Psikoloji 00_Psikoloji Giris

O R T A Ú R E T Ü M
Emine AÞAN
Mill EÛitim BakanlÝÛÝ Talim ve Terbiye Kurulunun 08.12.2011 tarih ve 197 sayÝlÝ
kurul kararÝ ile 2012-2013 Ûretim yÝlÝndan itibaren 5 (beß) yÝl sre ile
Ders KitabÝ olarak kabul edilmißtir.
Her hakkÝ saklÝdÝr ve EKOYAY EÛitim YayÝncÝlÝk MatbaacÝlÝk San. ve
Tic. Ltd. Þti. ne aittir. KitabÝn metin, soru ve ßekilleri kÝsmen de olsa
hibir surette alÝnÝp yayÝmlanamaz.
Editr
: Ayten BAYDAR ZTFEKÜ
Dil UzmanÝ
: Mustafa BEKTAÞ
Grsel TasarÝmcÝ
: Hseyin Turhan SOLAK
Program Gelißtirme UzmanÝ
: Ahmet KURNAZ
lme DeÛerlendirme UzmanÝ : Hasan PEKTAÞ
Rehberlik ve Gelißim UzmanÝ
: YÝldÝz TANRIVER
BaskÝ
: Ekoyay EÛitim YayÝncÝlÝk,
MatbaacÝlÝk - Ankara 2014
Sertifika No: 19777
2
3
ATATRK'N GENLÜÚE HÜTABESÜ
Ey Trk genliÛi! Birinci vazifen, Trk istikllini, Trk cumhuriyetini,
ilelebet, muhafaza ve mdafaa etmektir.
Mevcudiyetinin ve istikbalinin yegne temeli budur. Bu temel,
senin, en kÝymetli hazinendir. Üstikbalde dahi, seni, bu hazineden,
mahrum etmek isteyecek, dahil ve haric bedhahlarÝn olacaktÝr. Bir
gn, istikll ve cumhuriyeti mdafaa mecburiyetine dßersen, vazifeye
atÝlmak iin, iinde bulunacaÛÝn vaziyetin imkn ve ßeraitini
dßnmeyeceksin! Bu imkn ve ßerait, ok nmsait bir mahiyette
tezahr edebilir. Üstikll ve cumhuriyetine kastedecek dßmanlar, btn
dnyada emsali grlmemiß bir galibiyetin mmessili olabilirler. Cebren
ve hile ile aziz vatanÝn, btn kaleleri zapt edilmiß, btn tersanelerine
girilmiß, btn ordularÝ daÛÝtÝlmÝß ve memleketin her kßesi bilfiil ißgal
edilmiß olabilir. Btn bu ßeraitten daha elm ve daha vahim olmak
zere, memleketin dahilinde, iktidara sahip olanlar gaflet ve dallet ve
hatt hÝyanet iinde bulunabilirler. Hatt bu iktidar sahipleri ßahs
menfaatlerini, mstevlilerin siyas emelleriyle tevhit edebilirler. Millet,
fakr u zaruret iinde harap ve btap dßmß olabilir.
Ey Trk istikbalinin evldÝ! Üßte, bu ahval ve ßerait iinde dahi,
vazifen; Trk istikll ve cumhuriyetini kurtarmaktÝr! Muhta olduÛun
kudret, damarlarÝndaki asl kanda, mevcuttur!
4
Mustafa Kemal Atatrk
1881 Ð 1938
5
ÜÜNDEKÜLER
ORGANİZASYON ŞEMASI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
1. ÜNİTE: PSİKOLOJİ BİLİMİNİ TANIYALIM . . . . . . . . . . . . . . 13
A. PS‹KOLOJ‹N‹N KONUSU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
B. PS‹KOLOJ‹N‹N B‹L‹M OLMA SÜREC‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
C. PS‹KOLOJ‹N‹N ÖLÇÜTLER‹ VE AMAÇLARI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
Ç. PS‹KOLOJ‹N‹N YÖNTEM VE TEKN‹KLER‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
D. ET‹K ‹LKELER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
E. PS‹KOLOJ‹N‹N ALT DALLARI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
1. Psikolojinin Temel Bilim Alt Dallar› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
2. Psikolojinin Uygulamal› Alt Dallar›. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
F. PS‹KOLOJ‹N‹N ‹ﬁ ALANLARI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
G. PS‹KOLOJ‹ VE D‹⁄ER B‹L‹MLER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
DEĞERLENDİRME ÇALIŞMALARI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
2. ÜNİTE: PSİKOLOJİNİN TEMEL SÜREÇLERİ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
A. DAVRANIﬁIN OLUﬁUM SÜREC‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
B. PS‹KOLOJ‹K VE B‹YOLOJ‹K SÜREÇLER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
C. KALITIM VE ÇEVRE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
Ç. YAﬁAM BOYU GEL‹ﬁ‹M . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
D. GEL‹ﬁ‹M DÖNEMLER‹N‹N TEMEL ÖZELL‹KLER‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
1. Geliﬂim Dönemleri. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
a. Yeni Doğan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
b. Bebeklik ve Çocukluk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
c. Ergenlik Dönemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
ç. Yetişkinlik Dönemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
d. Yaşlılık Dönemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
2. Biliﬂsel ve Ahlaki Geliﬂimin Kuramlar› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
E. ERGENL‹K DÖNEM‹ VE HIZLI DE⁄‹ﬁ‹M . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64
F. ERGENL‹K DÖNEM‹N‹N TEMEL ÖZELL‹KLER‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66
DEĞERLENDİRME ÇALIŞMALARI (I) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
6
G. DUYUMUN ÖZELL‹KLER‹. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72
H. UYARILMA VE DAVRANIﬁ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
I. ALIﬁMA VE DUYARLILAﬁMA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
‹. ALGI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
J. ALGIYI ETK‹LEYEN ETKENLER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
K. GÜDÜLENMEY‹ ORTAYA ÇIKARAN ETKENLER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90
L. KEND‹N‹ GERÇEKLEﬁT‹RME GEREKS‹N‹M‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94
M. DUYGULAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97
N. B‹L‹NÇ VE B‹L‹NÇALTI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
O. D‹KKAT VE TÜRLER‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103
Ö. B‹L‹NÇL‹L‹K TÜRLER‹. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104
P. SOSYAL PS‹KOLOJ‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108
R. SOSYAL B‹L‹ﬁ VE SOSYAL ETK‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
S. DAVRANIﬁ VE SOSYAL ETKENLER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
DEĞERLENDİRME ÇALIŞMALARI (II) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116
3. ÜNİTE: ÖĞRENME, BELLEK, DÜŞÜNME. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122
A. Ö⁄REN‹LM‹ﬁ DAVRANIﬁ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123
B. Ö⁄RENME TÜRLER‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124
1. Koﬂullanma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125
a. Klasik Koşullanma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125
b. Edimsel Koşullanma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128
2. Biliﬂsel Ö€renme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
a. Gizil Öğrenme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
b. Model Alarak Öğrenme. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132
c. Kavrayarak Öğrenme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133
C. Ö⁄RENMEY‹ ETK‹LEYEN ETKENLER. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135
1. Biyolojik ve Sosyokültürel Etkenler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135
2. Ö€renilmiﬂ Çaresizlik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136
3. Birey, Ö€renme Malzemesi ve Yöntemin Etkisi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137
a. Öğrenenle İlgili Özellikler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137
b. Öğrenilen Malzeme İle İlgili Özellikler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140
4. Ö€renme Stratejileri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140
5. Hayat Boyu Öğrenme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ??
DEĞERLENDİRME ÇALIŞMALARI (I) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143
7
Ç. BELLEK TÜRLER‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
1. Duyusal Bellek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
2. Çal›ﬂma Belle€i ve K›sa Süreli Belek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146
3. Uzun Süreli Bellek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146
D. BELLE⁄‹N TEMEL ‹ﬁLEM AﬁAMALARI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147
E. DÜﬁÜNMEN‹N YAPI TAﬁLARI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151
F. DÜﬁÜNME VE D‹L . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152
G. KARAR VERME . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154
H. ZEKÂ KAVRAMI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157
I. ZEKÂ TÜRLER‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160
İ. ZEKÂ VE YARATICILIK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162
DEĞERLENDİRME ÇALIŞMALARI (II) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165
4. ÜNİTE: RUH SAĞLIĞININ TEMELLERİ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169
A. K‹ﬁ‹L‹⁄‹N GEL‹ﬁ‹M‹. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170
B. K‹ﬁ‹L‹K KURAMLARI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173
C. B‹REYSEL FARKLILIKLAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175
Ç. K‹ﬁ‹L‹⁄‹N ÖLÇÜLMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176
DEĞERLENDİRME ÇALIŞMALARI (I) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179
D. STRES VE NEDENLER‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180
E. STRES VE GÜNLÜK YAﬁAM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184
F. SAVUNMA MEKAN‹ZMALARI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188
G. RUH SA⁄LI⁄ININ ÖNEM‹ VE ÖLÇÜTLER‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191
H. RUH SA⁄LI⁄ININ KORUNMASI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193
I. NORMAL DIﬁI DAVRANIﬁ TÜRLER‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197
1. Duygu-Durum Bozukluklar› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198
2. Psikosomatik Bozukluklar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199
3. Kayg› Reaksiyonları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200
‹. PS‹KOLOJ‹K DESTEK TÜRLER‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201
DEĞERLENDİRME ÇALIŞMALARI (II) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204
EKLER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209
SÖZLÜK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213
KAYNAKÇA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216
CEVAP ANAHTARI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219
8
ORGANİZASYON ŞEMASI
Temel Kavramlar
Konuda geçen ve anlam› üzerinde durulan kavramlar›n toplu
hâlde görülmesini sa€lar.
Konuya Hazırlanalım
Ö€rencilerin konuyla ilgili ön bilgilerini yoklama ve motivasyonunu sağlama
amacıyla dikkat çekici resim, karikatür,
gazete haberi ve sorular yer alır.
A. PS‹KOLOJ‹N‹N KONUSU
TEMEL KAVRAMLAR
KONUYA HAZIRLANALIM
• Psikoloji
Aﬂa€›daki karikatürü inceleyerek sorular› yan›tlay›n›z.
• Organizma
• Davran›ﬂ
1. “Psikoloji zihinde geçen bilinç olaylar›n›n incelenmesidir.”
“Psikoloji kiﬂiler aras› iliﬂkileri inceleyen bilimdir.”
“Psikoloji, çevreden gelen ve kendileri de nesnel olarak gözlenebilen uyar›c›lara hemen cevap veren bir organizman›n nesnel olarak gözlenebilen tepkilerinin incelenmesidir.”
Yukar›daki tan›mlardan yararlanarak psikolojiyi bir de siz
tan›mlay›n›z.
2. Psikoloji bilmek; bir gence, bir ö€retmene, bir hastane
baﬂhekimine, bir siyasi lidere ve bir doktora hangi konularda neler kazand›rabilir?
3. Davran›ﬂ deyince ne anl›yorsunuz? Örnek vererek aç›klay›n›z.
4. Organizma ne demektir? Bildi€iniz organizmalara örnekler veriniz.
Etkinlik
Konunun iﬂlenmesine yard›mc› olan ve daha iyi anlaﬂ›lmas›n›
sa€layan çalışmaları kapsar.
5. Felsefe, evren ve insan üzerinde yap›lan sorgulama, onlar›
bütüncül olarak aç›klama etkinli€idir. Bu tan›ma göre felsefe, psikolojiyle ilgili olaylar› da konu olarak al›r.
‹lk soruda yapt›€›n›z tan›m› da göz önüne alarak psikolojinin olaylar› ele al›ﬂ› felsefeden hangi aç›lardan farkl›d›r?
Tart›ﬂ›n›z.
Karikatür 1. 1: Özgün Uysal
Beyin f›rt›nas›
Düşünce farklılıklarından yola çıkılarak doğrulara ulaşma yöntemidir. Beyin
fırtınası ile herkesin o konudaki düşüncesini açıkça söyleyebilmesi, diğer öğrenciler tarafından bunların saygıyla
dinlenmesi, uzlaşılarak ortak bir noktaya gelinmesi sağlanır.
6. Yandaki karikatür, psikolojiyle ilgili neler anlatmaktad›r?
ETKÜNLÜK
A. Psikoloji sözcü€ü size neleri ça€r›ﬂt›r›yor? Bu konuda s›n›f›n›zdaki tüm ö€rencilerin kat›laca€› bir
beyin f›rt›nas› yap›n›z.
Konuyu birkaç dakika düﬂünüp etkinli€e öyle baﬂlay›n›z. Söylenen fikirleri bir iki sözcükle özetleyerek tahtaya yaz›n›z. Her turda yaln›zca bir fikir söyleyiniz. Fikriniz yoksa “Geçiniz.” diyebilir,
sonraki turda düﬂüncenizi yine söyleyebilirsiniz. Kimsenin söyleyecek fikri kalmad›€›nda etkinli€i
sona erdiriniz. Etkinlik s›ras›nda eleﬂtiri ve yorum yapmay›n›z. Etkinli€in sonunda tahtada yaz›lan
fikirleri grupland›r›n›z ve psikolojiyi tekrar (“konuya haz›rlanal›m” bölümündeki tan›m›n›z› da göz
önüne alarak) tan›mlamaya çal›ﬂ›n›z. Beyin f›rt›nas› tekni€i hakk›nda bilgi edinmek için kitab›n›z›n
ekler bölümüne bak›n›z.
14
Bilgi Notu
Konuyla ilgili bilgilerin
verildiği metindir.
Bilgi Notu
KAS, HÂL, DENGE DUYUMLARI VE D‹⁄ERLER‹
Kas ve hareket duyumu; duyu organlar›n›n durumunu, vücut duruﬂunu, el ve ayaklar›n pozisyonunu bildirir. Bize bu bilgiyi sa€layan al›c›lar üç farkl› yerde bulunur. Bunlardan biri, iskelet kaslar›nda bulunan kas i€cikleridir. Bu i€cikler içindeki al›c›lar, kas›n ne kadar uzad›€› hakk›nda bilgi verir. Bir
di€eri, kaslar› kemi€e ba€layan kiriﬂlerde bulunur. Bu al›c›lar, kiriﬂlerdeki gerilmeyi bildirir. Sonuncusu, eklemlerde bulunan ve eklemin pozisyonunu bildiren al›c›lard›r.
Hâl duyumu, iç organlar›m›z hakk›nda bilgi verir. Bunlar; açl›k, tokluk, susuzluk, yorgunluk ve mide
bulant›s› gibi duyumlard›r. Hâl duyumunun nas›l meydana geldi€i henüz tam olarak bilinmemektedir.
Denge duyumu, bedenimizin dengesi hakk›nda bilgi veren duyumdur. Beyincik ve iç kulaktaki
yar›m daire kanallar›yla sa€lan›r.
Bunlar d›ﬂ›nda deri yoluyla s›cakl›k, so€ukluk, bas›nç, ac› ve a€r› duyumlar› da al›n›r. Kaﬂ›nt›, yanma,
pürüzlülük, düzgünlük gibi tüm karmaﬂ›k deri duyumlar›, bu dört deri duyumundan birine indirgenebilir.
Ac› ve a€r› duyumunun meydana gelmesi için uyar›c›lar›n çok ﬂiddetli olmas› gerekir. Çünkü ac›
ve a€r› duyumlar›n› alan sinir iplikçikleri, derinin derin yerlerinde bulunur. Is›, i€neyle delme, deriye sertçe vurma gibi pek çok uyar›c›, ac› duyumuna yol açar. ‹ç organlarda ac› etkilerine duyarl› noktalar çok
azd›r.
S›cakl›k ve so€ukluk birbirinden ayr›, ba€›ms›z duyumlard›r. Bunlar da deri yoluyla alg›lan›r ama
dokunmayla do€rudan ilgileri yoktur. Hiçbir ﬂeye dokunmadan da so€ukluk ve s›cakl›€› alg›lar›z.
Bas›nç duyumlar›n›, k›l kesecikleri ve bunlara ba€l› olan sinir uçlar› yoluyla al›r›z. Deri alt› dokularda bulunan iki cisimcikten biri hafif bas›nc›, ikincisi a€›r bas›nc› al›r.
Çevremizi ve kendi bedenimizi tan›mam›z duyu organlar› arac›l›€›yla olur. Bunlar, organizman›n
çevreye aç›lan pencereleri gibidir. Hem bedenden hem de çevreden gelen etkileri ancak duyumlar arac›l›€›yla alabiliriz. Onlar olmazsa d›ﬂ çevre ve bedenimiz bizim için yok olur. Bu da yaﬂamamakla ayn› anlama gelir.
B‹L‹YOR MUYDUNUZ?
Biliyor muydunuz?
Konuyla ilgili ilginç olaylar›n bilinmesini sa€lar.
AÇ MISINIZ?
Sinema salonlar›nda film karelerinin aralar›na yerleﬂtirilen ve alt duyum eﬂi€ini aﬂamayan baz› ürünlere ait h›zl› kareler, izleyiciyi film aralar›nda o ürünü almaya yönelik tüketim davran›ﬂlar›na sürüklemekte ve bu psikolojik özellik bir reklam arac› olarak kullan›lmaktad›r. Örne€in filmin herhangi bir yerinde
izleyicilerin fark edemeyecekleri sürede bir “Aç m›s›n›z? Öyleyse patlam›ﬂ m›s›r al›n.” yazan bir kare,
çok k›sa bir süre yan›p sönüyor. Bundan etkilenen izleyicilerin ço€u filme ara verildi€inde patlam›ﬂ m›s›r alma davran›ﬂ›nda bulunuyorlar. Bu da alt duyum eﬂi€ini aﬂmad›€› hâlde uyar›c›lar›n bilinçsiz olarak al›nabildi€ini gösteriyor.
c. Ekin, gök gürültüsünden çok korkuyor ve ya€murlu havalarda nereye saklanaca€›n› bilemiyor.
ç. Ak›n, sürekli annesine kendisiyle alay eden mahalle arkadaﬂlar›n› ﬂikâyet ediyor.
C. Tablodaki do€ru ifadelerin yan›na “X” koyarak bunları birer örnekle aç›klay›n›z.
Bitkilerde duygulara ve düﬂünmeye dayanan davran›ﬂlar bulunmad›€› için psikoloji sadece insan
ve hayvan organizmalar›yla ilgilenir.
‹nsan davran›ﬂlar› tek nedenli ve basittir.
Davran›ﬂlar üzerinde d›ﬂ etkenler kadar iç etkenlerin de rolü vard›r.
Bir uyar›c› çeﬂitli davran›ﬂlara yol açabilir.
‹nsan davran›ﬂlar› sürekli de€ildir.
Psikolojinin sonuçlar›n›n do€rulu€u kan›tlanamaz.
Psikoloji, davran›ﬂ› di€er bilimlerin herhangi bir olguyu inceledi€i gibi inceler.
Bilgi Notu
PS‹KOLOJ‹
Psikoloji sözcü€ü, Yunanca psyche (psike; ruh, nefes, zihin) ve logos (düzenli söz, bilgi) terimlerinden oluﬂmuﬂtur. Kelime olarak karﬂ›l›€›, ruh bilgisi demektir. Psikoloji, organizman›n gözlenebilir
ve ölçülebilir davran›ﬂlar›n› inceleyen pozitif bir bilimdir.
Organizma, canl› bir varl›€› oluﬂturan organlar›n uyumlu bütünlü€üdür. ‹nsan, hayvan ve bitkiler
birer organizmad›r.
Davran›ﬂ, içten veya d›ﬂtan gelen etkilere karﬂ› organizman›n yapt›€› tepkidir. Bu tepki, görülebilen veya iﬂitilebilen, konuﬂmay› da kapsayan vücut hareketleri olabilece€i gibi onlar kadar kolay gözlenemeyen duygular, düﬂünceler de olabilir.
Felsefe, insan›n merak ve kuﬂku duyma, sorgulama gibi özellikleri sonucu ortaya ç›kan bir düﬂünme biçimidir. Filozoflar her konu gibi ruh ve davran›ﬂı da sorgulamışlardır. Felsefede yan›tlardan çok
sorular önemlidir. Onun özü, herhangi bir bilgiye sahip olmak de€il, o bilgiyi aramay› amaç edinmektir. Bu nedenle de felsefe sorular›n›n büyük bölümü “Nedir?”li sorulard›r. Oysa bilim “Neden?” sorusuna yan›t arar. Olan› oldu€u gibi inceler. Bilimde kesinlik söz konusudur. Felsefede ise ulaﬂ›lan sonuçlar›n kesinli€inden söz edilemez. Ayr›ca felsefe, varl›€› bütün olarak ele al›r. Oysa bilimler, varl›€›
konular›na göre parçalara böler ve yaln›z o alanda aç›klama getirirler. ‹ﬂte bu nedenlerle pozitif bir bilim olan psikoloji felsefeden çok farkl›d›r.
PERFORMANS GÖREVİ
Takistop ad› verilen baz› ayg›tlarla bilinç eﬂi€inin alt›nda kalacak ﬂekilde h›zl›ca yans›t›lan görsel
imgelerin h›zlar›, eﬂ zamanl› olarak bilinç d›ﬂ›nda beyne kaydedilmeye yetecek ﬂekilde ayarlan›yor.
Bilimsel araﬂt›rmalar, bu ﬂekilde verilen ve bilinç eﬂi€inin alt›nda kalan duyusal uyar›c›lar›n alg› ve
duygularda de€iﬂim yaratabilece€ini göstermektedir. Örne€in yap›lan deneylerde deneklere mutlu ya
da üzgün insan figürleri bilinç eﬂi€inin alt›nda kalacak ﬂekilde gösteriliyor. Bu kiﬂiler yeni bir uyarana
maruz kald›klar›nda onu sevip sevmemeleri böylece önceden verilen ve bilinçsiz al›nan uyar›c›larla belirlenebiliyor.20
• Bu süreçte ortaya ç›kan farkl› yaklaﬂ›mlar hangileridir ve bunlar›n psikolojiye katk›lar› neler olmuﬂtur?
77
16
Amaç: Psikolojinin bir bilim dal› oluﬂ sürecini kavramak
Süre: 1 hafta
Konu: “Hangi aﬂamalardan sonra psikoloji pozitif bir bilim olmuﬂtur?”
Performans Görevi
Konu ile ilgili araﬂt›rma yap›lmas›, yeni bir ürün
ortaya konulmas› ve ö€renilenlerin pekiﬂtirilmesi gibi amaçlarla yap›lan ders d›ﬂ› çal›ﬂmalard›r.
9
Ders D›ﬂ› Etkinlik
Ö€rencilerin ders d›ﬂ›nda konuyla ilgili ö€rendiklerini uygulayarak
pekiﬂtirmelerini ve araﬂt›rma yapmalar›n› sa€lar. Baz› ders d›ﬂ› etkinliklerin ö€rencinin harcad›€› çabay›, geçirdi€i evreleri gösteren baﬂar›lar›n bir koleksiyonu olan ö€renci ürün dosyas›na konulmas› yararl›d›r.
Münazara Yapalım
Konuya farklı açılardan bakabilme
ve tartışabilme alışkanlığı kazanılmasını hedefleyen etkinliktir.
Ders Dışı Etkinlik
Münazara Yapal›m
Hobileri olan kiﬂilerle görüﬂünüz. Onlardan hobilerin sa€l›€a yararlar› ile ilgili düﬂüncelerini
ö€reniniz. Hazırlanma süreniz bir haftad›r.
Gruplar, “Dil üzerinde düﬂünme mi
yoksa düﬂünme üzerinde dil mi daha etkilidir?” konusu ile ilgili ön haz›rl›k çal›ﬂmalar›n›
s›n›fa sunacaklard›r. Daha sonra seçilecek
bir jüri, sunular› kitab›n›z›n ekler k›sm›ndaki
dereceli puanlama anahtar› ile de€erlendirecektir. ‹ki seçene€in güçlü ve zay›f yönleri
hep birlikte yeniden gözden geçirilecektir.
Bunun için görüﬂme öncesi konuyla ilgili ön bilgi edininiz. Görüﬂme yapaca€›n›z kiﬂilerden randevu al›n›z. Ö€retmeninizle birlikte konu ile ilgili soraca€›n›z sorular› belirleyiniz. Kitab›n›z›n ekler k›sm›ndaki görüﬂme kontrol listesini doldurunuz. Yine ayn› bölümdeki görüﬂme raporunu doldurarak ö€retmeninize teslim ediniz.
ETKÜNLÜK
Dil, problem çözmede de önemli rol oynar.
Problemin iyi ifade edilip ortaya konmas› ve do€ru anlaﬂ›lmas›, çözüm yollar›n›n bulunmas›n› kolaylaﬂt›r›r. Bu da dille olanakl›d›r.
Dille düﬂünme etkileﬂimi karﬂ›l›kl›d›r. Yaln›z dil
düﬂünme üzerinde de€il, düﬂünme de dil üzerinde etkilidir. Düﬂünme, dilin do€ru ve güzel kullan›lmas›n› sa€lar. E€er düﬂünme olmasayd› dil de
olmazd›.
G. KARAR VERME
A. Karikatürü inceleyerek sorular› yan›tlay›n›z.
TEMEL KAVRAMLAR
• ‹rdeleme
1. ‹letiﬂimin sa€lanmas› için neler gereklidir?
KONUYA HAZIRLANALIM
Aşağıdaki soruları yanıtlayınız.
• Karar verme
2. Karikatürde konuﬂan ve dinleyen adamlar hangi iletiﬂim kurallar›na uymam›ﬂlard›r?
1. Ba€›ms›z karar verme, özgürce kendi kendine verilen kararlar› içerir. Mant›kl› karar verme, mant›k ilkelerini ve tüm koﬂullar› göz önüne
al›p planlayarak verilen kararlar› kapsar. ‹çtepisel kararlar, hemen o anda içimizden ne geliyorsa ona
göre verilen kararlard›r. Karars›zl›k ise en kötüsüdür ve bir türlü sonuca ulaﬂamama durumunu gösterir.
3. Karikatürdeki iki adam iletiﬂim kurabilselerdi neleri
sa€layabilirlerdi?
Karikatür 4. 5: Grzegorz Szumowski
Bu dört karar tipine yaﬂam›n›zdan örnekler vererek
sonuçlar›n› karﬂ›laﬂt›r›n›z.
B. Aﬂa€›da baﬂar›l› iletiﬂimle ilgili bir metin verilmiﬂtir. Metni okuyarak alt› çizili olan k›s›mlara birer
örnek veriniz.
2. Düﬂünüp planlayarak verdi€iniz kararlarda hangi
etkenleri göz önüne al›rs›n›z?
‹LET‹ﬁ‹M VE ÖNEM‹
3. Filozof Jean (Jan) Büridan’›n anlatt›€› bir öyküye göre açl›k ve susuzluktan k›r›lan eﬂe€in bir taraf›na yulaf sepeti, di€er taraf›na da su kovas› konur. Resimde gördü€ünüz
kadar ﬂansl› olmayan eﬂekçik ölür. Sizce bunun nedeni ne
olabilir?
Canl›lar, varl›klar›n› sürdürmek için iletiﬂim kurmak zorundad›rlar. Bunu yaparken ses, beden dili
gibi çeﬂitli araçlardan yararlan›rlar. Karﬂ› taraf, kullan›lan arac›n temsil etti€i anlam› ay›rt edebiliyorsa
iletiﬂim kurulabilir. Anlam›n ay›rt edilmesi sürecinde e€itimin, kültürün, düﬂüncenin, alg›n›n, bedeni
kullanman›n, mizac›n, içinde bulunulan konumun, kullan›lan iletiﬂim arac›n›n ve iletiﬂime giren kiﬂilerin niyetinin rolü vard›r.
Sözlü iletiﬂimin sa€lanmas›nda konuﬂma ve dinleme olmak üzere iki ana beceriye gereksinim duyulur. Konuﬂmada; ses tonunu ayarlama, sözcükleri iyi seçme, vurgulama, istenileni aç›kça söyleme,
çok h›zl› ya da yavaﬂ konuﬂmama, espriler yapma gibi etkenler iletiﬂimi kolaylaﬂt›r›r. Etkili dinleme; beden diliyle dinlemek, gerekti€inde soru sormak, göz temas› kurmak, konuﬂmac›ya geri bildirim vermek ve önemli k›s›mlar› not almak yoluyla sa€lan›r.
Bilgi Notu
ETKÜNLÜK
Aﬂa€›daki örnekleri okuyunuz, yandaki bilgi notundan da
yararlanarak sorular› yan›tlay›n›z.
‹letiﬂimde beden dilinin önemi büyüktür. Çünkü beden dili, asl›nda insanlar›n ne demek istedikleri
konusunda dünyada konuﬂulan tüm dillerdeki sözcüklerden daha çok ﬂey anlat›r. Yüz ifadeleri, jestler, beden duruﬂu iletiﬂimi etkili duruma getirir.
“Okuldan s›k›l›yorum.” diye sorununu söyleyen Ali ve Ayﬂe bak›n bu konuda hangi karar› verecekler:
Ali ﬂöyle düﬂünüyor: “Okula gitmekten s›k›l›yorum. Neden? Çünkü okuldan zevk almak istiyorum. Neden? Okuldan zevk al›rsam derslerime daha istekli çal›ﬂ›r, s›n›f›m› geçer ve mezun olurum. Neden okuldan mezun olmak istiyorsun? Yak›n çevremin k›s›tlay›c› koﬂullar›ndan kurtulup özgür
olmak için daha iyi e€itim almam gerekti€ini düﬂünüyorum.”
‹letiﬂim çok kanall› bir süreçtir. Görsel, iﬂitsel, dokunsal, kokusal ve tatsal kanallara sahiptir. Bu kanallar aras›nda da uyum vard›r. Bu uyumun bozulmas› ruh sa€l›€›n›n bozuk oldu€unun belirtisi olarak
yorumlanabilir. ‹ﬂte, bütün bu becerilerle donanarak gerçekleﬂtirilebilecek olumlu bir iletiﬂim, bireyin
kendisi ve çevresiyle uyumunda birincil role sahiptir.
KARAR VERME
Karar verme süreci üzerinde duygusal ve biliﬂsel etkenler etkilidir. Genellikle yaﬂant›, deneyim ve birikimler
bu süreçte önemli rol oynar. ‹lk karar
verme evrelerinde kararlar ahlaki ilkeler ve istekler do€rultusunda verilir.
Daha sonraki evrelerde ise yasalar ve
toplumsal ilkeler etkili olur. Karar verme stratejisi, bireyin karar verme du-
154
195
Ön Çalışma Görevi
İşlenecek konuya alt yapı oluşturmak ve öğrenciyi araştırıcı olmaya yöneltmek amacıyla verilen görevleri kapsar.
Biliﬂsel yaklaﬂ›m
San›klar› soruﬂturma tekni€i, görgü tan›klar›n›n düﬂebilece€i yan›lsamalar›n
saptanmas›, suç iﬂleme yöneliminin önceden bilinmesi, suçlu çocuklar›n yeniden
e€itim yoluyla toplum yaﬂam›na uyumlar›n›n sa€lanmas› gibi konularla ilgilenen
psikoloji dal›d›r.
Jean Piaget
(Jan Piyaje, 1896-1980)
Psikolojinin bedensel performans› etkileyen psikolojik ve zihinsel faktörleri
araﬂt›ran dal›d›r. Bulgular› bireysel ve tak›m performans›n› artt›rmakta kullan›l›r.
Bu alanda yap›lan çal›ﬂmalarla sporcular, zihinlerini gevﬂetip yar›ﬂma koﬂullar›n›n üzerlerinde yaratabilece€i stres faktörünü azaltabilirler.
İﬂ yaﬂam›n› iyileﬂtirmek ve üretimi artt›rmak amac›yla psikolojinin ilkelerinden yararlanan bir psikoloji dal›d›r. Bu alanda çal›ﬂan psikologlar; plan yapma,
kaliteli yönetim, örgütsel de€iﬂim gibi alanlarda eleman örgütlenmesi ve e€itimi
konular›nda çal›ﬂmalar yaparlar. Örgütsel yap›, iﬂ verimi, iﬂ doyumu, tüketici davran›ﬂ›, personel seçimi, personelin geliﬂtirilmesi gibi konularla ilgilenirler.
Biyolojik yaklaﬂ›m
Adolf Meyer(1866-1950)
Dinsel inançlar› ve uygulamalar› psikolojik bak›mdan aç›klayan psikoloji dal›d›r. Dinsel inançlar›n birey psikolojisindeki iﬂlevi, din de€iﬂtirmenin psikolojik
boyutu, dini alg›y› belirleyen psikolojik etmenler, konuyla ilgili baz› bilinç hâlleri
bu alana giren araﬂt›rma konular›d›r.
Ön Çal›ﬂma Görevi
Biliﬂsel süreçler alg›lama, bellek ve düﬂünme gibi zihinsel süreçlerdir.
Bu süreçleri kullanarak birey; kendisi ve çevresi hakk›nda yeni bilgiler edinir, eski olaylar› hat›rlar, ortaya ç›kan sorunlar› çözer ve gelecekle ilgili planlar yapar. ‹nsan pasif bir varl›k de€il; uyar›c›lar› alg›layan, iﬂleyen, anlamland›ran aktif bir sistemdir. Bu nedenle psikoloji, d›ﬂtan gözlenemeyen biliﬂsel süreçlerin türü ve yap›s›yla gözlenebilen davran›ﬂlar›n türü ve özellikleri aras›ndaki iliﬂkiyi araﬂt›rmal›d›r. Biliﬂsel yaklaﬂ›m, zihinsel süreçleri incelerken deneysel yöntemler kullanmaya özellikle dikkat eder. Bireyin d›ﬂ dünyay› nas›l içselleﬂtirip uyar›c›lar› kendisine özgü bir biçimde alg›lad›€›n› anlamak ister. Bu yaklaﬂ›m, davran›ﬂ›n oluﬂumunda biliﬂsel süreçlere fazla
a€›rl›k verdi€inden eleﬂtirilmiﬂtir.
Bu yaklaﬂ›ma göre her davran›ﬂ›n temelinde son derece karmaﬂ›k sinirsel oluﬂumlar yer al›r. Beyinde gerçekleﬂen sinirsel oluﬂumlar dizisi kaslara geçer ve gözlenebilen davran›ﬂlar hâlinde d›ﬂar›ya yans›r. Örne€in araﬂt›rmalar, beyin kabu€unun sald›rgan e€ilimleri s›n›rlama iﬂlevi gördü€ünü
ortaya koymuﬂtur. Bu nedenle, e€itilmiﬂ kimselerde beyin kabu€u daha çok
geliﬂti€inden sald›rgan davran›ﬂlara daha az rastlanmaktad›r. Bu da beynin
yap› ve iﬂleyiﬂiyle davran›ﬂ aras›nda iliﬂki oldu€unu göstermektedir. Biyolojik yaklaﬂ›m, davran›ﬂ yaln›zca biyolojik nedenlere dayand›r›lamayaca€›ndan eleﬂtirilmiﬂtir.
Tablo 1. 1: Psikolojide yaklaﬂ›mlar
Gruplar›n, derse haz›rl›k yaparak oluﬂturduklar› kartlar, ö€retmene teslim edilecektir. Ö€renciler, ö€retmenin kar›ﬂt›rarak tekrar gruplara da€›tt›€› kartlar› alacak, her grup s›rayla karttaki bilgileri okuyacak ve di€er ö€renciler bu ifadenin hangi dala ait oldu€unu söyleyeceklerdir. Daha sonra
hep birlikte psikolojinin alt dallar› ve ilgilendikleri konular de€erlendirilecektir.
1. Köpeklerden aﬂ›r› korkan bir kiﬂinin davran›ﬂ›n›n nedenini, yukarıdaki tabloda aç›klamalar›n› gördü€ünüz davran›ﬂç›, psikodinamik, hümanistik, biliﬂsel ve biyolojik yaklaﬂ›m nas›l aç›klar?
2. Yapt›€›n›z her aç›klamada, psikolojik yaklaﬂ›mlara göre eksik olan yönler hangileridir?
3. Tabloya göre psikolojinin bir bilim dal› olma süreci nas›l açıklanmıştır?
4. Psikoloji yaklaﬂ›mlar›n›n günümüz psikolojisine katk›lar› neler olmuﬂtur?
ETKÜNLÜK
5. Ömer Hayyam’›n “Gençken ö€renmeye, bilime merak sard›m ve filozoflarla, din adamlar›yla
yak›nl›k kurdum. Birçok ﬂey dinledim fakat hangi kap›dan girdiysem o kap›dan ç›kt›m.”5 sözünü ö€rendi€iniz yaklaﬂ›mlar aç›s›ndan yorumlay›n›z.
Psikolojinin alt dallar›nı yazarak aşağıdaki ﬂemay› tamamlay›n›z.
PSÜKOLOJÜ
Okuyalım
ÜÇ ÜNLÜ TÜRK PS‹KOLO⁄U
Mazhar Osman Usman (1884-1961), Türkiye’de ilk modern
ruh sa€l›€› hastanesini kuran Türk bilim insan›d›r. Ülkemizde klinik psikolojinin öncülerinden olan Mazhar Osman Usman, Berlin ve Münih’te nöroloji ve psikoloji e€itimi alm›ﬂt›r. Bak›rköy’deki
terk edilmiﬂ bir k›ﬂla olan Reﬂadiye K›ﬂlas›’n›n bulundu€u araziyi devletten talep etmiﬂ, dönemin cumhurbaﬂkan› Mustafa
Kemal Atatürk’ün onay› ile 1924 y›l›nda baﬂlayan süreç, 15 Haziran 1927 tarihinde Bak›rköy Ruh ve Sinir Hastal›klar› Hastanesinin kurulmas›yla tamamlanm›ﬂt›r. Uzun süre bu hastanede
baﬂhekimlik görevinde bulunan Mazhar Osman, 1933’te ‹stanbul Üniversitesi Psikiyatri Klini€ine ordinaryüs profesör olarak
atanm›ﬂ, 1952 y›l›na kadar çal›ﬂmalar›n› sürdürmüﬂtür.
Uzmandan Dinleyelim
S›n›f›n›za, psikolojinin iﬂ alanları ile ilgili
aç›klama yapacak bir psikolog çağırınız
ve bu konuda haz›rl›k yap›n›z. Uzmana sormak istedi€iniz sorular› belirleyiniz.
Şema 1. 4: Psikolojinin alt dallar›
35
20
Uzmandan Dinleyelim
Konuyla ilgili bir uzmandan görüş alma etkinliğidir. Öğrencilerin konuyla ilgili merak ettiklerini yetkili bir ağızdan öğrenmeleri amacına yöneliktir.
Okuyalım
Konuyla ilgili ilginç bulabilece€iniz metinlerdir.
10
Fotoğraf 1. 1: Mazhar Osman Usman’ın kurduğu Bakırköy Ruh ve Sinir
Hastalıkları Hastanesinden bir görünüm
Özeleﬂtiri Tablosu
Ünite sonlar›nda öğrencilerin kendilerini de€erlendirebilmeleri, eksiklerini
görebilmeleri ve tamamlama yoluna gidebilmeleri amac›yla konulmuﬂtur.
De€erlendirme Çal›ﬂmalar›
Bilginin ö€renilme derecesinin
belirlenmesi amac›yla haz›rlanan
farkl› tipteki sorular› kapsar.
Aﬂa€›da yer alan öz eleﬂtiri tablosundaki sorular› yan›tlayarak bu ünitede ö€rendiklerinizi de€erlendiriniz.
DEÚERLENDÜRME ALIÞMALARI (II)
PSİKOLOJİ DERSİNE YÖNELİK TUTUM ÖLÇEĞİ
ÖZ ELEŞTİRİ TABLOSU
Ö€rencinin
Bu bölümden önce, ruh sağlığı hakk›nda neler biliyordum?
Bu bölümde ruh sağlığı ile ilgili
Neler ö€rendim?
Neleri kavrayamad›m?
3. Her iste€i yerine getirilen bir genç, doktor olmak için baﬂka bir kentte ö€renim görmek zorundad›r. Ancak bu, art›k ﬂ›mart›lmamas› ve kendi sorumlulu€unu taﬂ›mas› anlam›na gelecektir.
Aﬂa€›dakilerden hangisi böyle bir durumda seçim yapma zorlu€unun birey üzerindeki etkilerinden biridir?
B. Huzursuzluk ve karars›zl›k duyma
A. Rahatlama ve mutluluk duyma
C. Üzüntü ve sevinç duyma
D. Sevinç ve piﬂmanl›k duyma
E. Öfke ve korku duyma
Soyad›
: .......................................
S›n›f›
: .......................................
Tamamen
kat›l›yorum.
Katılıyorum.
Kararsızım.
ÖLÇÜTLER
Orhan Hançerlio€lu, Ruhbilim Sözlü€ü, s. 233.
Orhan Hançerlio€lu, Ruhbilim Sözlü€ü, s. 229.
Cemal Y›ld›r›m, Bilimin Öncüleri, s. 168.
Norman L. Munn, Psikoloji, C 2, s. 410.
Jerry M. Burger, Kiﬂilik, s. 484.
Acar Baltaﬂ, Zuhal Baltaﬂ, Stres ve Baﬂa Ç›kma Yollar›, s. 265.
Acar Baltaﬂ, Zuhal Baltaﬂ, Stres ve Baﬂa Ç›kma Yollar›, s. 59.
Ayd›n Ankay, Ruh Sa€l›€› ve Davran›ﬂ Bozukluklar›, s. 86.
Acar Baltaﬂ, Zuhal Baltaﬂ, Stres ve Baﬂa Ç›kma Yollar›, s. 19.
http://www.edebiyatdefteri.com/siir/309851/teknostres-1.html
Ayd›n Ankay, Ruh Sa€l›€› ve Davran›ﬂ Bozukluklar›, s. 89.
D. Schultz, S. Schultz, Modern Psikoloji tarihi, s. 693.
Üstün Dökmen, ‹letiﬂim Çat›ﬂmalar› ve Empati, s. 138.
Ayd›n Ankay, Ruh Sa€l›€› ve Davran›ﬂ Bozukluklar›, s. 107.
D. Schultz, S. Schultz, Modern Psikoloji tarihi, s. 599.
Nazl› Eray, Marilyn Venüs’ün Son Gecesi, s. 55.
Katılmıyorum.
4. ÜNİTE DİPNOTLAR
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
: .......................................
Aç›klama: Aﬂa€›da bu y›l görece€iniz psikoloji dersine iliﬂkin tutumlar›n›z› belirlemeye yönelik cümleler ve karﬂ›lar›nda seçenekler verilmiﬂtir. Dikkatlice okuduktan sonra kendinize uygun seçene€i iﬂaretleyiniz.
Kavrayamad›klar›m› nas›l ö€renebilirim?
2. Yaﬂamda pek çok engelle karﬂ›laﬂ›l›r. Engellenme sonucunda organizma, hayal k›r›kl›€› yaﬂar. Bu
da bireyde gerginlik, sald›rganl›k, içe kapanma, hayal kurma, a€lama, sürekli konuﬂma gibi tepkiler yaratabilir.
Buna göre aﬂa€›dakilerden hangisi engellenmenin bireyin davran›ﬂlar›na etkisini gösteren bir örnektir?
A. Boyu k›sa oldu€u için basketbol oynayamayan kiﬂinin kendine güvenini yitirmesi
B. Psikoloji dersini çok seven ö€rencinin psikoloji ö€renimi görmek istemesi
C. Girdi€i s›nav› kazanamayan ö€rencinin sorular›n zor oldu€unu söylemesi
D. Arkadaﬂ›na çok k›zan gencin kap›y› h›zla vurarak oday› terk etmesi
E. Büyük annesini kaybeden torunun onu çok k›sa sürede unutmas›
Ad›
Hiç katılmıyorum.
A. Aﬂa€›daki çoktan seçmeli sorular›n do€ru seçeneklerini iﬂaretleyiniz.
1. Doktorluk, avukatl›k, muhasebecilik gibi baz› iﬂ kollar›nda çal›ﬂanlar›n stresten daha fazla etkilendi€i görülür.
Bunun nedenleri aras›nda aﬂa€›dakilerden hangisi say›lamaz?
A. ‹ﬂin fazla yo€un olmas›
B. H›zl› çal›ﬂmay› gerektirmesi
C. Kazanc›n yetersiz olmas›
D. Teknolojinin h›zla de€iﬂmesi
E. Sorumlulu€un fazla olmas›
Tutum Ölçe€i
Psikoloji dersi ile tan›ﬂmak üzere olan ö€rencilerin bu konuya iliﬂkin tutumlar›n› belirlemek amac›yla verilmiﬂtir. Ders y›l› sonunda
ayn› ölçek uygulanarak ö€rencilerin felsefe
ile ilgili tutum de€iﬂiklikleri saptanacakt›r.
Psikoloji dersi konular› hakk›nda bilgiye sahip de€ilim.
Psikoloji dersine yönelik ilgi ve yeteneklerimin var oldu€una inan›yorum.
Psikoloji dersinin konular›n› ö€renmekten zevk alaca€›ma inan›yorum.
Psikoloji dersi için ayr›lan zaman›n fazla olmas›n› isterim.
Psikoloji dersine çal›ﬂ›rken zaman›m›n verimli geçece€ine inan›yorum.
Psikoloji dersinin benim için gerekli oldu€unu düﬂünüyorum.
4. Yoksul bir kiﬂinin zengin oldu€unu düﬂlemesi, kolu k›r›lan birinin aya€›n›n k›r›lmad›€› için sevinmesi günlük yaﬂamda stresle baﬂa ç›kma yollar›ndan ikisidir.
Aﬂa€›dakilerden hangisi bunlar›n birey üzerinde olumsuz etkileri aras›nda say›labilir?
A. Bireyi çat›ﬂmalardan ve gerginlikten kurtarma
B. Bireyin k›sa süreli€ine rahatlamas›n› sa€lama
C. Aﬂ›r› kullan›m›nda gerçekle ba€lant›s›n› koparma
D. Bireyin toplumsal çevreye uyumunu kolaylaﬂt›rma
E. Bireyin olaylar sonucu yaﬂad›€› kayg›y› azaltma
Dipnotlar
Ünitede yararlan›lan baz› metinlerin, sözlerin al›nd›€› yazılı ve
sanal kaynaklar› kapsar.
