İzmir`e Hoşgeldin Elektrik

Ýzmir’e Hoþgeldin
Elektrik...
“Elektriklendirmede
TEDAÞ ÝEDM/GEDÝZ EDAÞ-1”
Elk. Müh. Ahmet Becerik
ahmet.becerik@emo.org.tr
Tüm dünya ülkelerinde olduðu
gibi, ülkemizde de elektrik sektörü
hýzlý bir yeniden yapýlanma içindedir.
Bu yeniden yapýlanma sürecini
baþlatan etmenler günümüzün sosyal
ve ekonomik koþullarýdýr. Yeniden
yapýlanma süreci 1980'lerde tüm
dünyayý etkisi altýna almýþtýr. Sürecin
uygulanmasý ülkeden ülkeye
deðiþiklik gösterse de sürece katýlan
tüm ülkeler deðiþen piyasalara ve
teknik koþullara uyum saðlamak için
düzenleme teknikleri geliþtirmekte,
rekabeti arttýrmak ve kamu yararýný
olabilen en yüksek düzeye çýkarmak
amacýyla uygulamalar yapmaktadýr.
Elektrik sektörü reformunun birincil
amacý fiyatlarý düþürmek tüketici
refahýný arttýrmak ve üretim tekniklerindeki verimsizlikleri gidermektir.
Özellikle geliþmiþ ve geliþmekte
olan ülkelerde gözlenen özelleþtirme
ve serbest rekabete dayalý politikalar
ve uygulamalar kapsamýnda, elektrik
arz güvenliðini ve etkinliðini saðlamaya yönelik sonuçlar farklýlaþabilmekte ve bu farklýlýklar ise kendi
içinde baþarýlý ve baþarýsýz uygulamalarý da ortaya koyabilmektedir.
Geliþmiþ ülkelerdeki uygulama
sonuçlarý, elektrik enerjisi sektöründe
elektrik arz güvenliðinin ve etkinliðinin
saðlanmasýna yönelik genel olarak
farklý sonuçlar vermektedir. Elektrik
enerjisi sektöründe yaþanan
baþarýsýz örnekleri de göz önüne
aldýðýmýzda, uygulanacak
politikalarýn her ülkenin kendi
ekonomik ve sosyal dinamikleri
haziran 2009
154 kV ENH Karþýyaka-Fotoðraf :Elk. Müh. Ümit Yalçýn
çerçevesinde deðerlendirilmesi
gerektiði ortaya çýkmaktadýr.
Elektrik enerjisinin taþýdýðý
karakteristik özelliklerin yaný sýra,
yatýrým maliyetlerinin yüksek olmasý,
batýk maliyetler taþýmasý, ekonomik
büyüme ile olan iliþkisi ve temel
altyapý hizmeti olarak kamu kesimi
ekonomisi ile olan baðlantýsý
doðrultusunda, sistemin devletin
deðiþen rolü ve egemen iþlevi
açýsýndan deðerlendirilmesi de
gerekmektedir.
Günümüzde, rekabetten,
kaliteden ve ülkemizin artan enerji
istemini karþýlamaktan uzak ve
kamunun aðýrlýklý olduðu bir elektrik
sektöründe sorun varsa bunun nedeni
sektörü özel kesime açma amacý ile
1984'ten bu yana yapýlan yasal
düzenlemelerin ve verilen teþviklerin
yanlýþ ve kamu çýkarýna uygun
olmayacak biçimde kullanýlmasýnda
yatmaktadýr.
Yeterli sermaye birikiminin
oluþmamasý gerekçe gösterilerek var
olan yerli özel kesime tanýnan
teþvikler, yabancýlara verilen ayrýcalýk
ve garantiler ve yaþanan her aðýr
ekonomik kriz sonrasý baþvurulan IMF
ve Dünya Bankasý'nýn baský ve
zorlamalarý ile kabul edilen yapýsal
reformlarýn gerektirdiði yasal düzenlemelerin yeterli kamuoyu desteðinden
yoksun olmasý, siyasi istikrarsýzlýðýn
getirdiði belirsizlik ve gecikmeler,
yasal mevzuatta sýkça yapýlan
deðiþiklikler ve YÝD/YÝ modelinin yol
açtýðý rekabet dýþý ayrýcalýk
36
kazanýmlarý sektörün serbestleþmesindeki en büyük engeli oluþturmaktadýr.
