baharat bitkisi olarak yetiştirilir.
Kullanılan kısım: Taze veya kuru yaprakları (Herbae dracunculi) kullanılır.
Anabileşenler: Bileşiminde acı maddeler, flavonoidler (rutin gibi), tanenler, iyot ve uçucu yağ (%0.4-0.8) vardır. Yağın %7085’ini estragol, %0i1-1.5’ini metilöjenol oluşturur.
Etki: Gaz söktürücü, iştah açıcı, sindirimi kolaylaştırıcı, kurt düşürücü, adete yol açacı ve kabız yapıcı etkilidir.
Kullanıma/Doz: İnfüzyon (%2) şeklinde iştah açıcı ve sindirimi kolaylaştırıcı olarak kullanılır.
Turunçağacı (Citrus aurantium var.amara L.)
Aile: Sedefotugiller (Rutaceae).
Kullanılan kısım
Meyve kabuklar (Cortex aurantii, Pericarpium aurantii amari)
Yapraklar (Folia aurantii amari)
Çiçekler (Flores aurantii)
Uçucu yağ (Oleum aurantii floris “Turunç çiçeği yağı”; Oleum aurantii folii “Turunç yaprağı yağı)
Su (Aqua flos aurantii)
Turunç kabuğu olgun turunç meyvelerden elde edilir; meyveler 2-4 parçaya ayrıldıktan sonra
kabukları alınır, albedosu çıkarılır ve gölgede kurutulur. Turunç çiçeği esansı ve turunç çiçeği suyu
taze turunç çiçeklerinden su buharı ile yapılan damıtma ile edilir.
Anabileşenler
Turunç kabuğu %5-14 flavanon glikozidleri (hesperidin), vitamin C, uçucu yağ (%1-2), pektin içerir.
Uçucu yağın %90’ını limonen oluşturur; az miktarda da aldehidler (nonilaldehid, desilaldehid,
dodesilaldehid gibi) ve asetatlar (linalilasetat, geranilasetat gibi) bulunur. Turunç, greyfrut gibi bazı
narenciye türlerinde naringozit bulunur. Kabuğa acı lezzetini veren bu glikozidlerin parçalanma
ürünleri florasetofenon, p-hidroksibenzoik asit ve benzeri bileşiklerdir. Kabukta triperpen türevi acı
maddeler de (limonitler) vardır; bunların en fazla bilineni ise limonin isimli maddedir.
Turunç yaprağında acı maddeler, reçine ve uçucu yağ bulunur. Turunç çiçekleri %0.1 uçucu yağ
taşır; yağda %30 linalol, %5-7 linalilasetat, %1 kadar da metilantranilat (yağa mavi floresans verir)
vardır. Turunç yaprağı yağı %45-75 linalilasetat taşır.
Kullanıma/Doz
Turunç kabuğu infüzyon (%5-10; genellikle akşam yatarken bir bardak), tentür, şurup, özüt şeklinde
iştah açıcı, safra artırıcı ve sindirimi kolaylaştırıcı olarak kullanılır. Turunç çiçeği suyu ve esansı
galenik preparatlarda tat ve koku düzeltici olarak değerlendirilir.
Turunç yaprağı infüzyon (%5) halinde iştah açıcı, kuvvetlendirici ve yatıştırıcı olarak kullanılır.
Turunç çiçeği suyu (insanda 2-10 g) terletici, ateş düşürücü, midevi ve yatıştırıcı olarak kullanılır.
Üzerlik (Peganum harmala L.)
Diğer isimler: Mahmurçiçeği, Nazarotu, Yabanisedefotu.
Aile: Yabanikimyongiller (Zygophyllaceae).
Tanım: Beyaz çiçekli, çok yıllık, çalı benzeri bir bitkidir.
Dağılım: İstanbul civarı, Ankara, Konya, Sivas, Niğde, Erzincan, Kayseri, Afyon-Dazkırı,
Doğubayazıt, tüm Orta Anadolu steplerinde yaygın şekilde bulunur.
Kullanılan kısım
Tohumlar (Semen pegani harmalae)
Kökler (Radix pegani harmalae)
142
Tohumlar olgunlaştıktan sonra toplanır ve kurutulur.
Anabileşenler
Bitkinin tohum ve köklerinde birçok indol (harman, harmalin ‘3,4-dihidroharmin’, harmin) ve
kuinazolin ailakoidler (deoksipeganin, deoksivasicinon, peganin”vasicin”) bulunur; toplam alkaloid
%2-3 arasındadır.
Etki
Kurt düşürücü, adet söktürücü, terletici, yatıştırıcı/sakinleştirici/uyuşturucu (halusinojenik) etkilidir.
Harmin MAO etkinliğini engeller. Harmalin adrenerjik 1-ve 2-reseptör antagonistidir. Peganin ve
diğer alkaloidler AkE etkinliğini engeller.
Kullanıma/Doz
Tohumlar infüzyon (%2-5) şeklinde genellikle kurt düşürücü ve narkotik etkisi için kullanılır.
Alkaloidlerden harmin MAO’ın etkinliğini engellemesi sebebiyle, hekimlikte antidepresan olarak
kullanılır. Bazı hastalıkların psikosomatik tedavisinde de (tütsü, nazarlık gibi) kullanılır. Tohumları
kavrulduktan sonra dahilen basura karşı kullanılır.
Yabanyasemini (Solanum dulcamara L.)
Diğer isimler: Sofur.