204
Ekler
Performans görevi ve diğer bazı çalışmalarda kullanılacak de€erlendirme formlar›nı kapsar.
Psikoloji dersinin bireyin sosyalleﬂmesine katk› sa€layaca€›na inan›yorum.
Psikoloji dersinde s›n›f d›ﬂ› ö€retim etkinliklerinin kullan›lmas›n› arzu ediyorum.
Psikoloji dersinin giriﬂimcilik, yarat›c›l›k ve eleştirel düşünme becerilerimi aç›€a ç›karaca€›na inan›yorum.
Psikoloji dersi ile ilgili önceden edindi€im herhangi bir
bilgi yoktur.
12
208
Sözlük
Kitap içinde kullanılan sözcüklerin, kavramların, terimlerin genel ve kullanıldıkları bağlama göre anlamlarını açıklama amacını taşır.
EKLER
SZLK
Kaynakça
Kitap içinde alıntı yapılan yazılı
ve görsel malzemenin kaynağının
gösterildiği bölümdür.
KAYNAKA
Ankay, Ayd›n, Ruh Sa€l›€› ve Davran›ﬂ Bozukluklar›, Turhan Kitabevi, Ankara, 1992.
Ataç, Füsun, Psikolojik Geliﬂim, Beta Yay›nc›l›k, ‹stanbul, 1991.
Beyin F›rt›nas›
Beyin f›rt›nas›, belirli bir durum veya probleme iliﬂkin fikir ve seçenekleri ortaya
koymakt›r. Beyin f›rt›nas›na kat›lmak, insan›n kendine güvenini artt›r›r ve e€lenceli-
—A—
amnezi
: Bellek yitimi. Genel anlamda, herhangi bir bellek kayb›; özel
anlamda, kiﬂinin kimli€ini, tan›d›€› kiﬂi ve durumlar› unutmas›yla belirlenen bir nevrotik reaksiyon türü.
anatomi
: 1. ‹nsan, hayvan ve bitkilerin yap›s›n› ve organlar›n›n birbiriyle olan ilgilerini inceleyen bilim. 2. Beden yap›s›, gövde yap›s›. 3. Bir ﬂeyin oluﬂumunda göze çarpan özel yap›.
dir. Beyin f›rt›nas› etkinli€inin, dört temel koﬂulu sa€lamas› gerekir: Kiﬂinin, hayal gücünü kullanabilmesi ve zihninde imgeleme yapabilmesi için düﬂüncelerinin yarg›lanaca€›
endiﬂesinden uzak olmas› gerekir. Üretilen fikirlerin do€ru olup olmamas›ndan çekinilmez, aksine de€iﬂik fikirler teﬂvik edilir. Bunlar, yeni çözüm yollar›n›n ortaya ç›kmas›na yard›mc› olur. Temel ilke, müm-
—B—
kün oldu€unca çok say›da fikir üretmek ve iyi bir çözüm bulma olas›l›€›n› artt›rmakt›r.
Baltaﬂ, Acar; Zuhal Baltaﬂ, Stres ve Baﬂa Ç›kma Yollar›, Remzi Kitabevi, ‹stanbul, 1990.
Baﬂaran, ‹brahim Ethem, E€itime Giriﬂ, Kad›o€lu Matbaas›, ‹stanbul, 1982.
Baymur, Feriha, Genel Psikoloji, ‹nk›lap Kitabevi, ‹stanbul, 1976.
Binbaﬂ›o€lu, Cavit, Ö€renme Psikolojisi, Kad›o€lu Matbaas›, Ankara, 1991.
Bloomfield, Harold; Michael Cain; Denis Jaffe; Robert Kory, Transandental Meditasyon, çev.: Nahit Oralbi, ‹nk›lap
Kitabevi, ‹stanbul, 1990.
Burger, Jerry M. , Kiﬂilik, çev.: Erguvan Sar›o€lu, Kaknüs Yay›nc›l›k, ‹stanbul, 2006.
Buscaglia, Leo, Kiﬂilik, ‹nk›lap Kitabevi, ‹stanbul, 1987.
bast›rma
: Belirli ruhsal etkinlik ve süreçleri, kiﬂinin iste€i d›ﬂ›nda bilinç alt›na itmesi ya da bu itilenlerin bilinç alan›na ç›kmas›n›n önlenmesi.
€i belirtilmelidir. Tekni€in devam› esnas›nda eleﬂtirilere yer verilmemelidir. Tart›ﬂman›n sonunda, fikirler taran›p
bilinçalt› süreçler
: Kiﬂinin fark›nda olmad›€› psikolojik süreç ya da olaylar.
Cücelo€lu, Do€an, ‹nsan ve Davran›ﬂ›, Remzi Kitabevi, ‹stanbul, 1991.
de€erlendirmesi yap›lmal›d›r. Son olarak, problem için uygun olan çözüm biçimi özetlenmelidir.
biliﬂsel süreç
: Organizman›n bir nesne ya da olay›n varl›€›na iliﬂkin bilgi edinme ya da bilinçli hâle gelme
süreci.
—D—
Cücelo€lu, Do€an, ‹çimizdeki Çocuk, Remzi Kitabevi, ‹stanbul, 1993.
davran›ﬂ
: Organizman›n iç ya da d›ﬂ uyar›c›lara karﬂ› gösterdi€i, ölçülebilen ya da gözlenebilen her
türlü tepki.
Doğan, Mehmet H., Estetik, Dokuz Eylül Yayınları, İzmir, 1998.
Teknik uygulan›rken konuﬂulanlar› ve görüﬂleri yazacak bir sekreter seçilmelidir. Bu teknikle iﬂlenecek olan
problem sunulmal›d›r. S›n›fa, ak›llar›na gelen herhangi bir fikri, mant›k ölçülerine vurmadan söylemelerinin gere-
D‹NLED‹M VE Ö⁄REND‹M
de€iﬂken
: Gözlemden gözleme farkl› de€erler alabilen bir koﬂul ya da obje.
: ________________________
denek
: Deneylerde kullan›lan canl›.
Konu
: ________________________
dengelenme
: Organizmadaki, en elveriﬂli yaﬂama koﬂullar›n›n kendili€inden devam›n› sa€layan do€al
düzenleme, homeostatis.
Uzmanın ad›
: ________________________
devaml› pekiﬂtirme
: Do€ru davran›m›n her yap›l›ﬂ›nda pekiﬂtirilmesi.
duygu
: Belirli nesne, olay ya da kiﬂilerin bireyin iç dünyas›nda uyand›rd›€› izlenim.
duyusal alan
: Beynin duyusal iﬂlevlerle ilgili olan k›sm›.
dürtü
: Davran›ﬂa veya faal çabalamaya iten güç.
Ö€rencinin ad› ve soyad›
Sunuﬂ s›ras›nda ö€rendiklerim:
Cevizci, Ahmet, Ayd›nlanma Felsefesi, Ezgi Kitabevi, Bursa, 2002.
Cücelo€lu, Do€an, Yeniden ‹nsan ‹nsana, Remzi Kitabevi, ‹stanbul, 1993.
Daco, Pierre, Ça€daﬂ Psikolojinin Ola€anüstü Baﬂar›lar›, çev.: A. Gürün, ‹nk›lap Kitap Evi, ‹stanbul, 1989.
Dökmen, Üstün, ‹letiﬂim Çat›ﬂmalar› ve Empati, Sistem Yay›nc›l›k, ‹stanbul, 2005.
Dyer, Wayne W., Hatalı Alanlarımız, çev.: Nizamettin Bilgiç, Profil Yayınevi, İstanbul, 2009.
Enç, Mitat, Ruh Sa€l›€› Bilgisi, ‹nk›lap ve Aka Kitabevi, ‹stanbul, 1979.
Eray, Nazlı, Marilyn Venüs’ün Son Gecesi, Doğan Yayıncılık, İstanbul, 2010.
Freedman, Jonathan L.; David O. Sears; Merrill Carl Smith, Sosyal Psikoloji, ‹mge Kitabevi, ‹stanbul, 1989.
Gates, Arthur; Arthur Jersild; Robert Challman, E€itim Psikolojisi, Remzi Kitabevi, ‹stanbul, 1962.
Geçtan, Engin, Ça€daﬂ Yaﬂam ve Normal D›ﬂ› Davran›ﬂlar, Remzi Kitabevi, ‹stanbul, 1991.
Geçtan, Engin, ‹nsan Olmak, Remzi Kitabevi, ‹stanbul, 1991.
Gillet, Richard; Patrick Pietroni, Depresyon, çev.: Ziya Kütevin, Remzi Kitabevi, ‹stanbul, 1990.
—E—
Gökçe, Birsen, Toplumsal Bilimlerde Araştırma, Savaş Yayıncılık, İstanbul, 2007.
edim
: Belirli bir durumla karﬂ›laﬂt›€›nda kiﬂinin yapabildikleri.
Hançerlioğlu, Orhan, Düﬂünce Tarihi, Remzi Kitabevi, ‹stanbul, 1970.
enformasyon
: Belli bir alanda ve belli bir toplumda bilgi ve haberlerin yay›lmas›na olanak sa€layan araçlar›n tümü. Yap›land›r›lm›ﬂ veriler bütünü.
Hançerlio€lu, Orhan, Ruhbilim Sözlü€ü, Remzi Kitabevi, ‹stanbul, 1993.
edimsel koﬂullama
: Olumlu pekiﬂtirecin elde edilmesini ya da itici olaylardan kaçma ve kaç›nmay› sa€layan
davran›m› ö€renme.
eﬂik
: Genel olarak tepkinin ortaya ç›kmas›nda etkili olan ruhsal, fizyolojik nokta. Duyu organ›n›n tepkide bulundu€u uyar›c› ﬂiddeti s›n›r›.
Ö€rendiklerimin yaﬂam›ma katk›s›:
Hanımefendi dergisi, ABY Ajans, İstanbul, Ağustos, 2007.
Hayyam, Ömer, Rubailer, Alter Yay›nc›l›k, Ankara, 2009.
Horney, Karen, Nevrozlar ve ‹nsan Geliﬂimi, çev.: Selçuk Budak, Aç› Yay›nc›l›k, Ankara, 1990.
Horney, Karen, Ruhsal Çat›ﬂmalar›m›z, çev.: Selçuk Budak, Aç› Yay›nc›l›k, Ankara, 1990.
Hortaçsu, Nuran, ‹nsan ‹liﬂkileri, Remzi Kitabevi, Ankara, 1991.
‹nceo€lu, Metin, Tutum, Alg›, ‹letiﬂim, Verso Yay›nc›l›k, Ankara, 1993.
—F—
Sunuﬂ s›ras›nda yaﬂad›€›m duygular:
fark eﬂi€i
: ‹ki uyaran aras›nda duyumlanabilen en küçük ﬂiddet fark›.
fizyolojik güdü
: Vücuttaki baz› eksiklik veya yetmezliklerden, hormonlardan ya da vücudun di€er koﬂullar›ndan do€an güdü.
—G—
genel uyar›lm›ﬂl›k hâli : Organizman›n kas geriliminin artt›€›, tetikte, uyan›k ve ö€renmeye haz›r oldu€u durum.
Ka€›tç›baﬂ›, Çi€dem, ‹nsan ve ‹nsanlar, Sevinç Matbaas›, ‹stanbul, 1988.
Köknel, Özcan, Zorlanan ‹nsan, Alt›n Kitaplar Yay›nevi, ‹stanbul, 1987.
Köknel, Özcan, Kiﬂilik, Alt›n Kitaplar Yay›n Evi, ‹stanbul, 1985.
Maurice, Reuchlin, Psikoloji Tarihi, çev.: Tanju Gökçöl, Remzi Kitabevi, ‹stanbul, 1991.
Morgan, Clifford T., Psikolojiye Giriﬂ, çev.: Komisyon, Hacettepe Üniversitesi Yay›nlar›, Ankara, 1980.
Munn, Norman L. , Psikoloji, çev.: Nahit Tendar, MEB Bas›mevi, ‹stanbul, 1968.
Orwell, George, 1984, çev.: Nuran Akgören, Can Yayınları, İstanbul, 2010.
209
213
11
216
PSİKOLOJİ DERSİNE YÖNELİK TUTUM ÖLÇEĞİ
Ö€rencinin
Ad›
: .......................................
Soyad›
: .......................................
S›n›f›
: .......................................
Psikoloji dersi konular› hakk›nda bilgiye sahip de€ilim.
Psikoloji dersine yönelik ilgi ve yeteneklerimin var oldu€una inan›yorum.
Psikoloji dersinin konular›n› ö€renmekten zevk alaca€›ma inan›yorum.
Psikoloji dersi için ayr›lan zaman›n fazla olmas›n› isterim.
Psikoloji dersine çal›ﬂ›rken zaman›m›n verimli geçece€ine inan›yorum.
Psikoloji dersinin benim için gerekli oldu€unu düﬂünüyorum.
Psikoloji dersinin bireyin sosyalleﬂmesine katk› sa€layaca€›na inan›yorum.
Psikoloji dersinde s›n›f d›ﬂ› ö€retim etkinliklerinin kullan›lmas›n› arzu ediyorum.
Psikoloji dersinin giriﬂimcilik, yarat›c›l›k ve eleştirel düşünme becerilerimi aç›€a ç›karaca€›na inan›yorum.
Psikoloji dersi ile ilgili önceden edindi€im herhangi bir
bilgi yoktur.
12
Tamamen
kat›l›yorum.
Katılıyorum.
Kararsızım.
ÖLÇÜTLER
Katılmıyorum.
Hiç katılmıyorum.
Aç›klama: Aﬂa€›da bu y›l görece€iniz psikoloji dersine iliﬂkin tutumlar›n›z› belirlemeye yönelik cümleler ve karﬂ›lar›nda seçenekler verilmiﬂtir. Dikkatlice okuduktan sonra kendinize uygun seçene€i iﬂaretleyiniz.
1. NÜTE
PSÜKOLOJÜ BÜLÜMÜNÜ TANIYALIM
Resim 1. 1: Hasta ocuk, Edvard Munch, Gteborg Sanat Mzesi
KONULAR
A.
B.
C.
.
D.
E.
F.
G.
PSÜKOLOJÜNÜN KONUSU
PSÜKOLOJÜNÜN BÜLÜM OLMA SRECÜ
PSÜKOLOJÜNÜN LTLERÜ VE AMALARI
PSÜKOLOJÜNÜN YNTEM VE TEKNÜKLERÜ
ETÜK ÜLKELER
PSÜKOLOJÜNÜN ALT DALLARI
PSÜKOLOJÜNÜN ÜÞ ALANLARI
PSÜKOLOJÜ VE DÜÚER BÜLÜMLER
13
A. PS‹KOLOJ‹N‹N KONUSU
TEMEL KAVRAMLAR
• Psikoloji
• Organizma
• Davran›ﬂ
KONUYA HAZIRLANALIM
Aﬂa€›daki karikatürü inceleyerek sorular› yan›tlay›n›z.
1. “Psikoloji zihinde geçen bilinç olaylar›n›n incelenmesidir.”
“Psikoloji kiﬂiler aras› iliﬂkileri inceleyen bilimdir.”
“Psikoloji, çevreden gelen ve kendileri de nesnel olarak gözlenebilen uyar›c›lara hemen cevap veren bir organizman›n nesnel olarak gözlenebilen tepkilerinin incelenmesidir.”
Yukar›daki tan›mlardan yararlanarak psikolojiyi bir de siz
tan›mlay›n›z.
2. Psikoloji bilmek; bir gence, bir ö€retmene, bir hastane
baﬂhekimine, bir siyasi lidere ve bir doktora hangi konularda neler kazand›rabilir?
3. Davran›ﬂ deyince ne anl›yorsunuz? Örnek vererek aç›klay›n›z.
4. Organizma ne demektir? Bildi€iniz organizmalara örnekler veriniz.
5. Felsefe, evren ve insan üzerinde yap›lan sorgulama, onlar›
bütüncül olarak aç›klama etkinli€idir. Bu tan›ma göre felsefe, psikolojiyle ilgili olaylar› da konu olarak al›r.
Karikatür 1. 1: Özgün Uysal
‹lk soruda yapt›€›n›z tan›m› da göz önüne alarak psikolojinin olaylar› ele al›ﬂ› felsefeden hangi aç›lardan farkl›d›r?
Tart›ﬂ›n›z.
6. Yandaki karikatür, psikolojiyle ilgili neler anlatmaktad›r?
ETKÜNLÜK
A. Psikoloji sözcü€ü size neleri ça€r›ﬂt›r›yor? Bu konuda s›n›f›n›zdaki tüm ö€rencilerin kat›laca€› bir
beyin f›rt›nas› yap›n›z.
Konuyu birkaç dakika düﬂünüp etkinli€e öyle baﬂlay›n›z. Söylenen fikirleri bir iki sözcükle özetleyerek tahtaya yaz›n›z. Her turda yaln›zca bir fikir söyleyiniz. Fikriniz yoksa “Geçiniz.” diyebilir,
sonraki turda düﬂüncenizi yine söyleyebilirsiniz. Kimsenin söyleyecek fikri kalmad›€›nda etkinli€i
sona erdiriniz. Etkinlik s›ras›nda eleﬂtiri ve yorum yapmay›n›z. Etkinli€in sonunda tahtada yaz›lan
fikirleri grupland›r›n›z ve psikolojiyi tekrar (“konuya haz›rlanal›m” bölümündeki tan›m›n›z› da göz
önüne alarak) tan›mlamaya çal›ﬂ›n›z. Beyin f›rt›nas› tekni€i hakk›nda bilgi edinmek için kitab›n›z›n
ekler bölümüne bak›n›z.
14
B. Aﬂa€›daki f›kray› okuyarak sorular› yan›tlay›n›z.
Küçük R›za okuldan dönmüﬂtü. O gün ö€rendiklerini düﬂünüyordu. R›za’y› sevinçle karﬂ›layan babas›, o€lunun düﬂünceli hâlini görünce merakla “Neyin var?” diye sordu. Küçük R›za, kafas›n› kurcalayan
ﬂeyi babas›na anlatt›: “Yer çekimi kanunu olmasa hepimiz havada uçarm›ﬂ›z. Bunu biliyor muydun?”
Babas› Temel, ona ﬂaﬂk›nl›kla bakt›: “Vay can›na, peki ne zaman kabul edilmiﬂ bu dedi€in kanun?”
1. R›za ve babas› hangi gözlenebilen davran›ﬂlarda bulunmuﬂlard›r?
2. Babas›, R›za’n›n ne düﬂündü€ünü gözleyemedi€i hâlde neden ona “Neyin var?” diye sormuﬂtur?
3. Babas›n›n ve R›za’n›n gözlenemeyen davran›ﬂlar› nelerdir?
4. Psikoloji yaln›zca d›ﬂtan gözlenebilen davran›ﬂlar› incelemekle mi yetinmelidir?
ETKÜNLÜK
A. Aﬂa€›daki görselleri inceleyiniz. Sayfa 16’daki “Psikoloji” adlı bilgi notundan da yararlanarak sorular› yan›tlay›n›z.
BÜTÜN GÜN BÖYLE
DOLAŞTIM, HERKES
BİR SEVGİLİM VAR
ZANNEDECEK...
Karikatür 1. 2: ‹brahim Özdabak
Karikatür 1. 3: Selçuk Erdem
1. Görsellerdeki organizmalar› ve özelliklerini söyleyiniz.
2. Görsellerdeki görülebilen ve görülemeyen davran›ﬂlar› söyleyerek davran›ﬂ› tan›mlay›n›z.
3. Psikoloji, görsellerdeki konularla ilgilenir mi? Nedenini belirtiniz.
4. ‹lk karikatürdeki “Var m›y›m, yok muyum?” sorusu ile psikoloji mi, yoksa felsefe mi ilgilenir? Nedenini aç›klay›n›z.
B. Aşağıda verilen örnekleri okuyarak bunlarda sözü edilen davran›ﬂlar›n psikolojinin ilgilendi€i konular olup olmad›€›n› ve ortak özelliklerini tart›ﬂ›n›z.
a. Okul futbol tak›m›n›n, bir baﬂka okulun futbol tak›m› ile yapt›€› maçta iki tak›m›n oyuncular› aras›nda kavga ç›kt›.
b. Funda, kardeﬂinin eﬂyalar›n› kar›ﬂt›rmas›na aﬂ›r› sinirleniyor ve yaln›z kald›€›nda bu sorunla nas›l baﬂ edebilece€ini, öfkesini nas›l denetleyebilece€ini düﬂünüyor.
15
c. Ekin, gök gürültüsünden çok korkuyor ve ya€murlu havalarda nereye saklanaca€›n› bilemiyor.
ç. Ak›n, sürekli annesine kendisiyle alay eden mahalle arkadaﬂlar›n› ﬂikâyet ediyor.
C. Tablodaki do€ru ifadelerin yan›na “X” koyarak bunları birer örnekle aç›klay›n›z.
Bitkilerde duygulara ve düﬂünmeye dayanan davran›ﬂlar bulunmad›€› için psikoloji sadece insan
ve hayvan organizmalar›yla ilgilenir.
‹nsan davran›ﬂlar› tek nedenli ve basittir.
Davran›ﬂlar üzerinde d›ﬂ etkenler kadar iç etkenlerin de rolü vard›r.
Bir uyar›c› çeﬂitli davran›ﬂlara yol açabilir.
‹nsan davran›ﬂlar› sürekli de€ildir.
Psikolojinin sonuçlar›n›n do€rulu€u kan›tlanamaz.
Psikoloji, davran›ﬂ› di€er bilimlerin herhangi bir olguyu inceledi€i gibi inceler.
Bilgi Notu
PS‹KOLOJ‹
Psikoloji sözcü€ü, Yunanca psyche (psike; ruh, nefes, zihin) ve logos (düzenli söz, bilgi) terimlerinden oluﬂmuﬂtur. Kelime olarak karﬂ›l›€›, ruh bilgisi demektir. Psikoloji, organizman›n gözlenebilir
ve ölçülebilir davran›ﬂlar›n› inceleyen pozitif bir bilimdir.
Organizma, canl› bir varl›€› oluﬂturan organlar›n uyumlu bütünlü€üdür. ‹nsan, hayvan ve bitkiler
birer organizmad›r.
Davran›ﬂ, içten veya d›ﬂtan gelen etkilere karﬂ› organizman›n yapt›€› tepkidir. Bu tepki, görülebilen veya iﬂitilebilen, konuﬂmay› da kapsayan vücut hareketleri olabilece€i gibi onlar kadar kolay gözlenemeyen duygular, düﬂünceler de olabilir.
Felsefe, insan›n merak ve kuﬂku duyma, sorgulama gibi özellikleri sonucu ortaya ç›kan bir düﬂünme biçimidir. Filozoflar her konu gibi ruh ve davran›ﬂı da sorgulamışlardır. Felsefede yan›tlardan çok
sorular önemlidir. Onun özü, herhangi bir bilgiye sahip olmak de€il, o bilgiyi aramay› amaç edinmektir. Bu nedenle de felsefe sorular›n›n büyük bölümü “Nedir?”li sorulard›r. Oysa bilim “Neden?” sorusuna yan›t arar. Olan› oldu€u gibi inceler. Bilimde kesinlik söz konusudur. Felsefede ise ulaﬂ›lan sonuçlar›n kesinli€inden söz edilemez. Ayr›ca felsefe, varl›€› bütün olarak ele al›r. Oysa bilimler, varl›€›
konular›na göre parçalara böler ve yaln›z o alanda aç›klama getirirler. ‹ﬂte bu nedenlerle pozitif bir bilim olan psikoloji felsefeden çok farkl›d›r.
PERFORMANS GÖREVİ
Amaç: Psikolojinin bir bilim dal› oluﬂ sürecini kavramak
Süre: 1 hafta
Konu: “Hangi aﬂamalardan sonra psikoloji pozitif bir bilim olmuﬂtur?”
• Bu süreçte ortaya ç›kan farkl› yaklaﬂ›mlar hangileridir ve bunlar›n psikolojiye katk›lar› neler olmuﬂtur?
16
• Ünlü psikologlar›n foto€raf ve resimlerini bularak bir tarih ﬂeridi oluﬂturunuz. Bu
ﬂerit üzerine psikoloji yaklaﬂ›mlar›n› tarih s›ras›na göre yerleﬂtiriniz.
• Konuyla ilgili sözel bir sunum haz›rlay›n›z.
PERFORMANS
GREVÜ ÜLE
ÚRENCÜDEN
BEKLENENLER
RNLER
• Yandaki ﬂemay› inceleyiniz. Sunumunuzu hazırlarken bilgi toplama, bazı soruları yanıtlama, bilgiyi analiz etme aşamalarında neler yaptığınızı düşününüz. Bu çalışmanın size kazandırdığı sosyal ve üst
düzey düşünme becerilerinin neler olduğunu söyleyiniz.
BÜLGÜ TOPLAMA
ST DZEY
DÞNME
BECERÜLERÜ
BÜLGÜYÜ
ANALÜZ ETME
CEVAPLAR
GRUP ALIÞMASI
VE SOSYAL
BECERÜLER
Şema 1. 1: Performans görevi ile öğrenciden beklenenler
B. PS‹KOLOJ‹N‹N B‹L‹M OLMA SÜREC‹
TEMEL KAVRAMLAR
KONUYA HAZIRLANALIM
• Yap›salc› yaklaﬂ›m (strüktüralizm)
Yandaki resmi inceleyerek sorular› yan›tlay›n›z.
• ‹ﬂlevselci yaklaﬂ›m (fonksiyonalizm)
• Davran›ﬂç› yaklaﬂ›m
• Psikodinamik yaklaﬂ›m
• Hümanistik yaklaﬂ›m
• Biliﬂsel yaklaﬂ›m
• Biyolojik yaklaﬂ›m
1. Bilimler içinde konusu en karmaﬂ›k olanlar
hangileridir? Bu bilim dallarının karmaşık olma nedenini tart›ﬂ›n›z.
2. “Psikolojinin di€er tüm pozitif bilimlerin kulland›€› deney yöntemini kullanmas› gerekmez.” görüﬂüne
kat›l›r m›s›n›z?
3. Do€a bilimlerindeki geliﬂmeler sa€lanmasayd› psikoloji bir bilim dalı hâlini alabilir miydi?
4. “Psikoloji, kendi tan›mlar›n› bile ard›nda b›rakan
bir büyüme ﬂekline sahiptir. ‹nsan yaﬂam›n›n karmaﬂ›kl›€›, bunu neredeyse kaç›n›lmaz yapar.”1 sözü psikolojinin geliﬂimi ile ilgili neyi vurgulamaktad›r?
5. Resimde Freud neden böyle çizilmiﬂ olabilir?
Tahmin ediniz.
6. “Bana, yetiﬂtirmek üzere bir düzine sa€l›kl› bebek
verin. Bunlardan rastgele seçti€im birini e€ilimlerini, tutkular›n›, zekâlar›n›, yeteneklerini ve ›rk›n› dikkate almaks›z›n diledi€im herhangi bir uzmanl›k alan›nda yetiﬂtirebilirim. Bu kiﬂiyi; doktor, avukat, tüccar ve evet hatta dilenci veya h›rs›z olarak e€itebilece€imi garanti ediyorum.”2 diyen John Watson (Con Vats›n), davran›ﬂlar›n kazan›lmas›nda neye önem vermektedir?
7. Watson söylediğini yapabilir miydi?
Resim 1. 2: Sigmund Freud, Verner
Horvath
8. Psikolojinin bir bilim dal› olma sürecine Watson’›n katk›s› ne olabilir?
17
B‹L‹YOR MUYDUNUZ?
ETKÜNLÜK
Aﬂa€›da psikoloji biliminin geliﬂimiyle ilgili
bir metin verilmiﬂtir. Metni okuyarak ﬂemay›
örnekteki gibi tamamlay›n›z.
PS‹KOLOJ‹N‹N GEL‹ﬁ‹M‹
Psikoloji uzun zaman felsefeye ba€l› kald›. Yunan filozoflar›na göre psikoloji, insan
ruhunu konu alan bir bilgi dal›yd›. Platon (MÖ
427-347)’a göre ruh, ancak ak›lla kavranabilirdi ve beden ortadan kalksa bile ruhun varl›€› devam ederdi.
Aristoteles (MÖ 384 - 322), ruhun bedenin bir iﬂlevi oldu€unu savunur. Cisimsel olmayan ruh, bedenin hareketlerini bir amaca
do€ru yönelten nedendir.
René Descartes (Röne Dekart, 15961650), o dönemlerde sinir sisteminin yap›s›
iyi bilinmedi€i hâlde davran›ﬂ›; duyu organlar›, sinir sistemi ve kaslarla aç›klamaya çal›ﬂ›r.
Bir bilim olarak psikolojinin ortaya ç›kabilmesi için öncelikle di€er bilimlerin geliﬂmesi
gerekmiﬂtir. Örne€in William Harvey (Vily›m
Harvey, 1578-1667)’in kan dolaﬂ›m›yla ilgili
buluﬂu bu konuda at›lan önemli bir ad›md›.
GEVHER NES‹BE VE MAN‹SA ﬁ‹FAHANES‹
Anadolu’nun ‹slam dönemine ait en eski hastanesi ve ilk t›p medresesi Kayseri’dedir. Veremden ölen
k›zkardeﬂi Gevher Nesibe Hatun’un vasiyeti üzerine
Selçuklu Sultan› I. G›yasettin Keyhüsrev taraf›ndan,
1204-1206 y›llar› aras›nda yap›lan darüﬂﬂifa (sa€l›k
yurdu, hastane), günümüzde t›p tarihi müzesi olarak
kullan›lmaktad›r.
Türklerin yapt›rd›€› on birinci büyük hastane olan
darüﬂﬂifa, dünyadaki t›p e€itimi yap›lan ilk sa€l›k merkezidir. Burada ruh sa€l›€› ko€uﬂlar› ve bir eczane bölümü de vard›r. Gevher Nesibe ﬁifahanesinde pek çok
bilim insan› yetiﬂmiﬂ, ücretsiz bak›lan pek çok hasta
ﬂifa bulmuﬂtur.3
Kanuni Sultan Süleyman’›n annesi Hafsa Sultan ise
1522’de Manisa’da bir külliye yapt›rm›ﬂ ve burada bir
ak›l hastal›klar› merkezi kurmuﬂtur. Hafsa Sultan hastalan›nca kendisine, bu merkezde yap›lan ve içine k›rk
bir çeﬂit baharat kat›lan bir macun gönderilir. Hafsa
Sultan macun sayesinde k›sa sürede iyileﬂir. ‹ﬂte Manisa’n›n ünlü mesir macunu ve her y›l 21 Mart’ta kutlanan mesir ﬂenlikleri de böyle ortaya ç›kar.4
Fizik ve kimya bilimlerindeki geliﬂmeler de psikolojinin bir bilim hâlini almas›nda etkilidir. Ses, renk
ve duyum konular›ndaki araﬂt›rmalar, psikolojide de ölçme yap›labilece€ini göstermiﬂtir.
Heinrich Weber (Haynrih Veber, 1795-1878), insanlar›n tepki sürelerini ve deri duyarl›l›€›n› ölçerek psikolojiye, insan davran›ﬂlar› üzerinde de araﬂt›rma yap›labilece€i düﬂüncesini getirmiﬂtir.
Bilimlerdeki bu geliﬂmeler sonucu psikoloji, felsefeden ayr›larak ba€›ms›z bir bilim kimli€ine kavuﬂmuﬂtur.
Wilhelm Wundt (Vilhelm Vunt, 1832-1920), ilk psikoloji laboratuvar›n› aç›nca psikoloji, pozitif bir
bilim olarak kabul edilmiştir. Bundan sonra “‹nsanlar› nas›l incelemeliyiz?” sorusu farkl› biçimlerde
cevapland›r›lm›ﬂ, bunun sonucu de€iﬂik psikoloji ekol ve yaklaﬂ›mlar› görülmeye baﬂlam›ﬂt›r.
PLATON
Psikolojinin konusu ruhtur.
PSÜKOLOJÜ BÜLÜMÜ
Şema 1. 2: Psikolojinin bir bilim dal› olmas›ndaki önemli köﬂe taﬂlar›
18
ETKÜNLÜK
Psikolojide yaklaﬂ›mlar, insan davran›ﬂ›n›n karmaﬂ›k yap›s›n›, farkl› biçimlerde ele alarak aç›klar. Ancak insan davran›ﬂ› bir bütündür ve psikoloji bu yaklaﬂ›mlardan hiçbiri de€ildir, tümüdür. Yaklaﬂ›mlar›n her biri, davran›ﬂı farkl› aç›lardan açıklayarak onun iyi anlaﬂ›lmas›n› sa€lamakta ve birbirini tamamlamaktad›r. Dolay›s›yla psikoloji de davran›ﬂ› çeﬂitli aç›lardan ele almakta ama onu bir bütün olarak
aç›klamaya çal›ﬂmaktad›r. Aﬂa€›daki tabloda psikoloji bilimindeki önemli yaklaﬂ›mlar verilmiﬂtir. Bunlar› okuyarak ö€rendiklerinizi 20. sayfadaki sorular do€rultusunda yorumlay›n›z.
Yaklaﬂ›m
Savunanlar
Görüﬂleri
Yap›salc› yaklaﬂ›m
Wilhelm Wundt
Psikoloji, insan zihninin yap›s›n›, ögelerini incelemelidir. Kullan›lacak teknik, içe bak›ﬂ ya da iç gözlem (bireyin kendi kendisini gözleyip elde etti€i bilgileri, araﬂt›rmac›ya aktarmas›) olmal›d›r. Zihnin yap›s›n›n ve ögelerinin araﬂt›r›labilece€ini ortaya koydu€undan günümüz psikolojisine giden yolu açm›ﬂt›r. Ancak iç gözlem sa€lam bilgiler elde etmeye uygun bir yöntem olmad›€› için de eleﬂtirilmiﬂtir.
William James
Darwin’in evrim kuram›ndan etkilenir. Zihnin yap›s› yan›nda davran›ﬂ›n ve zihinsel yaﬂam›n, organizman›n çevreye uyumunda ne gibi iﬂlevleri bulundu€unun da incelenmesi gerekti€ini savunur. Çünkü davran›ﬂ ve zihinsel süreçler, kiﬂinin de€iﬂen çevre koﬂullar›na
uyumunu sa€lar. Bu yaklaﬂ›m, kiﬂinin tüm davran›ﬂlar›n› uyum çabas›na indirgedi€i için eleﬂtirilmiﬂtir.
(strüktüralizm)
‹ﬂlevselci yaklaﬂ›m
(fonksiyonalizm)
(Vily›m Ceymis, 1842-1910)
John Dewey
(Con Dövi, 1859-1952)
Davran›ﬂç› yaklaﬂ›m
John Watson
(Con Vats›n, 1878-1958)
‹van Pavlov
(‹van Pavlov, 1849-1936)
Frederic Skinner
(Frederik Sikeynır,1904-1990)
Edward Thorndike
(Edv›rd Törndayk, 1874-1949)
Psikodinamik yaklaﬂ›m
Psikodinamik yaklaﬂ›m
Sigmund Freud
(Sigmund Froyd, 1856-1939)
Alfred Adler (1870-1937)
Karl Jung (Karl Yung, 1875-1961)
Karen Horney
(Karen Horni, 1885-1952)
Erich Fromm
(Erih From, 1900-1980)
Hümanistik yaklaﬂ›m
Abraham Maslow
(Abraham Maslov, 1908-1970)
Carl Rogers
(Karl Rac›rs, 1902-1987)
Psikolojinin de di€er pozitif bilimler gibi bir konusu olmal›d›r. Zihinde olup biten düﬂünce ve duygular; gözlenebilen, ölçülebilen
konular de€ildir. ‹nsanda gözlenip ölçülebilen, onun hareketleridir.
O hâlde psikolojinin konusu bunlar olmal›d›r. Uyar›c›-tepki (U-T) psikolojisi olarak da bilinir. Organizman›n içinde olup biten biyolojik
veya biliﬂsel süreçlerle ilgilenmez. Amac›, çevredeki uyar›c›larla ortaya ç›kan davran›ﬂ aras›ndaki iliﬂkiyi gözlem ve deney yoluyla incelemektir. Bu yaklaﬂ›m, çevreye fazla önem verdi€i, zihinsel süreçlerin incelenemeyece€ini savundu€u için eleﬂtirilmiﬂtir.
‹nsan›n her davran›ﬂ›n›n kiﬂili€inden kaynaklanan bir nedeni vard›r. Bu neden, onun bebeklik, çocukluk, gençlik ça€lar›na dayan›r.
‹nsan, do€uﬂtan gelen iki temel e€ilime sahiptir: cinsellik ve sald›rganl›k. Bunlar, onun bir toplum içinde yaﬂamas›n› zorlaﬂt›rd›€›ndan
sürekli bask› alt›nda tutulur ve bilinçli olmayan bir alana itilir. Ruhsal
yap›, birbiriyle iliﬂkili üç kavramla aç›klan›r: bilinçalt›, bilinç ve bilinç
öncesi. Psikoloji, kiﬂilikteki aksakl›klar›n bilinçalt›ndaki nedenlerini
bulmal› ve tedavi etmelidir. Bunun için de bireyin geçmiﬂ yaﬂant›s›n› ortaya ç›karmay› amaçlayan vaka incelemesi yöntemini kullanmal›d›r. Tedaviye yönelik olarak da klinik yöntemlerden yararlanmal›d›r.
Bu yaklaﬂ›ma göre insan›n do€umla baﬂlayan ve ömür boyu süren fizyolojik, toplumsal ve psikolojik gereksinimleri (açl›k, cinsellik,
susuzluk, uyku gibi gereksinimlerin yan›nda; güven, sevgi, sayg›,
kendini gerçekleﬂtirme) vard›r. Bunlar›n karﬂ›lanmamas› ruhsal yaﬂam›n bütünlü€ünü bozar. ‹nsan, gereksinimlerini önem s›ras›na göre doyurmal› ve sa€lad›€› doyuma göre aﬂama aﬂama geliﬂmelidir.
‹nsan, geliﬂimi tamamlanm›ﬂ bir varl›k de€ildir. Geliﬂme gücünü kendinden alan, oluﬂum hâlinde bir varl›kt›r. Bu yaklaﬂ›m, ortaya koydu€u grup terapisi ve psikodrama gibi baz› tekniklerle psikolojiye
katk›da bulunmuﬂtur. Ancak deney yöntemini reddetti€i için de
eleﬂtirilmiﬂtir.
19
Biliﬂsel yaklaﬂ›m
Jean Piaget
(Jan Piyaje, 1896-1980)
Biyolojik yaklaﬂ›m
Adolf Meyer(1866-1950)
Biliﬂsel süreçler alg›lama, bellek ve düﬂünme gibi zihinsel süreçlerdir.
Bu süreçleri kullanarak birey; kendisi ve çevresi hakk›nda yeni bilgiler edinir, eski olaylar› hat›rlar, ortaya ç›kan sorunlar› çözer ve gelecekle ilgili planlar yapar. ‹nsan pasif bir varl›k de€il; uyar›c›lar› alg›layan, iﬂleyen, anlamland›ran aktif bir sistemdir. Bu nedenle psikoloji, d›ﬂtan gözlenemeyen biliﬂsel süreçlerin türü ve yap›s›yla gözlenebilen davran›ﬂlar›n türü ve özellikleri aras›ndaki iliﬂkiyi araﬂt›rmal›d›r. Biliﬂsel yaklaﬂ›m, zihinsel süreçleri incelerken deneysel yöntemler kullanmaya özellikle dikkat eder. Bireyin d›ﬂ dünyay› nas›l içselleﬂtirip uyar›c›lar› kendisine özgü bir biçimde alg›lad›€›n› anlamak ister. Bu yaklaﬂ›m, davran›ﬂ›n oluﬂumunda biliﬂsel süreçlere fazla
a€›rl›k verdi€inden eleﬂtirilmiﬂtir.
Bu yaklaﬂ›ma göre her davran›ﬂ›n temelinde son derece karmaﬂ›k sinirsel oluﬂumlar yer al›r. Beyinde gerçekleﬂen sinirsel oluﬂumlar dizisi kaslara geçer ve gözlenebilen davran›ﬂlar hâlinde d›ﬂar›ya yans›r. Örne€in araﬂt›rmalar, beyin kabu€unun sald›rgan e€ilimleri s›n›rlama iﬂlevi gördü€ünü
ortaya koymuﬂtur. Bu nedenle, e€itilmiﬂ kimselerde beyin kabu€u daha çok
geliﬂti€inden sald›rgan davran›ﬂlara daha az rastlanmaktad›r. Bu da beynin
yap› ve iﬂleyiﬂiyle davran›ﬂ aras›nda iliﬂki oldu€unu göstermektedir. Biyolojik yaklaﬂ›m, davran›ﬂ yaln›zca biyolojik nedenlere dayand›r›lamayaca€›ndan eleﬂtirilmiﬂtir.
Tablo 1. 1: Psikolojide yaklaﬂ›mlar
1. Köpeklerden aﬂ›r› korkan bir kiﬂinin davran›ﬂ›n›n nedenini, yukarıdaki tabloda aç›klamalar›n› gördü€ünüz davran›ﬂç›, psikodinamik, hümanistik, biliﬂsel ve biyolojik yaklaﬂ›m nas›l aç›klar?
2. Yapt›€›n›z her aç›klamada, psikolojik yaklaﬂ›mlara göre eksik olan yönler hangileridir?
3. Tabloya göre psikolojinin bir bilim dal› olma süreci nas›l açıklanmıştır?
4. Psikoloji yaklaﬂ›mlar›n›n günümüz psikolojisine katk›lar› neler olmuﬂtur?
5. Ömer Hayyam’›n “Gençken ö€renmeye, bilime merak sard›m ve filozoflarla, din adamlar›yla
yak›nl›k kurdum. Birçok ﬂey dinledim fakat hangi kap›dan girdiysem o kap›dan ç›kt›m.”5 sözünü ö€rendi€iniz yaklaﬂ›mlar aç›s›ndan yorumlay›n›z.
Okuyalım
ÜÇ ÜNLÜ TÜRK PS‹KOLO⁄U
Mazhar Osman Usman (1884-1961), Türkiye’de ilk modern
ruh sa€l›€› hastanesini kuran Türk bilim insan›d›r. Ülkemizde klinik psikolojinin öncülerinden olan Mazhar Osman Usman, Berlin ve Münih’te nöroloji ve psikoloji e€itimi alm›ﬂt›r. Bak›rköy’deki
terk edilmiﬂ bir k›ﬂla olan Reﬂadiye K›ﬂlas›’n›n bulundu€u araziyi devletten talep etmiﬂ, dönemin cumhurbaﬂkan› Mustafa
Kemal Atatürk’ün onay› ile 1924 y›l›nda baﬂlayan süreç, 15 Haziran 1927 tarihinde Bak›rköy Ruh ve Sinir Hastal›klar› Hastanesinin kurulmas›yla tamamlanm›ﬂt›r. Uzun süre bu hastanede
baﬂhekimlik görevinde bulunan Mazhar Osman, 1933’te ‹stanbul Üniversitesi Psikiyatri Klini€ine ordinaryüs profesör olarak
atanm›ﬂ, 1952 y›l›na kadar çal›ﬂmalar›n› sürdürmüﬂtür.
20
Fotoğraf 1. 1: Mazhar Osman Usman’ın kurduğu Bakırköy Ruh ve Sinir
Hastalıkları Hastanesinden bir görünüm
Muzaffer ﬁerif Baﬂo€lu (1906-1988), dünyada sosyal psikolojinin akademik bir disiplin
olmas›nda öncülük eden kiﬂilerdendir. Doktora tezi, bugün bile sosyal psikolojinin temel kuramlar›n›
ortaya koyan bir el kitab› olarak kabul edilir. Onun “Davran›ﬂ, çevreden ba€›ms›z olarak aç›klanamaz ve aç›klansa da anlaml› de€ildir.” düﬂüncesi sosyal psikolojinin, klinik psikolojinin, geliﬂim psikolojisinin ve biliﬂsel psikolojinin temelini oluﬂturmuﬂtur.
Nursu Marmara (1944- ), ‹stanbul Üniversitesinin psikoloji bölümünden mezun olmuﬂ daha
sonra da psikolojiyi Türkiye için yeni bir bilim dal› olan grafoloji (el yaz›s›ndan kiﬂilerin ruhsal özellikleri ile ilgili sonuçlar ç›karmay› amaçlayan bilgi dal›) ile desteklemiﬂtir. Türkiyede grafoloji dal›nda
bilimsel yeterlili€i olan ilk ve tek kiﬂidir. Doktora tezinde anlatt›€› “kiﬂinin yaz›s›n›n kendisine ait olup
olmad›€›” konusu Türkiye için keﬂfedilmemiﬂ bir konudur. Nursu Marmara, bu konuda yapt›€›
çal›ﬂmalar›n› klinik psikolog tecrübesiyle pekiﬂtirmekte ve karﬂ›laﬂt›rmaktad›r. Bak›rköy Ruh ve Sinir
Hastal›klar› Hastanesinde klinik psikolog olarak 30 y›l› aﬂk›n bir süredir görev yapan Marmara, mahkemelerde bilirkiﬂilik yapmakta ve yaz› analizlerine de devam etmektedir.
Ön Çal›ﬂma Görevi
Herhangi bir psikoloji deneyi örne€i bularak defterinize yaz›n›z ve bu deneyin yap›lma amac›n›n ne oldu€unu düﬂününüz.
C. PS‹KOLOJ‹N‹N ÖLÇÜTLER‹ VE AMAÇLARI
TEMEL KAVRAMLAR
• Gözlenebilirlik
• Ölçülebilirlik
KONUYA HAZIRLANALIM
Aﬂa€›daki görselleri inceleyerek 22. sayfadaki sorular›
yan›tlay›n›z.
Fotoğraf 1. 2: Frederick Skinner güvercinlerle yaptığı bir deneyde
21
Fotoğraf 1. 3: Frederick Skinner farelerle yaptığı bir çalışma sırasında
1. Skinner, fotoğraflarda psikolojinin hangi amac›n› gerçekleﬂtirmeye çal›ﬂmaktad›r?
2. 21. sayfadaki görsellerde Skinner’›n yapt›€› çal›ﬂma psikolojinin di€er pozitif bilimlerle
hangi ortak özellikleri taﬂ›d›€›n› gösterir?