Öte yandan yapýlmasý istenen
özelleþtirmeden istediði katma deðer
paylaþýmýný elde edemediðine inanan
kesimlerin siyasal iktidara etkileri,
kamuoyu oluþturma güçlerine baðlý
olarak sürdürdükleri tartýþmalar,
Enerji Bakanlýðý'nýn etki altýnda
kaldýðý sansasyonel yolsuzluk
operasyonlarý toplumun zihnini daha
da karýþtýrmakta, sisteme duyulan
güvensizliði desteklemektedir.
Ayrýca, küreselleþmeci serbestleþmeci zihniyetin daha erken
taraftar bulabildiði siyaset kurumu ve
iþ dünyasýnýn istem ve hedefleri ile bu
zihniyetin ayný derecede taraftar
bulamadýðý bürokrasinin direnci,
yargýnýn Anayasa'yý kamu hizmeti ve
yararý ilkelerini gerekçe göstererek
yaptýðý iptaller Türkiye'de özelleþtirme
ve serbestleþtirme konusunda
kurumlar ve kesimler arasýnda bir
uyumun olmadýðýný göstermektedir.
Yapýlan düzenlemelere, elektrik
konusunda saðlanan teþviklere karþýn
Türkiye'nin yýllýk büyüme gereksinimini karþýlayacak elektrik üretimi için
yeterli yatýrýmlar baþlamamýþtýr. Özel
sektör için henüz uygun bir yatýrým
ortamýnýn oluþmadýðý bu koþullar
altýnda elektrik sektörünün yaþamsal
ve büyüklüðü göz önüne alýnarak arz
güvenliði açýsýndan devletin önemli
bir oyuncu olarak yer aldýðý geçiþ
süreci olmalýdýr. Ülkenin temel
ekonomik güvenliði kapsamýnda
emo izmir þubesi
güncel
TEDAÞ Görevli Þirketleri (2009)
kaliteli ve ucuz elektrik üretiminin,
rekabet edebilir Türk sanayisi için
zorunluluðu dikkate alýnarak elektrik
üretim, iletim ve daðýtýmýn uzun
yýllar daha kamu hizmeti olarak
görülmeli ve öyle kalmalýdýr.
Ülkemizin sistem ve yönetim
altyapýsýnýn bu çapta bir deðiþim
programýna hiçbir yönden hazýr
olmamasý nedeni ile kimi yasa iptalleri
yaþandý, bunun sonucunda da uzun
bekleyiþler ve belirsizlikler ortaya
çýktý. Bu belirsizlik ve bekleyiþler
ise sonunda serbestleþme
kapsamýnda bulunan kuruluþlarda
býkkýnlýk, iþten ve meslekten
soðuma, yatýrýmlardan vazgeçme,
verimliliðin düþmesi gibi ciddi
çöküntülerin ortaya çýkmasýna yol
açtý.
Serbest piyasa uygulamalarý
içinde elektrik sektöründe yeni
yatýrýmlarýn, gereksinimlere koþut
olarak özel þirketlerce gerçekleþtirileceði ve böylece arz güvenliðinin
emniyete alýnacaðý konusunda 1990'lý
yýllarda Dünya'da ve ülkemizde
taþýnan iyimserliðin ve umutlarýn son
yýllarda azalmaya baþladýðý
görülmektedir. Kaliforniya enerji
krizini izleyen ABD ve Kanada'da
yaþanan elektrik kesintileri, Avrupa'da
yaþanan aþýrý sýcaklar, sistemdeki
yatýrým eksikliklerini ortaya koymuþ
Temel Özenmiþ
TEDAÞ ÝEDM
Sistem Ýþletme Müd.