Aile: Patlıcangiller (Solanaceae).
Tanım: Mor çiçekli, çok yıllık, tırmanıcı bir bitkidir.
Dağılım: Özellikle Gelibolu, Belgrad ormanları, Kocaeli, Sinop, Zonguldak olmak üzere, Türkieye’de
yaygın şekilde rastlanır.
Kullanılan kısım
Dallar (Stipites dulcamarae)
Anabileşenler
Yapraklarda saponin (dulkamarin) ve glikoalkaloidler
soladulsidin); meyvelerde solanin ve solasein bulunur.
(dulkarin,
solasodin,
tomatidenol,
Etki
Ağrı kesici, yatıştırıcı-sakinleştirici, idrar artırıcı, terletici, hafif sürgüt, antikolinerjik, yerel anestezik,
bağışıklığı güçlendirici (fagosiozu artırır) etkilidir. Solasodin kortizon-benzeri etkisi ile romatizmalartritte faydalıdır.
Kullanıma/Doz
Bilhassa pnömoni, sarılık, romatizmal kas-eklem ağrıları, kramplar, ekzema, sedef hastalığı, astım,
kan temizleyici, idrar söktürücü, kurt düşürücü, uyuşturucu olarak infüzyon (%2) ve özüt şeklinde
kullanılır.
Uyarı
Gebelerde ve emzirenlerde kullanılmamalıdır.
Yılanyastığı (Arum italicum Mill.)
Diğer isimler: Danaayağı, Domuzlahanası, İtalyan Danaayağı, Katırkulağı, Katırkuyruğu.
Aile: Yılanyastığıgiller (Araceae).
Benzer türler: Türkiye’de yetişen ve Yılanyastığı diye bilinen 10 tür vardır; başlıcları: Arum
dioscoridis Sm., A.orientalis Bieb., Dracunculus vulgaris Schott/Arum dracunculus L. (Yılançıbanı),
Arisarum vulgare Targ.-Tozz. (Yılanekmeği), Biarum bovei Blume, B.tenuifolium (L.) Schott.
Tanım: Çok yıllık, yumrulu, otsu bir bitkidir.
Kullanılan kısım
Kurutulmuş yumru (Rhizoma aronis italici)
Meyveler (Yılanboncuğu)
Anabileşenler
Yumru ve taze yapraklarda alkaloid (konisin), gliko saponin, nişasta, müsilaj bulunur. Taze yaprak
ve yumrular zehirlidir.
143
Kullanıma/Doz
Kurutulmuş yumruları içeriden balgam söktürücü ve sürgüt; taze yumru ve yapraklar dışarıdan
deride irkiltici, kanı deriye toplayıcı, yara (basur gibi) iyileştirici, çıban olgunlaştırıcı ve açıcı olarak
kullanılır. İçeriden 1-2 g kuru yumru infüzyon şeklinde kullanılır. Basurda kuru yumrusu veya
meyveleri toz edilir; kakao yağı ile fitil şeklinde hazırlanır ve kullanılır.
Yoğurtotu (Galium verum L.)
Diğer isimler: Sarı Yoğurtçuotu, Sünnetliceotu.
Aile: Kökboyasıgiller (Rubiaceae).
Benzer türler: Ülkemizde birçok çeşidi daha vardır; başlıcaları: G.aparine L. (Tırmanıcı Yoğurtotu),
G.mollugo (Beyaz Yoğurtotu), G.cruciata (L.) Scop. (Tüylü Yoğurtotu).
Dağılım: Ülkemizde yaygın şekilde (Trakya, Uludağ, Kastamonu, Bolu, Ankara, İzmir, Niğde, Sivas,
Kars gibi) bulunur.
Kullanılan kısım
Toprak üstü kısımları (Herbae galli)
Anabileşenler
Bitkide koumarin, uçucu yağ, organik asitler (sitrik asit, okzalik asit gibi), tanen, glikozidler
(asperulin, rubiadin gibi), flavonoidler ve mum bulunur.
Etki
İdrar söktürücü, iştah açıcı, safra artırıcı, yangı önleyici, büzüştürücü ve hafif sürgün önleyici
etkilidir.
Kullanıma/Doz
Çeşitki deri rahatszlıklarında (ülser, psoriazis gibi) infüzyon (%2) şeklinde kullanılır.
Zakkum (Nerium oleander L.)
Diğer isimler: Ağıçiçeği, Kanağacı, Zıkkım ağacı.
Aile: Zakkumgiller (Apocynaceae).
Tanım: Pembe çiçekli, küçük ağaçtır.
Dağılım: Ülkemizde yaygın şeklide bulunur.
Kullanılan kısım
Özellikle yaprak (Folium oleandri)
Seyrek olarak çiçek ve gövde kabukları
Yapraklar bitki çiçek açmadan toplanır ve kurutulur.
Anabileşenler
Yapraklarda reçine, tanen, glikozidler (oleandrin, desasetiloleandrin, neriin, neriantin, aynerin,
folinerin gibi), vitamin C, glikoz; kabuklarda uçucu yağ, reçinemsi bileşik ve glikozidler (rosaginin,
neriin, kortemerin gibi) vardır.
Kullanılma/Doz
Az miktarlarda kalp kuvvetlendirici ve idrar söktürücü olarak kullanılır. İnsanlara infüzyon (günde
0.05-0.5 g yaprak) ve özüt (günde 50-200 mg) şeklinde verilir.