3. John Watson “Psikoloji, bir davran›ﬂç›n›n bak›ﬂ aç›s›ndan do€a bilimlerinin tamamen nesnel
kollar›ndan biridir. Teorik hedefi, davran›ﬂ› tahmin ve kontrol etmektir.”6 demektedir.
John Watson’a göre teorik hedefi davran›ﬂ› tahmin ve kontrol etmek olan psikolojinin ölçütleri neler olabilir?
4. Psikoloji, yaﬂl›l›k dönemindeki sorunlar›n çözümüne nas›l katk›da bulunabilir?
4. Zekâ derecenizi nas›l bilebilirsiniz ve bunu bilmek size ne kazand›r›r?
ETKÜNLÜK
A. Foto€raf 1.4’ü inceleyiniz. 23. sayfadaki bilgi notundan da yararlanarak aﬂa€›daki sorular› yan›tlay›n›z.
1. Bebek neden gülüyor olabilir?
2. Günümüzde uyku ve rüyalar EEG denilen aletle
saptanabilmektedir.
Buna göre bebe€in uyku davran›ﬂ›n› inceleyen bir
psikolo€un, psikolojinin gözlenebilirlik ölçütünü gerçekleﬂtirdi€i söylenebilir mi?
Foto€raf 1. 4: Uykusunda gülen bebek
3. Bebe€in davran›ﬂ›n› etkileyen çevre koﬂullar› ve
uyar›c›lar ayr›nt›l› bir biçimde nas›l tan›mlanabilir?
4. Çevre koşullarının bebe€in davran›ﬂ›n› ne derecede etkiledi€i bulunabilir mi? Bu durum, psikolojinin hangi ölçütünün gerçekleﬂti€ini gösterir?
5. Yan›tlar›n›zdan hareketle psikolojinin temel ölçütlerinin neler oldu€u söylenebilir?
B. Aﬂa€›da s›k›lganl›k davran›ﬂ›n› inceleyen bir psikolo€un
yapmas› gerekenler verilmiﬂtir. Buna göre psikolojinin amaçlar›n›n neler oldu€unu belirtiniz.
Birisi bakarken
hendekten
atlayam›yorum...
a. S›k›lgan bir kimse karﬂ›s›nda psikolog, öncelikle s›k›lganl›€›n ne oldu€unu, nas›l meydana geldi€ini ortaya ç›karmaya çal›ﬂ›r.
b. S›k›lgan bir kimseyi incelerken psikolog, onun s›k›lganl›€›na neden olabilecek aile, e€itim gibi d›ﬂ; yorgunluk, kal›t›m
gibi iç etmenleri inceler ve genelde bu davran›ﬂ›n nedenlerini ortaya koymaya, ona genel aç›klamalar getirmeye çal›ﬂ›r.
c. Psikolog, s›k›lganl›€›n nedenlerini anlam›ﬂ ve aç›klam›ﬂsa bu davran›ﬂ›n hangi koﬂullarda, ne zaman ortaya ç›kaca€›nı tahmin edebilir.
ç. Psikolog, bu aşamalardan sonra sıkılganlık davranışını bir ölçüde değiştirme şansına sahiptir.
22
Karikatür 1. 4: Kas›m Özkan
Ön Çal›ﬂma Görevi
Ön çal›ﬂman›zdaki deneyde
psikolojinin amaçlar›n› nas›l gerçekleﬂtirdi€ini aﬂama aﬂama gösteriniz.
Bilgi Notu
PS‹KOLOJ‹N‹N ÖLÇÜT VE AMAÇLARI
Psikolojinin temel ölçütleri gözlenebilirlik ve ölçülebilirliktir.
Gözlenebilirlik: Bilimlerin ele ald›€› olaylar›n gözlenebilir olmas› gerekir. Günümüzde psikoloji,
davran›ﬂ› ve davran›ﬂ›n alt›nda yatan süreçleri bilimsel olarak inceleyen çal›ﬂma diye tan›mlan›r. Çünkü davran›ﬂ›n alt›nda yatan baz› süreçleri do€rudan gözleme olana€› yoktur ama organizman›n davran›ﬂlar› gözlenerek onlar›n varl›€› saptanabilir.
Ölçülebilirlik: Her bilim, olaylar aras›ndaki iliﬂkiyi ölçülebilir ﬂekilde ortaya koymak amac›ndad›r.
Özellikle deneysel psikoloji, belli bir davran›ﬂ› etkileyen çevre koﬂullar›n› ve uyar›c›lar› ayr›nt›l› bir biçimde tan›mlay›p ölçerek bunlar›n hangi davran›ﬂ›, nas›l ve ne derecede etkiledi€ini bulmay› amaçlar. Ölçülebilirlik, psikolojinin sonuçlar›n›n güvenilir olmas›n› ve bunlar›n karﬂ›laﬂt›r›labilmesini sa€lar.
Psikolojinin amaçlar›n›n baﬂ›nda insan davran›ﬂlar›n› tan›mlama gelir. Tüm pozitif bilimler ilk aﬂamada olgular› ve bunlar aras›ndaki iliﬂkileri saptamak, s›n›fland›rmak ve kaydetmek amac›ndad›r. Tüm
bilimler gibi psikoloji de bu aﬂamadan sonra aç›klamaya geçer. ‹nsan davran›ﬂlar›n› anlama ve aç›klama aﬂamas›nda psikoloji, gözlem ve deney sonuçlar›ndan genellemelere varmaya, davran›ﬂlar aras›ndaki nedensellik iliﬂkisini çözümleyerek yasalara ulaﬂmaya çal›ﬂ›r. Psikoloji bize, insan davran›ﬂlar›n›
önceden kestirebilme olana€› da sa€lamaktad›r. Psikoloji, davran›ﬂlar› anlamaya çal›ﬂ›rken getirdi€i
aç›klamalara dayanarak bir ölçüde insan davran›ﬂlar›n› etkileme ve kontrol etmeyi de baﬂarabilir.
Ç. PS‹KOLOJ‹N‹N YÖNTEM VE TEKN‹KLER‹
TEMEL KAVRAMLAR
• Bilimsel yöntem
• Hipotez
• Araﬂt›rma tekni€i
• Kuram
• Do€al gözlem
• Anket
• Korelasyon
• Deney
• Yasa
• Vaka çal›ﬂmas›
• Gözlem
Evet Bobi, deden Pavlov’un ekibindeydi ama onlar
henüz pek az ﬂey biliyorlard›.
Karikatür 1. 5: Vladimir Kremlev
KONUYA HAZIRLANALIM
Aﬂa€›daki görseli inceleyerek sorular› yan›tlay›n›z.
1. Ö€retmen, bahçede oynayan ö€rencilerden birini sürekli gözlüyorsa bu yolla o kiﬂi hakk›nda hangi bilgileri edinebilir?
2. Bir psikolog, hastas›n›n geçmiﬂinde yer alan
olaylar› araﬂt›rmal› m›d›r? Bu araﬂt›rma ona neler
kazand›rabilir?
3. Okulunuzda yap›lacak yeni bir düzenleme için
ö€rencilerin görüﬂlerine baﬂvurulsa nas›l bir yöntemle daha kolay bilgi edinilebilir?
4. Ö€rencileri övme yoluyla heveslendirmenin
matematik ö€reniminde etkisini araﬂt›rsan›z hangi
yöntemlerden yararlan›rd›n›z?
5. “Bilim, er geç elde etti€i nesnel verileri, bizim öznel dünyam›za da yayacak ve do€a anlay›ﬂ›m›z› ayd›nlatarak insan bilincinin mekanizmas›n› ve gerçek anlam›n› ortaya ç›karacakt›r.”7 diyen ‹van Pavlov, psikolojiyle ilgili hangi inanc›n› ifade etmiﬂtir?
6. Resimdeki Bobi’nin dedesi neden ‹van Pavlov’un ekibindeydi? Tahmin ediniz.
23
ETKÜNLÜK
A. Aﬂa€›daki bilimsel yöntemin izlediği aşamalarla ilgili ﬂemay› inceleyiniz ve bilgi notundan da yararlanarak tamamlay›n›z. Yanlışlarınızı öğretmeniniz rehberliğinde düzeltiniz.
B. ﬁemadan da yararlanarak bilimsel yöntemi tan›mlay›n›z.
Gerek
Problemin
SaptanmasÝ
Hipotez
deÛißir.
Sonu
olumsuz
Tahminler
Şema 1. 3: Bilimsel yöntemin aşamaları
Bilgi Notu
B‹L‹MSEL YÖNTEM
Bilimsel yöntem, bilimlerin insan› ve do€ay› aç›klamak üzere izledikleri sistemli yola verilen add›r. Bilimler, araﬂt›rma konular›yla ilgili verilerin toplanmas›nda baz› araçlara baﬂvurur. Bu araçlara
araﬂt›rma tekni€i ya da ölçüm arac› ad› verilir. Araﬂt›rma teknikleri çok say›dad›r ve her bilimin araﬂt›rma tekni€i farkl›d›r. Psikoloji, pozitif bir bilimdir. Bu nedenle di€er pozitif bilimlerin kulland›klar› bilimsel yöntemden yararlan›r. Ölçüm arac› olarak da test, anket, görüﬂme ve vaka incelemesi gibi teknikleri kullan›r.
Bilimsel yöntem, ﬂu aﬂamalarda gerçekleﬂir:
Araﬂt›r›lacak konunun saptanmas› ve gözlem: Araﬂt›rmac›, cevab›n› merak etti€i konuyu belirler ve o konunun s›n›rlar›n› çizer. Sonra bu konuyla ilgili gözlemler yapar.
Hipotez (denence): Gözlenen olaylar aras›ndaki ba€lant›lar›n kavran›p tan›mlanmas› ve s›n›fland›r›lmas› sonucu ulaﬂ›lan geçici çözüm denemesidir.
Deney: Olaylar›n yapay olarak araﬂt›rmac›n›n haz›rlad›€› koﬂullarda, laboratuvarda oluﬂturulup incelenmesidir.
Kuram (teori): Hipotezlerin deneyle k›smen do€rulanm›ﬂ hâlidir. Teoriler, olgular›n nedenlerini
aç›klamak için kurulur ve nedenleri aç›klamada yetersiz kal›rsa de€iﬂtirilebilir ya da terk edilebilir.
Yasa: Teorinin unsurlar› aras›ndaki iliﬂkinin matematiksel olarak ifade edilmiﬂ ﬂeklidir. Yasalar
kesin ve geneldir. Tekrarlanan gözlem ve deneyler sonucu elde edilmiş, akla uygun, yanlışlanma olasılığı olmayan bilgilerdir.
24
ETKÜNLÜK
Aﬂa€›da verilen üç örnek olay› okuyunuz. Yandaki bilgi notundan da yararlanarak bunlarla ilgili
sorular› yan›tlay›n›z.
• Bir grup psikolog, üç yaﬂ›ndaki çocuklar›n davran›ﬂ özelliklerini belirlemek için bir çocu€u her gün, sabah kalkma saatinden, akﬂam yat›ncaya kadar gözlemiﬂ ve o yaﬂ davran›ﬂlar›n› ayr›nt›l› bir biçimde ortaya
koymuﬂtur.
PS‹KOLOJ‹DE KULLANILAN
TEKN‹KLER
1. Okudu€unuz olaydaki gözlem türünü nas›l tan›mlayabilirsiniz?
Psikolojide do€al gözlem, vaka ve anket
çal›ﬂmalar› gibi tekniklerden yararlan›l›r.
2. Okudu€unuz olaydaki gözlem türü hangi aç›lardan eleﬂtirilebilir?
Do€al gözlem, araﬂt›rmac›n›n olaya
hiçbir etkide bulunmadan, olan› oldu€u gibi incelemesidir. Do€al gözlemin baz› sak›ncalar› vard›r. Örne€in gözlenen olay ayn› oldu€u hâlde, farkl› beklentileri, e€ilimleri
ve anlay›ﬂ biçimleri olan bilim insanlar› olaya farkl› yorumlar getirebilirler. Ayr›ca do€al gözlem çok zaman al›r ve genellikle hemen kullan›lacak bilgiler vermez. Sistematik gözlem ise test ve anket gibi belli teknikler ve çizelgeler kullan›larak yap›lan gözlemdir. Bu gözlemle araﬂt›rmac›, konuyu k›sa sürede, sistemli ve nesnel bir biçimde
ele alarak daha kesin bilgiler elde eder.
3. Günümüzde gittikçe geliﬂen ses ve görüntü
alma araçlar› olayda kullan›lan gözlem türüne hangi aç›dan yard›mc› olabilir?
• Yükseklik korkusu olan bir kiﬂi hakk›nda aﬂa€›da
verilen konularda bilgi toplayarak hastal›€›na iliﬂkin
ipuçlar› elde edilmeye çal›ﬂ›lm›ﬂt›r.
a. Kiﬂinin ad› soyad›, do€um yeri ve do€um tarihi
b. Sorunun k›saca tanımlanması
c. Geçirdi€i hastal›klar ve ameliyatlar
ç. Akademik baﬂar›s›, okul yaﬂant›s›, ö€retmenleri ve s›n›f arkadaﬂlar› ile iliﬂkisi
d. Aile tarihçesi, ailenin sosyo-ekonomik durumu, kardeﬂ say›s›
e. Sosyal iliﬂkileri,okul d›ﬂ› sosyal etkinlikleri
f. Duygusal geliﬂimi
g. Gelece€e iliﬂkin beklentileri ve planlar›
h. Önerilen tedavi yollar› ve al›nacak önlemler
›. Önerilerin uygulanmas›na iliﬂkin planlar
1. Olay incelenirken izlenen yöntemin olumlu
yönleri neler olabilir?
2. Elde edilen bilgiler yükseklik korkusu olan kiﬂinin sorununu çözmede yeterli olabilir mi? De€ilse
baﬂka neler yap›labilir?
• Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi ö€rencilerinin
nelere ilgi duyduklar› araﬂt›r›lm›ﬂt›r. Araﬂt›rman›n amac›, ö€rencilerin çeﬂitli sorunlar üzerinde ba€›ms›z düﬂünmesini sa€lamak amac›yla düzenlenecek olan kültür konferanslar› öncesinde hangi konulara ilgi duydu-
25
Bilgi Notu
Vaka çal›ﬂmas›, bireyin geçmiﬂinde yer
alan olaylar›n yak›n çevresinden ve ailesinden bilgi al›narak incelenmesi yoluyla hastal›€›na iliﬂkin ip uçlar› elde edilmesidir.
Anket, bilgi verecek kiﬂinin, do€rudan
kendisinin okuyarak yan›tlayaca€› sorulardan oluﬂan soru kâ€›tlar› kullan›larak yap›lan bir araﬂt›rma tekni€idir. Anketten, olabildi€ince çok kiﬂinin görüﬂlerini, kan›lar›n›
toplamak için yararlan›l›r. Anketin geçerlili€i; sorular›n iyi haz›rlanm›ﬂ olmas›na, cevaplayanlar›n samimi olmas›na, sorular›n
kimlere uyguland›€›na ve elde edilen sonuçlar›n ne ölçüde genelleﬂtirilebilece€inin
iyi bilinmesine ba€l›d›r. Günümüzde anket
uygulamalar›nda posta, telefon ve İnternetten de yararlan›labilmektedir.
€unu belirlemektir. Haz›rlanan soru kâ€›tlar›, anketörler taraf›ndan bin ö€renciye uygulan›r. Sonuçta,
ö€rencilerin yar›dan fazlas›n›n ekonomik ve siyasi konulara ilgi duydu€u görülür.8
1. Anket çal›ﬂmas›nda ö€rencilerle nas›l iliﬂki kurulmuﬂtur?
2. Hukuk Fakültesi ö€rencilerinin nelere ilgi duydu€unu belirlemek için neden anket uygulama yolu tercih edilmiﬂtir?
3. Anketin do€ru sonuç vermesi ve geçerlili€i nelere ba€l› olabilir?
4. Esneklik gerektiren, s›n›rs›z bilgi isteyen araﬂt›rmalar için bu teknik neden uygun olamaz?
5. Anket çalışmas›nda hangi iletiﬂim olanaklar›ndan yararlan›labilir?
ETKÜNLÜK
A. Aﬂa€›da verilen kavramlar›, tan›mlar›n›n baﬂ›na yaz›n›z.
deneysel yöntem
denek
kontrol grubu
ba€›ms›z de€iﬂken
ba€›ml› de€iﬂken
deney
denetimsiz de€iﬂken
denetimli de€iﬂken
ara de€iﬂken
deney grubu
de€iﬂken
DENEYSEL YÖNTEMLE İLGİLİ KAVRAMLAR
Olay ve nesneler aras›ndaki nedensellik iliﬂkilerinin ortaya ç›kar›lmas›n› sa€layan bilimsel araﬂt›rma yöntemidir.
Laboratuvarda olaylar›n yapay olarak araﬂt›rmac›n›n haz›rlad›€› koﬂullarda
gerçekleﬂtirilmesidir.
Psikoloji deneylerinde, üzerinde deney yap›lan organizmaya verilen add›r.
Gözlenebilen ve farkl› de€erler alabilen özelliklere denir.
Deneyde, de€iﬂtirilen özellik ya da özelliklerdir.
Ba€›ms›z de€iﬂkene ba€l› olarak de€iﬂen özelliktir.
Ba€›ml› ve ba€›ms›z de€iﬂken üzerinde etkili olan de€iﬂkenlerdir. Bunlar, denetimli ve denetimsiz de€iﬂkenler olarak ayr›labilir.
Ba€›ms›z de€iﬂkenle ba€›ml› de€iﬂkeni etkileyebilece€i önceden bilinerek
denetim alt›na al›nan de€iﬂkenlerdir.
Deney s›ras›nda ortaya ç›kan, ba€›ml› de€iﬂken üzerindeki etkisi önceden
kestirilemeyen de€iﬂkenlerdir.
Üzerinde deney yap›lan gruptur.
Hiçbir koﬂulu de€iﬂmeyen gruptur.
En az bir ba€›ms›z, bir ba€›ml› de€iﬂkeni olmayan bir deney düﬂünülemez. Bir deneyi, betimleyici bir çal›ﬂmadan farkl› k›lan temel nokta, etkenlerin kontrol alt›na al›nm›ﬂ olmas›d›r. Deney ve kontrol
gruplar›ndaki deneklerin yaﬂ, kilo ve zekâ düzeyi gibi nitelikleri de ayn› olmal›d›r. Ayr›ca deneyi yapan
kiﬂilerin davran›ﬂ biçimi, denekler taraf›ndan nas›l alg›land›€›, deneklere ipucu verip vermedikleri ve
umut k›r›c› olup olmad›klar› da deney koﬂullar›n› etkiledi€inden kontrol alt›nda tutulmal›d›r.
26
B. Bulmacan›n sorular›n› defterinize yaz›n›z.
3
2
C. Uykunun ö€renme ve ö€renilenleri
saklama davran›ﬂlar› üzerindeki etkisi ile
ilgili aşağıdaki deneyi okuyunuz ve sorular› yan›tlay›n›z.
Uykunun ö€renme ve ö€renilenleri
saklama davran›ﬂlar› üzerindeki etkisi inceleniyorsa eﬂit özelliklere sahip iki grup
denek al›n›r. Birinci grup ö€renme olay›ndan sonra uyutulur. ‹kinci grup, ö€renmeden sonra günlük iﬂlerini yapmak üzere
serbest b›rak›l›r. Günün sonunda her iki
grupta da ö€renilenlerin ne kadar›n›n hat›rlanabildi€i saptan›r. Ö€renmeden sonra uyutulan grubun ö€renilenleri daha iyi
hat›rlad›€› görülür.9
1. Deneyde bilinçli bir ﬂekilde de€iﬂtirilen özellik hangisidir?
9
D
8
D
E
1
B A Ú I M L I D E Ú Ü Þ K E N
Ú
N
O
E
10
I
D E N E K
N
T
M
Y
T
Ü
Y A S A
G
R
M
11
I
K U R A M
O
S
Z
U
L
Ü
D
B
G
Z
5
D E N E Y
U
R
D
Ú
U
E
6
H Ü P O T E Z
B
Ú
Þ
U
Ü
K
Þ
7
D E N E T Ü M L Ü D E Ú Ü Þ K E N
N
E
N
B
4
2. De€iﬂtirilen özelli€e ba€l› olarak de€iﬂen nedir?
3. Deneyde iki gruptan yararlan›lmas›n›n nedeni ne olabilir? Tart›ﬂ›n›z.
4. Deneyde denetim alt›nda tutulmas› gereken temel unsurlar neler olabilir?
ETKÜNLÜK
28. sayfadaki bilgi notunu okuyunuz. Bundan yararlanarak tabloda yer alan veriler aras›ndaki korelasyonla ilgili özellikleri iﬂaretleyiniz.
KORELASYON
Örnekler
Yüksek
Zekâ bölümü ile okuma testi puan›
Demokrasinin gelişmesi ile güvenlik kaygısı
Boyla müzik yetene€i
Derse olan ilgi ile baﬂar›
Ortalama s›cakl›k ile klima kullan›m›
Sınıf öğrenci sayısı ile öğrenme düzeyi
Ödüllendirme ile başarı
E€itim olanaklar› ile e€itilmiﬂ insan say›s›
27
Düﬂük
Pozitif
Negatif
Korelas. yok
B. Aﬂa€›daki müzi€in zihinsel faaliyetlere etkisi ile ilgili deneyi okuyunuz ve bilgi notundan da yararlanarak sorular› yan›tlay›n›z.
Fotoğraf 1. 5: Senfoni Orkestras›
Bilgi Notu
1992 y›l›nda Kaliforniya Üniversitesindeki araﬂt›rmac›lar›n üniversite ö€rencileriyle yapt›klar› bir çal›ﬂmada, ö€renciler s›nava girmeden önce 20 ya da
30 dakika Mozart’›n senfonilerini dinlediklerinde
problem çözümüne dayanan testlerde az bir farkla
daha yüksek puanlar alm›ﬂlard›. Bu oldukça anlaml›yd›. Çünkü biliﬂsel psikoloji ve beyin çal›ﬂmalar› da
beynin belirli k›s›mlar› uyar›ld›€›nda k›sa süreler içinde kiﬂilerin performans›n›n artaca€›n› ortaya koyuyordu. Ancak ne yaz›k ki bu bulgu bas›n taraf›ndan
fazlas›yla büyütüldü. Örne€in, Amerika’daki eyaletlerden birinde bir müzik firmas›yla anlaﬂ›larak yeni
do€an çocu€u olan ailelere klasik müzik CD’leri da€›t›ld›. Benzer ﬂekilde devlete ba€l› baz› kreﬂlerde
çocuklar›n daha zeki olmalar› beklentisiyle Bach,
Vivaldi ve Mozart çal›nmaya baﬂland›. Bugün, baz›
müzik firmalar›n›n “Bebe€inizin Beynini Geliﬂtirin”
28
‹L‹ﬁK‹SEL VE DENEYSEL YAKLAﬁIM
‹liﬂkisel yöntem, matematiksel olarak ifade
edilebilen verilerin elde edilmesinde, s›n›fland›r›lmas›nda ve sunulmas›nda kullan›lan bir
yöntemdir. ‹statistikle, olgular aras›ndaki iliﬂkiler tablo, grafik gibi yollardan ortaya konulur.
‹liﬂkisel yöntemlerin baﬂ›nda korelasyon gelir.
Korelasyon, bir de€iﬂkenin de€eri de€iﬂirken bir di€er de€iﬂkenin de de€erinin de€iﬂmesi anlam›na gelir. Örne€in zekâ bölümü yüksek olan çocuklar›n okuma testi puan› yüksek
ise zekâ bölümüyle okuma becerisi aras›nda
bir korelasyon var demektir. Korelasyonu, korelasyon kat say›s› ile ifade ederiz. En yüksek
korelasyon kat say›s› +1, -1’dir. S›f›r say›s›na
yaklaﬂt›kça korelasyon azal›r. S›f›r say›s›, iki veri aras›nda korelasyonun olmad›€›n› gösterir.
baﬂl›€› alt›nda satt›€› klasik müzik serilerine ailelerin
gösterdi€i ra€bet oldukça büyük oldu.10
1. Deneyde araﬂt›r›lacak konu nedir ve konuyla ilgili hangi gözlemler yap›lm›ﬂ olabilir?
2. Deneyin baﬂlang›c›nda araﬂt›rmac›lar hangi tahminde bulunmuﬂ ve bunu s›nama yoluna
gitmiﬂ olabilirler?
3. Deneyden hareketle ulaﬂ›lan genelleme
nedir ve buna dayan›larak hangi uygulamalar
yap›lm›ﬂt›r?
4. ‹liﬂkisel yöntem, say› ile ifade edilebilen verilerin elde edilmesinde, s›n›fland›r›lmas›nda ve
sunulmas›nda kullan›lan bir yöntemdir. Sizce yukar›daki deneysel çal›ﬂma ile bu tür bir çal›ﬂman›n fark› ne olabilir? Tart›ﬂ›n›z.
E€er korelasyon, birlikte artan ya da birlikte
azalan de€erleri gösteriyorsa korelasyon kat
say›s› pozitiftir. 0,80 ya da 0,90’l›k bir korelasyon yüksektir. 0,40’la 0,60 aras› orta, 0,20’yle
0,30 aras› düﬂüktür. De€iﬂkenlerden birinin de€eri artarken di€erininki azal›yorsa korelasyon
kat say›s› negatiftir.
Deneysel yöntem ile iliﬂkisel çal›ﬂman›n iﬂlevleri farkl›d›r. Deneysel yöntem, de€iﬂkenlere iliﬂkin verilerin elde edilmesini, iliﬂkisel çal›ﬂma ise bu veriler aras›ndaki iliﬂkinin derecesinin ortaya konulmas›n› sa€lar. Korelasyon kat
say›s›yla ifade edilen iliﬂkiler; araﬂt›rmac›ya yol
gösterir ve çok yüksek korelasyona sahip olan
iliﬂkiler, sonuçta, nedensellik iliﬂkilerini bildiren
aç›klamalar hâlini al›r.
D. ET‹K ‹LKELER
TEMEL KAVRAM
• Etik ilkeler
Karikatür 1. 6: Anton Ramiro
KONUYA HAZIRLANALIM
A. Aﬂa€›da verilen görselleri inceleyerek bunlarda ne anlatılmak istenildiğini söyleyiniz.
B. Aﬂa€›daki metni okuyarak sorular› yan›tlay›n›z.
Bir süpermarkete girdi€inizde neden serinlik hissedersiniz? Çünkü
belli bir derecenin alt›ndaki insan vücudu, beyne güvensizlik ve açl›k
sinyalleri gönderir. Tüm market klimalar› belli bir dereceye ayarlanm›ﬂt›r. ‹çeri girdi€inizde ilk gördü€ünüz ürünler de özenle seçilmiﬂtir. Marketlerin labirent gibi olmas›n›n nedeni, en iyi markalar›n sizin göz hizan›zda olmas›n› sa€lamak içindir. Çocuklar›n eriﬂece€i raflara abur cuburlar istiflenmiﬂtir. Ürün paketlerindeki renkler de bu iﬂi bilenlerce düzenlenmiﬂtir. Örne€in k›rm›z› ve sar› iﬂtah açar, yeﬂil tazelik hissi verir.
1. Biyoloji ve psikolojinin bulgular›ndan
metinde sözü edildi€i ﬂekilde kâr amac›yla
yararlan›lmas›n› do€ru buluyor musunuz?
Tartışınız.
2. Psikoloji neden baz› ahlaki ilkelere
uymak zorundad›r?
Karikatür 1. 7: Nicolas Vial
29
C. Aﬂa€›daki George Orwell (Corc Orv›l, 1903-1950)’›n 1984 adl› roman› ile ilgili metni okuyarak
sorular› yan›tlay›n›z.
1984’ün dünyasında hoﬂgörüyle karﬂ›lan›p izin verilen baﬂl›ca
duygular; korku, öfke, zafer ve kendini aﬂa€›lamad›r. 1984’te devletler üç blok hâlinde topland›klar›ndan ve bloklar aras›nda güç dengesi kuruldu€undan savaﬂ yoktur. Hepsinde de bask›c› bir yönetim
vard›r. Bütün bu piramidin doru€unda gücü her ﬂeye yeten, yan›lmaz, kimsenin hiçbir zaman görmedi€i bir a€abey vard›r. Onun hemen alt›nda nüfusun yüzde ikisini oluﬂturan parti iç çevresi bulunur.
Onun alt›nda da parti d›ﬂ çevresi ile nüfusun büyük bölümünü oluﬂturan sessiz kitleler yer al›r. Aile ortadan kalkm›ﬂt›r. Amaç nefreti
beslemek, komﬂuyu komﬂuya düﬂman etmek ve tüm insanca coﬂkular› yok etmektir. Bu dünya ihanet, kavga, ﬂeytanca gaddarl›k,
zorla aﬂa€›lama ve halk›n seyretti€i toplu idamlar dünyas›d›r. Herkes
sürekli izlenir ve özel yaﬂam yoktur.11
1. 1984’te tüm bunlar nas›l baﬂar›lmaktad›r, insanlar böyle
bir yaﬂama neden karﬂ› ç›kmamaktad›rlar?
2. Orwell, özellikle psikolojinin etik kurallara uygun olarak
kullan›lmamas›ndan duydu€u endiﬂe ile bu roman› yazm›ﬂ olabilir mi? Tart›ﬂ›n›z.
Afiş 1. 1: Eric Arthur Blair, 1984’le
ilgili bir afiş ve kitap kapağı
3. Psikolojideki uygulama alanlar›nda geçerli kurallar neler olmal›d›r? Tart›ﬂ›n›z.
ETKÜNLÜK
Bilgi Notu
Aﬂa€›daki örnek olaylar› okuyarak etik kurulda
olsayd›n›z bu konularda hangi kararlar› verebilece€inizi bilgi notundan da yararlanarak tart›ﬂ›n›z.
BİLİMSEL ARAŞTIRMALARDA ETİK İLKELER
Bilimsel araﬂt›rma yapabilmek için bilimsel bir
tutuma ve etik ilkelere sahip olmak gerekir. Etik ilkeler evrensel kabul gören ahlak ilkeleridir. Günümüzde birçok ülkede psikoloji alan›nda araﬂt›rma ve uygulama faaliyetlerini düzenleyen etik
ilkeler bulunmaktad›r. Etik ilkelere ne derece sayg› gösterildi€i ve uyuldu€u, bu ülkelerde yapt›r›m
gücü olan kuruluﬂ ve odalar taraf›ndan takip edilmektedir. Türkiye’de de baﬂta Türk Psikologlar
Derne€i olmak üzere bu iﬂlevi yerine getiren kuruluﬂlar bulunmaktad›r. Psikolojide uyulması gereken etik ilkelerin bazıları şunlardır:
• Bir kad›n, gazetede okudu€u kedi beyinleri
üzerinde araﬂt›rma yapan bir psikolo€u etik kurula ﬂikâyet eder. Bu psikolo€un kedilere yapt›€›n›n
etik ilkelere ayk›r› bir davran›ﬂ oldu€unu iddia eder
ve cezaland›r›lmas›n› ister.
• Psikolog, tüm çal›ﬂmalar›n› yetiﬂkin hastalar›n bulundu€u ortamlarda gerçekleﬂtirmiﬂtir. Çocuk geliﬂimi ve sorunlar› ile ilgili dersler almamas›na ra€men çocuklarla çal›ﬂma yapmaktad›r.
• Yap›lan kay›tlar›n kiﬂisel bilgileri aç›€a ç›karmas› ve zarara neden olacak durumlar yaratmas›
söz konusuysa psikolog araﬂt›rmaya kat›lanlardan, onlar› herhangi bir ﬂekilde filme almadan ve
kaydetmeden önce izin almal›d›r.
• On dört yaﬂ›nda bir genç, depresyon ve
sosyal aç›dan içe kapand›€› için psikolo€a getirilir. Psikolog, gencin ailesinin k›s›tlamalar› nedeniyle sorun yaﬂad›€›n› saptar. Gençle birkaç ay
30
çal›ﬂt›ktan sonra ilerleme kaydeder. Ancak
gencin babas›ndan telefonlar gelmeye baﬂlar. Baba, o€lunun çok giriﬂken davranmaya
ve aile d›ﬂ›ndaki kiﬂilerle ilgilenmeye baﬂlamas›ndan yak›n›r. Tedavinin o€lunu kendisinden uzaklaﬂt›rd›€›n› söyleyerek psikolo€u
etik kurula ﬂikâyet eder.
• Psikolog, engelli bir çocu€un zihinsel
de€erlendirmesinden elde etti€i test malzemelerini ö€rencileriyle paylaﬂ›r. Çocu€un ailesini tan›yan bir ö€rencinin durumu aileye
haber vermesi üzerine aile, çocuklar›n›n gizlilik hakk›n› ihlal etti€i suçlamas›yla etik kurula ﬂikâyette bulunur.
Ön Çal›ﬂma Görevi
On gruba ayr›l›n›z. Her grubun
aşağıda temel kavramlar baﬂl›€› alt›nda
verilen alt dallardan birini seçerek onu
tan›tan bir kart haz›rlamas›n› sa€lay›n›z.
• Psikolog, araﬂt›rmaya kat›l›m için aﬂ›r› ya da uygunsuz ekonomik teﬂvikler sa€lamaktan kaç›nmal›d›r.
• Psikolog, yeterli sayıda gözlemde bulunmadan
genel yargılara varmamalıdır.
• Araştırmada istatiksel verilerin doğru sonuç almayı engelleyebilecek biçimde değiştirilmesi, araştırmacının beklentileri doğrultusunda çıkmayan bulguların rapor edilmesi, araştırmada toplanmayan verilerin toplanmış gibi gösterilmesi yollarına gidilmemelidir.
• Psikolog, araﬂt›rmas›n›n fiziksel ac› ya da ciddi
duygusal strese neden olaca€›n› gördü€ü durumlarda
kat›l›mc›lar› uyarmal›d›r.
• Psikolog, kat›l›mc›lara araﬂt›rman›n özellikleri ve
sonuçlar› ile ilgili bilgileri elde etmeleri için olanak sunmal›d›r. Araﬂt›rman›n sonunda kat›l›mc›lar› bilgilendirmelidir. Araﬂt›rma yöntemlerinin kat›l›mc›ya zarar verdi€inin fark›na var›nca bu zarar› en aza indirmek için
gerekeni yapmal›d›r.
• Psikolog, hayvan deneylerinde, hayvanlara eziyet
edilmeden bak›lmas›ndan ve onların sa€l›kl› bir ortamda tutulmalar›ndan sorumludur.
E. PS‹KOLOJ‹N‹N ALT DALLARI
TEMEL KAVRAMLAR
• Deneysel psikoloji
• Biliﬂsel psikoloji
KONUYA HAZIRLANALIM
Aﬂa€›daki görseli inceleyerek sorular› yan›tlay›n›z.
• Geliﬂim psikolojisi
Sürü psikolojisi
tamam ama
bu sürü, o sürü mü?
• Sosyal psikoloji
• Klinik psikoloji
• Sa€l›k psikolojisi
• Trafik psikolojisi
• Spor psikolojisi
• Endüstri ve örgüt psikolojisi
• Din psikolojisi
Karikatür 1. 8: Selçuk Erdem
1. Bir psikolog olsayd›n›z psikolojinin hangi alan›nda çal›ﬂmak isterdiniz? Nedenini aç›klay›n›z.
31
2. “Psikoloji bilimi, yaln›zca araﬂt›rmac›lar›, bilim insanlar› ve yay›nlar› aç›s›ndan de€il, günlük yaﬂant›m›zdaki etkileriyle de geliﬂmektedir. Yaﬂ›m›z, statümüz, ilgilerimiz ne olursa olsun yaﬂam›m›z çeﬂitli alanlarda çal›ﬂan psikologlar›n çal›ﬂmalar›ndan bir ﬂekilde etkilenmektedir.”12
Yukar›daki sözden yola ç›karak yaﬂam›n›z›n, psikologlar›n çal›ﬂmalar›ndan hangi konularda,
nas›l etkilendi€ini tart›ﬂ›n›z.
3. Karikatür 1. 8’de sözü edilen sürü psikolojisinin ne demek oldu€unu düﬂününüz. Bu konu psikolojinin hangi alt dal› ile ilgili olabilir?
1. Psikolojinin Temel Bilim Alt Dallar›
ETKÜNLÜK
Aﬂa€›daki iki metni okuyunuz. 33. sayfadaki bilgi notundan da yararlanarak bunlarla ilgili sorular›
yan›tlay›n›z.
• 1980’li y›llar›n sonunda Mark Rozenweig (Mark Rozenveyg) ile David Krench (Deyvit Krenç) bir
deney düzene€i haz›rl›yor. Deneyde iki grup fare kullan›l›yor. ‹lk grup tek baﬂ›na, sosyal uyaranlar aç›s›ndan fakir b›rak›l›rken, ikinci grup içinde pek çok oyunca€›n ve di€er farelerin bulundu€u zengin bir
sosyal ortamda yetiﬂtiriliyor. 14-16 tekrardan sonra, zengin çevrede büyüyen farelerin beyin kabu€unun, fakir çevrede büyüyen gruptakilere nazaran daha geliﬂmiﬂ oldu€u bulunuyor.13
1. Yukar›daki deneyde hangi de€iﬂkenler aras›ndaki iliﬂki araﬂt›r›lm›ﬂt›r?
2. Deneyden hareketle deneysel psikolojinin hangi konular› deneysel olarak ele ald›€› söylenebilir?
3. Deneysel psikolojinin geliﬂimine özellikle hangi psikoloji yaklaﬂ›mlar›n›n önemli katk›lar›
olmuﬂtur? Nedeniyle aç›klay›n›z.
• Dan›ﬂman “Elmalar k›rm›z›.” der. Çocuk
merakla sorar: “K›rm›z› ne demek?” Dan›ﬂman
“K›rm›z› boyas› demek, yani elmalar k›rm›z› ile
boyanm›ﬂ.” diye yan›tlar onu. Çocuk “Kim boyam›ﬂ?” Dan›ﬂman güler “K›rm›z› elman›n rengi, yani elmalar boyal› büyüyor.” Çocuk yine
sorar: “Peki elmalar hep k›rm›z› m› olur?” Dan›ﬂman “Hay›r farkl› olanlar› da var.” der.
1. Çocuk renkleri neden bilmiyor?
2. Çocu€un renkleri ö€renmesi için kaç
yaﬂ›nda olmas› gerekir?
3. Dan›ﬂman renk kavram›n› çocu€un
zihninde somutlaﬂt›rmak için hangi kavram› kullanm›ﬂtır?
Fotoğraf 1. 6: Çocuklar renkleri zamanla ö€renir.
4. Dan›ﬂman, psikolojinin hangi alt dal›nda çal›ﬂmaktad›r ve bu alanda hangi konular ele al›n›yor olabilir?
5. Bu alt dal›n ortaya ç›k›ﬂ›nda hangi psikoloji yaklaﬂ›mlar›n›n katk›s› vard›r?
32
Bilgi Notu
PS‹KOLOJ‹N‹N TEMEL B‹L‹M ALT DALLARI
Psikolojinin temel bilim alt dallar›nda çal›ﬂan psikologlar; duyum, alg›, ö€renme, bellek, güdü ve
davran›ﬂ›n fizyolojik temelleri gibi konular› ele al›rlar. Psikolojinin temel bilim alt dallar›, uygulamal› bilim alt dallar›na temel oluﬂturur ve yol gösterir. Baﬂl›ca temel bilim alt dallar› ﬂunlard›r:
Deneysel psikoloji, biyolojik süreçlerle davran›ﬂ aras›ndaki iliﬂkiyi inceleyen fizyolojik psikolojiyle yak›ndan ilgilidir. Deneysel psikoloji bu do€rultuda duyu organlar›n›n yap›s› ve iﬂleyiﬂi, kana kar›ﬂan hormonlar›n organizman›n bütününe ve dolay›s›yla davran›ﬂa etkisi gibi konular› deneysel olarak
ele al›r. Bireylerin kendine özgü davran›ﬂ, düﬂünme ve duygu biçimleriyle ilgilenir. Kiﬂili€in yap›laﬂmas›n› etkileyen de€iﬂkenleri çeﬂitli boyutlarda inceler. Yeni testler oluﬂturur. Klinik, dan›ﬂmanl›k, sosyal, e€itim ve endüstriyel psikoloji gibi uygulama alanlar›nda psikologlar›n kullanaca€› ölçüm araçlar›n› ortaya koyar. Deneysel psikolojinin bu dal› psikometri ad›n› al›r.
Geliﬂim psikolojisi, bireylerin kronolojik yaﬂa ba€l› olarak gösterdi€i fiziksel, zihinsel ve sosyal de€iﬂimleri inceler. Duyu organlar›n›n yaﬂa göre nas›l geliﬂti€i, hangi yaﬂta ne gibi de€iﬂimlerin görüldü€ü, bireyin geliﬂmesinde çevrenin rolü, çocu€un geliﬂim aﬂamalar› ve yaﬂl›l›k dönemi gibi konular› ele
al›r. Çocukluk, ergenlik, yetiﬂkinlik ve yaﬂl›l›k psikolojisi gibi dallara ayr›l›r. Bu psikoloji dal›n›n geliﬂiminde psikodinamik, hümanistik ve özellikle de biliﬂsel yaklaﬂ›m›n katk›lar› büyük olmuﬂtur.
Sosyal psikoloji, birey - toplum etkileﬂimini inceleyen psikoloji dal›d›r. Sosyal psikoloji; baﬂka insanlar› nas›l alg›lad›€›m›z, bizim onlara, onlar›n bize nas›l tepki gösterdikleri, toplumsal durum ve ortamlardan nas›l etkilendi€imiz üzerinde durur. Bu psikoloji dal› özellikle davran›ﬂsal ve biliﬂsel yaklaﬂ›m›n etkisiyle geliﬂmiﬂtir.
Biliﬂsel psikoloji; bellek, alg›lama, düﬂünme, hat›rlama ve unutma, problem çözme gibi biliﬂsel
süreçlerle ilgili deneysel araﬂt›rmalar yapar. Biliﬂsel yaklaﬂ›m›n biliﬂsel süreçleri incelemesiyle geliﬂmeye baﬂlayan bir psikoloji alan›d›r.
2. Psikolojinin Uygulamal› Alt Dallar›
ETKÜNLÜK
Aﬂa€›daki iki f›kray› okuyunuz. 3. etkinlikte verilen “Psikolojinin
Uygulamalı Alt Dalları” adlı metinden de yararlanarak bunlarla ilgili
sorular› yan›tlay›n›z.
ON ‹K‹NC‹ YEN‹LG‹
Arka arkaya gelen on iki yenilgiden sonra teknik direktör çok
kızdı, oyuncular›n› toplad› ve dedi ki: “San›yorum, bir kez daha en
baştan baﬂlamal›y›z. Dikkatle bakın, şu kolumun alt›nda duran ﬂey
toptur. Anlamayan var mı?” Arka s›radan bir oyuncu at›l›r: “Şu elinizdekini bir kere yak›ndan görebilir miyim acaba?”
F›kradaki teknik direktör, psikolojiden hangi konularda yararlanabilir?
33
Karikatür 1. 9: Jean Mc Carty
BEN‹M, BEN!
Temel bir gün arabas›yla giderken k›rm›z› ›ﬂ›kta duran lüks bir araca arkadan çarpar. Aﬂa€›ya inerek baﬂlar adama yalvarmaya: “Arkadaﬂ kusura bakma, lütfen affet, gördü€ün gibi yoksul bir adam›m.”
Adam, hasar›n da fazla olmad›€›n› düﬂünerek “Tamam tamam, affettim, haydi git.” der. Her ikisi de
arabalar›na binerek devam ederler. ‹lerideki bir baﬂka k›rm›z› ›ﬂ›kta Temel tekrar ayn› araca arkadan
çarpar ve kafay› camdan uzat›p arac›n sahibine eliyle “Sakin ol!” iﬂareti yapar: “Telaﬂlanma, benim,
ben.” der.
1. Temel ve benzeri sürücüler neden psikolojinin konusu olabilirler?
2. Psikolojinin trafikteki yaya ve sürücülerin davran›ﬂlar› ile ilgilenmesinin ne gibi yararlar›
olabilir?
ETKÜNLÜK
Aﬂa€›daki tabloda psikolojinin uygulamal› alt dallar›ndan baz›lar›nın açıklamaları ve kutu içerisinde
de bunların adları verilmiﬂtir. Bilgileri inceleyerek uygun adları karşılarına yazınız.
spor psikolojisi
din psikolojisi
e€itim psikolojisi
adli psikoloji
sa€l›k psikolojisi
trafik psikolojisi
klinik psikoloji
endüstri ve örgüt psikolojisi
PS‹KOLOJ‹N‹N UYGULAMALI ALT DALLARI
Davran›ﬂ bozukluklar›n›n teﬂhisi ve tedavisiyle u€raﬂan psikoloji dal›d›r. Bireylere düﬂünme, duygu ve davran›ﬂ düzeyinde yard›m edip onlar›n çevreleriyle daha uyumlu bir iliﬂki içinde olmalar›n› sa€lamaya çal›ﬂ›r.
Deneysel alanlarda elde edilen bilgilerin e€itim ve ö€retimde uygulanmas›yla ilgili çal›ﬂmalar yapar. Zekâ, kiﬂilik, ö€renme, düﬂünme, güdü, alg›lama gibi konulardaki psikoloji çal›ﬂmalar›n›n sonuçlar›n› e€itim alan›na uygular. Psikolojinin
bu alt dal›, bireye yaﬂam›n›n de€iﬂik yönleriyle ilgili kararlar almas›na yard›mc›
olabilecek bilgiler vermeyi ve yetenekleri do€rultusunda yol göstermeyi amaçlar.