H. Avni Gündüz
TEDAÞ ÝEDM
Müessese Müd. Yrd.
emo izmir þubesi
Muzaffer Sapmaz
TEDAÞ ÝEDM
Sistem Ýþletme
Müd. Yrd.
bulunmaktadýr. Bu geliþmeler
ýþýðýnda enerji piyasalarýnýn
oluþumun da, geri dönüþ olmasa da
geliþmiþ ülkelerde ciddi endiþe ve
duraksama dönemine girildiði
görülmektedir. Elektrik piyasasý
ürünün depolanamamasý, daðýtýmýn
yapýsý gereði doðal tekel
konumundadýr. Nitekim AB'de 'yedi
kardeþler' olarak nitelenen büyük
elektrik firmalarý Avrupa piyasalarýnýn yüzde 71'ini kontrol
etmektedir. Bu tekelleþme ile,
maliyet azaltýcý çabalarýn baskýsý
azalmakta, tüketici tercihleri
kýsýtlanmakta, yeni üretim kapasitesi yatýrýmlarý sýnýrlanmakta,
sektöre yeni giriþler engellenmektedir. Bu durum, elektrik
piyasasýnýn serbestleþmesinden
umulan sonuç olmadýðý açýktýr.
Ülkemizde ve Ýzmir'de Özelleþtirme
Uygulamalarý :
Ülkemizde elektrik daðýtým
sektöründe serbestleþme programý ilk
kez 1990 tarihinde 3096 sayýlý yasaya
dayanarak AKTAÞ (Ýstanbul Anadolu
Yakasý) ve Kayseri ve Civarý T.A.Þ.
(Kayseri)’nin görevlendirilmeleri ile
baþlanmýþtýr.1993 yýlýnda çýkarýlan
Bakanlar kurulu kararý ile dikey
bütünleþik yapý özelliði gösteren TEK;
Türkiye Elektrik Daðýtým A.Þ (TEDAÞ)
ve Türkiye Elektrik Üretim Ýletim A.Þ.
(TEAÞ) ünvaný ile iki ayrý kamu
kuruluþu olarak yeniden yapýlandýrýlmýþtýr. Ýzmir'de ise 01.09.1990
tarihinden baþlayarak TEK Ýzmir EDM
olarak çalýþmalarýný sürdüren birim,
yapýlan yasal düzenleme
37
çerçevesinde 26.04.1994 tarihinde
tüzel kiþilik kazanan TEDAÞ Genel
Müdürlüðü'ne baðlý TEDAÞ Ýzmir
Elektrik Daðýtým Müessesesi adýný
almýþtýr.
Elektrik daðýtým sektöründe
serbestleþmenin en önemli adýmý 24
Kasým 1996 tarihli 22827 sayýlý Resmi
Gazetede yayýmlanan Bakanlar
Kurulu kararý ile atýlmýþ ve TEDAÞ
Genel Müdürlüðüne baðlý Türkiye
çapýndaki müesseselerin iþletme
yetkisinde bulunan orta ve alçak
gerilim daðýtým sistemi 29 görev
bölgesine ayrýlmýþtý. O zamana kadar
özelleþtirilen 4 görev bölgesine ek
olarak 25 daðýtým bölgesinin 30 yýl
süre ile özelleþtirileceði ilan edilmiþ ve
03.04.1997 tarihine kadar teklif
toplanmýþ, 5 bölgeye verilen teklifler
ise yeterli bulunmamýþ ve bölgelere
yönelik ihale iptal edilmiþti. 20 bölge
arasýndan 5 bölgede görevlendirme
konusunda anlaþmazlýk çýkmýþtý. Geri
kalan 15 görev bölgesi için imzalanan
sözleþmeler Danýþtay'a onay için
gönderilmiþ, ancak Danýþtay bu
sözleþmelerden 4 sözleþmeyi iptal
ederek kalan 11'ini onaylamýþtýr.