Sa€l›€›n korunmas›, sa€l›k ve hastal›€a iliﬂkin de€er yarg›lar›n›n kültürel temelleri, sa€l›k hizmetleri alanlar›nda iletiﬂim becerileri, sa€l›k e€itiminin yaﬂam
kalitesini yükseltmedeki rolü, okul ça€› çocuklar›na verilecek bedensel, psikolojik ve sosyal destek, çocuklarda yaralanmalar›n psikolojik boyutlar›, madde ba€›ml›l›€› gibi konularla ilgilenir.
Yaya ve sürücülerin trafikteki davran›ﬂlar›n›n alt›nda yatan psikolojik süreçleri inceler. Baﬂl›ca amac›, trafik kazalar›n› ve bunlar›n sonucu olan ölümleri azaltabilmektir. Sürücülerin araç sürme eylemi s›ras›ndaki alg›, dikkat ve biliﬂsel süreçleri, kiﬂilikleri, risk alma davran›ﬂlar›, tutumlar› ve duygular› bu psikoloji dal›n›n konular› aras›ndad›r.
34
San›klar› soruﬂturma tekni€i, görgü tan›klar›n›n düﬂebilece€i yan›lsamalar›n
saptanmas›, suç iﬂleme yöneliminin önceden bilinmesi, suçlu çocuklar›n yeniden
e€itim yoluyla toplum yaﬂam›na uyumlar›n›n sa€lanmas› gibi konularla ilgilenen
psikoloji dal›d›r.
Psikolojinin bedensel performans› etkileyen psikolojik ve zihinsel faktörleri
araﬂt›ran dal›d›r. Bulgular› bireysel ve tak›m performans›n› artt›rmakta kullan›l›r.
Bu alanda yap›lan çal›ﬂmalarla sporcular, zihinlerini gevﬂetip yar›ﬂma koﬂullar›n›n üzerlerinde yaratabilece€i stres faktörünü azaltabilirler.
İﬂ yaﬂam›n› iyileﬂtirmek ve üretimi artt›rmak amac›yla psikolojinin ilkelerinden yararlanan bir psikoloji dal›d›r. Bu alanda çal›ﬂan psikologlar; plan yapma,
kaliteli yönetim, örgütsel de€iﬂim gibi alanlarda eleman örgütlenmesi ve e€itimi
konular›nda çal›ﬂmalar yaparlar. Örgütsel yap›, iﬂ verimi, iﬂ doyumu, tüketici davran›ﬂ›, personel seçimi, personelin geliﬂtirilmesi gibi konularla ilgilenirler.
Dinsel inançlar› ve uygulamalar› psikolojik bak›mdan aç›klayan psikoloji dal›d›r. Dinsel inançlar›n birey psikolojisindeki iﬂlevi, din de€iﬂtirmenin psikolojik
boyutu, dini alg›y› belirleyen psikolojik etmenler, konuyla ilgili baz› bilinç hâlleri
bu alana giren araﬂt›rma konular›d›r.
Ön Çal›ﬂma Görevi
Gruplar›n, derse haz›rl›k yaparak oluﬂturduklar› kartlar, ö€retmene teslim edilecektir. Ö€renciler, ö€retmenin kar›ﬂt›rarak tekrar gruplara da€›tt›€› kartlar› alacak, her grup s›rayla karttaki bilgileri okuyacak ve di€er ö€renciler bu ifadenin hangi dala ait oldu€unu söyleyeceklerdir. Daha sonra
hep birlikte psikolojinin alt dallar› ve ilgilendikleri konular de€erlendirilecektir.
ETKÜNLÜK
Psikolojinin alt dallar›nı yazarak aşağıdaki ﬂemay› tamamlay›n›z.
PSÜKOLOJÜ
Uzmandan Dinleyelim
S›n›f›n›za, psikolojinin iﬂ alanları ile ilgili
aç›klama yapacak bir psikolog çağırınız
ve bu konuda haz›rl›k yap›n›z. Uzmana sormak istedi€iniz sorular› belirleyiniz.
Şema 1. 4: Psikolojinin alt dallar›
35
F. PS‹KOLOJ‹N‹N ‹ﬁ ALANLARI
TEMEL KAVRAMLAR
KONUYA HAZIRLANALIM
• E€itim kurumlar›
Aﬂa€›daki sorular› yan›tlay›n›z.
• Sa€l›k kurumlar›
• Adli kurumlar
• Askerî kurumlar
• Araﬂt›rma merkezleri
• Üniversiteler
1. “Psikolog olmay› düﬂünmemin nedeni, çocukken yaﬂad›€›m sorunlu aile ortam›yd›. Bu nedenle hissetti€im çaresizlik duygular› ile baﬂ etmek kolay de€ildi. Ayr›ca, anne ve babam› anlama ve onlara yard›m etme konusunda motivasyonum çok yüksekti.” diyen bir kiﬂi, psikolojinin hangi iﬂ alan›nda görev yap›yor olabilir?
2. Okulunuzda psikoloji ile ilgili çal›ﬂma yapan kiﬂiler var m›? Bunlar kimlerdir ve hangi konularda size yard›mc› olmaktad›rlar?
3. Askerî kurumlarda çal›ﬂan psikologlar›n görevleri nedir? Tart›ﬂ›n›z.
Uzmandan Dinleyelim
S›n›f›n›za gelen psikolo€u dikkatle dinleyiniz. Söyledi€i önemli konular› not ediniz. Sormak istedi€iniz sorular varsa sorunuz ve kitab›n›z›n arka k›sm›ndaki “dinledim ve ö€rendim
formu”nu doldurunuz.
ETKÜNLÜK
Aﬂa€›daki metinde baz› psikologlar sizlere çal›ﬂt›klar› alan› tan›tmaya çal›ﬂm›ﬂlard›r. Bu kiﬂilerin aﬂa€›da verilen iﬂ alanlar›ndan hangisinde çal›ﬂt›klar›n› yazarak metni tamamlay›n›z.
üniversiteler
e€itim kurumlar›
askerî kurumlar
araﬂt›rma merkezleri
adli kurumlar
sa€l›k kurumlar›
1. ......................................................
Benim alan›mda çal›ﬂan psikologlar, iﬂletmelerin insan kaynaklar› birimlerinde uzmanl›k ve yöneticilik yapabilirler. Kendi e€itim ve dan›ﬂmanl›k firmalar›n› kurarak iﬂletmelere personel seçimi ve e€itim konusunda yard›mc› olur, dan›ﬂmanl›k yapar ve e€itim seminerleri düzenleyebilirler. Okullarda
rehber ö€retmenlik yapabilirler. Çocuk yuvalar›nda, huzur evlerinde, çeﬂitli firmalar›n halkla iliﬂkiler
birimlerinde psikolog ya da sorumlu yönetici olarak hizmet verirler. Ayr›ca reklam ﬂirketlerinde araﬂt›rmac›, metin yazar› ya da dan›ﬂman; pazarlama ﬂirketlerinde araﬂt›rmac› psikolog olarak görev alabilirler. Engellilerin e€itiminde ve rehabilitasyon merkezlerinde de psikolog olarak görevlendirilirler.
2. ......................................................
Benim alan›mda çal›ﬂan psikologlar, kad›n ve aile sa€l›€› merkezlerinde kliniklerde ve hastanelerde görev yaparlar. Bu kurumlarda psikolojik sorunu olan kiﬂilere yard›mc› olurlar.
3. ......................................................
Benim alan›mda çal›ﬂan psikologlardan ﬂirketlerde, kamu kuruluﬂlar›nda, adli t›p kurumlar›nda,
kamuoyu ve tüketici davran›ﬂ› araﬂt›rma merkezlerinde yararlan›lmaktad›r.
36
4. ......................................................
Benim alan›mda çal›ﬂan psikologlardan, aile ya da ceza mahkemelerinde bilirkiﬂi olarak yararlan›lmaktad›r. Ayr›ca trafik psikolojisi alan›nda psikoteknik de€erlendirme yapan merkezlerde psikolog ve
yönetici olarak hizmet vermektedirler.
5. ......................................................
Benim alan›mda çal›ﬂan psikologlar, askerî psikoloji ve harp psikiyatrisi konular›nda bilgi sahibidirler. Bu konularda dersler, kurslar, konferanslar, seminerler ve sempozyumlar düzenler ve koordine
ederler. Sa€l›k personelini, lider personeli, birliklerin emniyet ve kaza önleme personelini ve s›hhiye
görevleri üstlenen askerî personeli e€itirler. Bireylere yönelik koruyucu e€itim programlar› düzenlerler.
6. ......................................................
Benim alan›mda çal›ﬂan psikologlar, akademik kariyer yaparak yüksek ö€retim kurumlar›nda araﬂt›rmac› ve ö€retim üyesi olarak görev almaktad›rlar.
G. PS‹KOLOJ‹ VE D‹⁄ER B‹L‹MLER
TEMEL KAVRAMLAR
• Biyoloji
• Fizyoloji
• Zooloji
• Genetik
• Sosyoloji
• Antropoloji
Fotoğraf 1. 7: Yunuslar
KONUYA HAZIRLANALIM
Aﬂa€›daki iki metni okuyarak sorular› yan›tlay›n›z.
• Yunuslar, ilginç ve bir o kadar da etkileyici yarat›klard›r.
Kiﬂilik sahibidirler, üzülerek ac› çekebilirler, yaral› olan hemcinsleri iyileﬂinceye kadar yan›ndan ayr›lmaz, yard›mc› olurlar.
‹talya’da bulunan Yunus Araﬂt›rma Enstitüsü taraf›ndan gerçekleﬂtirilen bir çal›ﬂma, bu muhteﬂem yarat›klar›n bilinenin
çok ötesinde karmaﬂ›k bir iletiﬂim mekanizmas›na sahip oldu€unu ve insanlar gibi zaman zaman diplomasi dili kulland›klar›n› gösteriyor. Yunusların insanlara s›cak davranmalar›, yeri
geldi€inde birtak›m tehlikelere karﬂ› (köpekbal›€› sald›r›lar› örneklerinde oldu€u gibi) bizleri korumalar› nereden kaynaklan›yor bilinmez ama yunuslar karmaﬂ›k canl›lar ve haklar›nda
daha bilmedi€imiz çok ﬂey var gibi görünüyor.14
• Sincap maymunlar› gen tedavisi sayesinde bizim gördü€ümüz renkleri görebilir hâle geldi. Araﬂt›rmac›lar, tamamen renk körü olan maymunlar›n gözlerine bir insan geni enjekte ederek onlar›n tüm renkleri görmelerini sa€lad›. Bu sonuç, günün birinde insandaki renk körlü€üne ve di€er görme
bozukluklar›na yönelik gen tedavilerinin geliﬂtirilmesini sa€layabilir.15
1. Yukar›da okudu€unuz iki çal›ﬂma hangi bilim dallar›na aittir?
2. Yunus ve sincap maymunlar› ile ilgili bu çal›ﬂmalar
psikolojiyi hangi yönlerden ilgilendirebilir?
Fotoğraf 1. 8: Sincap maymunu
37
ETKÜNLÜK
A. Yandaki bilgi notundan da yararlanarak aﬂa€›daki çal›ﬂmalarda psikolojinin hangi bilimden yard›m alabilece€ini söyleyiniz.
a. Bir dâhinin zekâ bölümünün yüksek
olmas›n›n kal›t›msal nedenleri
b. Heyecan davran›ﬂ›nda iç salg› bezlerinin rolü
c. Kent yaﬂam›n›n insan psikolojisine
olumsuz etkileri
ç. S›k›lgan davran›ﬂlarla baﬂar› iliﬂkisi
d. Maymun beyni ile insan beyni ve
davran›ﬂlar› aras›ndaki benzerlikler
e. Günümüzde strese yol açan toplumsal faktörler
f. ‹lkel insandan modern insana do€ru
olan geliﬂim aﬂamalar›
B. Aﬂa€›daki psikolojinin ilişkili olduğu
diğer bilimlerle ilgili ﬂemay› tamamlay›n›z.
PSÜKOLOJÜ
Şema 1. 5: Psikoloji ve di€er bilimler
Bilgi Notu
PS‹KOLOJ‹ VE D‹⁄ER B‹L‹MLER
Psikolojinin do€rudan ya da dolayl› olarak iliﬂkili bulundu€u bilimlerin baﬂ›nda biyoloji bilimleri ve sosyal
bilimler gelir.
Biyoloji Bilimleri
Biyoloji: ‹nsan, bedeniyle biyolojinin, davran›ﬂlar›yla psikolojinin konusudur. Beden sa€l›€› ve ruh sa€l›€›
birbiriyle iliﬂkili oldu€undan biyoloji ve psikoloji yard›mlaﬂ›r.
Fizyoloji: Sinir sisteminin, duyu organlar›n›n ve iç
salg› bezlerinin iﬂlevlerini inceleyen biyoloji dal›, fizyolojidir. Beynin, sinir sisteminin, iç salg› bezlerinin, duyu
organlar›n›n yap›s› ve iﬂleyiﬂi bilinmeden, insan davran›ﬂlar›n› aç›klamak olanaks›zd›r. Bu nedenle biyoloji, fizyoloji ve psikoloji, konular› aç›s›ndan farkl›d›r ama bulgular›yla da birbirine yard›mc›d›r.
Zooloji, biyolojinin hayvanlar› çeﬂitli yönleriyle inceleyen dal›d›r. Eski ça€larda yaﬂam›ﬂ ve günümüzde soyu tükenmiﬂ birçok hayvan türü ve günümüzde yaﬂayan
hayvanlar bu alan›n konusunu teﬂkil eder. Hayvan davran›ﬂlar›n› inceleyen psikoloji de zoolojiyle iliﬂki içindedir. Üzerinde deney yapt›€› ya da inceledi€i hayvanlarla ilgili olarak zoolojinin bulgular›ndan yararlan›r.
Genetik, biyolojinin organizmalardaki kal›t›m ve çeﬂitlili€i ele alan dal›d›r. Canl›lar›n kal›t›msal aktar›m mekanizmalar›n› anlamaya çal›ﬂan modern genetik bilimi
19. yüzy›l›n ortalar›nda baﬂlar. Kal›t›m birimlerine gen
ad› verilmektedir. Genetik, organizmalar›n görünüﬂünün ve davran›ﬂ›n›n belirlenmesinde önemli bir rol oynarsa da organizman›n çevre ile etkileﬂimini de göz
önüne almak gerekir. ‹nsan›n ruhsal yap›s› üzerinde
hem kal›t›msal hem de çevresel etkenlerin rolü vard›r.
Bu nedenle de psikoloji ve genetik bilim dallar› birbirleriyle iliﬂkidedirler.
Sosyal Bilimler
Sosyoloji, insan›n geliﬂimi ve davran›ﬂlar› üzerinde,
içinde yaﬂan›lan kültürün de etkisi vard›r. Bu yüzden
psikoloji, toplumlar›n genel niteliklerini, çeﬂitli kurumlar›n›, geliﬂimini inceleyen sosyolojiden yararlan›r. ‹nsan›n kiﬂili€i, do€uﬂtan gelen özelliklerle sonradan e€itimle kazan›lan özelliklerin bir bütünüdür. Bu nedenle, in-
38
san davran›ﬂlar›n› anlamak, insan›n içinde yetiﬂti€i çevrenin de bilinmesini gerektirir.
Antropoloji: ‹lkel kavimleri fiziki ve kültürel yap›lar› aç›s›ndan inceleyen antropoloji, gerek sosyolojiye gerekse psikolojiye yard›mc› bir disiplin say›lmaktad›r. Sosyoloji ve antropoloji de psikoloji gibi insan› ele alan bilimlerdir. Fakat sosyoloji günümüz insan› ile ilgilenir. Antropoloji ise insan›, geçmiﬂte kalan toplumsal yap›n›n bir parças› olarak ele al›r. Psikoloji, insan›n davran›ﬂlar› ve bu davran›ﬂlar üzerinde etkili olan tüm unsurlarla ilgilenir.
DEÚERLENDÜRME ALIÞMALARI
A. Aﬂa€›daki çoktan seçmeli sorular›n do€ru seçeneklerini iﬂaretleyiniz.
1. I. ‹nsan ve hayvan davran›ﬂlar›nda benzerliklerin bulunmas›
II. ‹nsanlar üzerinde uygulanamayan deneylerin yap›labilmesi
III. Yaﬂam süreleri k›sa oldu€undan birkaç kuﬂa€›n gözlenmesi
IV. Çevresel etkilerden ba€›ms›z olarak gerçekleﬂmesi
V. Bu yolla insan davran›ﬂlar›n›n daha iyi anlaﬂ›labilmesi
Yukar›daki maddelerden hangisi psikolojinin hayvan davran›ﬂlar›n› incelemesinin nedenlerinden biri de€ildir?
A. I
B. II
C. III
D. IV
E. V
2. Aﬂa€›dakilerden hangisi psikolojinin taﬂ›d›€› özelliklerden biridir?
A. Deney yöntemini kullanamaz.
B. Konusu nesnel ve ölçülebilir de€ildir.
C. Konusu gözlenebilen davran›ﬂlard›r.
D. ‹liﬂkisel çal›ﬂmalardan yararlanamaz.
E. Sonuçlar› genel geçer de€ildir.
3. Aﬂa€›dakilerden hangisi psikolojinin felsefeden ayr›l›p ba€›ms›z bir bilim olmas›n› sa€lam›ﬂt›r?
A. ‹nsan ruhu ile ilgili araﬂt›rmalar›n geliﬂmesi
B. ‹nsan davran›ﬂ›yla ilgili çal›ﬂmalar›n artmas›
C. Çeﬂitli psikoloji yaklaﬂ›mlar›n›n ortaya ç›kmas›
D. William Harvey’in kan dolaﬂ›m›n› aç›klayabilmesi
E. Wilhelm Wundt’un ilk psikoloji laboratuvar›n› kurmas›
4. Davran›ﬂa belirli bir aç›klama getirilmiﬂse ve nedeni biliniyorsa onun hangi durumlarda tekrarlanaca€› da biliniyor demektir. Örne€in sald›rganl›k davran›ﬂ›n›n nedenleri anlaﬂ›lm›ﬂ ve aç›klanabilmiﬂse onun hangi koﬂullarda ve ne zaman ortaya ç›kt›€› bilinebilir. Bu ise bize, davran›ﬂ olumluysa tekrar›n› sa€lama, olumsuzsa önleme olana€›n› verir.
Bu aç›klamada psikolojinin hangi amac› üzerinde durulmuﬂtur?
A. Davran›ﬂ›n saptan›p denetim alt›na al›nmas›
B. Davran›ﬂ›n anlaﬂ›l›p aç›klanabilmesi
C. ‹nsan›n çevreyle uyumunun sa€lanmas›
D. Ele al›nan olgular›n betimlenmesi
E. Davran›ﬂ›n önceden tahmin edilebilmesi
39
5. Zekâ bölümü ile okuma testi puan› aras›ndaki iliﬂki inceleniyor. Buna göre ö€rencinin zekâ bölümü yükseldikçe okuma testi puan›n›n da yükseldi€i görülüyor.
Bu durumla ilgili olarak aﬂa€›dakilerden hangisi söylenebilir?
A. Zekâ bölümü ile okuma testi puan› aras›nda pozitif korelasyon vard›r.
B. Okuma testi puan› zekâ bölümünü do€rudan do€ruya etkiler.
C. Okuma testindeki baﬂar›, zekâ düzeyindeki de€iﬂiklikleri etkiler.
D. ‹ki de€iﬂken aras›nda do€ru orant› oldu€undan korelasyon negatiftir.
E. Zekâ düzeyi ve okuma baﬂar›s› aras›nda korelasyon yoktur.
6. Psikolojide iliﬂkisel ve deneysel yaklaﬂ›mlardan yararlan›l›r.
Aﬂa€›dakilerden hangisi deneysel de€il, öncelikle iliﬂkisel yaklaﬂ›ma ait bir özelliktir?
A. De€iﬂkenler aras›nda nedensellik iliﬂkileri kurulabilir.
B. Davran›ﬂ›n hangi ortam ve koﬂullarda ortaya ç›kaca€› belirlenebilir.
C. Davran›ﬂ› anlama ve aç›klama amac› gerçekleﬂtirilebilir.
D. Say› ile ifade edilebilen veriler elde edilip s›n›fland›r›labilir.
E. Davran›ﬂ›n ortaya ç›kma s›kl›€› bilinebilir.
7. Bilimsel bir araﬂt›rma yapabilmek için belli etik ilkelere uymak gerekir.
Buna göre aﬂa€›dakilerden hangisi psikolojide eti€in gerektirdi€i bir ilke de€ildir?
A. Psikolog, araﬂt›rmas›n›n strese neden olaca€›n› gördü€ü durumlarda aç›klama yapmamal›d›r.
B. Psikolog, yeterli say›da gözlemde bulunmadan genel yarg›lara varmamal›d›r.
C. Hayvan deneylerinde hayvanlara eziyet edilmemeli ve sa€l›kl› bir ortam yarat›lmal›d›r.
D. Psikolog, kat›l›mc›lara araﬂt›rman›n özellikleri ve sonuçlar› ile ilgili bilgi vermelidir.
E. Psikolog, kiﬂisel bilgilerin aç›€a ç›kmas› gerekiyorsa kat›l›mc›lar›n iznini almal›d›r.
8. Sürücülerin trafikteki alg›, dikkat ve biliﬂsel süreçleri, kiﬂilikleri, risk alma davran›ﬂlar›, tutumlar› ve duygular› hangi psikoloji dal›n›n konular› aras›ndad›r?
A. Deneysel psikoloji
D. Sa€l›k psikolojisi
B. Trafik psikolojisi
E. Din psikolojisi
C. Spor psikolojisi
9. I. ‹nsanlar›n yeteneklerine göre iﬂe yerleﬂtirilmesi
II. Çal›ﬂanlar aras›ndaki iliﬂkilerin düzenlenmesi
III. Çal›ﬂma yaﬂam›nda iﬂ veriminin artt›r›lmas›
IV. ‹ﬂçi iﬂveren iliﬂkilerinin belirlenmesi
V. Bireyin davran›ﬂ farklar›n›n belirlenmesi
Bu konulardan hangisi endüstri psikolojisinin inceleme alan›nda yer almaz?
A. I
D. V
B. II
E. IV
C. III
40
10. ‹nsan davran›ﬂlar› hem sosyal ve fiziki çevrenin hem de kal›t›m›n etkisiyle ortaya ç›kar. Dolay›s›yla bir psikolo€un bu iki faktörü de ele almas› gerekir.
Buna göre organizmalar›n özellikle görünüﬂünün ve davran›ﬂ›n›n belirlenmesinde psikolojinin hangi bilim dal›yla yak›n iliﬂkide olmas› gerekir?
A. Zooloji
D. Biyoloji
B. Fizyoloji
E. Sosyoloji
C. Genetik
11. Aﬂa€›dakilerden hangisi psikologlar›n bilirkiﬂilik ve psikoteknik de€erlendirme yapma
yoluyla hizmet verdi€i alanlardan biridir?
A. Araﬂt›rma merkezleri
D. E€itim kurumlar›
B. Adli kurumlar
E. Üniversiteler
C. Askerî kurumlar
B. Aﬂa€›daki cümleleri uygun sözcüklerle tamamlay›n›z.
1. .............................................. , içten ya da d›ﬂtan gelen uyar›c›lara karﬂ› organizman›n yapt›€›
tepkidir.
2. Psikolojinin amaçlar› insan davran›ﬂlar›n› ......................................... , anlama, aç›klama ve önceden tahmin edebilmedir.
3. Psikoloji, insan zihninin yap›s›n› incelemelidir, diyen psikolojik yaklaﬂ›m ..................................
.......................... yaklaﬂ›md›r ve öncüsü ....................................’tur.
4. ................................................... , psikolojinin kiﬂilik konusunu ele almas› ve kiﬂilikteki aksakl›klar›n bilinçalt› nedenlerini bulmas› gerekti€ini savunmuﬂ ve ............................................... yaklaﬂ›m›n öncüsü olmuﬂtur.
5. ....................................... yaklaﬂ›m, psikolojinin zihinsel süreçleri inceleyerek insan davran›ﬂlar›n› aç›klamas› gerekti€ini savunmuﬂtur.
6. Psikolojide ......................................... yaklaﬂ›m; duyum, alg›, ö€renme, bellek, güdü ve davran›ﬂ›n fizyolojik temelleri gibi teorik konularla ilgilenir.
7. Bireyin geçmiﬂinde yer alan olaylar› anlatan öyküye .................................. denir.
8. ......................................................... , birey toplum etkileﬂimini inceleyen psikoloji dal›d›r.
9. .......................................................... psikolojisi, çeﬂitli meslekler için insan yetiﬂtirme, kurumlar aras› iletiﬂimi geliﬂtirme, çal›ﬂanlara dan›ﬂmanl›k etme, yönetici yetiﬂtirme gibi konularla ilgilenir.
10. Psikoloji, insan davran›ﬂ›nda kal›t›m yoluyla gelen etkenleri ele al›rken ................................ biliminden yararlan›r.
41
C. Aﬂa€›da verilen psikolog adlarıyla psikolojik yaklaﬂ›mlar› eşleştiriniz. Bunun için yaklaﬂ›mlar›n baﬂlar›nda verilen numaralar› psikolog isimlerinin solundaki noktal› bölüme yazınız.
1. Psikodinamik yaklaﬂ›m
....... Wilhelm Wundt
2. Biliﬂsel yaklaﬂ›m
3. Yap›salc› yaklaﬂ›m
4. Biyolojik yaklaﬂ›m
5. Davran›ﬂsal yaklaﬂ›m
6. Hümanistik yaklaﬂ›m
.......
.......
.......
.......
.......
‹van Pavlov
Sigmund Freud
Abraham Maslow
Jean Piaget
Adolf Meyer
D. Aﬂa€›daki aç›k uçlu sorular› yan›tlay›n›z.
1. Psikoloji e€itiminden geçmiﬂ olan bir insan›n kendisi ve çevresindekilerin davran›ﬂlar›n›
de€erlendirmesinde bu e€itimi almayanlara göre nas›l bir farkl›l›k olabilece€ini aç›klay›n›z.
2. Davran›ﬂç› yaklaﬂ›m “boﬂ organizma yöntemi” diye eleﬂtirilmiﬂtir. Bu eleﬂtirinin nedenini, davran›ﬂç› yaklaﬂ›m konusundaki bilgilerinizden yararlanarak aç›klay›n›z.
3. Köpeklerden aﬂ›r› korkan bir kimseyi inceleyen psikodinamik yaklaﬂ›m› benimseyen bir
psikolo€un bu konuya getirece€i aç›klama ne olabilir? Yorumlay›n›z.
4. Ortaö€retim programlar›n›n ö€renci düzeyine göre yeniden düzenlenmesiyle ilgili bir
araﬂt›rman›n, psikolojinin hangi uzmanl›k alan›n› ilgilendirdi€ini söyleyiniz.
5. Gürültünün, ö€rencilerin matematik problemi çözme güçleri üzerindeki etkisini inceliyorsan›z psikolojinin araﬂt›rma yöntemlerinden hangisini kullanmay› tercih edersiniz? Nedenini aç›klay›n›z.
6. Yap›lan bir deneyde fiziki ve parasal koﬂullar› de€iﬂtirilerek çal›ﬂt›r›lan alt› iﬂçi k›z›n verimliliklerinin genelde de€iﬂmedi€i gözlenmiﬂtir. Grup içi insani iliﬂkilerin yak›n oldu€u durumlardaysa yüksek verimlilik belirlenmiﬂtir. Bu deneyde, ba€›ms›z ve ba€›ml› de€iﬂkenleri belirtiniz.
7. Trafik psikolojisinin önemini aç›klayan bir yaz› yaz›n›z.
Aﬂa€›daki bulmacay› çözünüz.
1. Organizman›n gözlenebilir ve ölçülebilir davran›ﬂlar›n› inceleyen pozitif bilim.
2
2. Biyolojik organizmalardaki kal›t›m ve çeﬂitlili€i ele alan bilim.
1
3. Bir bilimde olaylar›n oluﬂ biçimini gösterip gözlem, hi9
potez ve deney aﬂamalar›n› kapsayan süreç.
4. ‹çten ve d›ﬂtan gelen etkilere karﬂ› organizman›n gös4
terdi€i tepki.
5. Canl› bir varl›€› oluﬂturan organlar›n uyumlu bütünlü€ü.
5
6. Hümanistik yaklaﬂ›m›n öncülerinden birinin soyad›.
7. ‹lk psikoloji laboratuvar›n› kuran kiﬂinin soyad›.
8. Bir amaca ulaﬂmak için izlenen yol.
6
9. Psikanalitik yaklaﬂ›m› kuran ve davran›ﬂ› aç›klamada biliçalt› unsurlara a€›rl›k veren kiﬂinin soyad›.
8
10. Psikolojinin uygulamal› alt dallar›ndan biri.
42
10
3
7
Aﬂa€›da yer alan öz eleﬂtiri tablosundaki sorular› yan›tlayarak bu ünitede ö€rendiklerinizi de€erlendiriniz.
ÖZ ELEŞTİRİ TABLOSU
Bu bölümden önce psikoloji bilimi
hakk›nda neler biliyordum?
Bu bölümde psikoloji bilimi ile ilgili
Neler ö€rendim?
Neleri kavrayamad›m?
Kavrayamad›klar›m› nas›l ö€renebilirim?
1. ÜNİTE DİPNOTLAR
1. Duane Schultz, Syney Schultz, Modern Psikoloji Tarihi, s. 54.
2. http://iys.inonu.edu.tr/webpanel/dosyalar/840/file/ogretmen%20adaylarinin%20kendini%20gerceklestirme%20duzeyleri.doc
3. http://www.gevhernesibe.erciyes.edu.tr
4. http://www.lynchforum.net/lynchforum/showthread.php?11889-Manisa-K%FClliyeleri&p=38302
5. Ömer Hayyam, Rubailer, s. 108.
6. Duane Schultz, Syney Schultz, Modern Psikoloji Tarihi, s. 423.
7. Orhan Hançerlio€lu, Ruhbilim Sözlü€ü, s. 148.
8. Birsen Gökçe, Toplumsal Bilimlerde Araﬂt›rma, s. 175.
9. Clifford T. Morgan, Psikolojiye Giriﬂ, s. 58.
10. http://www.biltek.tubitak.gov.tr/gelisim/psikoloji/deneme.htm
11. George Orwell, 1984, s. 18.
12. Duane Schultz, Syney Schultz, Modern Psikoloji Tarihi, s. 28.
13. http://www.biltek.tubitak.gov.tr/gelisim/psikoloji/basliklar.htm
14. biltek tubitak gov tr haberler zooloji s524
15. http://www.biltek.tubitak.gov.tr/haberler/zooloji/s-503-4_11_haberler.pdf
43
2. NÜTE
PSÜKOLOJÜNÜN TEMEL SRELERÜ
Resim 2.1: Uyku, Salvador Dali, 1937
KONULAR
A.
B.
C.
.
D.
E.
F.
G.
H.
I.
Ü.
DAVRANIÞIN OLUÞUM SRECÜ
PSÜKOLOJÜK VE BÜYOLOJÜK SRELER
KALITIM VE EVRE
YAÞAM BOYU GELÜÞÜM
GELÜÞÜM DNEMLERÜNÜN TEMEL ZELLÜKLERÜ
ERGENLÜK DNEMÜ VE HIZLI DEÚÜÞÜM
ERGENLÜK DNEMÜNÜN TEMEL ZELLÜKLERÜ
DUYUMUN ZELLÜKLERÜ
UYARILMA VE DAVRANIÞ
ALIÞMA VE DUYARLILAÞMA
ALGI
44
J. ALGIYI ETKÜLEYEN ETKENLER
K. GDLENMEYÜ ORTAYA IKARAN ETKENLER
L. KENDÜNÜ GEREKLEÞTÜRME GEREKSÜNÜMÜ
M. DUYGULAR
N. BÜLÜN VE BÜLÜNALTI
O. DÜKKAT VE TRLERÜ
. BÜLÜNLÜLÜK TRLERÜ
P. SOSYAL PSÜKOLOJÜ
R. SOSYAL BÜLÜÞ VE SOSYAL ETKÜ
S. DAVRANIÞ VE SOSYAL ETKENLER
A. DAVRANIŞIN OLUŞUM SÜRECİ
TEMEL KAVRAMLAR
• Uyar›c›
KONUYA HAZIRLANALIM
A. Masan›n üzerinde duran bir bardak suyu al›p içti€inizi düﬂününüz. Suyu içebilmek için yapman›z gereken iﬂlemleri defterinize
yaz›n›z.
• Tepki
B. Aﬂa€›daki iﬂlem basamaklar›n› okuyarak yazd›klar›n›zla karﬂ›laﬂt›r›p gerekli düzeltmeleri yap›n›z.
C. ‹ﬂlem basamaklar›n›n baﬂlang›ç ve bitiﬂ noktas›n› söyleyiniz. Bunlar›n gerçekleﬂmesi ve organizmayla çevresi aras›ndaki iletiﬂimin sa€lanabilmesi için nelerin (duyu organlar›, sinirler vb.) gerekti€ini
tart›ﬂ›n›z.
1. Su gereksinimi oldu€unun fark›na varman›z,
2. Su barda€›n› ve içindeki suyu tan›man›z,
3. ‹çinde bulundu€unuz sosyal ortamda suyu içmenizin do€ru olaca€›na karar vermeniz,
4. Su barda€›na uzan›rken bardakla eliniz aras›nda mesafeyi do€ru alg›laman›z ve barda€› yakalayabilmeniz,
5. Elinizle barda€› belirli bir kuvvet derecesinde kavraman›z (Çok s›karsan›z bardak k›r›l›r, gevﬂek
tutarsan›z elinizden düﬂer.),
6. Elinizle kavrad›€›n›z barda€› a€z›n›za uygun h›z ve mesafede getirmeniz,
7. A€z›n›z›n aç›lmas›yla barda€›n dudaklar›n›za dokunuﬂu aras›nda denge kurman›z,
8. Yutkunma h›z›n›zla a€za giren suyun miktar› aras›nda uyum sağlamanız,
9. Yutkunma h›z›n›zla nefes alma davran›ﬂ›n›z› dengelemeniz,
10. A€z›n›za girmesini istedi€iniz su miktar›yla barda€›n a€›zla oluﬂturdu€u aç› aras›nda denge
oluşturman›z.
ETKÜNLÜK
Aﬂa€›daki ﬂemay› inceleyiniz. 46. sayfadaki bilgi notundan da yararlanarak etkinlikteki işlemleri yapınız.
Tepki 1
UyarÝcÝ 1
Tepki 2
UYARICI
UyarÝcÝ 2
Tepki 3
ORGANÜZMA
Tepki 4
UyarÝcÝn
Tepkin
Tepki 1
UyarÝcÝ 1
UyarÝcÝ 2
UyarÝcÝ 3
ORGANÜZMA
UyarÝcÝ 3
Tepki 2
ORGANÜZMA
Tepki 3
Tepki 4
UyarÝcÝn
Tepkin
Şema 2. 1: Uyaran, organizma ve tepki iliﬂkileri
45
TEPKÜ
1. Uyar›c›, iç ve d›ﬂ çevreden gelerek duyu organ›n› harekete geçiren (enerji, olay ya da nesne gibi) herhangi bir güçtür. Uyar›c›lar›n
bir k›sm›, çevrede olup biten fiziksel ya da kimyasal enerji de€iﬂiklikleridir. Bunlar, yeteri kadar kuvvetli olunca duyu organlar›n› etkiler
ve davran›ﬂa neden olur. Organizmaya uyar›c›lar içten de gelebilir.
‹ç ve d›ﬂ uyar›c›lara örnekler veriniz.
2. Organizmada uyar›c›lara karﬂ›l›k meydana gelen davran›ﬂlara tepki ad› verilir.
Tepkilere örnekler veriniz.
3. ﬁema 2.1’in sol bölümünde bir uyar›c› birçok tepkiye neden
olmuﬂtur. Bu durumu bir örnekle aç›klay›n›z.
4. ﬁeman›n sağ bölümünde birçok uyar›c› ayn› tepkiyi meydana
getirmiﬂtir. Yaşamınızdan bu duruma uygun bir örnek veriniz.
5. Müzik eﬂli€inde tempo tutar›z. Tan›d›k birini gördü€ümüzde
gülümser, selam veririz, üﬂüyünce h›rkam›z› giyeriz.
Bu örneklere ve şema 2. 1’in alttaki bölümüne göre psikolojide neden-sonuç iliﬂkileri hangi formüle göre aç›klanabilir yani davran›ﬂ›n oluﬂum ﬂemas›n›n temelinde hangi iliﬂki vard›r?
6. ﬁema 2.1’in alt bölümüne göre gece yükselen ay› görmemiz, yeme€in s›cak oldu€unu alg›lamam›z, yan›m›zdan geçen
kiﬂinin çocukluk arkadaﬂ›m›z oldu€unu hat›rlamam›z, bir iﬂe
cesaretle at›lmam›z gibi psikolojik süreçler hangi iki unsur aras›nda yer almaktad›r?
Bilgi Notu
U-T FORMÜLÜ
Psikolojide davran›ﬂlar›n nedenlerine uyar›c›, uyar›c›lara
karﬂ›l›k meydana gelen davran›ﬂlara tepki denir. Böylece neden-sonuç iliﬂkileri uyar›c›-tepki U-T formülüyle aç›klan›r. Ancak nedenleri bulmak kolay de€ildir. Çünkü davran›ﬂlar üzerinde, d›ﬂar›dan oldu€u kadar
organizman›n içinden gelen etmenlerin de rolü vard›r. Bireyin
davran›ﬂlar›n› daha iyi anlayabilmek için bu etmenleri de bilmek gerekir. Sonuç olarak ruhsal olayları U-O-T formülü, U-T
formülünden daha iyi aç›klar.
Duyum, alg›, ö€renme, bellek,
hat›rlama, kiﬂilik gibi psikolojik
süreçlerin tümü uyar›c› ve davran›ﬂ aras›nda yer al›r.
B. PSİKOLOJİK VE BİYOLOJİK SÜREÇLER
TEMEL KAVRAMLAR
• Psikolojik süreçler
• Biliﬂsel süreçler
• Duyuﬂsal süreçler
• Hareketle ilgili süreçler
• Zihinsel süreçler
KONUYA HAZIRLANALIM
Karikatür 2. 1 ve 2. 2’yi inceleyerek sorular› yan›tlay›n›z.
SORMAYIN DOKTOR BEY...
HAFİF UZANSAM UYUYAKALIYORUM. UYUYUNCA
DA TÜM PARA BİLGİLERİMİ BANKA ŞİFRELERİMİ
SAYIKLAMAYA BAŞLI.. YO.. RUM.
BANKAMATİĞİMİN.. ZZZ.. ŞİFRESİ..
KASAM.. SALONDA.. ZZZ.. TABLONUN...
• Nöron
• Sinaps
• Dendrit
• Kal›t›m
• Gen
• Kromozom
• Fenotip
• Genotip
• DNA
Karikatür 2. 1: Kas›m Özkan
46
1. Sa€›rl›€›n bir türü, kulakta salyangozdan ç›kan sinir
liflerinin dejenerasyonu sonucudur. Bu tür sa€›rl›k, aile
üyelerinin ço€unda görülür ve yaﬂla ortaya ç›kar. Hasta
önce yüksek tondaki sesleri, sonralar› orta frekanstaki sesleri iﬂitememeye baﬂlar. Konuﬂmalar orta frekanstaki sesler oldu€undan konuﬂulanlar› anlayamaz.
Örnekten yola ç›karak iﬂitme duyumu ile ilgili hangi sonuçlara ulaﬂabilirsiniz?
TARZAN ÇOK İHTİYAR!
BİR GÜN BAŞINA
BÜYÜK BİR
BELA ALMAK VAR.
2. Karikatürlerde davran›ﬂ üzerindeki hangi etki
vurgulanm›ﬂt›r?
3. Hans Eysenck (Hans Ayzenk) “Kal›tsall›k, sabit bir
say› de€ildir. Neyin kal›t›mla geçti€ini bir kez anlad›ktan
sonra bu bilgiyi de€iﬂik ﬂekillerde kullanabilirsiniz.”1 demektedir.
Bu söz kal›t›mla ilgili neyi vurgulamaktad›r? Günümüzde kal›t›mla ilgili bilginin de€iﬂik ﬂekillerde kullan›labildi€ini gösteren örnekler biliyor musunuz? Biliyorsan›z bunu arkadaﬂlar›n›zla paylaﬂ›n›z.
Karikatür 2. 2: Kas›m Özkan
ETKÜNLÜK
Aﬂa€›daki metni okuyarak karikatürleri inceleyiniz ve sorular› yan›tlay›n›z.
Psikolojik süreçler; biliﬂsel, duyuﬂsal ve hareketle ilgili süreçlerin tümünü kapsar. Biliﬂsel süreçler;
alg›lama, ak›l yürütme, hat›rlama, soyutlama ve hayal etme gibi davran›ﬂlard›r. Duyuﬂsal süreçler; ac›,
sevgi, sayg›, korku, coﬂku ve k›skançl›k gibi davran›ﬂlard›r. Hareketle ilgili süreçler do€rudan gözlenebilir tepkilerdir. Zihinsel süreçler, biliﬂsel ve duyuﬂsal süreçlerin tümüdür.
Karikatür 2. 3: Erdil Yaﬂaro€lu
Karikatür 2. 4: Selçuk Erdem
1. Karikatürlerde hangi biliﬂsel süreçler söz konusudur?
2. Karikatürlerde söz edilen duyuﬂsal süreçler hangileridir?
3. Karikatürlerde görüntülenen hareketle ilgili süreçleri söyleyiniz.
47
ETKÜNLÜK
Bilgi Notu
Aﬂa€›daki metni okuyarak ﬂemay› tamamlay›n›z. Bilgi notundan da yararlanarak sorular› yan›tlay›n›z.
Şema 2. 2: Sinir hücresi
NÖRONLARIN OLUﬁUMU
Nöronlar›n oluﬂumun ilk aﬂamas›nda kal›tsal ve geliﬂimsel etkenler
söz konusudur. Bu etkilerle oluﬂan
yap›, yeni do€an bebe€in çevreye
uyumunu kolaylaﬂt›r›r. Yeni do€an
bebekte geliﬂmenin ikinci aﬂamas›,
yaﬂam›n ilk y›llar›nda gerçekleﬂir. Bu
dönemde yo€un bir sinaps oluﬂumu
vard›r. Çevresel uyar›lar bunlar›n baz›lar›n› koruyup geliﬂtirirken bir k›sm›n› yok eder. Sinaptik ba€lant›lar›n
kullan›lmas›, geliﬂmenin son aﬂamas›n› oluﬂturur. Çevresel etmenlerin
ve ö€renmenin sinaps›n yap›s›nda
oluﬂturdu€u biyokimyasal, elektriksel ve yap›sal de€iﬂiklikler, onun
üzerinden iletilen uyar›lar›n güçlenmesine ya da zay›flamas›na yol açar.
S‹N‹RLER
Sinir hücresi ya da nöron sinir sisteminin temel fonksiyonel birimidir. Sinirsel uyar›lar› elektriksel
ve kimyasal yolla iletir. Sitoplazma ad› verilen hücre s›v›s› ile dolu olan hücrenin gövdesi büyüktür ve
çekirdek burada yer al›r. K›sa uzant›lar› dendrit, uzun uzant›lar› akson olarak adland›r›lan sinir sistemini oluﬂturan hücrelerdir. Nöron çeﬂitlerine göre nöron gövdesinden ç›kan uzant›lar›n say›s› ve ﬂekli
de€iﬂiktir. Baﬂka hücrelerden gelen uyar›lar dendritlerin uçlar›ndan al›n›r ve aksonlar›n uçlar›ndan di€er hücrelere iletilir. Her türlü davran›ﬂ, beynin de€iﬂik bölgelerinde yer alan bir grup nöronun etkinli€i ile gerçekleﬂir.
1. Sinir ak›m› bir hücreden di€erine nas›l
geçer?
2. ‹nsan›n çevresiyle iliﬂkide bulunmas›n›,
bedenin çeﬂitli organlar›, dokular› ve hücreleri aras›nda iﬂ birli€i yap›lmas›n› hangi sistem, nas›l sa€layabilir?
3. Nöronlar aras›nda iletiﬂim olmas› neden önemlidir?
4. Yukarıdaki bilgi notundan da yararlanarak foto€raftaki bebe€in ağlama davranışının nasıl gerçekleştiğini açıklayınız.
Fotoğraf 2. 1: Yeni do€an bebekte a€lama davran›ﬂ›
48
ETKÜNLÜK
A. Aﬂa€›daki metni okuyarak ﬂemaya beyin loblar›n›n iﬂlevlerini yaz›n›z.
BEY‹N
Beyin, en karmaﬂ›k psikolojik davran›ﬂlar›n gerçekleﬂti€i merkezdir. Beynin d›ﬂ yüzeyi, beyin kabu€u (korteks) ad› verilen ince bir tabakayla kapl›d›r. Bu tabaka, milyarlarca sinir hücresiyle doludur.
Beyin kabu€u üzerinde gözlerden, kulaklardan, burundan ve kaslardan gelen mesajlar› de€erlendiren
ve yan›tlayan farkl› alanlar vard›r. Bu da farkl› etkinlikleri ayn› anda yapabilece€imiz anlam›na gelir. Beyin kabu€unun alt›nda beynin rengi pembeden beyaza dönüﬂür. Akmadde ad› verilen bu k›s›m, beyin kabu€una giden ve oradan gelen aksonlardan oluﬂur.
İnsan beyni iki yarım küreye ayrılmıştır. Bu yarım kürelerde beş beyin lobu yer alır (ﬁema 2. 3). Ön
lob bilinçli düﬂünme, yan lob duygular› iﬂleme, arka lob görme, ﬂakak lobu ses ve kokuyu alg›lama
iﬂlevlerini gerçekleﬂtirir. Beynin sol yar›m küresi bedenin sa€, sa€ yar›m küre de bedenin sol yan›na
mesajlar gönderir ve al›r. Çünkü beynin sol ve sa€ taraf›ndan gelen sinirlerin bir k›sm›, omurilik so€an› ad› verilen, omurili€in beyin içine giren k›sm›nda çaprazlaﬂ›r. Omurilik so€an›; nefes alma, yutma,
sindirim ve kalbin çarpmas› gibi eylemler üzerinde etkilidir. Sa€ ve sol yar›m küre, milyonlarca sinirden oluﬂan kal›n bir sinir demetiyle birbirine ba€l›d›r. Beynin alt arka taraf›nda beyincik denilen küçük
bir bölge yer al›r. Beyincik, bedenin dengesini, hareketler aras›ndaki iﬂ birli€ini ve uyumu sa€lar.
Yan Lob
n Lob
Arka Lob
Þakak Lobu
Beyincik
Şema 2. 3: Beyin
49
B. Aşağıdaki görselleri inceleyerek sorular› yan›tlay›n›z.
BU EKREM DE HER
SINAV ÖNCESİ ÇALIŞTIKLARINI UNUTMAMAK
İÇİN BÖYLE YAPAR.
Karikatür 2. 5: ‹smail Baban
Karikatür 2. 6: Segundo Habito
1. Karikatür 2. 5’teki çocuk ö€rendiklerini unutmamak için neden böyle bir yol seçmiﬂ olabilir?
2. Karikatür 2. 5’teki çocu€un ö€renme davran›ﬂ› beynin hangi bölgesiyle ilgilidir?
3. Karikatür 2.6’da anlat›lmak istenilen beynin hangi özelli€idir?
ETKÜNLÜK
Aﬂa€›daki görselleri inceleyerek sorular› yan›tlay›n›z.
1. Baﬂka çevrelerde yetiﬂmiﬂ on dokuz ayn› yumurta ikizi incelenmiﬂtir. Bunlar›n hepsi de fiziksel olarak birbirine benzemektedir. Birlikte yetiﬂen ikizlerin zekâ bölümlerindeki fark, ortalama beﬂ puan kadard›r. Birbirinden ayr› yetiﬂen ikizlerde ise
bu fark sekiz puana kadar yükselmektedir. Birlikte yetiﬂen ayn›
yumurta ikizleri aras›nda ortalama beﬂ, ayn› yumurta ikizi olmayanlar aras›nda ise dokuz puan fark bulunmaktad›r.2
Bu araﬂt›rmadan ç›karaca€›n›z sonuç nedir?
2. Zekâ düzeyi düﬂük bir çocu€un annesi ile babas›, bunun
nedenini bebekken geçirdi€i difteri hastal›€›na ba€larlar. Ünlü
bir piyanist, kendisine baﬂar›s›n›n s›rr› soruldu€unda iﬂin s›rr›n›n devaml› çal›ﬂma oldu€unu söyler. Bu kiﬂiBİZİM OĞLANIN ÇOK İYİ
lerin söylediklerinde haklılık payı nedir? Haklı
BİR MÜZİK KULAĞI VAR...
olmalarının nedeni nedir? Tart›ﬂ›n›z.
SİZİN OKULA ALSANIZ...
Fotoğraf 2. 2: Ayn› yumurta ikizleri
3. “Ben topra€› gönlümce kazd›ktan sonra
baﬂka yerlere do€ru yol almay› severim. S›k›l›r›m.
Çünkü kan›tlamay› de€il, keﬂfetmeyi seviyorum.”3 diyen Abraham Maslow’un keﬂif sevgisi do€uﬂtan m›d›r, yoksa çevresel koﬂullar›n
etkisiyle mi ortaya ç›km›ﬂt›r?
4. Yandaki görseller, geneti€in rolü hakk›nda size neler düﬂündürmektedir?
Karikatür 2. 7: ‹smail Baban
50
ETKÜNLÜK
Aﬂa€›daki f›kray› okuyunuz, görselleri inceleyiniz, bilgi notundan da yararlanarak sorular› yan›tlay›n›z.
Karikatür 2. 8: Chris Madden
Karikatür 2. 9: Jan Tomaschoff
TEMEL GENET‹K UZMANI
Hepsi de birbirinden iddial› üç genetik uzman›, yeni buluﬂlar›n› karﬂ›laﬂt›r›yorlar. Hayvanlar konusunda uzman olan genetikçi anlat›r:
“‹nek ve tavuk genlerinden harika bir hayvan
meydana getirdim. Süt veriyor, yumurtluyor, eti
k›rm›z› et tad›nda ama beyaz et kadar yararl›.
Bence bu yüzy›l›n buluﬂu. ‹nsanlar art›k istedikleri kadar et, süt, yumurta yiyebilecekler.”
Böcek geneti€i uzman›, ona ﬂöyle bir bak›p
çal›ﬂmas›n› aç›klar. “Ar› ile a€ustos böce€i genlerini kar›ﬂt›rd›m. Yeni türümüz yeﬂilliklerden bal
yap›yor. Bu sayede bol miktarda ve inan›lmaz
kalitede bal elde edebiliyoruz. ‹nsanl›k için çok
faydal› bir geliﬂme sa€lad›m.”
Genel genetikçi Doktor Temel iki meslektaﬂ›n› küçümseyen bir tav›rla anlat›r: “Ben de karpuzla hamam böce€i genlerini birleﬂtirdim.
ﬁimdi karpuzu kesiyorsun, bütün çekirdekler
yürüyüp gidiyor.”4
1. Karikatür 2.8’deki kad›n›n elindeki ayna neden gen ﬂeklindedir?
2. Karikatür 2.9’daki adam›n kaçma nedeni ne olabilir?
3. F›kradaki genetik uzmanlar›, buluﬂlar›n› yaparken neden yararlanm›ﬂlard›r? Bu
kavram› tan›mlay›n›z.
Bilgi Notu
KALITIM
Kal›t›m, ço€alma sürecinde anne ve babada
bulunan baz› niteliklerin genler yoluyla çocu€a geçmesidir.
‹nsan›n genetik yap›s›, kromozom ad› verilen
ve hücre çekirde€inde yer alan, düz ﬂekilde s›ralanm›ﬂ gen ya da kal›t›m ünitesinden oluﬂur. ‹nsanlarda kromozom say›s› yirmi üç çifttir. Bu ünitenin
say›s› ve yap›s› bireyden bireye ve türden türe farkl›l›k gösterir. Yaln›zca ayn› yumurta ikizlerinde bu
genetik yap› birbirinin ayn›d›r.
Anne ve baban›n kromozomlar›ndaki genler ne
kadar çok birbirlerine benzerse anne, baba ile çocuklar ve kardeﬂler o kadar çok birbirlerine benzerler. Organizman›n genetik yap›s› genotip, genetik
ve çevresel etkenlerin yaratt›€› özelliklerin canl›n›n
d›ﬂ görünüﬂündeki yans›mas› fenotip ad›n› al›r.
Genler, kimyasal olarak deoksiribonükleik asit
(DNA) denilen yap›lardan oluﬂur. DNA yap›lar›nda
insan bedeninde yer alan çeﬂitli yap›sal proteinlerin kal›plar› bulunur. Yani proteinler, bu DNA dizileri
arac›l›€›yla üretilir. Davran›ﬂ›n meydana gelmesinde
arac›l›k eden sinir hücrelerinin hem oluﬂumunu hem
de aralar›ndaki iletiﬂiminin sa€lanmas›n›, sonsuz
say›da de€iﬂkenlikle dizilmiﬂ DNA birimlerinden
oluﬂan genlerin bir k›sm› yönetmektedir.
51
4. ‹ne€in, tavu€un, ar›n›n, a€ustos böce€inin,
karpuzun ve hamam böce€inin özelliklerinin ayr› olmas›n›n nedeni nedir? Bu özellikler hangi
canl›larda ayn›d›r?
5. ‹nsanda m›, yoksa di€er varl›klarda m› do€uﬂtan gelen özellikler fazlad›r? Bunun nedeni
ne olabilir?
6. Temel’in ve di€er genetik uzmanlar›n›n
araﬂt›rma etkinli€inde sinir hücreleri etkilidir. Sinir hücrelerinin oluﬂumunda ve aralar›ndaki iletiﬂimin sa€lanmas›nda etkili olan nedir?
Ön Çal›ﬂma Görevi
“‹nsan davran›ﬂlar›nda kal›t›m m›,
yoksa edinilmiﬂ donan›m m› daha önemlidir?”
Yukar›daki seçeneklerden hangisini
destekledi€inizi düﬂününüz. Ayn› düﬂüncede olanlardan dörder kiﬂilik iki grup oluﬂturunuz. ‹ﬂ bölümü yaparak konuya haz›rlan›n›z. Haz›rlanma süreniz bir haftad›r.
C. KALITIM VE ÇEVRE
TEMEL KAVRAMLAR
• Çevre
• Fiziksel çevre
• Sosyal çevre
• Kültürel çevre
• Edinilmiﬂ donan›m
KONUYA HAZIRLANALIM
Aﬂa€›daki metni okuyarak sorular› yan›tlay›n›z.
“Bir araﬂt›rmada Kuzeydo€u Amerika’daki mart›lar›n gagalama davran›ﬂlar› incelenmiﬂtir. Yavru kuﬂlar, aç olduklar›nda
annelerinin k›rm›z› gagas›n› bulmaya çal›ﬂmakta ve gagalamaktad›r. Anne de gagas›na isabet eden gagalamalara karﬂ›l›k getirdi€i yemi yavrular›na vermektedir. Konu ile ilgili yapılan deneyde birçok karta yetiﬂkin kuﬂun baﬂ› çizilmiﬂtir. Bu kartlar
yavrulara gösterilmiﬂ ve bunlardaki resimlerin yavrular taraf›ndan kaç kez isabetli olarak gagaland›€› say›lm›ﬂt›r. Kuﬂlar›n yumurtadan ç›kt›ktan sonraki ilk gün, gagalamalar›n yüzde otuz
üçü, dördüncü gün ise yüzde sekseni isabetli olmuﬂtur.”5
1. Deneyden hareketle, davran›ﬂlar üzerinde do€uﬂtan
ve deneyim sonucu kazan›lan bilgilerin etkisini nas›l de€erlendirirsiniz?
2. Genetik etkiler zamanla artar m›, yoksa azal›r m›?
Tart›ﬂ›n›z.
Fotoğraf 2. 3
ETKÜNLÜK
Aﬂa€›daki metni okuyunuz, görselleri inceleyiniz ve 53.
sayfadaki bilgi notundan da yararlanarak sorular› yan›tlay›n›z.
“Bir çal›ﬂmada, maymun yavrular› üç farkl› durumda yetiﬂtirilmiﬂtir. Bunlar›n bir k›sm›, kontrol grubu olarak ayr›lm›ﬂ, anneleriyle birlikte büyütülmüﬂler, di€er yavrularla oynamalar›na izin verilmiﬂtir. Deney grubundaki maymunlar›n
bir k›sm›, do€duktan hemen sonra annelerinden al›n›p di€er
yavrular› görebilecekleri, iﬂitebilecekleri kafeslerde tek baﬂ›na büyütülmüﬂtür. ‹kinci deney grubundaki maymun yav52
Fotoğraf 2. 4
rular›n›n di€erlerini görmelerine ve dinlemelerine izin verilmemiﬂ, tam
anlam›yla yaln›z b›rak›lm›ﬂlard›r. Sonuçta, iki deney grubundan gelen
maymunlar sosyal, duygusal ve diğer yönlerden diğerlerinden farklı
davran›ﬂlar sergilemiﬂlerdir. Örne€in maymunlara özgü flört etme davran›ﬂlar› göstermemiﬂlerdir. Kontrol grubundakiler gibi canl› ve yaﬂ›na
uygun oyunlar oynamam›ﬂlar, tamamen yaln›z b›rak›lanlar tehdit edici durumlarda boyun e€me ve korkma e€iliminde olmuﬂlard›r.”6
1. Deneyden sosyal ve duygusal davran›m›n geliﬂiminde hangi donan›m›n daha etkili oldu€u sonucu ç›kmaktad›r?
2. Foto€raftaki k›z, kardeﬂini neden sevmektedir?
3. K›z›n kardeﬂini sevme davran›ﬂ› ö€renilmiﬂ bir davran›ﬂ m›d›r? Bunun nedeni ne olabilir?
4. Çevresel etkenler, k›z›n sevme davran›ﬂ› ve sonuçta ortaya
ç›kan durum, psikolojide hangi kavramlarla ifade edilebilir?
Fotoğraf 2. 5
5. Do€uﬂtan ve edinilmiﬂ donan›m etkisiyle ortaya ç›kan davran›ﬂlar›n›za örnekler veriniz.
Bu davran›ﬂlar›n›z üzerindeki kal›t›m ve çevrenin göreli etkilerini tart›ﬂ›n›z.
Bilgi Notu
ÇEVRE VE ED‹N‹LM‹ﬁ DONANIM
Geniﬂ anlam›yla çevre, insan davran›ﬂlar›n› etkileyen ve
kal›t›msal olmayan bütün etkenleri içerir. Çevre, insanlar›n ve
canl›lar›n yaﬂamlar› boyunca iliﬂkilerini sürdürdükleri, karﬂ›l›kl› olarak etkileﬂim içinde bulunduklar› fiziki, biyolojik, sosyal, ekonomik ve kültürel ortamd›r. Yaﬂamak, çevreye uyma
ve onu kendine uydurma iﬂlemidir. Çevrenin fiziksel, sosyal
ve kültürel boyutlar› vard›r. Fiziksel çevre, insan dâhil tüm
canl›lar›n do€up bar›nd›klar›, hayat boyu iliﬂkilerini sürdürdükleri ve cans›z varl›klarla da paylaﬂt›klar› ortamd›r. Sosyal
çevre; belli bir yaﬂam biçimini sürdüren, birlikte yaﬂayan, ayn› kültürü paylaﬂan, aralar›nda etkileﬂim bulunan insanlar›n
oluﬂturdu€u çevredir. Kültürel çevre ise tarihsel, toplumsal
geliﬂme süreci içinde yarat›lan bütün maddi ve manevi de€erler ile bunlar› yaratmada, sonraki nesillere iletmede kullan›lan, insan›n do€al ve toplumsal çevresine egemenli€inin ölçüsünü gösteren araçlar›n oluﬂturdu€u çevredir. Yaşam boyunca kazanılan deneyimler, çevre etkisiyle kazan›lan bilgi ve
al›ﬂkanl›klar edinilmiﬂ donan›m ad›n› al›r. Davran›ﬂlar›n büyük bölümü üzerinde hem kal›t›m›n hem de edinilmiﬂ donan›m›n etkisi vard›r. Do€uﬂtan donan›m, davran›ﬂ için gerekli
alt yap›y›, gizil gücü sa€lar. Edinilmiﬂ donan›m ise bu gücün
gerçekleﬂip gerçekleﬂmeyece€ini tayin eder.
53
Münazara Yapal›m
‹nsan davran›ﬂlar›nda do€uﬂtan donan›m m›, yoksa edinilmiﬂ donan›m m› daha önemlidir?
Ön haz›rl›klar›n›zdan da yararlanarak yukar›daki konuda bir münazara yap›n›z. Önceden seçece€iniz bir jürinin, gruplar› kitab›n›z›n
arka k›sm›ndaki dereceli puanlama
anahtar› ile de€erlendirmesini sa€lay›n›z. Münazara bittikten sonra
iki seçene€in de güçlü ve zay›f
yönlerini hep birlikte yeniden de€erlendiriniz.
Ön Çal›ﬂma Görevi
Bir yak›n›n›z›n çocukluk,
ergenlik, gençlik, yetiﬂkinlik ve
yaﬂl›l›k dönemlerine ait foto€raflar›n› bulunuz. Bu kiﬂinin gözledi€iniz kadar›yla tan›d›€›n›z günden
bu güne geçirdi€i psikolojik de€iﬂimleri nedenleriyle yaz›n›z.
Ç. YAŞAM BOYU GELİŞİM
TEMEL KAVRAMLAR
• Geliﬂim
• Olgunlaﬂma
KONUYA HAZIRLANALIM
Aﬂa€›daki f›kray› okuyunuz. Soruları metne göre yan›tlay›n›z.
HERKES‹ TANIYAN YAﬁLI BAYAN
Mahkeme salonunda tan›kl›k etmesi için kürsüye yaﬂl› bir han›m ça€r›l›r. Daval›n›n avukat› kad›na
yaklaﬂ›r. “Say›n bayan, beni tan›yor musunuz?” Yaﬂl› bayan cevap verir: “Ah evet bay›m, sizi çocuklu€unuzdan beri tan›yorum. Büyüdünüz ama çok da de€iﬂmediniz. O zamanlar bile aileniz için tam bir
baﬂ belas›yd›n›z. Zekisiniz ama sürekli yalan söylersiniz, en yak›n›m dedi€iniz insanlar›n arkas›ndan
konuﬂursunuz, fazla kazanmak için herkesi aldatabilirsiniz.” Daval›n›n avukat› baﬂta olmak üzere bütün salon ﬂok olur. Avukat ne yapaca€›n› bilemez bir hâlde kad›na tekrar sorar: “Peki say›n bayan, karﬂ› taraf›n avukat›n› tan›yor musunuz?” Kad›n yine cevaplar: “Elbette tan›yorum. Çocuklu€unda ona dad›l›k yapm›ﬂt›m. Tembel ve korkak adam›n tekidir. Etraf›nda bir tek dostu yoktur ve herkes onun hâlâ geceleri evde yaln›z kalamad›€›n› söylüyor.”Yine herkes ﬂoktad›r. Hâkim kürsüye vurup salondakileri susturur, her iki taraf›n avukat›n› da kürsüye ça€›r›r, ikisine de e€ilmelerini söyleyerek kulaklar›na
ﬂunu f›s›ldar: “E€er bu kad›na beni tan›y›p tan›mad›€›n› sorarsan›z fena olur.”7
1. ‹ki avukat› y›llard›r tan›yan yaﬂl› bayan, onlar›n bedensel büyümeye ba€l› hangi yaﬂ dönemlerini izlemiﬂ olabilir?
2. Avukatlar, yürümeye ve kavramsal ö€renmeye hangi yaﬂta baﬂlam›ﬂ olabilirler? Tahmin ediniz ve bundan, farkl› psikolojik süreçlerin geliﬂimi ile ilgili hangi sonuca ulaﬂt›€›n›z› söyleyiniz.
3. Yaﬂl› bayan›n irdeleme yetene€i hakk›nda neler söyleyebilirsiniz?
4. Yaﬂl› bayan›n yeni bilgiler edinip bunlar› hat›rlama yetene€i ile irdeleme yetene€ini karﬂ›laﬂt›rsan›z sonuç ne olabilirdi?
5. Yaﬂl› bayan, avukatlar›n fiziksel, biliﬂsel ve duygusal geliﬂimleri hakk›nda neler söylemiﬂtir?
6. Avukatlar›n fiziksel, biliﬂsel ve duygusal özellikler neden bir bütündür?
7. Yaﬂl› bayan, tüm geliﬂim bilimleri için geçerli olan “Geçmiﬂi bilmek, ﬂimdiyi bilmemize yard›mc› olur.” ilkesinden hareket etmektedir. Bu ilke do€ru mudur? Tart›ﬂ›n›z.
8. Erik Erikson (Erik Eriks›n)’›n “Geliﬂim, içsel dürtülerle d›ﬂsal kültürel-sosyal talepler aras›ndaki etkileﬂimin bir sonucudur ve tüm yaﬂam boyu devam eder.”8 sözünü bir örnekle aç›klamaya çal›ﬂ›n›z.
ETKÜNLÜK
Yanda Otuz Beﬂ Yaﬂ ﬂiirinden iki k›ta verilmiﬂtir. ﬁiiri
okuyunuz ve 55. sayfadaki bilgi notundan da yararlanarak sorular› yan›tlay›n›z.
1. ﬁiirde geliﬂim s›ras›nda meydana gelen hangi
fiziksel, biliﬂsel ve duygusal geliﬂmelerden söz edilmektedir?
2. Bu geliﬂim ayn› anda m› gerçekleﬂmektedir?
Örnek vererek aç›klay›n›z.
54
OTUZ BEŞ YAŞ
...
Zamanla nas›l de€iﬂiyor insan!
Hangi resmime baksam ben de€ilim.
Nerde o günler, o ﬂevk, o heyecan?
Bu güler yüzlü adam ben de€ilim;
Yaland›r kayg›s›z oldu€um yalan.
Gökyüzünün baﬂka rengi de varm›ﬂ!
Geç fark ettim taﬂ›n sert oldu€unu.
Su insan› bo€ar, ateﬂ yakarm›ﬂ!
Her do€an günün bir dert oldu€unu,
‹nsan bu yaﬂa gelince anlarm›ﬂ.9
...
Cahit Sıtkı Tarancı
Bilgi Notu
Ön Çal›ﬂma Görevi
GEL‹ﬁ‹M, OLGUNLAﬁMA VE ÇALIﬁMA BELLE⁄‹
Geliﬂim, döllenmeden ölüme dek organizman›n büyüme, olgunlaﬂma ve ö€renmelerinin etkisiyle sürekli bedensel, zihinsel ve
psikolojik de€iﬂimleridir. Olgunlaﬂma ise kal›t›m›n etkisiyle organizman›n kendisinden beklenen iﬂlevleri yerine getirebilecek düzeye ulaﬂmas›n› sa€layan biyolojik de€iﬂimleri kapsar. Geliﬂim yaﬂam boyu devam eder. Büyümenin sonlanmas›yla ya da olgunlaﬂmayla tamamlanmaz. Do€umdan ölüme kadar ortaya ç›kan fiziksel, biliﬂsel, duygusal geliﬂimler bir bütündür ve farkl› dönemlerde gerçekleﬂir. Örne€in insanlar ,1-1,5 yaﬂ›nda yürüdükleri hâlde kavramsal ö€renme ve hipotez kurma ancak ergenlik ça€›nda
tamamlan›r.
Çal›ﬂma belle€i, yaﬂlanmadan en fazla etkilenen bellek sürecidir. Çünkü yaﬂl›lar, gençlere göre daha az biliﬂsel enerjiye ve kayna€a sahiptirler. Ayr›ca bilgileri bellekte uzun süre tutma gücü zamanla azal›r. Bu nedenle yaﬂl›lar, yeni bilgileri organize etme ve
de€erlendirme konusunda fazla baﬂar›l› olamazlar. Ancak bireyin
irdeleme yetene€i ömrünün sonuna kadar devam eder.
Ön çal›ﬂma görevinizdeki foto€raflardan ikisini
seçiniz. Bunlar› panoya alt alta as›n›z. Birlikte zaman içinde ne gibi fiziksel de€iﬂiklikler oldu€unu belirleyiniz.
Ard›ndan bu kiﬂilerin geçirdi€i psikolojik de€iﬂimleri
anlatan yaz›lar› okuyunuz. Bu
kiﬂilerin yaﬂam boyu hangi
de€iﬂimleri geçirmiﬂ olabilece€ini tart›ﬂ›n›z.
Yapt›€›n›z tart›ﬂmadan yaﬂam ve geliﬂme ile ilgili bir
yarg›ya var›n›z.
D. GELİŞİM DÖNEMLERİNİN TEMEL ÖZELLİKLERİ
TEMEL KAVRAMLAR
• Ba€l›l›k
• Ba€›ml›l›k
KONUYA HAZIRLANALIM
A. Resmi inceleyiniz ve gördüğünüz yaﬂ dönemlerinin temel
özelliklerinin neler olabilece€ini tart›ﬂ›n›z.
• Zigot
• Embriyo
• Fetüs
• Yeni do€an
• Geliﬂimsel görev
Resim 2. 2: Büyüme
B. Bağlılık, bir kiﬂiye özgürce sevgi ve sayg› ile yak›nl›k duymak ve yak›nl›k göstermek demektir. Bağımlılık ise baﬂka bir kiﬂiye ba€l› olmak, muhtaç olmak, özgür ve özerk olmamak anlam›na gelir. Bu iki
kavram› resimde gördü€ünüz yaﬂ dönemlerine göre de€erlendiriniz.
55
1. Geliﬂim Dönemleri
a. Yeni Doğan
ETKÜNLÜK
Yak›n çevresinde yeni do€an, üç aydan bir yaﬂ›na kadar ve iki ile beﬂ yaﬂ aras›ndaki çocuklar bulunan arkadaﬂlar›n›z üç grup oluﬂtursunlar. S›n›fa bu yaﬂ dönemlerindeki çocuklar›n neler yapabildiklerini anlats›nlar. Bebeklik ve okul ça€›na kadar olan geliﬂimi bilgi notundan da yararlanarak hep birlikte de€erlendiriniz.
Bilgi Notu
YEN‹ DO⁄AN
Tüm organizmalar gibi insan organizmas› da tek hücreden baﬂlayarak çok karmaﬂ›k bir geliﬂim süreci sonunda oluﬂur. Döllenen yumurta hücresi olan tek hücreye zigot, üçüncü ve yedinci hafta aras›nda geliﬂmekte olan hücre grubuna embriyo ad› verilir. Ayn› hücre grubu geliﬂmesini sürdürür ve sekiz ile k›rk hafta aras›nda fetüs ad›n› al›r. Fetüs genellikle, yaklaﬂ›k dokuz ay›n sonunda annenin bedeninden ayr›l›r.
Yeni do€an terimi, do€umdan sonraki ilk ay› da kapsar. Anne karnındaki bebeğin ikinci aydan itibaren yüz, el ve ayak parmakları fark edilebilir hâle gelir. Dört ve beşinci aylarda organizmanın temel
yapısı tamamlanır. Yeni do€an bebekte, birkaç hafta içinde bütün duyumlar iﬂlevlerini gerçekleﬂtirecek hâle gelir. Bebek, do€du€u günden itibaren çevresini keﬂfetme çabas› içine girer. Dokunma gibi basit duyusal verilerden, tutma ve emme gibi basit hareketlerden iﬂe baﬂlar, bu temel süreçlerin
üzerini yenilerini koyarak çevresini anlayabilecek bir biliﬂsel sistem geliﬂtirir. Do€umla gelen bu özelliklerin üzerine alg›lama ve hareketle ilgili yeni beceriler ö€renmeye baﬂlar. Ancak bütün bu süreçte
bak›ma muhtaç ve anneye ba€›ml›d›r.
b. Bebeklik ve Çocukluk
ETKÜNLÜK
Aﬂa€›daki iki f›kray› okuyunuz ve 57. sayfadaki bilgi notundan da yararlanarak sorular› yan›tlay›n›z.
KONTROL EDERKEN
Çocuk eve geldi€inde burnu kan›yordu. Annesi telâﬂlanarak sordu: “Hokkabaza gitmediniz mi
siz?” Çocuk sakin yan›tlar annesini. “Evet, hokkabaz burnumdan üç tane lira ç›kard›.” Annesi “‹yi de
hokkabaz burun kanatmaz ki burnuna ne oldu?” Çocuk sakin sak›n anlat›r: “Zaten burnum orada kanamad›, bunu eve dönerken burnumda para kal›p kalmad›€›n› kontrol eden arkadaﬂlar›m istemeden
yapt›.”10
OYUN B‹TER
Bir iﬂ adam› t›raﬂ olurken bir yandan da çocukluk arkadaﬂ› olan berberiyle sohbet etmektedir. Derken kap›n›n önünden a€›r a€›r geçen bir çocuk görünür. Berber, iﬂ adam›n›n kula€›na f›s›ldar: “Bu çocuk dünyan›n en aptal çocuklar›ndan biridir. ﬁimdi seyret.” Berber çocu€a seslenir: “Ali, buraya gel!”
Çocuk sakince içeri girer. Berber bir eline yüz, di€er eline beﬂ lira al›r ve çocu€a ﬂöyle söyler: “Hangisini istiyorsan alabilirsin?” Çocuk dalg›n dalg›n bakar ve sonunda beﬂ liray› berberin elinden al›r. Ber-
56
ber, iﬂ adam›na döner ve gülerek “Gördün mü? Sana söylemiﬂtim.” der. T›raﬂ bitince iﬂ adam› soka€a
ç›kar ve az ileride kendi kendine oynayan Ali’yi görür. Yan›na giderek neden yüz liray› de€il de, beﬂ liray› ald›€›n› sorar. Ali gülerek yan›t verir: “E€er yüz liray› al›rsam oyun biter!”11
1. Okudu€unuz iki f›kradaki çocuklar›n yaﬂlar›n› tahmin ediniz.
2. ‹lk f›kradaki çocuk hangi geliﬂimsel (fiziksel, biliﬂsel, ahlaki) özellikleri gösterir?
3. ‹kinci f›kradaki çocuk, di€erinden hangi bak›mlardan daha farkl› geliﬂim özellikleri gösterir?
Bilgi Notu
BEBEKL‹K VE ÇOCUKLUK
Yeni do€an bebek, ilk üç ayda özellikle renkli objeleri gözleriyle izler. Dördüncü ayda eﬂyalar› inceler, beﬂinci ayda nesneleri eline al›p incelemeye çal›ﬂ›r. Yedi ayla on bir ay aras›nda kendisine bakan kiﬂiyle duygusal ba€ kurar. Bebekte hareket geliﬂimi baﬂtan bacaklara do€ru olur. Do€umdan
hemen sonra baﬂ›n› dik tutabilen çocuk, dört ve alt›nc› ay aras›nda el ve kollar›yla amaca yönelik hareketlerde bulunur.
Bir yaﬂ›na do€ru çocukta biliﬂsel geliﬂim h›zl›d›r. Öncelikle bellek ortaya ç›kar, çocuk kaybolan
ﬂeyi hat›rlar ve arar. ‹lk kelimeyi söylemeyi genellikle on ayl›kken baﬂar›r. Ancak iki yaﬂ›na geldi€inde
iki kelimelik cümleler kurabilir. ‹ki ile beﬂ yaﬂ aras›nda sözcükleri kullanmaya baﬂlar ve ilkel bir düzeyde sembol ile onun temsil etti€i nesne aras›ndaki iliﬂkiyi anlar. Dil, üç ile beﬂ yaﬂ aras›nda h›zl› bir geliﬂim gösterir, beﬂ yaﬂ›nda ise çocuk gramer kurallar›na uygun cümleler kurar.
Geliﬂimsel görev, bir toplumda, belli bir yaﬂ dilimi için toplumsal aç›dan uygun görülüp gerekli say›lan davran›ﬂ özellikleridir. Bunlar her dönemde farkl›d›r ve baﬂar›lmas› gereken görevlerdir. Belli bir
yaﬂam döneminin geliﬂimsel görevleri fiziksel olgunlaﬂma, toplumsal beklentiler ve kiﬂisel de€erlerin
etkisiyle belirlenir. ‹ki yaﬂ›ndan alt› yaﬂ›na kadar olan geliﬂimsel görevler; yürümeyi, kat› yiyecekleri yemeyi ve konuﬂmay› kapsar. Çocuk bu dönemde kendi kendine giyinmeyi, anne ve babaya ba€l›l›€›, cinsiyet farkl›l›€›n› ve cinsiyeti teﬂhir etmemeyi ö€renir. Sosyal ve fiziksel gerçekli€i tan›mlamak
için kavram oluﬂturur. Dili ö€renme, okumaya haz›r hâle gelme, do€ru ile yanl›ﬂ› ay›rma ve vicdan
geliﬂimine baﬂlama da bu dönemin geliﬂimsel görevleri aras›ndad›r.
Çocuklar, sosyalleﬂme becerisinin kazan›ld›€› üç yaﬂa kadar anneye ba€›ml›l›klar›n› devam ettirirler. Bu ba€›ml› iliﬂki üç yaﬂtan sonra ba€l›l›k hâlini al›r. Üç yaﬂtan sonra devam eden ba€›ml›l›k durumlar›nda anne babalar›n her ﬂeyden önce çocuklar›n›n art›k bak›ma muhtaç bir bebek de€il, büyüyen bir birey oldu€unu kabullenmeleri gerekir. Anne babalar, üç yaﬂtan sonra çocuklar›n› kendi baﬂ›na yapabilece€i iﬂler konusunda desteklemeli, ona yol göstermeli, güven vermeli, isteklerini dile
getirme ﬂans› tan›mal›d›rlar.
Beﬂ ile on iki yaﬂ aras›nda çocuk boy atar, bedensel gücü artar, biliﬂsel geliﬂimi h›zl›d›r. Cinsiyet
rollerinin de€iﬂmezli€ini anlar. Ayr›ca gerçek dünya ile hayal dünyas›n› da ay›rt edebilir. Bebeklikte ba€›ml›l›k iliﬂkisi bu dönemde aileye ba€l›l›€a dönüﬂmeye baﬂlar.
Okul ça€›n›n geliﬂimsel görevleri; gündelik oyunlar için gerekli fiziksel becerileri edinmeyi, uygun erkek ya da kad›n rolünü ö€renmeyi, okuma, yazma, hesap yapma ile ilgili temel becerileri ve zaman kavram›n› ö€renmeyi kapsar. Ayr›ca kendine karﬂ› yararl› bir tutum oluﬂturma, yaﬂ›tlar›yla geçinme, gündelik yaﬂam için gerekli kavramlar› geliﬂtirme bu dönemin geliﬂimsel görevlerindendir. Çocuk
okul ça€›nda vicdan, ahlak ve de€erler sistemi oluﬂturur, kiﬂisel ba€›ms›zl›€a ulaﬂ›r, sosyal grup ve
kurumlara karﬂ› tutum geliﬂtirir.
57
ETKÜNLÜK
Aﬂa€›da uzmanlar›n anne ve babalara baz› önerileri verilmiﬂtir. Bunlar›n baﬂ›na aﬂa€›daki sözcüklerden hangisi gelmelidir? Nedenini tart›ﬂ›n›z.
ba€l›
ba€›ml›
çal›ﬂkan
iyi
sa€l›kl›
nazl›
kibar
Uzmanlar anne babalara ﬂöyle diyorlar:
.................................................... bir çocuk yetiﬂtirmek istiyorsan›z ﬂöyle davranmal›s›n›z:
• Her iﬂi onun yerine yap›n›z.
• O söylemeden isteklerini anlay›p yerini getiriniz.
• Büyüdü€ünü kabullenmeyip ona hâlâ bir bebekmiﬂ gibi davran›n›z.
• Becerilerinin geliﬂmesi için f›rsat tan›may›n›z.
• “Yapamazs›n, beceremezsin.” diyerek kendi baﬂ›na yapmakta ›srar etti€i etkinlikleri engelleyiniz.
• Yürüyebildi€i hâlde onu bebek arabas›nda ya da kuca€›n›zda taﬂ›y›n›z.
• Yan›n›zdan hiç ay›rmay›n›z.
c. Ergenlik Dönemi
ETKÜNLÜK
Aﬂa€›daki metni okuyunuz ve sorular› yan›tlay›n›z.
SATRANCIN MOZART’I
“Dünya satranc›n›n yeni bir numaras› 19 yaﬂ›nda bir Norveçli. ‹smi Magnus Carlsen (Magnus Karls›n). O, satrançta yirmi hamle ilerisini görebiliyor ve alt› y›l önce yapt›€› maç› hamle hamle hat›rlayabiliyor. 2010’a baﬂlarken satranc›n zirvesine
ç›kan bu ergen, dünya tarihinde bir numara olmuﬂ en genç isim.
Kendisi gibi genç yaﬂlarda zirveye ç›kan, efsane isim Bobby
Fisher (Babi Fiﬂ›r) ile karﬂ›laﬂt›r›lmas›n› normal karﬂ›layan Carlsen, ‘Bobby Fisher’la karﬂ›laﬂt›r›lmak güzel ama belirgin farklar›m›z var. Ben oyun d›ﬂ›nda normal bir ergenim, hayat›mla satranc› kar›ﬂt›rm›yorum.’ diyor. Bobby Fisher, dünya satranç
ﬂampiyonu olmas›n›n ard›ndan Birleﬂmiﬂ Milletlerin Yugoslavya’ya uygulad›€› ambargoya ra€men bu ülkeye girip gizlice satranç ﬂampiyonas›na kat›lm›ﬂt›. Amerikan Hükûmetinin şampiyonaya katılmama kararına uymamış ve bu yüzden ölümüne
kadar kanun kaça€› olarak yaﬂamak zorunda kalm›ﬂt›.
Daha 12 yaﬂ›nda ‘Satranc›n Mozart’›’ olarak gösterilen Norveçli gencin en büyük rakibi bilgisayar. Bilgisayarla oynamas›
58
Fotoğraf 2. 6: Magnus Carlsen dünya
satranç ﬂampiyonudur.
durumunda kendine fazla ﬂans vermeyen Magnus Carlsen, üç y›l sonra ergenlik dönemini atlat›p bu
konuda kendisini de dünyay› da ﬂaﬂ›rtabilir.”12
1. Metinde, Magnus Carlsen’in ergenlik dönemini hangi yaﬂlar aras›nda yaşadığı belirtilmiştir?
2. Magnus Carlsen’in “normal bir ergen” sözünden ne anl›yorsunuz?
3. Ergenlik döneminin fizyolojik, psikolojik ve sosyolojik özellikleri nelerdir?
4. Boby Fisher’›n davran›ﬂ›nda ergenlik döneminin hangi özellikleri etkili olmuﬂtur?
5. Ergenlik döneminde ne gibi fizyolojik ve psikolojik de€iﬂmeler yaﬂad›n›z? Büyüdü€ünüz
için toplumun sizden beklentilerinde de€iﬂiklik oldu mu?
6. Bu de€iﬂmeler karﬂ›s›nda neler hissettiniz ve onlarla nas›l baﬂ ettiniz?
ç. Yetiﬂkinlik Dönemi
ETKÜNLÜK
Abdullah Özdo€an’a ait olan aﬂa€›daki ﬂiiri okuyunuz, görseli inceleyiniz ve 60. sayfadaki bilgi notundan da yararlanarak sorular› yan›tlay›n›z.
YET‹ﬁK‹NL‹KTEN ‹ST‹FA ED‹YORUM
Ya€mur sonras› çamurlu sularda tahta parças› yüzdürmek, kayalarda yürümek istiyorum.
Çikolatan›n paradan daha iyi oldu€unu çünkü daha tatl›
ve yenilebilir oldu€unu düﬂünmek istiyorum.
Hayat›n daha basit oldu€u zamana dönmek istiyorum.
Dünyan›n adil oldu€unu, herkesin iyi ve dürüst oldu€unu
düﬂünmek istiyorum.
Her ﬂeyin mümkün oldu€una inanmak istiyorum.
Yaﬂam›n karmaﬂ›kl›€›n› unutup yeniden küçük ﬂeylerden
fazlas›yla heyecanlanmak, zevk almak istiyorum.
Tekrar basit yaﬂamak istiyorum.
Günümün, bilgisayar ar›zalar›, kâ€›t y›€›nlar›, üzücü haberler, ay sonunu getirme kayg›lar›, hastal›k ve sevdiklerin
kaybedilmesinden ibaret olmas›n› istemiyorum.
Resim 2. 3: Arka Bahçe, Donald Zolan, 1992
Gülümseme, kucaklaﬂma, tatl› bir söz, do€ruluk, adalet,
bar›ﬂ, rüyalar, hayaller ve kardan adam yapman›n gücüne inanmak istiyorum.
‹ﬂte, çek defterim ve arabam›n anahtarlar›, gelir belgelerim. Resmî olarak yetiﬂkinlikten istifa ediyorum.13
1. Sizce ﬂair kaç yaﬂ›ndad›r? Tahmininizin dayana€› nedir?
2. ﬁiirde yetiﬂkinlerin hangi sorumluluklar›ndan söz edilmektedir?
3. ﬁair, neden yetiﬂkin olmak istemiyor? Görselde bu sorunun yan›t› ile ilgili ip uçlar› bulunabilir mi?
59
Bilgi Notu
YET‹ﬁK‹NL‹K
20-65 yaﬂ aras›ndaki dönemdir. Bu dönemin 20-30 yaﬂ aras› genç yetiﬂkinlik, 40-65 yaﬂ aras› ise
ileri yetiﬂkinlik dönemi diye adland›r›l›r. Genç yetiﬂkinli€in temel özellikleri, genelde ergenlikte ulaﬂ›lan zihinsel olgunlu€a dayan›r. Kimli€in kararl›l›k kazanmas›, toplumsal rollerin bütünüyle benimsenmesi yetiﬂkinlikte gerçekleﬂir. Geliﬂen kimlik duygusu, baﬂkalar›n›n biricik oluﬂunu kendi kimli€inin
sa€lam temelinden hareketle keﬂfetmeye katk›da bulunur. Bunun sonucunda birey, kendisinden farkl›
biriyle iliﬂkilerinde daha duyarl› olur.
Genç yetiﬂkinlik dönemi, ilgilerin derinleﬂti€i ve giriﬂilen
iﬂlerin yürekten yap›ld›€› bir dönemdir. Bunlar›n hepsi de gerçek bir baﬂar› elde etmek amac›yla yap›l›r. Ayr›ca birey, ilgi
duydu€u alanda u€raﬂmaktan yarar beklemeksizin de zevk
alabilir. ‹lginin böyle derinleﬂmesi, meslek seçimini ve ilginin
paylaﬂ›ld›€› bir baﬂka insana duyulan ba€l›l›€› da etkiler. Bu
dönemde birey, fiziksel geliﬂiminin doru€undad›r. Daha fazla a€›rl›k kald›rabilir, daha uza€a koﬂabilir, daha yükse€e atlayabilir ve daha uzun çal›ﬂabilir. Fiziksel güç, bu tepe noktas›ndan sonra yaﬂ ilerledikçe derece derece azal›r.
Çocukluk ve ergenlikte çok h›zl› olan biliﬂsel süreçler,
genç yetiﬂkinlikte sabit kal›r. Y›llar içinde toplanan bu bilgi,
hem mesleki amaçlar için hem de özel yaﬂamda uygulan›r.
‹leri yetiﬂkinlik y›llar›, geliﬂimde iniﬂe geçiﬂin belirtilerini
taﬂ›r. Derinin k›r›ﬂmaya, saçlar›n aklaﬂmaya baﬂlad›€›, iç organlar›n çal›ﬂmas›nda aksakl›klar›n görüldü€ü, damar sertli€i, buna ba€l› kalp ve tansiyon hastal›klar›n›n ortaya ç›kt›€›, kilo alman›n süreklilik kazand›€› y›llard›r. Tepki zaman›nda art›ﬂ, karmaﬂ›k iﬂlerin yap›lmas›nda baﬂar› düﬂüﬂü gözlenir. Çabuk yap›lmas› gereken iﬂlerde h›z azalmas› baﬂlar.
Fotoğraf 2. 7: Genç yetiﬂkinlik, bireylerin
Görme, iﬂitme ve tat duyusu azal›r. Ancak bunu bir bunal›m
özerk
olarak yaﬂama ad›m att›klar› dönemdir.
dönemi olarak görmek de do€ru de€ildir. Düﬂünme yetene€i genç yetiﬂkinliktekinden iyidir. Yarat›c›l›k yetene€i de
azalma göstermez.
Ön Çal›ﬂma Görevi
‹leri yetiﬂkinlik dönemi, aile iliﬂkilerinin en zengin oldu“Yaﬂlanmak da€a t›rmanmak gi€u dönemdir. Eﬂler; refah› korumak, meslek sorumluluklabidir. Ç›kt›kça yorgunlu€unuz artar, nefer›n› geliﬂtirmek, yaﬂl› anne babalarla ilgilenmek, toplum için
siniz daral›r ama görüﬂ aç›n›z geniﬂler.”
yararl› olmak gibi iﬂlerle ilgilenirler. Bu dönem, meslekte
“Yaﬂl›l›k, olgun meyveleri olan bir sonen üretken olunan y›llar› kapsar ve emeklilikten yaﬂl›l›€a
ba
har
d›r. Ayn› zamanda so€u€u, karlar›,
geçiﬂi belirleyen toplumsal bir dönüm noktas›yla sona erer.
k›ra€›lar› insan›n gözünün önüne getiren
‹leri yetiﬂkinlikteki geliﬂim görevleri; yurttaﬂl›k ve topbir kuru k›ﬂt›r. Onda güzel akﬂamlar›n yulumsal sorumluluklar›n› yerine getirme, yaﬂamak için ekomuﬂakl›€› vard›r. Fakat alaca karanl›€›n
nomik bir standart oluﬂturma ve sürdürme, boﬂ zaman etkoyu hüznü de görülür.”
kinliklerini gerçekleﬂtirme, ergen çocuklara sorumlu ve
mutlu yetiﬂkinler olmada yard›m etme, orta yaﬂ›n fizyolojik de€iﬂimlerini kabul edip bunlara uyum sa€lama, yaﬂl›
anne ve babaya uyum sa€lamad›r.
60
Yukar›daki iki sözü tan›d›€›n›z yaﬂl› kiﬂilere okuyarak onlar›n bu konudaki düﬂüncelerini defterlerinize yaz›n›z.
d. Yaﬂl›l›k Dönemi
Bilgi Notu
YAŞLILIK
Emeklili€in ard›ndan birey, kendine özgü rolleri, beklentileri ve sorumluluklar› olan yeni bir toplumsal konuma geçer. Bu de€iﬂim, üstlenilen rollerdeki ve yaﬂam standard›ndaki bir düﬂüﬂü de içerir. Azalan rollere ve artan boﬂ zamana karﬂ›n toplumsal de€iﬂim olumsuz yöndedir. Emeklilik,
yeni statüye haz›rlan›lmas›n› ve bu statü de€iﬂikli€inin getirdi€i yeniden toplumsallaﬂmay› içerir. Esnek bir kiﬂilik yap›s›na sahip kiﬂiler buna kolayca uyum sa€layabilirler.
Yaﬂl›l›k dönemi, bütün duyularda düﬂüﬂün görüldü€ü
bir dönemdir. Koku ve tat duyumlar›ndaki azalma beslenmeyi bozar. Mekân alg›s›ndaki azalma, bireyin dengesini
etkileyebilir. Uza€› görme yetene€i azal›r. ‹ﬂitme duyusu
azal›r ve konuﬂmay› da etkiler. Kemiklerin k›r›lma olas›l›€›
artar. Merkezî sinir sisteminin arac›l›k etti€i her davran›ﬂ
yaﬂlanmayla yavaﬂlar, refleks ve tepkiler daha yavaﬂ, daha az etkili olur.