Danýþtay onayýndan geçerek
imzalanan bu 11 sözleþmeye iliþkin
özelleþtirme çalýþmalarý çeþitli
anlaþmazlýklar nedeni ile
tamamlanamamýþtýr. 2001 yýlýnda
4628 sayýlý Elektrik Piyasasý
Yasasý'nýn yürürlüðe girmesi ile
bunlar “mevcut sözleþmeler” olarak
nitelendirilerek, bu sözleþmelerin
EPDK tarafýndan belirlenecek bir
tarihe kadar serbest rekabet
koþullarýný saðlayacak biçimde tadil
edilmeleri öngörülmüþtü.
Ýzmir'de elektrik daðýtýmýnýn
özelleþtirilmesine yönelik giriþimler
ise 1991 yýlýnda hükümetin görev
süresinin bitmesine on gün kala
ihalesiz olarak Senkom A.Þ.
görevlendirmesi ile baþlamýþtý. Ancak
anlaþmazlýklar sonucunda Bakanlar
Kurulu daha önce görev verdiði
Senkom A.Þ.'ye ait kararý, 13.11.1996
tarih ve 96/8811 sayýlý kararý ile ihale
iptal edilmiþti. Daha sonra konuya
haziran 2009
iliþkin davalar sürerken nisan 1997
tarihinde elektrik daðýtým iþini almak
için Ýzmir ve Manisa belediyeleri de
dahil 15 þirketi toplayan ÝZMAÞ
kurulmuþtu. 1997 yýlýnda yeniden
yapýlan ihalede 7000 ortaklý ÝZMAÞ ,
elektrik daðýtým iþine talip Süzer
Holding A.Þ. ile karþý karþýya
kalmýþtý.Ýhaleye giren yalnýzca iki
þirket olmasýna karþýn bu iki þirketin
birleþerek oluþturduklarý yeni þirketin,
Ýzmir ve Manisa illerini kapsayan 6.
görev bölgesinde görevli þirket
olmasýna iliþkin Bakanlar Kurulu
kararý 14.06.1998 tarihli Resmi
Gazetede yayýmlanarak yürürlüðe
girdi.Ardýndan görevli þirket GEDAÞ
ile bakanlýk arasýnda hazýrlanan
sözleþme yasa gereði gittiði
Danýþtay'dan ilginç bir karar çýktý. 30
yýllýk elektrik daðýtým ihalesini
kazanan GEDAÞ'a, Senkom A.Þ. ve
Elektrik Mühendisleri Odasý'nýn açtýðý
davalar sonucunda GEDAÞ'ýn
iþletmeyi almasýna yönelik Bakanlar
Kurulu Kararý Ekim 1998 tarihinde
iptal edildi. Danýþtay 10.Dairesi
6.görev bölgesinde 09.10.1991 tarih
ve 91/2325 sayýlý Bakanlar Kurulu
kararý uyarýnca Senkom A.Þ.'nin
görevli olduðuna karar verdi.1990'lý
yýllarda Ýzmir'in elektrik daðýtýmda
yaþananlar, özelleþtirme (ya da
görevlendirme) için yapýlan
ihalelerin rekabete açýk olmasý
gerekirken, anlaþarak kurulan
þirketlerin ve doðrudan yapýlan
görevlendirmelerin, halka ucuz ve
kaliteli enerji sunulacaðý sav ve
söylemlerinin unutulmamasý
gereken bir örneðidir.
1990'lý yýllarda Avrupa Birliði üyesi
ülkelerde baþlatýlan enerji piyasasý
reformu çalýþmalarý kýsa bir süre
sonra Türkiye'de de yankýsýný
bulmuþtur. 1996 yýlýnda yayýmlanan
AB Direktifinin ardýndan ETKB
tarafýndan; piyasayý bütünüyle
yeniden biçimlendirecek ve serbest
rekabete açmaya hedefleyen
çalýþmalar baþlatýldý. Bu kapsamda
hazýrlanan Elektrik Piyasasý Yasasý 3
Mart 2001 tarihinde yürürlüðe
girmiþtir.Böylece elektrik enerjisi
piyasasýnýn tesisi için gerekli yasal
çerçevenin oluþturulmasý yönünde
önemli bir adým atýlmýþtýr. 19 Kasým
2001 tarihinde elektrik piyasasýnda
baðýmsýz düzenleme ve gözetim
faaliyetlerini yürütmek üzere Enerji
Piyasasý Düzenleme Kurumu göreve
baþlamýþtýr.