Yaﬂl›l›k döneminin geliﬂimsel görevleri; sa€l›ktaki düﬂüﬂe, gelir azalmas›na, eﬂin ölümüne uyum sa€lamak, yaﬂ
grubuyla aç›k bir ba€l›l›k kurmak, toplumsal ve yurttaﬂl›k
sorumluluklar›n› yürütmek, yaﬂam›n› ekonomik durumuna
ve sa€l›k koﬂullar›na uygun bir ﬂekilde düzenlemektir.
Resim 2. 4: Yaﬂl›l›k, (Dianne Dengel)
Ön Çal›ﬂma Görevi
Tan›d›€›n›z yaﬂl› kiﬂilerin okudu€unuz sözlerle ilgili düﬂüncelerini arkadaﬂlar›n›zla paylaﬂ›n›z ve hep birlikte
yaﬂl›l›k döneminin özelliklerini de€erlendiriniz.
ETKÜNLÜK
A. Verilen geliﬂim görevlerinin hangi geliﬂim dönemine ait oldu€unu yazarak aşağıdaki tabloyu tamamlay›n›z.
Geliﬂim Görevleri
Geliﬂim Dönemi
Fiziksel güçteki ve sa€l›ktaki düﬂüﬂe uyum sa€lamak
Vicdan, ahlak ve de€erler sistemi oluﬂturmak
Kendi cinsine uygun bir toplumsal rolü gerçekleﬂtirmek
Yaﬂ›na uygun günlük oyunlar için gerekli becerileri kazanmak
Toplumsal de€er ve normlar› ö€renip dünya görüﬂü geliﬂtirmek
Bir aile kurmak ve ev yönetmeyi ö€renmek
Aileden ve di€er yetiﬂkinlerden ba€›ms›z bir kiﬂilik oluﬂturmak
61
B. Tabloda belirtilen geliﬂim dönemleri için etkinliğin A. bölümündekilerle aynı olmayan birer geliﬂim dönemi görevi yaz›n›z.
Çocukluk
Yetiﬂkinlik
Yaﬂl›l›k
Ön Çal›ﬂma Görevi
Lawrens Kohlberg (Lavr›ns Kohlberg)’e ait olan aﬂa€›daki öyküyü de€iﬂik yaﬂlardan on kiﬂiye okutarak soruya verdikleri yan›tlar› seçti€inin kiﬂilerin yaﬂlar›n› belirterek kaydediniz.
“Kanser olan bir kad›n ölmek üzeredir ve onu bir tek ilaç kurtarabilir. O da ayn› kentte yaﬂayan
bir eczac›n›n yapt›€› radyumdur. Adam ilaç için maliyetinin on kat› olan bir fiyat istemektedir. Kad›n›n eﬂi, tüm tan›d›klar›ndan borç isteyerek bu paran›n yar›s›n› toplar ve eczac›dan eﬂinin ölmekte oldu€unu söyleyerek ilac› satmas›n› ister. Paran›n kalan›n› sonra getirecektir. Ancak eczac›, ilac› kendisinin buldu€unu ve ondan para kazanmas› gerekti€ini söyleyerek reddeder. Adam çaresizlik içinde eczac›n›n dükkân›ndan ilac› çalar.”14
Metinde sözü edilen davran›ﬂ gerekli midir?
2. Biliﬂsel ve Ahlaki Geliﬂimin Kuramlar›
ETKÜNLÜK
Biliﬂsel ve ahlaki geliﬂimle ilgili kuramlar›n baﬂ›nda Jean Piaget (Jan Piyaje, 1896-1980) ve onu izleyen Lawrens Kohlberg (Lavr›ns Kohlberg, 1927-1987)’in kuramlar› gelir. Aﬂa€›da bu kuramlarla ilgili
bir metin verilmiﬂtir. Metni okuyarak Jean Piaget ile Lawrens Kohlberg’in kuramlar› aras›ndaki benzerlik ve farkl›l›klar› 63. sayfadaki tabloya yaz›n›z.
Çocuklar üzerinde araﬂt›rmalar yapan Jean Piaget, zekâ geliﬂiminin yaﬂa ba€l› oldu€unu savunmuﬂtur. Jean Piaget’ye göre zihinsel geliﬂim evreleri ﬂöyle s›ralan›r:
‹lk dönem duyu-hareket dönemidir. ‹ki yaﬂ›na kadar olan bu dönemde çocuk, düﬂünme ve anlama gibi zihinsel faaliyetlerde bulunmaz. Daha çok duyu-hareket eylemleriyle ilgisini çeken ﬂeylerin
yan›na gider ve dokunur. Her ﬂeyi tehlikesiz sayar. ‹kinci dönem, iﬂlem öncesi dönemdir ve iki-alt›
yaﬂ aras›d›r. Bu dönemde düﬂünme, sadece görünen koﬂullar› de€erlendirme biçimindedir. Bilgi, sistemli biçimde iﬂlenmez. Bir durumun sadece bir yönü ele al›n›r. Üçüncü dönem, somut iﬂlemler dönemidir ve yedi-on iki yaﬂ aras›d›r. Bu dönemde bilgi, sistemli ve mant›kl› bir biçimde iﬂlenebilir ama
somut biçimde verilmesi ﬂartt›r. Soyut bilgiler verildi€inde, bu dönem çocuklar› yetersiz kal›rlar. Belirli bir zamanda, bir durumun birçok yönünü ele alabilir ve somut bir dönüﬂümü zihinsel olarak tersine çevirebilirler. Dördüncü dönem, soyut iﬂlemler dönemidir ve on iki yaﬂla üzerini kapsar. Bu dö-
62
nemde varsay›mlar kurulabilir, mant›ksal sonuçlar ç›kar›labilir ve ister somut, ister soyut biçimde sorulsun, karmaﬂ›k sorunlar sistemli biçimde çözülebilir.
Biliﬂsel geliﬂimle ahlaki geliﬂim aras›nda paralellik kuran Jean Piaget, soyut iﬂlemler dönemine
do€ru ilerledikçe çocuklar›n özerkleﬂti€ini söyler. Ona göre zihinsel aç›dan geliﬂimi geri olan bireylerin ahlaki geliﬂimleri de geri kalacakt›r. Ancak bu sonuç pek de do€ru say›lamaz çünkü ahlaki geliﬂimi etkileyen tek faktör, zihinsel geliﬂim de€ildir. Bu geliﬂimde içinde bulunulan koﬂullar, deneyim,
ö€renme yaﬂant›lar› da rol oynamaktad›r.
Lawrens Kohlberg, Piaget’nin bulgular›n› geniﬂletmiﬂtir. Onda da ahlaki geliﬂim sürecinin de€iﬂmezli€i ve evrenselli€i esast›r. Ahlaki geliﬂimde de geliﬂme ileriye dönüktür ve evreler s›ras›yla izlenir. Lawrens Kohlberg, çocu€a ahlaki ikilemler içeren öyküler anlatarak onun tepkisini de€erlendirir.
Bu de€erlendirmeler sonucunda üç düzey ve alt› ahlak geliﬂim evresi saptar. Bu evreler; gelenek öncesi, geleneksel ve gelenek sonras› evrelerdir.
Gelenek öncesi düzey: Birinci evresi, ceza ve itaat evresidir. Bu dönemde davran›ﬂ›n sonucunun
do€ruluk ve yanl›ﬂl›€›na bak›l›r. ‹lkel özellikler taﬂ›yan bu dönemde çocuk, tüm sorunlara fiziksel cezalarla çözüm arar. Do€ru davran›ﬂ›n da ödül getirece€i kan›s›ndad›r. ‹kinci evrede göze göz, diﬂe diﬂ
anlay›ﬂ› egemendir. Kurallara gereksinim duyuldu€u sürece uyulur. Birey için her ﬂey karﬂ›l›kl›d›r.
Geleneksel düzey: Ailenin ya da grubun bekledi€i davran›ﬂlar›n kiﬂinin kendi inançlar› kadar de€erli oldu€u bir dönemdir. Bu düzeyde yer alan üçüncü evrede kiﬂiler aras› uyum iyi davran›ﬂla sa€lan›r. ‹yi davran›ﬂ ise baﬂkalar›n›n hoﬂuna giden, be€enilen ve insanlara yard›m etmeyi amaçlayan
davran›ﬂt›r. Dördüncü evrede yasa ve kurallara yönelme, otoriteye uyma ve toplumun isteklerini yerine getirme baﬂlar.
Gelenek sonras› düzey: Evrensel geçerlili€i olan ahlak kurallar›n›, de€erleri ve hukuksal anlaﬂmalar› koruma düzeyidir. Bu aﬂamada gerçekleﬂen beﬂinci evrede iyi eylem, toplum taraf›ndan kabul
edilmiﬂ normlara göre tan›mlan›r. Bu evredeki anlay›ﬂa göre hiçbir yasa bir insan›n ölümüne neden
olabilecek uygulamay› meﬂru gösteremez. Ancak ayn› zamanda kimse de çalma hakk›na sahip de€ildir. Alt›nc› evrede kiﬂisel ahlaki de€erler soyut özelliklere dayan›r. Yaﬂam›n de€eri, her türlü kiﬂiler aras› iliﬂkiden öte bir zorunluluk olarak kabul edilir. Lawrens Kohlberg, denekleri aras›nda filozoflar d›ﬂ›nda alt›nc› evre do€rultusunda yarg›ya rastlanmad›€›n› ancak beﬂinci evre özellikleri gösteren,
yarg› geliﬂtiren deneklere bu özellikler gösterildi€inde alt›nc› evreyi tercih ettiklerini belirtmektedir.
‹ki Kuram Aras›ndaki Benzerlikler
‹ki Kuram Aras›ndaki Farkl›l›klar
1.
1.
2.
2.
3.
3.
4.
4.
Ön Çal›ﬂma Görevi
Ön çal›ﬂma yaparak on kiﬂiye okuttu€unuz öykü için ald›€›n›z yan›tlar› biliﬂsel ve ahlaki geliﬂim kuramlar›na göre de€erlendiriniz.
63
E. ERGENL‹K DÖNEM‹ VE HIZLI DE⁄‹ﬁ‹M
TEMEL KAVRAMLAR
• Fiziksel de€iﬂmeler
KONUYA HAZIRLANALIM
Aﬂa€›daki metni okuyunuz ve sorular› yan›tlay›n›z.
• Biliﬂsel de€iﬂmeler
On iki yaﬂ›ndaki Berk, bir gün önce günlü€üne ﬂöyle yazm›ﬂt›: Bugünlerde kendimi hiç iyi hissetmiyorum. Annem kilo verdi€imi söylüyor
ama önemli de€il, boyum epeyce uzad›. Daha da uzamas›n› istiyorum,
basketçi olaca€›m. Geçen gün s›n›f arkadaﬂlar›ma televizyondan ö€rendi€im birkaç basket numaras› gösterdim bay›ld›lar. Ama ﬂu Serkan yok mu? Beni çok k›skan›yor. Herkesin içinde numaralar›ma
burun k›v›rd›€› yetmezmiﬂ gibi sesimle de alay etti. Sanki kendi sesi daha güzelmiﬂ gibi. Onun sesi de
kal›n ne olmuﬂ yani. Üstelik sivilceleri de var. Yine de kendimi çok kötü hissettim. Neyse önemli de€il, ben yine de her gün ünlü bir basketçi olaca€›m günleri hayal edece€im. Annem rahat verirse tabii. Beni bir türlü yaln›z b›rakm›yor. Ne zaman odama gitsem “Yine ortadan yok oldun.” diye söylenip
duruyor. Ya babam? Basket oynamak ona göre meslek falan de€il. ‹lle de ders çal›ﬂmak gerekirmiﬂ.
Okuyup adam olmal›, top peﬂinde koﬂmamal›ym›ﬂ›m. Ders çal›ﬂm›yorum diye saklad›€›m basketbol
dergilerinin yerini buldu ve hepsini att›. Annemle de babamla da anlaﬂam›yorum.
• Sosyal de€iﬂmeler
1. Metinde sözü edilen fizyolojik de€iﬂmeler nelerdir?
2. Berk’in arkadaﬂlar›yla iliﬂkileri hakk›nda neler söyleyebilirsiniz?
3. Berk’in ailesiyle iliﬂkileri neden iyi de€ildir?
ETKÜNLÜK
Aﬂa€›daki mektubu okuyunuz. 65. sayfadaki bilgi notundan da yararlanarak sorular› yan›tlay›n›z.
B‹R ERGEN‹N MEKTUBU
Ben ergenim, bana bir ﬂeyler oluyor. Boyum büyüyor,
geliﬂiyorum. Duygular›m boyumdan da h›zl› büyüyor, dur
durak bilmeden koﬂuyor ve daldan dala konuyor. Kab›ma
s›€am›yorum, kendime yeni bir duruﬂ, yeni bir tarz oluﬂturma ihtiyac›nday›m. Evde duram›yorum. Arkadaﬂlar›m her
ﬂeyimmiﬂ gibi geliyor bana. ‹stiyorum ki onlarla gece gündüz otural›m, konuﬂal›m, hayal kural›m, çocuklar gibi koﬂup z›playal›m ve kimse bize kar›ﬂmas›n.
Ben ergenim, b›rak›n itiraz edeyim, b›rak›n eleﬂtireyim,
biraz idare edin ne olur? Çalkalan›yorum hayat denizinin
dalgalar›nda. Nas›l yaparsam kendim olurum bilmiyorum.
Sürekli itirazlar› bask› alt›na al›nanlar, hayatta da itiraz etmeyi unutuyor. ﬁimdi itirazlar›m anlams›z olabilir fakat zamanla bu da oturacak. Bazen saçmalad›€›m›n fark›nday›m
ama engel olam›yorum. Bazen duymazdan, görmezden geliverin, susuverin ne olur?
64
Fotoğraf 2. 8: Ergenlik, çocukluktaki fiziksel
değişmelerin hızlandığı bir dönemdir.
Ben ergenim, nas›l durursam, nas›l bakarsam
daha al›ml›, daha güzel ya da daha yak›ﬂ›kl› olurum bilmiyorum, deniyorum. Diken gibi saçlarla
ilgi toplar m›y›m acaba? Ya da ﬂöyle bol, düﬂecek
gibi duran pantolonlarla. Bunlar›n hepsi bana yabanc› ve zor geliyor asl›nda fakat arkadaﬂlar›mdan ayr› düﬂmek ve onlardan farkl› olmak istemiyorum. Her yapt›klar› bana güzel geliyor. Onlar gibi olmazsam bana ilgi göstermezler ve yanlar›nda küçük düﬂerim, belki de d›ﬂlarlar diye korkuyorum. Onlara benzedi€imde kendimi daha güçlü ve güvenli hissediyorum.
Ergenli€i fizyolojik, psikolojik, sosyolojik yönleri bütünlük içeren bir dönem olarak görmek gerekir. Çünkü bu yönlerin hepsi birbirine ba€l›d›r.
Örne€in bedendeki geliﬂmeler, psikolojik baz›
geliﬂmeleri do€urur. Ayn› ﬂekilde toplumun bireyden beklentilerindeki de€iﬂimler de psikolojik baz› sonuçlara yol açar. Bu dönemdeki h›zl› de€iﬂmeler do€ald›r ve geliﬂim sürecinin bir gere€idir.
Ben ergenim, anne babac›€›m beni bu hâlimle sevmenizi o kadar çok istiyorum ki. Ne olur az›c›k geç kalsam, ne olur eve girer girmez eleﬂtiri
oklar› üzerime ya€masa ve gönlüm yaralanmasa? Tamam siz de anne babas›n›z, elbette s›n›r
koyacaks›n›z ve beni bilmedi€im tehlikelere karﬂ› uyaracaks›n›z fakat sizi dinleyebilmem ve görebilmem için elimden tutmal›, sevgiyle gözlerime
bakmal›s›n›z. Siz yapt›klar›m› be€enmeyince kendimi iﬂe yaramaz ve de€ersiz biri gibi hissediyorum. Kendime güvenim azal›yor, moralim bozuluyor ve gerginleﬂiyorum.
Fiziksel de€iﬂmeler: Boy ve a€›rl›k artar. Büyüme sonucu vücudun oranlar› çok de€iﬂir. Boy
art›ﬂ› on beﬂ yaﬂ›na kadar çok h›zl›d›r ama on beﬂ
yaﬂ›ndan sonra kilo art›ﬂ›n›n boy art›ﬂ›ndan fazla
oldu€u görülür. ‹skelet, beyin ve kalp büyür. Mide, ba€›rsak hacmi oldukça geliﬂir, tükürük ve
mide sular›n›n miktar› artar. Yüz büyür, kol ve bacaklar›n h›zla uzamas›, beden oranlar›n›n de€iﬂmesi hareketlerin ahengini bozar. Ses de€iﬂir.
Hormon faaliyetleri artar ve hormonlar belirli faaliyetleri oluﬂturarak özellikle cinsel olgunlu€u ortaya ç›kar›r.
Ben ergenim, yüzümdeki bir sivilce beni allak
bullak etti€inde, ayna karﬂ›s›ndan ayr›lmad›€›mda
beni küçümsemeniz ve anlamaman›z var ya çok
can›m› ac›t›yor. Odamdaki resimler ve da€›n›kl›k
korkutmas›n sizi. Kafam›n içi da€›n›k da ondan
böyle. Asl›nda arada s›rada benim size yaklaﬂt›€›m› ve ﬂirinleﬂti€imi fark edemeyecek kadar yanl›ﬂlar›ma tak›l›s›n›z. O dönemlerimi bir yakalayabilseniz ve beni anlamaya çal›ﬂsan›z iki taraf da çok
mutlu olabilir inan›n. (K›salt›l›p düzenlenmiﬂtir.15
Sosyal de€iﬂmeler: Ergenlik dönemi sorunlar›n›n baﬂ›nda statü sorunu gelir. Ergenler; evde,
okulda, toplumda bekledikleri konumu elde edemezlerse ya sald›rgan olurlar ya da tüm toplumsal kurallar› reddederler. Toplumda var olan kurallar›n modas›n›n geçti€ini ve de€iﬂmesi gerekti€ini
savunurlar.
Bilgi Notu
ERGENL‹K
Ergenlerde s›k s›k toplumsal de€erlere ters
düﬂme durumu da gözlenir. Bu durum kuﬂak
çat›ﬂmas›n› ortaya ç›kart›r. Anne, baba, ö€retmen gibi kiﬂilerin benimsedikleri de€erler, gence, ça€›n koﬂullar›na uygun de€erler gibi gelmez.
O, daha ça€daﬂ, daha yeniliklere aç›k de€erlerin
benimsenmesi gerekti€ine inan›r, yak›nlar›n›n de€erlerine karﬂ› ç›kar ve çat›ﬂma yaﬂan›r.
1. Mektubu yazan kiﬂinin sizinle benzer
yönleri var m›d›r? Varsa bunun nedeni ne olabilir?
2. Aşağıdaki bilgi notundan da yararlanarak mektupta ergenlik döneminin hangi fizyolojik, psikolojik ve sosyolojik özelliklerinden
söz edildiğini belirtiniz.
Biliﬂsel de€iﬂmeler: Ergenlik dönemi, dostlu€un ﬂiddetli bir duygusall›kla, derin bir güvenle
yaﬂand›€› dönemdir. Genellikle bu dönemde ergenin ailesine karﬂ› besledi€i sevgi, baﬂka bir yetiﬂkine yöneltilir ve o örnek al›nmaya baﬂlan›r. Er-
3. Kendi deneyimlerinizden yararlanarak
metinde sözü edilen özelliklere neler ekleyebilirsiniz?
65
gen, kendisine ait ﬂeyleri ço€u zaman gizli tutar. ‹çe dönüktür ve bu da onun kendi kendisine yetmedi€ini gösterir. Gerçeklerden uzaklaﬂmaya çal›ﬂ›r ve bunu vaktinin ço€unu hayal kurmaya ay›rarak yapabilir.
Ergen, kendine gizli bir güvensizlik duydu€u hâlde, son derece güvenli görünür. Onun gelecekle
ilgili beklentileri de bu nedenle fazlad›r. Fakat yapabilece€inden fazlas›n› istemek, henüz uyum sorunlar›n› çözümleyememiﬂ birisi için tehlikeli olabilir. Beklentilerini yerine getiremedi€inde, ergenin u€rayaca€› hayal k›r›kl›€› fazla olur ve onda onar›lmas› güç yaralar açabilir.
Ergende, yetiﬂkine göre eksik olan ﬂey ölçüsüzlük, olaylar›n gerçek de€erini verememektir. Genellikle onun duygular›nda, düﬂüncelerinde ve davran›ﬂlar›nda aﬂ›r›l›k vard›r. Bu nedenle, ilgileri çabuk
söner. Büyüdükçe sorumluluk ve görevler artar. ‹lgiler de yerini gerekli sosyal becerilere b›rak›r.
Ergenlik döneminde bir gruba ait ve popüler olmak son derece önemlidir. D›ﬂ›nda kalmamak için
grubun tüm kurallar›na uyulur. Her grubun kendine uygun giyinme ve davran›ﬂ biçimi, müzik türü, etkinlikleri vard›r. Grup içinde popüler olmak, derslerde üstünlük göstermeye de€il, gruba ait olmaya
ba€l›d›r. Grup ço€u kez aileden bile daha önemlidir.
Ergenlik döneminin geliﬂimsel görevleri ﬂunlard›r: bedensel özelliklerini kabul etmek, kendi cinsine
uygun bir toplumsal rolü gerçekleﬂtirmek, anne babadan ve di€er yetiﬂkinlerden ba€›ms›z bir kiﬂilik
oluﬂturmak, bir mesle€e yönelmek, aile yaﬂam›na haz›rlanmak, toplumsal bak›mdan sorumluluk üstlenmeyi istemek ve gerçekleﬂtirmek, toplumsal de€er ve normlar› ö€renip bir dünya görüﬂü geliﬂtirmek.
F. ERGENL‹K DÖNEM‹N‹N TEMEL ÖZELL‹KLER‹
TEMEL KAVRAMLAR
• Rol karmaﬂas›
• Kimlik karmaﬂas›
• Kimlik bunal›m›
KONUYA HAZIRLANALIM
Bir dosya kâ€›d›na yandaki tabloyu çizerek yan›n›zda varsa
bir foto€raf›n›z› yap›ﬂt›r›n›z. Sorular› yan›tlay›n›z. 67. sayfadaki bilgi notunda verilen bilgileri okuduktan sonra kimliklerinizi yeniden de€erlendiriniz. Sözü edilen aﬂamalar› yaﬂay›p yaﬂamad›€›n›z› düﬂününüz.
FotoÛraf
KÜMLÜÚÜM
ÜDEAL KÜMLÜÚÜM
Hayattan ne istiyorum?
GEREK KÜMLÜÚÜM
Benim iin neler deÛerlidir?
66
Neler yapabilirim?
Ben kimim?
ETKÜNLÜK
Bilgi Notu
Yandaki bilgi notundan da yararlanarak aﬂa€›daki bulmacan›n sorular›n› defterinize yaz›n›z.
2
1
D A Ú I
N I
K L
9
6
A
S
K
I
Y
A
A
L
M
A
K Ü
5
4
3

Z
D
E
Þ
L
E
Þ
M
E
R
O
L

A
T
I
Þ
M
A
S
I
K
Ü
M
L
Ü
K
8
E
R
K
E
N
K
A
P
A
N
M
K B U N A
K
Ü
M
L
Ü
K
K
A
R
M
A
Þ
A
S
L I
I
K

N
E
B
A
Ú
L
I
L
M I
K
K‹ML‹K OLUﬁUMU
Ergenlik dönemindeki en önemli olaylardan biri kimlik oluﬂumudur. Kimlik; bir bireyin, yaln›zca ona özgü tutumlar›ndan, duygular›ndan, alg›lar›ndan, de€erlerinden ve davran›ﬂlar›ndan ibaret olan, kendisi hakk›ndaki
görüﬂüdür. Kimlik üzerinde di€er insanlarla
etkileﬂim, bireyin kendi duygu ve düﬂünceleri
etkilidir. Kimlik birey taraf›ndan yap›land›r›l›r.
Dinamiktir, bireyin yeteneklerini, inançlar›n›,
her alandaki yaﬂant›lar›n› kapsar.
Kimlik oluﬂumunun aﬂamalar› ﬂunlard›r:
Da€›n›kl›k: Birey, kendisine örnek oluﬂturabilecek, benimseyebilece€i seçenekleri henüz gözden geçirmemiﬂ ve bir seçim yapmam›ﬂt›r. Statüsünü, dolay›s›yla hangi rolü oynayaca€›n› bilemez.
Körü körüne ba€l›l›k: Birey, kendisine
daha önce ö€retilen, anne babas›na ait görüﬂ ve de€erlere körü körüne ba€l›d›r. ‹ncele7
M L Ü
meden ve kendisi bu konuda önemli bireysel
bir deneyim geçirmeden, sanki kendi de€erleriymiﬂ gibi ana baban›n görüﬂ ve de€erlerini sürdürür. Birey, bu dönemde kal›rsa buna
erken kapanma ad› verilir. Erken kapanma, bireyin ba€›ms›zl›€›n› gerçekleﬂtirememesi sonucunu
do€urur.
Ask›ya almak: Bu devrede birey, henüz hiçbir görüﬂ ve de€ere ba€lanmad›€› için kendisini kötü
hisseder. Gerçekleﬂtirmesi gereken roller aras›ndaki tutars›zl›klar nedeniyle gergindir ve rol çat›ﬂmas› yaﬂar. Tüm de€erlerini ask›ya alm›ﬂ ve bir seçim yapamam›ﬂt›r. Yaﬂad›€› kimlik bunal›m›d›r. Kimlik bunal›m›, bireyin henüz kimli€ini bulamad›€› için içine düﬂtü€ü durumdur ve do€al bir olayd›r.
Kimlik bunal›m› atlat›lamazsa uyum daha fazla bozulur ve kimlik karmaﬂas› ortaya ç›kar. Kimlik
karmaﬂas›na düﬂen ergen, ne istedi€ini, neleri amaçlad›€›n› bilemez. Di€er insanlarla iliﬂkilerinde baﬂar›s›zd›r ve toplumun onaylamad›€› davran›ﬂlarda bulunabilir.
Özdeﬂleﬂmenin baﬂar›lmas›: Bu aﬂamada birey, çeﬂitli de€er ve görüﬂleri gözden geçirmiﬂ, kendisi için en uygun buldu€u bir örnekle özdeﬂleﬂmeyi gerçekleﬂtirmiﬂtir. Araﬂt›rmalar, özdeﬂleﬂmenin
baﬂar›lmas›n›n 18 - 24 yaﬂlar› aras›nda gerçekleﬂti€ini gösterir.
Kimlik oluﬂturma, yaﬂam›n bir döneminde olup biten bir olay de€ildir. Yaﬂam boyu devam eden
bir süreçtir. Kiﬂi daha önce yapt›€› seçimleri, verdi€i kararlar›, yeni deneyimler ›ﬂ›€›nda tekrar de€erlendirir, özümler ve kendinde gerekli de€iﬂiklikleri yapar. Kimlik oluﬂumunun baﬂar›s›z olmas›, bireyin geliﬂim görevinin gerçekleﬂmemesine ve ruh sa€l›€›n›n bozulmas›na yol açan bir etken olabilmektedir.
67
Bilgi Notu
ETKÜNLÜK
Aﬂa€›daki f›kray› okuyunuz, yandaki bilgi notundan
da yararlanarak sorular› yan›tlay›n›z.
Genç, heyecanla annesine gelir ve bir k›za âﬂ›k oldu€unu, evlenmeyi düﬂündü€ünü ve onu kendisiyle
tan›ﬂt›rmak istedi€ini söyler. Eve üç k›z getirece€ini
belirtir ve annesinden evlenece€i k›z› tahmin etmesini ister. Ertesi gün üç güzel k›zla eve gelir. Otururlar,
bir süre konuﬂurlar. K›zlar gittikten sonra genç heyecanla annesine sorar: “Tahmin ettin mi?” Anne duraksamadan “Ortadaki k›z›l saçl›.” der. Genç hayretle bakar: “‹nan›lmaz, nas›l bildin?” Anne cevap verir:
“Çünkü bir tek ondan hoﬂlanmad›m.”16
1. Anne gencin evlenece€i k›zdan neden hoﬂlanmam›ﬂ olabilir?
2. Genç bu durumu nas›l karﬂ›lar?
3. Çat›ﬂma yaﬂanmamas› için annenin nas›l
davranmas› gerekirdi?
KUﬁAK ÇATIﬁMASI
Günümüzde bilim ve teknolojinin ilerlemesi, toplumlarda da h›zl› bir de€iﬂimin yaﬂanmas›na neden olmaktad›r. Toplumsal kural ve
de€erler de€iﬂime u€ramakta, bireyler bunlara uymakta zorlanmaktad›rlar. Ancak eski
nesil, kendi de€erlerine s›ms›k› ba€lan›p yenileri görmezden gelirken gençler her zaman
yeniliklerden yanad›r. Dolay›s›yla yeni de€erleri benimsemeye e€ilimli olan ergenle daha
yaﬂl› kuﬂak olan anne, baba ve yetiﬂkinler
aras›nda çat›ﬂma yaﬂanmaktad›r. Kuﬂak çat›ﬂmas› ad› verilen bu çat›ﬂmay› sona erdirmek asl›nda yaﬂl› kuﬂa€›n elindedir. Daha
hoﬂgörülü, de€er de€iﬂimine daha az kayg›l›
bakabilen, yeniliklere aç›k, hoﬂgörülü büyükler, ergenleri anlamakta zorlanmaz ve onlara
bu konuda yol bile gösterebilirler.
ETKÜNLÜK
1. Beﬂ gruba ayr›l›n›z. Kimlik oluﬂumu ve ergenlikte toplumsal iliﬂkilerle ilgili beﬂer soru haz›rlay›n›z.
Bunlar›n yan›tlar›n› da yaz›n›z.
2. Haz›rlad›€›n›z sorular› ö€retmeninize veriniz ve o gerekli de€iﬂiklikleri yapt›ktan sonra en önemli
gördü€ünüz üç soruyu saptay›n›z.
3. Her grubun, di€erlerine belirledi€i sorular› sormas›n› ve yan›tlar›n yeterli olmad›€› durumlarda
soruyu haz›rlayan grubun aç›klama yapmas›n› sa€lay›n›z.
4. Etkinlik sonunda hep birlikte ulaﬂt›€›n›z rol karmaﬂas› ve kuﬂaklar aras› çat›ﬂman›n etkileriyle ilgili
sonuçlar› belirleyiniz.
ETKÜNLÜK
Aﬂa€›da bir uzman›n ergenlik döneminde çocu€u olan anne ve babalara önerileri verilmiﬂtir. Okuyarak 69. sayfadaki sorular› yan›tlay›n›z.
• Çocu€unuzla iyi iletiﬂim kurmal›s›n›z. Aksi hâlde çocuk sizde bulamad›€› s›cakl›€› arkadaﬂlar›nda arayacakt›r. ‹letiﬂiminizin istenen düzeyde olmas› durumunda çocu€unuz daha güvenli arkadaﬂl›klar kuracakt›r. Bu konuda sizi bilgilendirece€i için yanl›ﬂ kiﬂilerle arkadaﬂl›k yapmas›n›n önüne geçebilirsiniz.
• Çocu€unuzun arkadaﬂ seçimine aﬂ›r› müdahale etmeyiniz. Onun seçti€i arkadaﬂlar› basit gerekçelerle reddetmeyiniz.
68
• Çocu€unuzun arkadaﬂlar›yla ve onlar›n aileleriyle tan›ﬂ›n›z. Bu durum hem sizi hem de çocu€unuzu rahatlatacakt›r.
• Çocu€unuzun arkadaﬂlar›n› potansiyel bir tehlike olarak
görmeyiniz ve onlar› yapabilecekleri basit hatalardan dolay›
hemen suçlamay›n›z.
KANEPEN‹Z
ERGENL‹K DÖNEM‹ GEÇ‹R‹YOR.
ELBETTE K‹ BAZI DE⁄‹ﬁ‹KL‹KLER
YAﬁAYACAK. BUNUN ‹Ç‹N M‹ B‹Z‹
BURAYA KADAR ÇA⁄IRDINIZ.
AMA...
NASIL OLUR?
• Çocu€unuzu arkadaﬂlar›n›n yan›nda küçük düﬂürmeyiniz. Bu davran›ﬂ›n›zdan dolay› çocu€unuz size karﬂ› büyük bir
öfke duyacakt›r. Ayr›ca çocu€unuz size k›zd›€› için çok farkl›
arkadaﬂlar edinerek tepkisini gösterebilir.
• E€er çocu€unuz kötü bir arkadaﬂ edindiyse “Bir daha
onunla arkadaﬂl›k yapt›€›n› görmeyece€im?” tarz›nda tepki
göstermeyiniz. Bu tepkiniz çocu€unuzu sizden uzaklaﬂt›r›p
arkadaﬂlar›na daha da yak›nlaﬂt›rabilir. Uygun bir üslupla bu
durumun yol açabilece€i zararlar hakk›nda çocu€unuzla konuﬂunuz ve buna iliﬂkin kayg›lar›n›zdan söz ediniz.
1. Uzman›n, ergenlik döneminde arkadaﬂ iliﬂkileri üzerinde bu kadar ›srarla durmas›n›n nedeni ne olabilir?
UZATMAA.
PATRON NE
DİYORSA O...
Karikatür 2. 10: Kas›m Özkan
2. Arkadaﬂ grubunun ergen üzerindeki olumlu ve olumsuz etkileri neler olabilir? Tart›ﬂarak sonuçlar› maddeler hâlinde belirleyiniz.
ETKÜNLÜK
Aﬂa€›daki metni okuyarak grubun ergen üzerindeki etkilerini de€erlendiriniz. Siz de yaﬂad›€›n›z benzer olaylar› arkadaﬂlar›n›zla paylaﬂ›n›z.
GRUP ETK‹S‹
1954 y›l›nda Amerika’da on bir yaﬂ›ndaki iki farkl› ö€renci grubu otobüslere binerek yaz kamp›na
gitmek üzere yola koyulduklar›nda üç hafta e€lence dolu bir tatil yapacaklar›n› zannederler. Bilmedikleri, Muzaffer ﬁerif’in grup içi çat›ﬂmalar› deneyine kat›lacaklar›d›r. ‹lk hafta çeﬂitli etkinliklerle geçer.
‹kinci hafta grup içi ba€lar güçlenir ve di€er grubun varl›€› sorun olmaya baﬂlar. Muzaffer ﬁerif, dört
gün sürecek bir turnuva düzenler. Yar›ﬂlar ilerledikçe gruplar aras›ndaki gerginlik artar. Sonunda bir
taraf kazan›r ama o gece bir grubun kazand›€› tüm arma€anlar ve kupalar çal›n›r. ‹ﬂ o hâle gelir ki
Muzaffer ﬁerif ve asistanlar› kavgalar› ay›rmaktan, yemek savaﬂlar›nda ortal›€› temizlemekten ve çocuklar› susturmaya çal›ﬂmaktan bitkin düﬂerler. Ö€renciler, tek baﬂlar›na yapmayacaklar› davran›ﬂlar›
grup hâlinde ve grup etkisiyle düﬂünmeden gerçekleﬂtirirler.
Muzaffer ﬁerif, deneyin son k›sm›na geçer. ‹ki gruba birlikte filmler izlettirilir, havai fiﬂekler at›l›r
ama tüm çabalar boﬂad›r. Ard›ndan iki gruba baz› problemler verilir ve birlikte çözmeleri istenir. Art›k
iki grup tek grup hâlini alm›ﬂt›r. ﬁimdi bu grup yöneticilere karﬂ› birlikte bir güç oluﬂturmuﬂ, birbirlerinden ayr›lmaz hâle gelmiﬂtir. Muzaffer ﬁerif böylece grup etkisiyle ç›kan çat›ﬂmalar› gruplar üstü hedefler koyarak önleyebilmiﬂ, grubun ergenler üzerindeki olumsuz ve olumlu etkisini de ortaya koymuﬂtur.17
69
DEÚERLENDÜRME ALIÞMALARI (I)
A. Aﬂa€›daki çoktan seçmeli sorular›n do€ru seçeneklerini iﬂaretleyiniz.
1. Davran›ﬂ, içten ya da d›ﬂtan gelen etkilere karﬂ› organizman›n yapt›€› tepkidir.
Buna göre uyar›c›-tepki aras›nda yer alan psikolojik süreçler için aﬂa€›dakilerden hangisinin söylenmesi yanl›ﬂ olur?
A. Herhangi bir uyar›c›, çok çeﬂitli tepkilerden birine yol açabilir.
B. Bellek, alg›lama, ö€renme gibi süreçler, uyar›c› ile tepkiden öncedir.
C. Herhangi bir tepki, çeﬂitli uyar›c›lar sonucu ortaya ç›kabilir.
D. Davran›ﬂlar› bilmek için organizman›n biyolojik özellikleri bilinmelidir.
E. Davran›ﬂlar›n bilinmesinde organizman›n geçmiﬂ yaﬂam› etkilidir.
2. Beyin yar›m küreleri ameliyatla ç›kar›lan bir güvercin, bakar ama görmez. Ancak havaya at›ld›€›
zaman uçar. A€z›na sokulmazsa önünde duran yiyecekleri yiyemez ve pek az yaﬂar.
Bu durum aﬂa€›daki yarg›lardan hangisiyle ilgilidir?
A. Beyin; düﬂünme, zekâ gibi biliﬂsel ve istemli davran›ﬂlar›n merkezidir.
B. Beyincik bedenin dengesini ve hareketler aras›ndaki uyumu sa€lar.
C. Beyin, birbirinin ayna görüntüsü olan iki yar›m küreye ayr›lm›ﬂt›r.
D. Beynin yüzeyinde baz› girinti ve ç›k›nt›lar, k›vr›mlar bulunur.
E. Beynin kül rengindeki üst tabakas›nda baz› sinir merkezleri vard›r.
3. Deneyimleri sonucunda ateﬂin yakt›€›n› ö€renen çocuk, daha sonra ateﬂin oldu€u yere yaklaﬂmaz. Ancak çocu€un bu davran›ﬂ› yapabilmesi için belli bir olgunluk düzeyinde olmas› gerekir.
Bu durumu en iyi aç›klayan önerme aﬂa€›dakilerden hangisidir?
A. Davran›ﬂlar üzerinde iç etkenlerin önemli etkisi vard›r.
B. Davran›ﬂlar üzerinde fizyolojik etkenlerin rolü önemlidir.
C. Davran›ﬂlar üzerinde kal›t›m ve çevre birlikte etkilidir.
D. Davran›ﬂlar fiziksel, sosyal ve kültürel çevreden etkilenir.
E. Davran›ﬂlar, türe özgü özellikler taraf›ndan belirlenir.
4. Boyun uzamas›, a€›rl›€›n artmas›, düﬂünsel becerilerin kazan›lmas› yavaﬂ ve sürekli de€iﬂikliklerle olur. Sonunda geliﬂim tamamlan›r ancak yaﬂl›l›kla birlikte bu özellik ve becerilerde azalma gözlenir.
Bu örneklerden yola ç›karak ulaﬂ›lacak yarg› aﬂa€›dakilerden hangisi olabilir?
B. Geliﬂme baz› dönemlerde h›zlan›r.
A. Geliﬂmenin h›z› her dönemde ayn›d›r.
C. Geliﬂme belli bir s›ra izler.
D. Geliﬂme sürekli bir oluﬂumdur.
E. Geliﬂme hayat›n ilk y›llar›nda yavaﬂt›r.
5. Geliﬂim görevlerinden biri aileden ba€›ms›z hareket edebilmektir. Bu görev, aﬂa€›daki geliﬂim
dönemlerinden hangisine aittir?
A. Yaﬂl›l›k dönemi
B. Yetiﬂkinlik dönemi
C. Çocukluk dönemi
E. Ergenlik dönemi
D. Bebeklik dönemi
70
6. Geliﬂimsel görev kavram› ile ilgili olan aﬂa€›daki ifadelerden hangisi yanl›ﬂt›r?
A. Belli bir yaﬂ dilimi için toplumca belirlenir.
B. Yerine getirilmemesi toplumca hoﬂ karﬂ›lanmaz.
C. Belirlenmesinde fiziksel olgunlaﬂma göz önünde bulundurulur.
D. Belirlenmesinde toplumsal de€erler etkili de€ildir.
E. Yerine getirilmesi bireye mutluluk verir.
7. Bireylerin kimlik oluﬂturma süreçlerini engelleyen etkenlerden biri kuﬂaklar aras› çat›ﬂmalard›r.
Bunun temel nedeni aﬂa€›dakilerden hangisidir?
B. Yetiﬂkinlerin hoﬂgörüsüzlü€ü
A. Ça€›n h›zla geliﬂen koﬂullar›
C. Ergenlerin aﬂ›r›l›klar›
D. Kimlik bunal›m›
E. Organizman›n geliﬂmemesi
8. Ergenlik döneminde ortaya ç›kan h›zl› de€iﬂim, geliﬂme sürecinin bir parças›d›r. Aﬂa€›dakilerden hangisi bu dönemde görülen sosyal alandaki geliﬂmelerden biridir?
A. Duygusall›€›n artmas›
B. Kendine güvenin artmas›
C. ‹çe dönüklü€ün artmas›
D. Ölçüsüzlü€ün artmas›
E. De€er karmaﬂas›
B. Aﬂa€›daki cümleleri uygun sözcüklerle tamamlay›n›z.
1. Kemik-kas sistemi, dolaﬂ›m ve sinir sisteminin birleﬂmesiyle meydana gelen uyumlu bütün,
.................................................... ad›n› al›r.
2. Beynin d›ﬂ yüzeyi, ......................................... ad› verilen milyarlarca sinir hücresinden oluﬂan ince bir tabakayla kapl›d›r.
3. ‹ç ve d›ﬂ çevreden gelen ve organizmay› etkileyebilecek ﬂiddette olan uyar›c›lar›n, organizmay› etkilemesine ........................................................... denir.
4. Organizman›n genetik yap›s› ..........................., genetik ve çevresel etkenlerin yaratt›€› özelliklerin canl›n›n d›ﬂ görünüﬂündeki yans›mas› ............................ ad›n› al›r.
5. Bir toplumda, belli bir yaﬂ dilimi için toplumsal aç›dan uygun görülüp gerekli say›lan davran›ﬂ
özelliklerine ....................................................... denir.
6. Yeni de€erleri benimsemeye e€ilimli olan gençlerle daha yaﬂl› kuﬂak olan anne, baba ve yetiﬂkinler aras›nda çat›ﬂmaya ....................................................................... denir.
7. ....................................... , biliﬂsel geliﬂimle ahlaki geliﬂim aras›nda paralellik oldu€un söyler.
8. Biyolojik geliﬂim ........................................ temelinde gerçekleﬂir.
9. Piaget’ye göre soyut iﬂlemler dönemi ........................... ve üzerini kapsar.
C. Aﬂa€›daki aç›k uçlu sorular› yan›tlay›n›z.
1. Otoriter toplumlarda bireylerin kimlikleri tekdüzedir, birbirine benzer. Bu durumun olumlu ve olumsuz sonuçlar› nelerdir? Bilgi veriniz.
2. Kimlik oluﬂturmada baﬂar›l› bir kiﬂiyi betimleyiniz.
3. “Kimlik oluﬂumu bireyin kendi potansiyelini gerçekleﬂtirmesidir.” sözüyle belirtilmek istenen nedir? Bunu aç›klayan bir yaz› yaz›n›z.
71
G. DUYUMUN ÖZELLİKLERİ
TEMEL KAVRAMLAR
KONUYA HAZIRLANALIM
• Duyum
Aşağıdaki görseli inceleyerek sorular› yan›tlay›n›z.
• Duyusal eﬂik
• Farkl›laﬂma eﬂi€i
1. Her normal insan, kapal› gözle burnuna, kula€›na veya bedeninin herhangi bir yerine dokunabilir. Bunu yapamasayd›k ne gibi zorluklarla karﬂ›laﬂ›rd›k? Tart›ﬂ›n›z.
2. Kendinizi, hiçbir duyu organ›na d›ﬂtan etki gelmeyecek bir yerde düﬂününüz. Buras› nas›l bir yer olabilirdi ve
neler hissederdiniz?
3. “E€er kulaklar, diller ve burunlar yerlerinden ç›kar›lsalard› ﬂekiller, say›lar ve hareketler ayn› kal›rd› fakat ne
kokulardan ne seslerden söz edilemezdi.”18
John Locke (Con Lak) yukar›daki sözünde duyumun hangi özelli€ini vurgulam›ﬂt›r?
Fotoğraf 2. 8
4. Foto€rafta gördüğünüz çocuk hangi duyumlarını
kullanmaktadır? Bunlardan baﬂka hangi duyumlar›m›z
vard›r?
ETKÜNLÜK
Bilgi Notu
Etienne Condillac (Etyen Kondiyak, 1715-1780)’a ait
olan aﬂa€›daki metni okuyunuz ve yandaki bilgi notundan
da yararlanarak sorular› yan›tlay›n›z.
DUYUM
Duyumlar, yaﬂant›n›n ham maddeleri
ve bilginin baﬂlang›c›d›r. Duyu organlar›
yoluyla iç ve d›ﬂ çevreden gelen uyar›c›lar›n al›narak sinirler yoluyla beyne ulaﬂmas›na duyum denir. Bu süreç, uyar›c›lar›n duyu organlar› taraf›ndan al›narak duyum sinirleriyle beyne iletilmesi sonucu
meydana gelir. Görme, iﬂitme, tat alma,
dokunma ve koklama olmak üzere beﬂ
duyumuz vard›r. Bunlar bize çevremiz
hakk›nda bilgi verir. Organizmam›z›n durumu hakk›nda bizi bilgilendiren üç duyuma daha sahibiz. Bunlar; kas ve hareket
duyumu, hâl duyumu, denge duyumudur.
HEYKEL
“Bizim gibi yaﬂayan ancak mermerden kabu€u nedeniyle uyar›c›lar› alamayan bir heykel düﬂünün. Önce onun
burnundaki mermeri kald›r›p bir gül koklat›yorum. O art›k
gül kokusundan baﬂka bir ﬂey de€il. Gülü çekiyorum,
heykelde gül kokusunun izi kald›. Bu iz bellek. Ona menekﬂe, nergis, karanfil koklat›yorum. Bunlar›n baz›s› hoﬂuna gidiyor, baz›lar› gitmiyor. Be€endiklerine sevgi, be€enmediklerine nefret duyuyor. Onun art›k istekleri, istenci, düﬂünme gücü, soyutlama yetene€i, k›saca zekâs› var. Duyumlar› s›ras›yla dikkat, karﬂ›laﬂt›rma ve yarg›
oluﬂturuyor. ﬁimdi tüm duyu organlar›ndaki mermer kabuğu kald›r›yorum. Heykelin ruhsal yaﬂam› daha zengin ve karmaﬂ›k olur. Heykel adam›n ruhu; ›ﬂ›k,
renk, elem, haz, hareket, dinlenme gibi ilk önce ayr› ayr› duyumlarla karﬂ›laﬂ›r. Onun ilk düﬂünceleri iﬂte bunlard›r. Demek ki d›ﬂ›m›zdaki nesneler, üzerimizde etkide bulundukça, duyumlar›m›z›n ruhumuzda yol açt›€› etkinlikler üzerinde düﬂündükçe d›ﬂ nesnelerden edinmiﬂ olabilece€imiz bütün düﬂünceleri elde ederiz.”19
72
1. Etienne Condillac’a göre bilginin baﬂlang›c› ve kayna€› nedir?
2. ‹nsan, duyumlar olmasa iç yaﬂant›s› olmayan bir heykel gibi mi olur? Örnekler vererek
tart›ﬂ›n›z.
3. Duyumlar yaﬂam için neden önemlidir?
ETKÜNLÜK
A. Dünyaya dokunarak yaşayan yılan, görme duyusunun eksikliğini dokunma duyusunu geliştirerek çözer ve çevreyi ısıyla algılayarak görme eksikliğini fazlasıyla giderir.
Yukar›daki örnekten görme duyusu ile ilgili ç›kar›labilecek sonuç ne olabilir?
B. Aşağıdaki bilgi notundan da yararlanarak Şema 2.4’te belirtilen görme olay›n›n nas›l gerçekleştiğini anlat›n›z.
Üris
SarÝ leke
Gz bebeÛi
Mercek
Kornea
Grme siniri
Sert tabaka
Damar tabakasÝ
Retina (aÛ tabaka)
Şema 2. 4: Gözün önemli bölümleri
Bilgi Notu
GÖRME DUYUMU
Görme organ› gözdür. Göz, üç tabakadan meydana
gelmiﬂtir. D›ﬂtan içe do€ru ilk tabaka sert, beyaz bir maddedir. Bu tabaka, gözün ön k›sm›nda saydamlaﬂ›r ve kornea tabakas›n› oluﬂturur. ‹kinci tabaka, damar tabakas›d›r.
Gözün ön k›sm›nda iris ad›n› alan bu tabakada kan damarlar› bulunur. ‹kinci tabakan›n ortada b›rakt›€› aç›k, yuvarlak
k›s›m göz bebe€idir. ‹riste göz bebe€ini ufalt›p büyütmeye
yarayacak kas iplikçikleri vard›r. Bu nedenle, ›ﬂ›k bol oldu€u zaman göz bebe€i küçülür, az oldu€u zaman büyür.
Böylece görme için gerekli ›ﬂ›k miktar› ayarlanm›ﬂ olur. Gözün üçüncü tabakas› a€ tabaka (retina)d›r. Görme sinirlerinden ç›kan ince iplikler bu tabakay› bir a€ gibi kaplar.
73
Her gün her gün buraya
gelip, çalışıp didiniyoruz...
Maaş yok, yemek parası
yok, sigorta yok.
Bakıyorum da
üçüncü gözün
açıldı...
Karikatür 2. 10: Erdil Yaﬂaro€lu
Herhangi bir nesneden gelen ›ﬂ›nlar, göz bebe€inden girip mercekten k›r›larak geçer. Gözün a€ tabakas›nda, görülen nesnenin görüntüsü ters olarak belirir. A€ tabakan›n en duyarl› bölgesi fovead›r.
Sar› leke ad›n› da alan bu bölgede görme iﬂlevinin %95’i gerçekleﬂir. Fovean›n arkas›ndaki görme sinirleri uyar›l›r ve bu uyar›lmayla oluﬂan sinir ak›m›, göz siniri yoluyla beynin arka k›sm›na gider. Gözün a€ tabakas›ndaki nesnenin ters görüntüsünün düzelmesi biyolojik bir olayd›r ve beyinde gerçekleﬂir. Görme merkezleri, beynin arka k›sm›nda, sa€ ve sol yar›m kürelerdedir. Her iki gözün a€ tabakas›n›n sa€ k›sm›, beynin sa€ yar›m küresindeki görme merkezine; sol k›sm›, beynin sol yar›m küresindeki görme merkezine ba€l›d›r. Görme olay› bu merkezlerde gerçekleﬂir.
ETKÜNLÜK
A. ‹nsan, yirmi ile yirmi bin frekans aras›ndaki sesleri iﬂitirken kediler daha üst, köpekler ise daha alçak frekanstaki sesleri iﬂitebilirler. Bu örnekten işitme duyusu ile ilgili ç›kar›labilecek sonucun ne olabileceğini söyleyiniz.
B. Aşağıdaki bilgi notundan da yararlanarak ﬂema üzerinde işitme olay›n›n nas›l meydana geldi€ini anlat›n›z.
Kulak kepesi
Oval penere
Ü kulak
YarÝm daire
kanallarÝ
Orta kulak
Sinirler
Kulak zarÝ
DÝß kulak
Salyangoz
staki borusu
Şema 2. 5: ‹nsan kula€› ve üç önemli bölümü
BİR DE BOYNUZ
KULAĞI GEÇER
DERLER...
Bilgi Notu
‹ﬁ‹TME DUYUMU
‹ﬂitme organ› kulakt›r. Ses duyumu, s›k›ﬂan ve gevﬂeyen hava moleküllerinin yaratt›€› ses dalgalar›n›n kulaktaki al›c› hücreleri etkilemesiyle oluﬂur. Kulak, d›ﬂ, orta ve iç kulak olmak üzere üç k›s›mdan oluﬂur. D›ﬂ kulakta kulak kepçesiyle iﬂitme kanal› vard›r. Görevi, d›ﬂ çevredeki ses dalgalar›n› al›p kulak zar›na yöneltmektir. Kulak zar›, d›ﬂ
kulakla orta kulak aras›ndaki ince zard›r.
74
Karikatür 2. 11: Kas›m Özkan
Orta kulak, k›k›rdaktan oluﬂmuﬂ bir boﬂluktur. Burada birbiriyle ba€lant›l› üç kemik yer al›r. Bu kemikler, orta kulakla iç kulak aras›nda yer alan bir zarla temas hâlindedir. Bu zara, oval oldu€u için oval
pencere denir. Ses dalgas› kulak zar›na gelince kulak zar›n› titreﬂtirir. Kulak zar›n›n titreﬂimi de üç kemi€in ve oval pencerenin titreﬂmesine neden olur.
‹ç kulakta salyangoz biçiminde içi s›v› dolu bir k›s›m vard›r. Oval penceredeki titreﬂimler bu s›v›y›
titreﬂtirir. S›v›n›n titreﬂmesiyle al›c› sinir hücreleri, mekanik enerjiyi elektriksel, kimyasal enerjiye dönüﬂtürür ve beyne iletir. ‹ﬂitme merkezi, beynin sa€ ve sol ﬂakak yumrusunda yer al›r.
ETKÜNLÜK
Aşağıdaki soruları bilgi notundan da yararlanarak yan›tlay›n›z.
1. Bacaklar›n dize kadar olan bölümünün d›ﬂ yüzüne bir i€nenin ucuyla dokunarak hiç a€r› duyulmayan noktalar saptanabilir.
Yukar›daki durum dokunma duyumu ile ilgili neyi göstermektedir?
2. Gözleriniz kapal›yken bir elinizi yana do€ru büküp parmaklar›n›zdan birini k›v›rd›ktan sonra gözlerinizi açmadan öbür elinize de ayn› konumu verebilir miydiniz? Bunu hangi duyumunuzla gerçekleﬂtirdi€inizi söyleyiniz.
3. Yemeklere bolca baharat konmas›n›n nedeni ne olabilir? Tart›ﬂ›n›z.
Bilgi Notu
TAT, KOKLAMA VE DOKUNMA DUYUMLARI
Tat duyumu: Tat uyar›c›lar›na dil ve damak duyarl›d›r. Dilimizdeki her ç›k›nt›, çok say›da tat alma
tomurcu€unu içerir ve her tomurcukta yirmiden fazla tat alma hücresi vard›r. Her hücre, bir sinir ucuyla ba€lant›l›d›r. Dilimizde ayr›ca, vücudumuzun di€er yerlerine yay›lm›ﬂ olan dokunma, ac› duyma, s›cak ve so€uk al›c› hücreleri de vard›r. S›v› hâldeki ya da tükürük içinde eriyebilen maddeler, dil üzerindeki çukurcuklar›n içine girer, buradaki tat etkilerine duyarl› hücreleri uyar›r. Bu uyar›mlar, belli sinir yollar›ndan geçerek beyne ulaﬂ›r ve tat duyumu meydana gelir.
Koklama duyumu: Koku duyumunu sa€layan organ, burundur. Koku duyumunun gerçekleﬂebilmesi için buruna gelen uyar›c›lar›n gaz hâlinde olmas› gerekir. Koku duyumu, burun boﬂlu€unun yukar› k›sm›n› kaplayan ve daima nemli bulunan bir zarla sa€lan›r. Bu zar üzerinde, kökleri koklama sinirleriyle temasta olan tüylü hücreler vard›r. Buruna giren gaz hâlindeki uyar›c›lar burun içinden geçerken burun zar›n› uyar›r, bu uyar›lma elektriksel enerji olarak beyin kabu€una gider ve orada alg›lan›r. Koku alma hücreleri, her iki veya üç günde bir yenilenir. Yeni hücreler henüz koku alamaz durumdayken geliﬂir, bir süre sonra olgunlaﬂ›p koku alabilecek duruma gelir ve iki üç gün sonra ölerek
yerlerini yeni hücrelere b›rak›r. Yenilen ve içilen birçok maddenin hem tad› hem de kokusu vard›r. Bu
yüzden de iki duyu, tat alma ve koklama duyumu ayn› anda uyar›l›r.
Dokunma duyumu: Derinin bir ﬂeye dokunmas›ndan ya da herhangi bir ﬂeyin deri üzerine bas›nç
yapmas›ndan meydana gelir. Dokunma duyumlar›n›n organ› olan deri, uyaranlara karﬂ› duyarl› de€ildir. Deri duyumlar›, alt deride bulunan ince sinir ipliklerinin d›ﬂardan gelen etkileri al›p beyne iletmeleriyle meydana gelir. Dokunma duyumlar›na karﬂ› derinin duyarl›l›€›, bedenin her yan›nda ayn› de€ildir. Dilin ucu, parmak uçlar›, dudak ve yanaklar en duyarl› bölgelerdir. Bedenin arka k›sm›, yani s›rt
ve elin tersi en az duyarl› olan yerlerdir.
75
ETKÜNLÜK
A. Görselleri inceleyiniz. 77. sayfadaki bilgi notundan da yararlanarak bunlarda hangi duyumlar›n, nas›l kullan›ld›€›n› söyleyiniz. Sözünü etti€iniz duyumlar›n yaﬂam için önemini örnekler vererek tart›ﬂ›n›z.
İLKBAHAR
NE GÜZEL...
GÜNEŞ, ÇİÇEKLER,
KELEBEKLER,
BÖCEKLER...
BENCE KÖTÜ BİR MEVSİM...
ÇÜNKÜ BAHAR SONUNDA
KARNELER VERİLİYOR...
Karikatür 2. 12: ‹smail Baban
Fotoğraf 2. 9
B. Verilen örneklerin hangi duyumlarla gerçekleﬂti€ini yazarak tabloyu tamamlay›n›z.
Örnekler
Duyumlar
Ayak ayak üstüne atarak oturdu€umuzu bilmek
Dokundu€umuz zeminin pürüzlü oldu€unu hissetmek
Midemizin buland›€›n› fark etmek
Havan›n çok s›cak oldu€unu bilmek
Yeme€in tuzlu oldu€unu fark etmek
Çok yorgun oldu€umuzu hissetmek
Yan›k kokusu duymak
Elimizin yand›€›n› hissetmek
Kolumuzu masaya çarpt›€›m›z› fark etmek
A€açta bir sincap oldu€unu fark etmek
Kap›n›n çal›nd›€›n› söylemek
76
Bilgi Notu
KAS, HÂL, DENGE DUYUMLARI VE D‹⁄ERLER‹
Kas ve hareket duyumu; duyu organlar›n›n durumunu, vücut duruﬂunu, el ve ayaklar›n pozisyonunu bildirir. Bize bu bilgiyi sa€layan al›c›lar üç farkl› yerde bulunur. Bunlardan biri, iskelet kaslar›nda bulunan kas i€cikleridir. Bu i€cikler içindeki al›c›lar, kas›n ne kadar uzad›€› hakk›nda bilgi verir. Bir
di€eri, kaslar› kemi€e ba€layan kiriﬂlerde bulunur. Bu al›c›lar, kiriﬂlerdeki gerilmeyi bildirir. Sonuncusu, eklemlerde bulunan ve eklemin pozisyonunu bildiren al›c›lard›r.
Hâl duyumu, iç organlar›m›z hakk›nda bilgi verir. Bunlar; açl›k, tokluk, susuzluk, yorgunluk ve mide
bulant›s› gibi duyumlard›r. Hâl duyumunun nas›l meydana geldi€i henüz tam olarak bilinmemektedir.
Denge duyumu, bedenimizin dengesi hakk›nda bilgi veren duyumdur. Beyincik ve iç kulaktaki
yar›m daire kanallar›yla sa€lan›r.
Bunlar d›ﬂ›nda deri yoluyla s›cakl›k, so€ukluk, bas›nç, ac› ve a€r› duyumlar› da al›n›r. Kaﬂ›nt›, yanma,
pürüzlülük, düzgünlük gibi tüm karmaﬂ›k deri duyumlar›, bu dört deri duyumundan birine indirgenebilir.
Ac› ve a€r› duyumunun meydana gelmesi için uyar›c›lar›n çok ﬂiddetli olmas› gerekir. Çünkü ac›
ve a€r› duyumlar›n› alan sinir iplikçikleri, derinin derin yerlerinde bulunur. Is›, i€neyle delme, deriye sertçe vurma gibi pek çok uyar›c›, ac› duyumuna yol açar. ‹ç organlarda ac› etkilerine duyarl› noktalar çok
azd›r.
S›cakl›k ve so€ukluk birbirinden ayr›, ba€›ms›z duyumlard›r. Bunlar da deri yoluyla alg›lan›r ama
dokunmayla do€rudan ilgileri yoktur. Hiçbir ﬂeye dokunmadan da so€ukluk ve s›cakl›€› alg›lar›z.
Bas›nç duyumlar›n›, k›l kesecikleri ve bunlara ba€l› olan sinir uçlar› yoluyla al›r›z. Deri alt› dokularda bulunan iki cisimcikten biri hafif bas›nc›, ikincisi a€›r bas›nc› al›r.
Çevremizi ve kendi bedenimizi tan›mam›z duyu organlar› arac›l›€›yla olur. Bunlar, organizman›n
çevreye aç›lan pencereleri gibidir. Hem bedenden hem de çevreden gelen etkileri ancak duyumlar arac›l›€›yla alabiliriz. Onlar olmazsa d›ﬂ çevre ve bedenimiz bizim için yok olur. Bu da yaﬂamamakla ayn› anlama gelir.
B‹L‹YOR MUYDUNUZ?
AÇ MISINIZ?
Sinema salonlar›nda film karelerinin aralar›na yerleﬂtirilen ve alt duyum eﬂi€ini aﬂamayan baz› ürünlere ait h›zl› kareler, izleyiciyi film aralar›nda o ürünü almaya yönelik tüketim davran›ﬂlar›na sürüklemekte ve bu psikolojik özellik bir reklam arac› olarak kullan›lmaktad›r. Örne€in filmin herhangi bir yerinde
izleyicilerin fark edemeyecekleri sürede bir “Aç m›s›n›z? Öyleyse patlam›ﬂ m›s›r al›n.” yazan bir kare,
çok k›sa bir süre yan›p sönüyor. Bundan etkilenen izleyicilerin ço€u filme ara verildi€inde patlam›ﬂ m›s›r alma davran›ﬂ›nda bulunuyorlar. Bu da alt duyum eﬂi€ini aﬂmad›€› hâlde uyar›c›lar›n bilinçsiz olarak al›nabildi€ini gösteriyor.
Takistop ad› verilen baz› ayg›tlarla bilinç eﬂi€inin alt›nda kalacak ﬂekilde h›zl›ca yans›t›lan görsel
imgelerin h›zlar›, eﬂ zamanl› olarak bilinç d›ﬂ›nda beyne kaydedilmeye yetecek ﬂekilde ayarlan›yor.
Bilimsel araﬂt›rmalar, bu ﬂekilde verilen ve bilinç eﬂi€inin alt›nda kalan duyusal uyar›c›lar›n alg› ve
duygularda de€iﬂim yaratabilece€ini göstermektedir. Örne€in yap›lan deneylerde deneklere mutlu ya
da üzgün insan figürleri bilinç eﬂi€inin alt›nda kalacak ﬂekilde gösteriliyor. Bu kiﬂiler yeni bir uyarana
maruz kald›klar›nda onu sevip sevmemeleri böylece önceden verilen ve bilinçsiz al›nan uyar›c›larla belirlenebiliyor.20
77
ETKÜNLÜK
Bilgi Notu
Aﬂa€›daki sorular› yandaki bilgi notundan da yararlanarak yan›tlay›n›z.
1. Bir bardak suya bir damla limon koyunuz. Suyu içti€inizde ekﬂilik duyumu meydana gelir mi? Bunun nedeni ne olabilir? Tart›ﬂ›n›z.
2. Karanl›k bir gecede 50 km’den bir mum ›ﬂ›€› görülebilir, sessiz bir ortamda ise 5 m’den bir kol saatinin iﬂleyiﬂi duyulabilir. Ancak ﬂiddeti bunun alt›ndaki uyar›c›lar
bilinemez.
Yukar›da sözü edilen durum, herkes için ayn› m›d›r? Nedenini aç›klay›n›z.
3. Sadece 25 Watt (vat)l›k bir lamban›n yand›€› odada,
bir lamba daha yak›l›rsa ayd›nlatmadaki art›ﬂ kolayca görülebilir. Ama çok say›da lamban›n yand›€› bir odaya, bir
lamba daha eklenirse fark› göremeyiz.
Yukar›daki durumu nas›l yorumlayabilirsiniz?
4. Baz› kokular› siz duyamad›€›n›z hâlde arkadaﬂ›n›z
duyabilir. Ya da tersi olur, siz kokuyu duyars›n›z arkadaﬂ›n›z duyamaz. Bunun nedeni ne olabilir?
DUYUSAL Eﬁ‹K
Organizman›n bir uyar›c›y› fark etmeye baﬂlad›€› noktaya eﬂik denir. Organizma belli ﬂiddetteki uyar›c›lar› alabilir.
Her uyar›c›, duyum meydana getirebilecek ﬂiddette de€ildir. Örne€in sesin titreﬂimi saniyede 20’den az, 20.000’den
çok oldu€u zaman duyamay›z. Duyumlanabilen en hafif uyar›c›lar s›n›r› alt duyum eﬂi€i ya da mutlak eﬂik; duyumlanabilen en yüksek uyar›c›lar s›n›r› üst duyum eﬂi€idir. Bu eﬂiklerin alt›ndaki ve
üstündeki uyar›c›lar organizma taraf›ndan al›namaz. ‹ki uyar›c› aras›ndaki fark›
ay›rt edebildi€imiz eﬂik, farkl›laﬂma eﬂi€idir. Örne€in iki sesi birbirinden ay›rabilece€imiz en küçük fark ya da iki a€›rl›ktan hangisinin daha a€›r oldu€unu bilebilece€imiz nokta, farkl›laﬂma eﬂi€idir.
H. UYARILMA VE DAVRANIŞ
TEMEL KAVRAMLAR
• Aﬂ›r› uyar›lma
• Yetersiz uyar›lma
KONUYA HAZIRLANALIM
Aﬂa€›da verilen iki olay›n nedeninin ne olabilece€ini tart›ﬂ›n›z.
1. Nüfus art›ﬂ›, çevre kirlenmesi, kent toplumunun getirdi€i y›prat›c› yaﬂam, kalabal›k, iﬂ yaﬂam›ndaki yar›ﬂmalar; insanlar› huzursuz ve
gergin hâle getirmektedir.
Fotoğraf 2. 10: Uzaya giden astronotlar yetersiz uyarılma yaşarlar.
2. Araﬂt›rmac›lar, saat baﬂ›na iyi ücret ödenen gönüllü
denekleri, ses geçirmeyen özel bir odada gözleri ve kulaklar› kapal› olarak elleri ve ayaklar› da dâhil olmak üzere bütün vücudu özel bir giysiyle yal›t›lm›ﬂ ﬂekilde yat›rm›ﬂlard›r. Bu s›rada deneklerin beyin dalgalar› ve sözlü ifadeleri
kaydedilmiﬂtir. Denekler, bu iﬂten iyi para kazand›klar› hâlde, sekiz saat sonra odadan ç›kmak istemiﬂlerdir. Araﬂt›rmac›ya, hemen d›ﬂar› ç›kart›lmazlarsa dayanamayacaklar›n› söylemiﬂlerdir. Deneklerin baz›lar› ise deneyi en çok üç
gün sürdürebilmiﬂ, olmayan ﬂeyleri görmeye ve duymaya
baﬂlam›ﬂlard›r. Hemen hemen hepsi düﬂünme bozukluklar› göstermiﬂler, günlerden hangi gün oldu€unu ve nerede bulunduklar›n› bilememiﬂlerdir. S›k›nt›, k›zg›nl›k ve gerginlik duymaya baﬂlam›ﬂlard›r.21
78
ETKÜNLÜK
Yandaki bilgi notundan da yararlanarak
aﬂa€›daki sorular› yan›tlay›n›z.
Robinson Crusoe (Rabins›n Kuruzo), bindi€i gemi Güney Afrika sahillerine yak›n bir
yerde batt›€›nda hayatta kalan tek kiﬂidir. Bir
adaya s›€›n›r. Yan›nda yaln›zca bir b›çak ve
pipo vard›r. Adada hiç kimse yoktur. Bir sal
yapar ve batan gemisinden kullanabilece€i
eﬂyalar› adaya taﬂ›r. Daha sonra kendine bir
kulübe inﬂa eder. Yaban keçileri ile beslenmektedir. Gemiden getirdi€i m›s›rlar› eker
fakat mevsim uygun olmad›€›ndan hiçbiri
ürün vermez. Dikti€i a€açlar da tutmaz.
Adadan ayr›lmak için büyük bir kay›k yapar
fakat kay›k çok a€›r oldu€u için denize götüremez. Zamanla m›s›r ekmeyi baﬂar›r. Bir de
papa€an bulup evcilleﬂtirerek onunla konuﬂur. Gemiden buldu€u mürekkep ve kalemle de baﬂ›ndan geçenleri yazar. Bu ﬂekilde
aradan on iki y›l geçer.
1. Robinson Crusoe, çevreden hangi
uyar›c›lar› almaktad›r?
2. Robinson Crusoe, çevreden ald›€›
uyar›c›lar› da almasayd› yani geminin bir
kamaras›nda kapal› kalsayd› neler olurdu?
3. Robinson Crusoe, temel gereksinimlerini karﬂ›lam›ﬂ say›labilir mi say›lamazsa yaﬂam›nda ne eksiktir?
Bilgi Notu
AﬁIRI VE YETERS‹Z UYARILMA
‹nsan için uyar›lma bir zorunluluktur. Hiçbir iç ya
da d›ﬂ uyar›c›n›n etki etmedi€i, hiçbir uyar›m›n olmad›€› durumda yaﬂamdan söz edilemez. Ortam gürültüsü, ›ﬂ›k, insan iliﬂkileri gibi uyar›c›lar›n bulunmad›€› ya
da azald›€› bir durumda kuruntu, panik, hayal görme
gibi davran›ﬂlar ortaya ç›kabilir. Uzun sürede ise zihinsel iﬂlevlerde gerileme ve davran›ﬂ bozukluklar› görülebilir.
Organizman›n, normalin alt›nda uyar›lmas›na yani
normal etkinlikte bulunmas›na yetmeyecek kadar az
uyar›c› almas›na yetersiz uyar›lma denir. Yetersiz
uyar›lman›n bir nedeni, uyar›c›lar›n alt duyum eﬂi€inin
alt›nda olmas›d›r. Bu durumda uyar›m olmaz. Çünkü
organizma ancak alt ve üst duyum eﬂi€inin aras›ndaki uyar›c›lar› alabilir. Yetersiz uyar›lman›n ikinci nedeni ise toplam uyar›c› miktar›n›n azl›€›d›r.
‹ç ya da d›ﬂ uyar›c›lar›n, organizmay› normal ﬂiddet ve sürenin üzerinde etkilemesi sonucu ortaya ç›kan duruma aﬂ›r› uyar›lma denir. Kiﬂinin, uzun süre
çok gürültülü bir ortamda ya da çok kalabal›k bir yerde bulunmas›, sürekli bir yerinin a€r›mas› aﬂ›r› uyar›lmaya neden olur. Aﬂ›r› uyar›lma, organizmada huzursuzlu€a ve gerginli€e yol açar. Organizma, bu durumdan kurtulmak için direnir. Aﬂ›r› uyar›lma uzun sürerse
organizma direnme gücünü yitirir ve hiç tepki göstermez olur.
4. ‹ﬂitme ve görme kayb› gibi durumlarda da insanlar Robinson Crusoe’nun
hissettiklerinin büyük bölümünü hissedebilirler mi?
5. Bir konutta insan baﬂ›na düﬂen
alan, on metre kareden az olursa bedensel ve psikolojik bozukluklar›n ortaya ç›kma olas›l›€› bir kat artar. Bunun nedeni ne
olabilir?
6. Uzun süre aﬂ›r› kalabal›k ya da çok
gürültülü bir ortamda kald›€›n›zda neler
hissedersiniz?
Karikatür 2. 13: Martin Hollis
79
ETKÜNLÜK
Aﬂa€›daki tabloda verilen örneklerin hangilerinin aﬂ›r›, hangilerinin yetersiz uyar›lmayla ilgili oldu€unu “x” koyarak gösteriniz.
Örnekler
Aﬂ›r› Uyar›lma
Yetersiz Uyar›lma
Sevilen bir kiﬂinin kayb›
Uzun süre so€ukta kalmak
Ö€rencinin kapasitesinin üzerinde ders çal›ﬂmas›
Al›ﬂ›k olmayan birinin uzun süre yürümesi
Bozulan asansörde kalmak
Büyük bir kentte yaﬂamak
Uzun süre aç kalmak
Bütün gün evde yaln›z olmak
I. ALIﬁMA VE DUYARLILAﬁMA
TEMEL KAVRAMLAR
• Al›ﬂma
• Duyarl›laﬂma
KONUYA HAZIRLANALIM
Aﬂa€›daki örnekleri okuyarak bu olaylar›n aç›klamas›n›n ne olabilece€ini tart›ﬂ›n›z.
• Her gün sürdü€ünüz parfümün kokusunu art›k almazs›n›z, ar› sokmas›na karﬂ› alerjiniz varsa ar› v›z›lt›s›n› herkesten önce duyars›n›z.
• Bir deney hayvan›na her gün a€r› veren bir uyar›c› uygulan›rsa bir süre sonra a€r› vermeyen bir
uyar›c› da ilkine verilen tepkinin ayn›s›na yol açar.
ETKÜNLÜK
Aﬂa€›daki f›kray› okuyunuz, 81. sayfadaki bilgi notundan da yararlanarak sorular› yan›tlay›n›z.
Adam, ormanda kamp kurmay› çok sever, bunu her hafta sonu yapar. Bir gün eﬂi de onunla gelir,
çad›rlar›n› kurup yemeklerini yiyerek çad›ra girip yatarlar. Çad›rda yatmaya eﬂi gibi al›ﬂk›n olmad›€› için
huzursuz uyuyan kad›n, bir süre sonra yattığı yerden doğrulur ve eﬂini uyand›r›r. Uyku sersemi olan
adam biraz da k›zg›n ne oldu€unu sorar. Eﬂi, “Yukar› bak ve bana ne gördü€ünü söyle.” der. Adam
gökyüzüne bakar ve “Bunun için mi uyand›rd›n beni? Y›ld›zlar görüyorum, yüzlerce.” diye yanıtlar.
Kad›n ›srarla, “Peki, bu sana ne gösteriyor?” diye sorar. Adam sabr›n›n son damlas›n› kullanarak söylenir: “Evrenin sonsuzlu€unu ve onun yan›nda önemsizli€imizi görüyorum. Y›ld›zlar›n konumuna bakarak saatin üç oldu€unu görüyorum. Yar›n havan›n çok güzel olaca€›n› görüyorum. Sana ne gösteriyor peki?” Adamın ald›€› yan›t “Çad›r›m›z› çalm›ﬂlar can›m.” olur.
1. Çad›r›n olmad›€›n› neden adam de€il de eﬂi fark edebilmiﬂtir?
2. Bir daha kampa gidip duydu€u ilk t›k›rt› ile uyand›€›nda kad›n›n akl›na gelen ﬂey sizce ne
olur? Nedenini aç›klay›n›z.
80
Bilgi Notu
ALIﬁMA VE DUYARLILAﬁMA
Sürekli olarak uyar›lan duyu organ›, uyar›c›n›n ﬂiddetinde ya da özelli€inde bir de€iﬂiklik olmazsa
duyarl›l›€›n› kaybeder. Buna duyars›zlaﬂma ya da al›ﬂma ad› verilir. Al›ﬂmada ayn› etkiyi elde etmek
için daha yüksek uyar›c› ﬂiddetine gereksinim vard›r. Organizman›n al›ﬂt›€› bir uyar›c›n›n ﬂiddetinde
ya da özelli€inde bir de€iﬂiklik oldu€unda ona karﬂ› normal durumdakinden daha duyarl› hâle gelmesi ise duyarl›laﬂmad›r. Duyarl›laﬂmada daha önce etkili olmayan düﬂük uyar›c› ﬂiddetlerinin etkili hâle gelmesi söz konusudur. Al›ﬂkanl›k ve duyarl›laﬂmadaki ortak öge, uyar›c›lar›n tekrarlanmas›d›r.
ETKÜNLÜK
Aﬂa€›daki tabloda verilen örneklerden hangisinde al›ﬂma, hangisinde duyarl›laﬂma oldu€unu belirleyiniz. Siz de benzer örnekler veriniz.
Örnekler
Duyarl›laﬂma
Al›ﬂma
Sürekli azarlanan çocu€un art›k buna ald›r›ﬂ etmemesi
Boyac›l›k yapan birinin yeni ç›kan boya reklam›n› herkesten önce duymas›
Topluluk karﬂ›s›nda konuﬂmaktan s›k›lan birinin art›k bundan etkilenmemesi
Hava alan›nda çal›ﬂan kiﬂinin art›k uçak sesini duymamas›
Güzel giyinmeyi seven bir kad›n›n bir gazetedeki moda haberini hemen alg›lamas›
Sürekli çal›ﬂan buzdolab›n›n sesinin art›k duyulmamas›
ﬁekersiz çay›n ilk yudumundaki ac›l›€›n di€er yudumlarda al›nmamas›
Alç›ya al›nan koldaki alç›n›n a€›rl›€›n›n hissedilmez olmas›
İ. ALGI
TEMEL KAVRAMLAR
• Alg›
• Alg›lama
• Nesne alg›lama
• Alg›da de€iﬂmezlik
• Derinlik alg›s›
KONUYA HAZIRLANALIM
A. Aﬂa€›daki sorular› yan›tlay›n›z.
1. Ay, ufuk çizgisine yak›nken daha büyük, yükseldi€inde daha küçük alg›lan›r. Oysa büyüklü€ü hep ayn›d›r. Bu olay›n nedeni ne olabilir? Tart›ﬂ›n›z.
2. Dinlemek ile iﬂitmek aras›nda ne fark vard›r? Düﬂününüz.
3. “Eﬂyay› oldu€u gibi de€il, oldu€umuz gibi görürüz.”22 diyen Emmanuel Kant (‹manuel Kant), bu sözüyle neyi anlatmak istemiﬂtir?
4. Pencerenin önünde durdu€unuzda bunun gözünüzün a€ tabakas›na düﬂen imgesi dikdörtgen
ﬂeklindedir. Yandan bakt›€›n›zda ise imge bir yamuk ﬂeklini al›r. Ancak siz pencereyi her iki koﬂulda
da dikdörtgen olarak görmeye devam edersiniz. Bunun nedeni ne olabilir?
81
5. Kolumuzun üzerinden gelen
bir dizi bas›nç duyumu böcek olarak alg›lan›r. Uzaktan gelen sirene
benzeyen bir ses, yaklaﬂan bir cankurtaran olarak algılanır. Bu durum, alg›n›n hangi özelli€ini gösterir?
B. Do€ru aç›dan bak›ld›€›nda
göze üç boyutlu yan›lg›s› yaﬂatan
ve kald›r›mda bir havuz oldu€unu
düﬂündüren kald›r›m tablolar›n›n
ressam›, ayn› zamanda bir mimar
olan sanatç› Kurt Wenner (Kurt
Venır)’dır. Kald›r›mda olmayan bu
havuzu alg›lamam›z›n nedeninin ne
olabileceğini tahmin ediniz.
Resim 2. 5: Kurt Wenner
ETKÜNLÜK
Yandaki bilgi notundan da yararlanarak aﬂa€›daki sorular› yan›tlay›n›z.
1. Dört bacakl›, iri, hortumu olan bir hayvan
fil; gri, uzan›p giden düzlük yol; gökyüzünden
gelen motor sesi uçak olarak olarak alg›lan›r.
Yukar›daki örneklerden duyum ve alg›yla
ilgili hangi sonuca ulaﬂ›labilir?
2. Kar, parlak güneﬂ ›ﬂ›€›nda da gece de beyaz olarak görülür. Bunun nedeni ne olabilir?
3. Bir caddenin baﬂ›ndan sonuna do€ru bak›n›z. Caddenin iki taraf›ndaki binalar, uzakta birbirine yaklaﬂ›yormuﬂ gibi görünür. Uzaktaki binalar, yak›ndakilerden daha az ayr›nt›l›d›r. Bu binalar›n bir k›sm› di€erlerinin arkas›ndad›r ve bunlar›n önüne gelenler daha yak›n gibi görünür.
Bütün bunlar, alg›n›n hangi özelliklerini gösterir? Tart›ﬂ›n›z.
Bilgi Notu
ALGI VE NESNE ALGILAMA
Alg›, duyu organlar› taraf›ndan al›nan uyar›c›lar›n beyin taraf›ndan yorumlan›p anlamland›r›lmas›d›r. Bu anlamland›rma süreci alg›lama ad›n› al›r.
Alg›, kendisini oluﬂturan duyumlar›n toplam›ndan
daha fazla bir ﬂey ifade eder. Tüm alg›lardaki ortak özellik, duyusal bilginin daima nesnelere dönüﬂtürmesidir. ‹nsanlar sadece duyum ve uyar›c›
topluluklar›n› de€il, devaml› olarak nesneleri alg›larlar.
Nesne alg›lamas› k›smen ö€renmeye dayan›r.
Kiﬂinin nesneleri isimlendirebilmesi ve bunlar›n iﬂlevlerini belirtebilmesi, kuﬂkusuz ki ö€renilir. Ancak ö€renmenin yan› s›ra, uyar›c›lar›n nesnelere
örgütlenmesi ﬂeklindeki temel e€ilim, insanlar›n
duyu organlar› ve sinir sistemlerinin do€uﬂtan gelen bir özelli€idir. Nesne alg›lanmas›n› içeren bu
do€al yetene€e iliﬂkin etkenler ve örgütleyici e€ilimler alg›da organizasyon olarak adland›r›lm›ﬂt›r.
82
ETKÜNLÜK
Aşağıdaki bilgi notundan da yararlanarak resimleri de€erlendiriniz.
Resim 2. 6: Gündüz ve Gece, Maurits Cornelis Escher
Bilgi Notu
Fotoğraf 2. 11: Kald›r›m taﬂlar›
DER‹NL‹K ALGISI
Derinlik alg›s›n› yaratan çevresel etkenler ﬂunlard›r:
• Baﬂka eﬂyan›n önünü kapatan ﬂeyler bize daha yak›n olarak görünür.
• Bir nesneye yak›nsak onu daha ayd›nl›k ve parlak görürüz. Dolay›s›yla belirsiz ve üzeri gölgeli olan
ﬂeyler bize daha uzakm›ﬂ gibi görünür.
• Paralel olan çizgiler, bizden uzaklaﬂt›kça birbirine yaklaﬂ›yormuﬂ gibi görünür.
Üç boyutlulu€un diğer bir nedeni olan gözün yap›sal özellikleri şunlardır:
• Her iki gözün merce€i de yak›n bir cisme bakarken yass›laﬂ›r. Bu ﬂiﬂkinleﬂme ve yass›laﬂma
beyne ulaﬂt›€›nda insan, cisimlerin yak›nl›€› ve uzakl›€›na ait bir fikir edinir.
• Uzak cisimlere bakarken iki gözün bak›ﬂlar› birbirine paraleldir. Yak›n cisimlere bakarken iki gözün bak›ﬂ do€rultusu birbirine yaklaﬂ›r. Aradaki aç› nedeniyle cismin yak›nl›€› ve uzakl›€› hakk›nda bir
fikir ediniriz.
• Derinlik alg›s›n›n gözden kaynaklanan bir baﬂka nedeni, iki göze sahip olmam›zd›r. ‹ki gözle ayr›
aç›lardan al›nan görüntüler, beynin görme merkezinde birleﬂti€i zaman, bunlar›n ayr› aç›lardan al›nmalar› nedeniyle farkl› olmalar›, nesnenin üç boyutlu görünmesini sa€lar.
ETKÜNLÜK
Aﬂa€›daki sorular› 84. sayfadaki bilgi notundan da yararlanarak yan›tlay›n›z.
1. Bir arabay› yak›nda da uzakta da olsa ayn› büyüklükte alg›lar›z. S›n›f›m›zdaki tahtan›n ›ﬂ›kta kalan yak›n›na renginin daha farkl› görünmesi gerekti€i hâlde onu ayn› renkte alg›lamay› sürdürürüz. Yuvarlak bir sehpa, farkl› bir aç›dan elips göründü€ü hâlde onu yuvarlak olarak alg›lar›z. Al›nan duyumlar de€iﬂik olmas›na ra€men böyle alg›lamam›z›n nedeni ne olabilir?
83
2. “Çocuk, hamurdan bebek yapt›.” cümlesi dört sözcükten oluﬂmaktad›r. Cümledeki sözcüklerin yerlerini de€iﬂtirerek iki
farkl› cümle oluﬂturunuz. Bunlardaki ﬂeklin ve zeminin ne oldu€unu söyleyiniz.
3. Bir taba€a üstten ve yandan bakt›€›n›zda nas›l alg›lars›n›z? Tabak her iki durumda da yuvarlak m› görünmelidir?
4. Bir arkadaﬂ›n›z›n boyu, size yak›nken
de uzaktayken de ayn› m› görünür? Asl›nda nas›l görünmesi gerekir?
5. Sar› saçl› bir arkadaﬂ›n›z›n saçlar› loﬂ
›ﬂ›kta da güneﬂ ›ﬂ›€›nda da ayn› m› görünür? Oysa nas›l görünmesi gerekir?
Bilgi Notu
ALGIDA DE⁄‹ﬁMEZL‹KLER
Daha önce çeﬂitli özellikleriyle tan›nan nesnelerin,
de€iﬂik durumlarda alg›lar›n›n ayn› kalmas› özelli€ine
alg›n›n de€iﬂmezlik özelli€i denir. Alg›n›n de€iﬂmezlik özelli€i ﬂekil, büyüklük ve parlakl›k (renk) de€iﬂmezli€i ﬂeklinde görülür.
ﬁekil de€iﬂmezli€i: Ne oldu€unu bildi€imiz bir
nesnenin ﬂeklinin, bak›ﬂ aç›m›z ne olursa olsun hep
ayn› alg›lanmas›na alg›n›n ﬂekil de€iﬂmezli€i denir.
Büyüklük de€iﬂmezli€i: Daha önce alg›lanan
nesnelerin hep ayn› büyüklükte alg›lanmas›na, alg›n›n büyüklük de€iﬂmezli€i özelli€i denir.
Parlakl›k (renk) de€iﬂmezli€i: Daha önce alg›lanan nesnelerin renklerinin, alg› düzeyinde de€iﬂmemesine alg›n›n parlakl›k de€iﬂmezli€i denir.
J. ALGIYI ETK‹LEYEN ETKENLER
TEMEL KAVRAMLAR
• Alg› yanılsaması
• ‹llüzyon (yan›lsama)
• Alg›da organizasyon
KONUYA HAZIRLANALIM
Aﬂa€›daki sorular› yan›tlay›n›z.
1. Suya bat›r›lm›ﬂ bir çubu€a bak›n›z. Çubu€un suya bat›ﬂ noktas›ndan itibaren k›r›k görünmesinin nedeni ne olabilir?
2. Yar›m dakika kadar k›rm›z› boyal› bir kartona ya da k›rm›z› kumaﬂa bakt›ktan sonra gözlerinizi kapatarak ne gördü€ünüzü söyleyiniz. Gözlerinizi aç›p beyaz bir duvara bak›n ne görüyorsunuz, bunun nedeni ne olabilir?
3. Kokarcan›n kokusunu biliyorsak bir kokarca resmi bu kokunun zihnimizde tekrar canlanmas›na
yol açar. O anda koku olmad›€› hâlde bunu canl› olarak yaﬂar›z. Bu olay sizce nas›l gerçekleﬂir?
ETKÜNLÜK
ﬁekil 2. 1, şekil 2. 2, şekil 2. 3 ve resim 2. 7’yi inceleyiniz. Bu şekiller ve resimle ilgili sorular› sayfa
85’teki bilgi notundan da yararlanarak yan›tlay›n›z.
1. Yandaki ﬂekle bakt›€›n›zda ilk k›s›mdaki
pembe alan› bir cisme benzemedi€i hâlde neden ﬂekil gibi görüyorsunuz?
2. ‹kinci k›sma bakt›€›n›zda neler görüyorsunuz? Bunun nedeni ne olabilir?
Şekil 2. 1
84
Şekil 2. 2
3. Yukar›daki ﬂekil 2. 2 a’ya bakt›€›n›zda neden öncelikle üç çift çizgi görüyorsunuz?
4. ﬁekil 2.2 b ve d’de birbirinin üzerinde iki üçgen görmenizin nedeni ne olabilir? Boﬂ daireleri karalarsan›z ne görürsünüz?
5. ﬁekil 2.2 e’deki noktalar› birbirleriyle dikey aç› hâlinde birleﬂen dört çizgi olarak m› yoksa baﬂka türlü mü görüyorsunuz?
Şekil 2. 3
6. ﬁekil 2. 3’teki siyah lekelerin ne oldu€unu nas›l söyleyebiliyorsunuz?
a
c
b
Resim 2. 7
7. Resim a’da portakal m› yoksa mandalinalar mı daha yak›n görünmektedir?
8. Resim b’de AC ve AB noktalarını birleştiren çizgilerden hangisi daha uzundur? Yoksa
bunlar eşit midir?
9. Resim c’de birbirine paralel olan çizgiler nas›l görünmektedir?
10. Resim c'de eşit olan sarı çizgilerden hangisi daha uzun görünmektedir? Bunun nedeni ne
olabilir?
Bilgi Notu
ALGIDA ORGANİZASYON
Uyar›c›lar›n, dolay›s›yla duyumlar›n örgütlenerek anlaml› bütünler hâline getirilmesi özelli€ine alg›da organizasyon denir. Nesneyi bütün olarak alg›lama, k›smen do€uﬂtan gelen örgütleyici e€ilimlerle yap›l›r. Bu e€ilimler; bir zemin üzerinde bir ﬂekil alg›lama e€ilimi, gruplama e€ilimi ve tamamlama e€ilimidir.
85
Figür - fon (ﬂekil - zemin) iliﬂkisi: ‹nsanlar›n nesne alg›lamalar›ndaki baﬂl›ca örgütleyici e€ilimi,
ﬂekil ve zeminin birbirinden ayr›lmas›na iliﬂkindir. Bu e€ilim, nesnelerin zemine göre daha önde ve zeminden yüksekteymiﬂ gibi görülmelerine neden olur.
Gruplama: Yak›nl›k, benzerlik, simetri, süreklilik gibi özellikler, gruplayarak alg›lamam›z› sa€lar. Birbirine yak›n, benzer, simetrik, sürekli ve z›t olan uyar›c›lar, bir bütün olarak alg›lan›r.
Tamamlama: Uyar›c›daki eksikliklerin tamamlanarak örgütlenmesi ve böylece kopuk parçalar yerine, bütünün alg›lanmas›na, alg›n›n tamamlama özelli€i denir.
ETKÜNLÜK
Aşağıdaki görselleri inceleyiniz ve bilgi notundan yararlanarak soruları yanıtlayınız.
Resim 2. 8: Yanılsama, Octavio Ocampo
• Resimde kaç at görüyorsunuz?
• Uyar›c›lar› neden ilk bakışta farklı algılıyorsunuz?
Bilgi Notu
‹LLÜZYON
Alg›lama, duyumlar›n yorumlan›p anlaml› hâle
getirilmesi sürecidir. Bu süreçte hem yorumlama
hatalar› yap›labilir hem de uyar›c› olmad›€› hâlde
sanki varm›ﬂ gibi alg›lar oluﬂabilir. ‹ﬂte bu tür durumlara alg› yan›lmas› diyoruz.