EPDK ile kamu tekelindeki yapý
sona erdirilerek elektrik enerjisi ile ilgili
çalýþmalar, serbest rekabet
ortamýnda özel sektör katýlýmýna açýk
'piyasa faaliyetleri' haline getirilmiþtir.
Yasa ile belirtilen piyasa faaliyetleri
“üretim, iletim, daðýtým, toptan satýþ,
perakende satýþ hizmeti, ithalat ve
ihracat”'týr. Diðer taraftan “kamusal bir
mal” olarak görülen elektrik enerjisi
4628 sayýlý yasa ile birlikte “ticarete
konu bir mal” olarak deðerlendirilmeye baþlanmýþtýr. Yasa Türkiye
elektrik piyasasý için lisans, serbest
tüketici v.b. yeni kavramlar getirmektedir.
2001 yýlýnda oluþturulan elektrik
enerjisi piyasasýnda; kamu kesiminde
TEAÞ'ýn yeniden yapýlandýrýlmasý ile
birlikte, iktisadi devlet teþekkülü
statüsünde 4 kuruluþ, 11 baðlý
ortaklýk, 64 elektrik daðýtým
müessesesi ve çok sayýda santral
iþletmesinin faaliyet göstermesi
öngörülmüþtü. Türkiye elektrik
daðýtým sisteminde piyasa düzenine
geçiþ çalýþmalarý çerçevesinde
daðýtým bölgeleri temel alýnarak
elektrik daðýtým müesseseleri yeniden
yapýlandýrýlarak özelleþtirilmesi
iþleminin esaslarý, temel olarak
Yüksek Planlama Kurulunca
17.03.2004 tarih ve 2004/3 sayýlý
kararý ile kabul edilen “Elektrik
Enerjisi Reformu ve Özelleþtirme
Strateji Belgesi”ne dayanmaktadýr.
Bu çerçevede TEDAÞ 02.04.2004
tarih ve 2004/22 sayýlý Özelleþtirme
Yüksek Kurulu kararý ile T.C
Baþbakanlýk Özelleþtirme Ýdaresi
Baþkanlýðýna devredilerek
özelleþtirme kapsam ve programýna
alýnmýþtýr. Bu kapsamda Türkiye
daðýtým þebekesi coðrafi yakýnlýk,
yönetimsel yapý, enerji istemi ve diðer
teknik ve mali etkenler göz önüne
alýnarak 21 daðýtým bölgesine
ayrýlmýþtýr. Bunlardan daha önce
görevlendirilen Kayseri dýþýndaki
TEDAÞ'a ait olan 20 daðýtým
bölgesinin her birinde yeni þirket
kurulmasýna karar verilmiþ, 3 Mart
2005 tarihi itibarýyla bölgelerin
þirketleþmesi tamamlanmýþtýr. Bu
çerçevede TEDAÞ Ýzmir EDM ve
Manisa EDM görev bölgelerini
kapsayan GEDÝZ Elektrik Daðýtým
A.Þ. kurulmuþtur.
Kaynakça :
Cemalettin Tüney/Yeni-Sað anlayýþýçerçevesinde Türkiye'de enerji politikalarýnýn dönüþümü-Yayýmlanmamýþ Yüksek Lisans
Tezi-G.Ü/2007
Pýnar Akþar/Elektrik enerjisi sektöründe özelleþtirme ve regülasyon - Yayýmlanmamýþ Yüksek Lisans Tezi-M.Ü/2006
EMO ÝzmirÞubesi Haber Bülteni-1998/ SAYI (99-101)
EMO ÝzmirÞubesi Haber Bülteni-1999/ SAYI (114)
DPT- 8.Kalkýnma PlanýElektrik Enerjisi Özel ÝhtisasKomisyonu Raporu
haziran 2009
38
emo izmir þubesi