‹llüzyon (yan›lsama), duyumlar›n zihinde yanl›ﬂ olarak yorumlanmas›na denir. Uyar›c›lar›n nitelikleri, duyu organlar›n›n özellikleri, geçmiﬂ yaﬂant›lar, duyumlar, heyecanlar, arzular, korku ve kayg›lar gibi etkenler yan›lsamaya yol açar. Yan›lsamalar, nedenlerine göre fiziksel, fizyolojik ve psikolojik yan›lsamalar olarak ayr›l›r. Fiziksel yan›lsamalar, fiziksel koﬂullara dayal› olarak ortaya ç›kar.
Fizyolojik yan›lsamalar, duyu organlar›n›n neden
oldu€u yan›lsamalard›r. Fizyolojik ve fiziki nedenlerle ortaya ç›kan yan›lsamalar, her bireyde ayn› biçimde meydana gelir. Psikolojik yan›lsamalar,
her bireyde farkl› biçimlerde ortaya ç›kar. Psikolojik yan›lsamalar üzerinde ortam, geçmiﬂ yaﬂant›lar,
duygular, heyecanlar, güçlü istekler, korku ve kayg›lar gibi türlü öznel faktörler etkilidir.
• Şekildeki çizgiler paralel midir?
• Hangi şekil daha büyüktür?
Uzmandan Dinleyelim
S›n›f›n›za gelen bir uzmanı (ressam, mimar, müzisyen ya da reklamc›) dikkatle ve
not tutarak dinleyiniz. Konuﬂmas›n› bitirince alg›yla
ilgili sormak istediklerinizi ona sorunuz. Dersten sonra kitab›n›z›n arka k›sm›ndaki “dinledim ve ö€rendim
formu”nu doldurunuz.
86
ETKÜNLÜK
A. Aﬂa€›daki resim 2.9’u inceleyiniz ve sayfa 89’daki bilgi notundan da yararlanarak bununla ilgili
sorular› yan›tlay›n›z.
1. Resimlerden alttakini kapatarak üsttekini bir arkadaﬂ›n›za gösteriniz ve ne olduklar›n› söylemesini
isteyiniz. En son resmi ne olarak görece€ine dikkat ediniz.
2. Bir baﬂka arkadaﬂ›n›za üsttekini kapatarak alttaki resmi gösteriniz. En son resmin ne oldu€unu
söyleyece€ine dikkat ediniz. Sizce bu olay›n nedeni alg›n›n hangi özelli€i olabilir? Tart›ﬂ›n›z.
Resim 2. 9
B. Karikatürü ve ﬂekli inceleyiniz. Bilgi notundan da yararlanarak sorular› yan›tlay›n›z.
1. ﬁekilde gördü€ünüz iki çizgi birbirine eﬂit görünmekte
midir? Nedenini söyleyiniz.
2. Hangi büyüklükte olursa olsun bir ﬂeklin üçgen oldu€unun söylenmesinin nedeni nedir?
3. Sinemada bir resmin hareket hâlinde görülebilmesi için ayn›
hareketin çeﬂitli aﬂamalar›n›n ayr› ayr› görüntülenmesi ve h›zla perdeye yans›t›lmas› gerekir. Bireyin, bu ayr› ayr› görüntüleri hareketli olarak alg›lamas›n›n nedeni nedir?
Şekil 2. 4
4. Size çok güzel gelen, kültürümüzün bir parças› olan halk türkülerini, bir Avrupal›n›n böyle alg›lamamas› nedendir?
5. Uça€›n ne oldu€unu bilmiyorsan›z gökyüzünde hareket hâlinde olan bir cismi uçak olarak alg›laman›z mümkün müdür? Nedenini söyleyiniz.
6. Hayvanlarla birlikte yaﬂam›ﬂ bir kiﬂi ile hiç
yak›nl›€› olmam›ﬂ bir kiﬂi, yolda gördü€ü bir köpek yavrusu karﬂ›s›nda neler hisseder?
ÖZEL B‹R ﬁEY
‹STEM‹YORUM
DEM‹ﬁT‹M...
7. Karikatürde algıyı etkileyen hangi etken
üzerinde durulmuştur?
8. Neden neﬂeli ve keyifsiz oldu€umuz zamanlarda bize yap›lan ﬂakalar› farkl› karﬂ›lar›z?
9. Aç ve tok ö€rencilere, ayd›nlat›lm›ﬂ bir buzlu
cam›n arkas›ndan baz› eﬂyalar›n gölgeleri gösterilip ne olduklar› sorulsa aç ö€rencilerin daha çok yiyecek maddelerinin ad›n› söyledikleri gözlenir. Bunun nedeni nedir?
10. Yukar›daki sorulara verdi€iniz yan›tlardan
hareketle alg›y› etkileyen olaylar hakk›nda hangi sonuca ulaﬂabilirsiniz?
87
NEYSE...
Karikatür 2. 14: Selçuk Erdem
Bilgi Notu
ALGIYI ETK‹LEYEN DIﬁ VE ‹Ç ETMENLER
Alg› üzerinde d›ﬂ ve d›ﬂ ve iç etmenler etkilidir. D›ﬂ etmenler, fiziksel ve toplumsal çevrede bulunan ve bizi etkileyen uyar›c›lard›r. ‹ç etmenlerse d›ﬂar›dan gelen ve duyusal verileri iﬂleyiﬂ tarz›m›zla
ilgili olan psikolojik süreçlerdir.
D›ﬂ etmenler: Tüm yaﬂant›m›z, bir zaman ve uzay ortam› içinde oluﬂur. Bu ortamda bulunan çeﬂitli
uyar›c›lar, nesnelerin alg›lan›ﬂ›n› etkiler. Böylece nesneler olduklar›ndan farkl› biçimde alg›lanabilir.
‹çinde yaﬂad›€›m›z toplumsal çevre, bu çevredeki de€iﬂiklikler ve kültür de alg›lar üzerinde etkilidir. Örne€in elle bulaﬂ›k y›kamaya al›ﬂk›n bir kiﬂi, iﬂini son derece kolaylaﬂt›racak olan bulaﬂ›k makinesini lüks ve gereksiz bir alet olarak alg›layabilir.
‹ç etmenler: ‹nsan zihninin genelleme, tamamlama, çevreden ve gözün yap›s›ndan gelen etkenleri birleﬂtirip de€erlendirebilme özelli€i, geçmiﬂ yaﬂant›lar, kiﬂilik ve beklenti farkl›l›klar›, psikolojik
durum, ihtiyaç ve güdülerdir. Örneğin, bir mağazanın vitrinine bakan her insan farklı şeyleri algılar. Bilgisayarlarla ilgilenen biri, bu alanda yeni çıkan ürünleri herkesten önce bilir.
Algı üzerinde dikkatin de rolü vardır. Şiddetli, büyük aniden ortaya çıkan, hareket eden, yinelen,
birey için önemli olan uyarıcılar dikkati çeker ve öncelikle algılanır. Örneğin, birey birini arıyorsa kalabalıkta onu öncelikle algılar. Bunda algının seçicilik özelliğinin de rolü vardır.
ETKÜNLÜK
Yandaki bilgi notundan da yararlanarak aﬂa€›daki sorular› yan›tlay›n›z.
1. Yolda sa€a sapmam›z gerekti€ini gösteren trafik iﬂaretini görürsek sa€a gideriz. Bunu görmezsek yolumuza
devam ederiz. Ancak yolun yanl›ﬂ oldu€unu anlarsak geri döneriz. Bir paketin a€›r oldu€unu anlarsak bunu iki
elimizle kald›r›r›z, aksi hâlde tek elimizi
kullan›r›z. Bütün bunlar› yapabilmek
için nelere gereksinim duyar›z?
Aç›klay›n›z.
2. Bir iskemleye bakt›€›m›zda görsel sistemimiz önce dikey ve yatay çizgiler gibi özellikleri seçer. Bu çizgiler
birleﬂerek biçime dönüﬂür. Baca€›,
oturma yeri, yaslanma yeri olarak iskemle alg›lan›r. Bu iﬂlemde çevreden
al›nan duyusal veriler nelerdir ve bu
bilgi biliﬂ düzleminde alg›ya nas›l dönüﬂmüﬂtür?
Bilgi Notu
DUYUM VE ALGI
Ö€renirken ve düﬂünürken kulland›€›m›z bilgiyi d›ﬂ dünyadan al›r›z. Bu bilgiyi, duyum ve alg› olmak üzere iki düzeyde iﬂleriz. Duyum; bir ›ﬂ›€›n parlakl›€›, çay›n s›cakl›€› veya
elimiz yand›€›nda duydu€umuz ac› gibi daha basit yaﬂant›lar› içerir. Günlük yaﬂant›m›zda duyumlar›m›z› sürekli olarak yorumlar, anlaml› hâle getiririz. Duyu organlar›n›n beyne ilettikleri duyumlar basittir. Oysa alg›lama, geçmiﬂ ö€renme ve deneyimlerimizin de iﬂin içine girdi€i son derece
karmaﬂ›k, bilinçli bir süreçtir.
Alg›lama an›nda beyin, bireyin içinde bulundu€u durumdan beklentilerini, geçmiﬂ yaﬂant›lar›n›, di€er duyu organlar›ndan gelen baﬂka duyumlar›, toplumsal ve kültürel etkenleri hesaba katar. Görüldü€ü gibi alg›lama olay› beyinde
meydana gelir ama alg›laman›n olmas› için duyu organ›ndan gelen etkiler beyne ulaﬂmal›d›r. O hâlde, duyumlar baﬂl›
baﬂ›na bir yaﬂant› olmay›p bir yaﬂant›n›n, yani alg›laman›n
meydana gelmesini sa€layan fizyolojik oluﬂumlard›r. Örne€in derste dikkatiniz da€›ld›€›nda ö€retmeninizin sesi duyum düzeyinde kal›r. Bilinçli olan, alg›lama ve anlamland›rma aﬂamas›na geçemez. Böyle bir durumda derste olup olmaman›z›n önemi yoktur. Duyduklar›n›z› anlamaz ve baﬂar›s›z olursunuz.
88
ETKÜNLÜK
Aﬂa€›daki kavram haritas›n› uygun sözcüklerle tamamlay›n›z.
FÜZÜKSEL
EVRE
UYARICI
ALGI
DUYUM
Ü ETMENLER
KÜÞÜLÜK
ETKÜNLÜK
Aşağıdaki tabloda yer alan ifadelerin doğru olanlarını işaretleyiniz. Diğerlerinin neden yanlış olduğunu arkadaşlarınızla birlikte değerlendiriniz.
Duyumlar görme, iﬂitme, tat alma, koku ve denge olmak üzere beﬂ tanedir.
Kas duyumu olmasayd› bedenimizin dengesini sa€layamazd›k.
Çevremizi ve bedenimizi duyumlar arac›l›€› ile tan›r›z.
Duyumlanabilen en alt uyar›c›lar s›n›r› alt duyum eﬂi€idir.
Koku duyumunun olabilmesi için uyar›c›lar›n gaz hâlinde olmas› gerekir.
Bilginin baﬂlang›c› duyumlard›r.
Uyar›c›lar›n alt duyum eﬂi€inin alt›nda olmas› yetersiz uyar›lmaya yol açar.
Aﬂ›r› uyar›lma uzun sürerse organizma eski dengesini tekrar bulur.
Duyarl›laﬂmada daha önce etkili olmayan düﬂük uyar›c› ﬂiddetleri etkili hâle gelir.
Aﬂ›r› ve yetersiz uyar›lman›n birey üzerinde olumlu etkisi de olabilir.
Duyum olmazsa alg›dan söz edilemez.
Duyumlar alg› hâline gelirken ﬂekil ve zemin ayr›ﬂt›r›lmaz.
Z›t olan uyar›c›lar bütün hâlinde alg›lanamaz.
Alg›lama an›nda eksik olan uyar›c›lar tamamlan›r.
Daha önce de€iﬂik özellikleriyle tan›nan nesnelerin alg›lar› de€iﬂik durumlarda ayn› kal›r.
Derinlik alg›s›n›n nedeni yaln›zca çevresel etkenlerdir.
Duyumlar zihinde yanl›ﬂ olarak yorumlanabilir.
Baz› alg› yan›lmalar›na duyu organlar› neden olur.
89
K. GÜDÜLENMEYİ ORTAYA ÇIKARAN ETKENLER
TEMEL KAVRAMLAR
KONUYA HAZIRLANALIM
• ‹htiyaç
Aﬂa€›daki görseli inceleyerek sorular› yan›tlay›n›z.
• Dürtü
1. Bir amac›n›z› gerçekleﬂtirirken -örne€in uykuya yatarkenkendinizi gözlemleyiniz. Bu amac›n›z› gerçekleﬂtirmek için hangi aﬂamalardan geçti€inizi söyleyiniz.
• Güdü (motiv)
• Güdülenme (motivasyon)
• Birincil güdüler
2. Gelece€e yönelik gerçekleﬂtirmek istedi€iniz amaçlar›n›z›n neler oldu€unu ve bunlara yönelmenizi sa€layan sizden
ve çevreden kaynaklanan etkenleri söyleyiniz.
• ‹kincil güdüler
• Uyar›c› kaynakl› güdüler
• Sosyal kaynakl› güdüler
3. Ödül vermek ö€rencilerin olumlu davran›ﬂlar› için
isteklendirilmesini ve güdülenmesini kolaylaﬂt›r›r. Ö€rencinin konuya ilgi duymas› aç›s›ndan yararl›d›r. Davran›ﬂlar›n ödülle onaylanmas›, bireyin olumlu bir benlik alg›s›
oluﬂturmas›n› ve sa€l›kl› bir kiﬂilik örüntüsü geliﬂtirmesini kolaylaﬂt›r›r. Ödül vermenin sak›ncalar› nelerdir? Bu
sakıncaları örnekler vererek açıklamaya çalışınız.
Fotoğraf 2. 12: TÜBİTAK ödül töreninden bir
görünüm
4. “Bir kişi, ortalama olarak fizyolojik gereksinimlerinin % 85’ini, güvenlik gereksinimlerinin % 70’ini, sosyal
gereksinimlerinin % 50’sini, sayg› görme gereksinimlerinin % 40’›n› ve kendini gerçekleﬂtirme gereksinimlerinin
% 10’unu tatmin etmiﬂ olabilir.”23 sözüne kat›l›yor musunuz? Nedenini belirtiniz.
ETKÜNLÜK
A. Aﬂa€›daki ﬂemay› “Güdülenme Süreci” adlı bilgi
notundan da yararlanarak tamamlay›n›z.
HAVALAR
ISININCA BİR AĞAÇ KESİP
SENİ YENİDEN YAPACAĞIM
PNOKYO. SÖZ VALLA
AKLINDAN BİLE
GEÇİRME...
B. Yandaki karikatürü ﬂemaya göre de€erlendiriniz.
Ühtiya
...................
.....................
...................
.......................
...................
Karikatür 2. 15: Kas›m Özkan
Şema 2. 6: Güdülenme süreci
90
Bilgi Notu
GÜDÜLENME SÜREC‹
‹htiyaç, organizman›n yaﬂamas› için gereken maddi ve manevi gerekliliklerin bir ya da birkaç›n›n
eksikli€inin duyulmas›d›r. ‹htiyaçlar›n karﬂ›lanamamas› durumunda, organizman›n dengesi bozulur.
‹htiyaçlar›n karﬂ›lanmas› için organizmada oluﬂan güce dürtü denir. ‹htiyaç ortaya ç›kt›€› anda,
organizman›n fizyolojik ya da ruhsal dengesi de€iﬂir ve bir iç gerilim do€ar. Bu durum, onu çeﬂitli
davran›ﬂlara, tepkilere yöneltir.
Dürtü ve ihtiyaç kavramlar› kar›ﬂt›r›lmamal›d›r. Örne€in belirli bir açl›k süresinden sonra, besin ihtiyac› artar. Oysa organizmadaki gerilim, açl›k dürtüsü ya da k›saca açl›k hissi azal›r ve bir süre sonra yok olur. Bu da bize dürtünün ihtiyaç sonucu ortaya ç›kt›€›n› ama ihtiyaçla ayn› ﬂey olmad›€›n›
gösterir. ‹htiyaç sürdü€ü hâlde, dürtü ortadan kalkabilir.
Organizman›n bir ihtiyac›n› gidermek için onu dürtü yönünde harekete geçiren e€ilime motiv ya
da güdü denir. Güdü sonucu bir davran›ﬂ ortaya konur. Bu da yiyecek arama davran›ﬂ›d›r. ‹htiyaç, dürtü, güdü, davran›ﬂ ve doyum sürecinin tümüne güdülenme (motivasyon) denir. Güdülenme üzerinde fizyolojik ve psikolojik sa€l›k için duyulan nesnel gereksinimlerin; kendimiz için iyi ya da yararl›
gördü€ümüz, kazanmaya çal›ﬂt›€›m›z de€erlerin; amaç, niyet ve duygular›m›z›n etkisi vard›r.
ETKÜNLÜK
A. Aﬂa€›daki f›kray› ve yandaki bilgi notunu
okuyunuz. Nasrettin Hoca’n›n davran›ﬂ›n› cezan›n olumlu ve olumsuz yönleri açısından değerlendiriniz.
Nasrettin Hoca, o€lunun eline bir testi tutuﬂturup çeﬂmeden su getirmesini istemiﬂ. Çocuk d›ﬂar› ç›karken de ensesine bir tokat at›p
“Testiyi k›rma ha!” diye ö€üt vermiﬂ. Bunu gören komﬂulardan biri, “Hocam, henüz testiyi
k›rmadan niye dövüyorsun yavruca€›z›?” demiﬂ. Hoca cevap vermiﬂ: “Testiyi k›rd›ktan sonra neye yarar be birader?” Nasrettin Hoca’n›n
davran›ﬂ›n› cezan›n olumlu ve olumsuz yönlerini göz önüne alarak de€erlendiriniz.
B. Aﬂa€›daki metinde anlat›lan deneyi okuyarak bununla ilgili sorular› yan›tlay›n›z.
Yap›lan bir deneyde, ﬂempanzelere bir makineye poker fiﬂi koyarak üzüm elde etmeleri
ö€retilir. Böylece poker fiﬂinin olumlu bir hedef
olarak de€eri de ö€retilmiﬂ olur. Bu ö€renme
iﬂleminde ﬂempanze, fiﬂi elde etmek için a€›r
kutular› çekmek zorunda kalm›ﬂt›r. Hayvan bu
iﬂi para karﬂ›l›€› çal›ﬂ›r gibi yapar ve fiﬂleri da-
Bilgi Notu
ÖDÜL VE CEZA
Pekiﬂtireç, bir davran›m› kuvvetlendiren ya da
ortaya ç›kma olas›l›€›n› art›ran herhangi bir uyar›c›d›r. Pekiﬂtirme, bir davran›m›n kuvvetlendirilmesidir. Pekiﬂtireçleri iki gruba ay›rabiliriz: olumlu ve
olumsuz pekiﬂtireçler. Olumlu pekiﬂtireçler, davran›m›n ortaya ç›kma olas›l›€›n› art›ran uyar›c›lard›r.
Aç insana yiyecek, susuz insana su, olumlu davran›ﬂlara övgü, bu pekiﬂtireçlere örnek verilebilir.
Olumlu pekiﬂtireç kavram›yla ödül kavram› eﬂ
anlaml› olarak kullan›labilir. Fakat ceza kavram›,
olumsuz pekiﬂtireç kavram›yla eﬂ anlaml› olarak kullan›lamaz. Çünkü ceza, istenmeyen davran›ﬂ›n ortadan kald›r›lmas›, olumsuz pekiﬂtireç ise istenen
davran›ﬂ›n ortaya ç›kma olas›l›€›n› art›rma amac›na
yöneliktir. Örne€in evin köpe€ine ev eﬂyas›na zarar
verdi€i için o gün yiyecek vermemek, istenilmeyen
davran›ﬂa verilen cezad›r ve o davran›ﬂ›n ortadan
kald›r›lmas›n› amaçlar. Oysa ayn› köpe€in mutfa€a
girmemeyi ö€renmesi için mutfak kap›s›na her geldi€inde ﬂiddetli bir gürültü duymas›n›n sa€lanmas›
olumsuz pekiﬂtireç kullanmakt›r ve mutfa€a girmeme davran›ﬂ›n›n yap›lmas›n› sa€lar.
91
ha sonraki kullan›mlar› için biriktirmeye baﬂlar. Deneyci ﬂempanzeye yiyecek elde etmek için k›rm›z›,
su için mavi, kafesten ç›k›p dolaﬂmak için beyaz fiﬂ kullanmas›n› da ö€retir.24
1. Deneyde ö€renme için ödülden mi yoksa cezadan m› yararlan›lm›ﬂt›r?
2. Bu tür ö€renmelere yaﬂam›n›zdan örnekler veriniz.
C. Aşağıda verilen deneyden ve “Ödül ve Ceza” adlı bilgi notundan da yararlanarak olumsuz pekiﬂtirmeyi tan›mlay›n›z.
Köpek, üzerinden kolayca atlayabilece€i bir bölmeyle ikiye ayr›lm›ﬂ bir kutuya konulmuﬂtur. Kutunun bir bölmesinin taban›, elektrik ﬂoku verilebilecek madenî ›zgarad›r. Araﬂt›rmac›, önce zili çalm›ﬂ,
yirmi saniye sonra kutunun taban›na elektrik ak›m› vermiﬂtir. Köpek ﬂoktan korkmuﬂ fakat kaç›namam›ﬂt›r. ﬁok onda çeﬂitli davran›ﬂlara yol açm›ﬂt›r. Bu davran›ﬂlar, bazen sadece oturma ve havlama,
bazen de kutunun içinde dolaﬂma ve çeﬂitli hareketler yapma ﬂeklinde olmuﬂtur. Köpek, birkaç deneme sonunda zil sesini duydu€unda bölmenin üzerinden atlayarak ﬂoktan kurtulmuﬂtur.25
ETKÜNLÜK
Aşağıdaki soruları yandaki bilgi notundan
da yararlanarak yan›tlay›n›z.
1. Dengelenmenin anlam›n› kitab›n›z›n
arka k›sm›ndaki sözlükten ö€renerek organizman›n fizyolojik dengesini nas›l korudu€unu, bunun için hangi davran›ﬂlarda
bulunulmas› gerekti€ini tart›ﬂ›n›z.
2. Bir maymun, belirli bir süre için dar bir
alanda tutulmuﬂ ve sonra da bir tekerle€i
döndürmesi için geniﬂ bir alana b›rak›lm›ﬂt›r.
Hayvan›n kapal› tutulma süresi uzad›kça tekerle€i döndürme süresi de uzam›ﬂt›r. Deneklerin tekerle€i döndürme olana€›n› elde etmeleri için bir manivelaya basmalar› gerekti€inde bunu, aç olduklar› zamanki kadar çabuk
ö€rendikleri gözlenmiﬂtir.26
Sizce bu davran›ﬂlar›n nedeni nedir?
Tart›ﬂ›n›z.
3. Ayakta durmaya haz›r olacak kadar olgunlaﬂm›ﬂ bir bebe€i izlersek bu konuda aﬂ›r›
çaba sarf etti€ini görürüz. Bebek, bunu yapt›€› zaman çok hoﬂlan›r, güler, sevinç ç›€l›klar›
atar ve seyredildi€ini bilse de bilmese de davran›ﬂlar› de€iﬂmez. Çünkü bebe€in güçlü bir
ayakta durma iste€i vard›r.
Bebe€in davran›ﬂ›n›n kökeninde hangi
güdü bulunmaktad›r? Nedenini aç›klayarak siz de uyar›c› kaynakl› güdülere birer
örnek veriniz.
Bilgi Notu
DÜRTÜLER VE UYARICI KAYNAKLI GÜDÜLER
Güdüler; fizyolojik, toplumsal ve psikolojik güdüler diye s›n›fland›r›labilir.
Fizyolojik (birincil) güdüler, fizyolojik gereksinimlerden kaynaklan›r. Bunlar, tüm canl›larda bulunduklar› için evrensel, birçok toplumsal ve psikolojik
güdünün temelini oluﬂturduklar› için de birincildir.
Fizyolojik güdüler; ö€renilmemiﬂ, do€uﬂtan var olan
güdülerdir. Bunlar iç dürtüler ad›n› da al›r. Baﬂl›calar›; açl›k, susuzluk, cinsellik, annelik, dinlenme, uyku, hareket gibi iç dürtülerdir.
Uyar›c› kaynakl› güdüler, d›ﬂsal uyar›c›lara daha
çok ba€l› olan, d›ﬂ dünyay› keﬂfetmeye ve de€iﬂtirmeye odakl› ö€renilmemiﬂ güdülerdir. Bunlar›n baﬂ›nda araﬂt›rma ve merak, kurcalama ve temas etme
güdüleri gelir. Araﬂt›rma ve merak, dünyay› anlama
ve keﬂfetmeye yönelik, yarat›c›l›kla ilgili bir güdüdür.
Merak düzeyi içinde bulunulan duruma, koﬂullara ve
olaylarla tan›ﬂ›kl›k derecesine göre de€iﬂir. Kurcalama, insan›n dokunman›n rahatl›€›na ulaﬂma ve nesneleri kurcalama e€iliminden kaynaklan›r. ‹nsan›n bir
nesneyi eline alma, oynama, dokunma, hissetme
e€ilimidir. Dokunarak anlama ve sakinleﬂme gereksinimini karﬂ›lar. Temas etme, evrensel bir güdüdür.
‹nsan için ﬂefkat, kucaklama ve yak›nl›k temeldir. Öyle ki yeni do€an bebeklerde bu gereksinimle kilo alma aras›nda iliﬂki saptanm›ﬂt›r. Erken do€an bebeklerin kuca€a al›nd›ktan sonra daha h›zl› kilo ald›klar›
gözlenmiﬂtir.
92
Ön Çal›ﬂma Görevi
Kendini gerçekleﬂtirmiﬂ bir kiﬂinin hangi özellikleri taﬂ›d›€›n› araﬂt›r›n›z. Bu özelliklere sahip
oldu€unu düﬂündü€ünüz kiﬂilerden birinin yaﬂam öyküsünü ö€reniniz ve bu konuda bir sunu haz›rlay›n›z.
ETKÜNLÜK
Bilgi Notu
Aﬂa€›daki deneyi okuyarak grafi€i inceleyiniz. Yandaki
bilgi notundan da yararlanarak sorular› yan›tlay›n›z.
SOSYAL GÜDÜLER
Halka f›rlatma oyununda halka, belirli bir uzakl›ktaki dire€e f›rlat›larak geçirilmeye çal›ﬂ›l›r. Her kiﬂinin kendi uzakl›€›n› 1 ile 15 metre aras›nda seçme hakk› vard›r. Baﬂar› güdüsünü ortaya ç›karmak için deneyciler,
üniversite ö€rencilerinden oluﬂan bir gruptaki her dene€e “Senin ne kadar baﬂar›l› oldu€unu görelim.” Demiﬂlerdir. Di€er denekler de oyunu seyretmiﬂlerdir.
Gözlenen ﬂey kiﬂinin hangi uzakl›€› seçece€idir. Bu deneyin sonucu aﬂa€›daki grafikte verilmiﬂtir.27
Ö€renilmiﬂ/sosyal güdüler, benli€in savunulmas›yla ve baﬂka kiﬂilerle ilgilidir.
Bunlar›n ço€u ö€renilmiﬂ, küçük bir k›sm›
ise ö€renilmemiﬂtir. Örne€in sosyal onay,
kendi hakk›nda olumlu düﬂünülmesi iste€i, baﬂar› gereksinimi, baﬂar›s›zl›k korkusu
vb. ö€renilmiﬂ sosyal güdülerdir. Sevme
gereksinimi, baﬂkalar›yla birlikte olma ise
ö€renilmemiﬂtir.
Toplumsal güdüler, fizyolojik güdülerden ne daha zay›f ne de daha az önemlidir.
Hatta zamanla güçlenip fizyolojik güdülerden daha önemli hâle bile gelebilirler.
25
Yksek baßarÝ gereksinimi, dßk kaygÝ
20
15
AtÝß yzdesi
10
Toplumsal güdüler o kadar karmaﬂ›kt›r
ki bazen ayn› güdünün farkl› davran›ﬂlara
yol açt›€› görülür. Farkl› toplumsal güdüler, ayn› davran›ﬂlara da yol açabilir.
Dßk baßarÝ gereksinimi,
yksek kaygÝ
5
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10 11 12 13 14 15
Halka geirme oyununda hedeften uzaklÝk
Grafik 2. 1
1. Baﬂar› gereksinimindeki ve baﬂar›s›zl›k korkusundaki farklar, insanlar›n risk alma isteklerini etkilemekte midir?
2. Yüksek baﬂar› gereksinimi ve düﬂük kayg›s› olan oyuncuların, halkalar› f›rlatma eğilimleri
nasıl açıklanabilir?
3. Yüksek baﬂar› gereksinimi olan insanlar için herkesin yapabilece€i iﬂleri yapmak çekici
midir? Bu kiﬂiler kolay görevleri tercih ederler mi? Nedenini belirtiniz.
4. Yüksek baﬂar› gereksinimi, ö€renilmiﬂ bir güdü müdür? Buna benzer baﬂka hangi güdüleri biliyorsunuz?
5. Yüksek baﬂar› gereksinimi ve ona benzeyen güdüler, fizyolojik güdülerden daha m› önemlidir? Nedenini tart›ﬂ›n›z.
93
ETKÜNLÜK
Bilgi Notu
Aﬂa€›daki durumlar›, güdülenmiﬂ ve güdülenmemiﬂ davran›ﬂlar›n fark›n› düﬂünerek de€erlendiriniz.
• Bir at› zorla su içmeye götürebilirsiniz ama ona su içiremezsiniz.
• Dinlenmek isteyen birey, sessiz bir yer arar.
• Uzaktaki bir arkadaﬂ›n› özleyen birey, bir ulaﬂ›m arac›
bularak özlemini gidermeye çalışır.
• Obez olan kiﬂiler, bu durumdan kurtulmak için çeﬂitli
diyet ürünlerine yönelir.
• K›ﬂ baﬂ›nda k›ﬂl›k giysi fiyatlar› yükselir.
• Evine h›rs›z girenler alarm sistemlerinin sat›ﬂ›n› artt›r›r.
Ön Çal›ﬂma Görevi
Ön haz›rl›k çal›ﬂman›z› s›n›fa sununuz ve aﬂa€›daki sorular› yan›tlay›n›z.
1. Sunular›n›zda ele ald›€›n›z kiﬂilerin neden kendini gerçekleﬂtirmiﬂ oldu€unu belirleyiniz.
2. Yüksek performans gösterilerek sonuca ulaﬂ›lan, isteksizlik nedeniyle sonuca ulaﬂ›lamayan ve görevin yar›m b›rak›ld›€› davran›ﬂ biçimlerine ilişkin örnekler bularak bunlar›n bir listesini oluﬂturunuz.
3. Güdülenmiﬂ davran›ﬂla güdülenmemiﬂ davran›ﬂ aras›nda hangi farklar vard›r?
GÜDÜLENM‹ﬁ VE
GÜDÜLENMEM‹ﬁ DAVRANIﬁ
Güdülenmiﬂ davran›ﬂ›n güdülenmemiﬂ davran›ﬂtan farklar› ﬂunlard›r:
• Güdülenme sonucu organizman›n
etkinli€i artar. Bu nedenle de güdülenmiﬂ davran›ﬂ, güdülenmemiﬂ davran›ﬂtan daha verimlidir.
• Güdülenmiﬂ davran›ﬂ, belli bir hedefe yönelir. Organizma, ihtiyac› do€rultusunda davran›ﬂta bulunur. ‹htiyaç
ne kadar güçlüyse hedefe yönelen davran›ﬂ da o derecede güçlüdür. Amaca
ulaﬂmada kararl› ve ›srarl› olma güdülenmemiﬂ davran›ﬂtakinden fazlad›r.
• Güdülenmiﬂ davran›ﬂ, seçicidir.
Organizma neye ihtiyaç duyuyorsa ona
yönelir.
• Güdülenmiﬂ davran›ﬂ, organizmay› aﬂ›r› faaliyete, dolay›s›yla fazla enerji
tüketimine götürdü€ünden güdülenmemiﬂ davran›ﬂtan daha yorucudur.
L. KENDİNİ GERÇEKLEŞTİRME GEREKSİNİMİ
TEMEL KAVRAM
• Güdüler hiyerarﬂisi
KONUYA HAZIRLANALIM
Aşağıdaki tabloda verilenlerin hangi gereksinimlerimizi karﬂ›lamaya yönelik oldu€unu örnekteki gibi yaz›n›z ve bunlar› önem s›ras›na göre numaralay›n›z.
Ürünler
Gereksinimler
Çeﬂitli yiyecek ve içeceklerle önemli sa€l›k ürünleri
Fizyolojik gereksinimler
Sigorta, alarm sistemleri, emeklilik uygulamas›, emniyet kemeri
Kiﬂisel bak›m ürünleri, giysiler, spor ürünleri
Araba, mobilya, kredi kart›
E€itim, gezi, sanat etkinlikleri, hobiler
94
Bilgi Notu
ETKÜNLÜK
A. ‹htiyaçlar›n›z›n bir listesini yap›n›z ve bunu
arkadaﬂlar›n›z›nkilerle karﬂ›laﬂt›r›n›z. Listelerinizin
neden farkl› oldu€unu düﬂününüz.
B. Maslow’a göre güdülerin s›ralan›ﬂ› bir ﬂema ile aﬂa€›da verilmiﬂtir. Listenizdeki ihtiyaç s›ralamas›n› bununla karﬂ›laﬂt›rarak düzenleyiniz,
benzer ve farkl› yönlerini söyleyiniz.
C. Kendi potansiyelini gerçekleﬂtirmenin neden önemli oldu€unu anlatan bir paragraf yazarak
arkadaﬂlar›n›za okuyunuz. Yandaki bilgi notundan
da yararlanarak konuyu de€erlendiriniz.
(
Kendini
gerçekleştirme
gereksinimi
Kendini tanımlamak,
potansiyelini
gerçekleştirmek
GÜDÜLER H‹YERARﬁ‹S‹
Maslow’a göre en alt düzeyde fizyolojik güdüler, en üstte de kendini gerçekleﬂtirme güdüsü
vard›r. Ancak bu güdülerin öncelik s›ralamas› bireyden bireye farkl› olabilir. Bu farkl›l›€› büyük ölçüde insanlar›n içinde yaﬂad›€› aile ortam› ve kültür belirler. ‹nsan, temel gereksinimler doyurulduktan sonra estetik ve entelektüel ilgilere yönelebilir. Ancak üst düzeydeki bir güdünün doyurulmas› için alt düzeydeki tüm güdülerin doyuma
ulaﬂmas› gerekmez.
Maslow’a göre kendini gerçekleﬂtirme, en
yüksek derecedeki insan gereksinimidir. Tüm yetenek ve nitelikleri aktif olarak kullanmay› ve tüm
potansiyeli geliﬂtirip gerçekleﬂtirmeyi içerir. Maslow’un araﬂt›rmalar›na göre kendini gerçekleﬂtirmiﬂ insanlar; fiziksel, duygusal ve biliﬂsel özelliklerinin fark›ndad›rlar yani kendilerini iyi tan›rlar.
Böyle kiﬂilerin nesnel bir gerçeklik alg›lar› vard›r.
Fiziksel ve psikolojik özelliklerini oldu€u gibi kabullenirler. Kendilerini bir iﬂe adayabilir, sorumluluk alabilirler. Davran›ﬂlar›nda sadelik ve do€all›k egemendir. Özerktirler ve özel yaﬂamlar›na
sayg› gösterilmesini isterler. Tüm insanl›€a yönelik empati ve sevgileri vard›r. Lüks bir yaﬂam biçimini istemezler. Demokratik bir karaktere ve yarat›c›l›€a sahiptirler. Di€er insanlarla ve toplumla
ilgileri fazlad›r. Bu insanlar nevrozlardan uzakt›r.
Hepsi de orta yaﬂta ya da yaﬂl›d›r ve nüfusun
yüzde birinden az›n› oluﬂtururlar. Ortak olan noktalar›, çocuklu€un ilk iki y›l›nda fizyolojik ve güvenlik gereksinimlerinin karﬂ›lanm›ﬂ olmas›d›r.
)
Estetik gereksinim
(güzellik, simetri, düzen)
Zihinsel gereksinim
(bilmek, anlamak, araştırmak)
Saygı gereksinimi (başarmak, kabiliyetli
olmak, onay ve kabul görmek)
Ait olma ve sevgi gereksinimi (bir grubun üyesi
olmak, kabul görmek ve ait olmak)
Güven gereksinimi (tehlikeden uzak, emniyet ve
güven hissetmek)
Fizyolojik güdüler (açlık, susuzluk, cinsellik vb.)
Şema 2. 7: Maslow’a göre güdülerin s›ralan›ﬂ›
Ön Çal›ﬂma Görevi
Bir hafta boyunca yaz›l› ve görsel bas›n› izleyiniz. İzledikleriniz içinde duygu ve heyecanlar› denetleyememekten kaynaklanan
olumsuzluklar› saptay›n›z ve bunlardan en fazla ilginizi çekenleri s›n›fa getiriniz.
ETKÜNLÜK
Kendini gerçekleştiren bir kişi, aşağıdaki soruları nasıl yanıtlardı? Konumunuzu göz önünde bulundurarak bu soruları siz de yanıtlayınız. Bu konuda ne kadar başarılı olduğunuzu belirlediğiniz yanıtlara
göre değerlendiriniz.
1. Yaﬂam› her yönüyle seviyor, ﬂikâyet etmekle ya da olaylar›n daha de€iﬂik olmas›n› istemekle vakit kaybediyor musunuz?
95
2. Ba€›ms›zl›€›n›za düﬂkün müsünüz? Ailenize güçlü bir sevgi ve ba€l›l›k duyman›za ra€men iliﬂkilerinizde ba€›ms›z olmaya özen gösterir misiniz?
3. Sevdiklerinize baz› de€erleri zorla kabul ettirmeye çal›ﬂ›r m›s›n›z?
4. Onay arama gereksiniminiz var m›d›r? Övgü ve ödül talep eder misiniz?
5. Çok aç›k ve dürüst konuﬂur musunuz, yoksa vermek istedi€iniz mesajlar›, baﬂkalar›n› memnun
etmek için dikkatli sözcükler arkas›na gizler misiniz?
6. Gülmeyi ve baﬂkalar›n› güldürmeyi iyi bilir misiniz?
7. Baﬂkalar›na e€lenceli gelmeyen ﬂeylerden zevk alma yetene€iniz var m›d›r?
8. Gün bat›m›n› izlemek ya da k›rlarda küçük bir gezinti yapabilmek, do€um yapan bir kediyi izlemek sizin için mükemmel bir ﬂey midir?
9. Baﬂka insanlar› çok iyi anlar m›s›n›z?
10. Gereksiz kavgalarda taraf olur musunuz?
11. Dürüst müsünüz? Yalan söyler, olaylar› çarp›t›r m›s›n›z?
12. ‹nsanlar hakk›nda arkalar›ndan konuﬂur musunuz?
13. Enerjiniz herkesi ﬂaﬂ›rtacak kadar fazla m›d›r?
14. ﬁiddetli bir merak duygunuz var m›d›r? Her insanı, varlığı ve olay› ö€renme için bir f›rsat olarak
görür müsünüz?
15. Baﬂar›s›z olmaktan korkar m›s›n›z, yoksa baﬂar›s›zl›klar› sevinçle kabul eder misiniz?
16. Kendinizi savunma gereksinimi duyar m›s›n›z? Bir tart›ﬂmay›, kazanma ve karﬂ›s›ndakini konumunun yanl›ﬂl›€›na ikna etme gereksinimi duymadan keser misiniz?
17. Kendinizi tüm insan ›rk›n›n bir parças› olarak görür müsünüz?
18. Kendinizi sever misiniz? Tökezleyip düﬂtü€ünüzde, tekrar aya€a kalkar ve s›zlanmadan yaﬂamaya devam eder misiniz?
19. Her gün sizin için mükemmel midir?28 (Düzenlenmiştir.)
ETKÜNLÜK
Aşağıdaki tabloda yer alan ifadelerin doğru olanlarını işaretleyiniz.
Dürtü ihtiyaçla ayn› ﬂeydir.
‹htiyaç, dürtü, güdü, davran›ﬂ ve doyum sürecinin tümü motivasyondur.
Güdüler üzerinde duygular de€il gereksinimler etkilidir.
Olumlu pekiﬂtireçler davran›m›n ortaya ç›kma olas›l›€›n› artt›r›r.
Olumlu pekiﬂtireç kavram›yla ödül ayn› anlamda kullan›labilir.
Araﬂt›rma ve merak, uyar›c› kaynakl› güdülerdir.
Açl›k ve susuzluk birer iç dürtüdür.
Sosyal güdülerin büyük bir k›sm› ö€renilmemiﬂtir.
Güdülenmiﬂ davran›ﬂlar sonucu organizman›n etkinli€i artar.
Güdülenmemiﬂ davran›ﬂ, güdülenmiﬂ olandan daha yorucudur.
Güdülerin öncelik s›ralamas› her bireyde ayn›d›r.
Kendini gerçekleﬂtirmiﬂ kiﬂiler insanlarla ve toplumla fazla ilgilenmezler.
Olumlu pekiﬂtireçler davran›m›n ortaya ç›kma olas›l›€›n› artt›r›r.
96
M. DUYGULAR
TEMEL KAVRAMLAR
• Heyecan
• Haz
• Korku
• Öfke
• Kayg›
• Sald›rganl›k
KONUYA HAZIRLANALIM
Resim 2. 11’i inceleyerek aﬂa€›daki sorular› yan›tlay›n›z.
1. Defterinize duygunun tan›m›n› yaz›n›z. Yazd›klar›n›z› arkadaﬂlar›n›z›nkilerle karﬂ›laﬂt›r›n›z ve ortak bir tan›m elde ediniz.
2. Okudu€unuz edebi eserlerden ve izledi€iniz filmlerden duygularla ilgili örnekler veriniz.
3. “‹nsan›n, duygulardan yal›t›lm›ﬂ bir dünyada
yaﬂamak için nedeni olamaz. Çünkü iyi kötüden,
sevilen nefret edilenden ay›rt edilemez. Duygular›n olmad›€› yerde yaﬂam›, yaﬂanmaya de€er k›lan, insan› belirli bir amac› gerçekleﬂtirmeye özendiren hiçbir ﬂey bulunamaz.”29 diyen Do€an Cücelo€lu’na hak veriyor musunuz? Nedenini belirtiniz.
4. Ressam, yandaki resimde hangi duyguları ifade etmeye çalışmıştır?
Resim 2. 10: Duygular, Elsa ‹slamova
5. Ac›k›nca yemek, susay›nca su gördü€ünüzde sevinirsiniz. Bu durum, duygular›n hangi psikolojik süreçle ilgisi oldu€unu gösterir?
Bilgi Notu
ETKÜNLÜK
Yandaki resimde yer alan
yüzlerde hangi duygular ifade
edilmiştir? Bu duygulardan birinin özelliklerini aşağıdaki bölüme yazarak dürtü ve güdülerle olan ilişkisini açıklayınız.
DUYGULAR VE GÜDÜLENME
Resim 2. 11: Duygular
1. Duygusal davran›ﬂ: ..................................................................
......................................................................................................
2. Bedende oluﬂan fizyolojik olaylar: ............................................
......................................................................................................
3. Temelindeki güdüler: ................................................................
......................................................................................................
97
Duygu ve heyecanlar insan
davran›ﬂlar›n›n önemli nedenleri
aras›ndad›r. Duygular›n gereksinim ve güdülerle yak›n iliﬂkisi
vard›r. Bunlar›n karﬂ›lan›p karﬂ›lanmamas› farkl› duygular›n ortaya ç›kmas›na neden olur. Asl›nda duygu, düﬂünce ve davran›ﬂlar, psikolojik süreçlerin birbirinden ayr›lmas› zor olan temel
ögeleridir. Karﬂ›laﬂ›lan durumlar
ne derece temel gereksinimleri
doyurursa o kadar haz duyulur,
bu gereksinimler ne kadar yetersiz kal›rsa o kadar acıya neden
olur.
ETKÜNLÜK
Korku davranÝmÝ verenlerin yzdesi
Aﬂa€›daki grafi€i inceleyiniz ve bilgi notundan da yararlanarak sorular› yan›tlay›n›z.
Hayvanlar
Sesler
Tehditler
YabancÝ nesneler
20
10
0
0 - 2 yaß
2 - 5 yaß
5 - 12 yaß
Grafik 2. 2: Büyüme ve korku
1. Bebekler ve çocuklar nelerden daha çok korkmaktad›rlar?
2. Grafi€i göz önüne alarak duygu ve heyecanlar›n ölçülebildi€i söylenebilir mi?
3. Bebek ve çocuklarda korku s›ras›nda organizma nas›l tepkiler verebilir? Tart›ﬂ›n›z.
Bilgi Notu
DUYGULAR VE GENEL UYARILMIﬁLIK HÂL‹
Çok yo€un olarak duyulan ve organizmada gerginlik yaratan olumlu ya da olumsuz duygulara heyecan denir. Bunlar k›sa süreli duygulard›r ve güdüler gibi davran›ﬂlar›n önemli nedenlerindendir. Güdülerde oldu€u gibi organizma bunlarda da aﬂ›r› uyar›l›r ve gerilim duyar. Güdülerden fark›, uyar›c›lar›n d›ﬂ çevreden gelmesidir. Kiﬂinin bilincinin aç›k ve tamamen uyan›k olmas›na, enerjisini yapaca€› iﬂe verebilmesine genel uyar›lm›ﬂ hâli denir. Duygu ve heyecanlar, derin uykudan gerilime kadar
de€iﬂebilen genel uyar›lm›ﬂl›k hâlleridir. Fiziksel olarak ölçülebilen fizyolojik veya bedensel durumlard›r. ﬁiddetli heyecanlar, yüksek düzeyde bir genel uyar›lm›ﬂl›k hâline yol açar. Heyecanla birlikte ortaya ç›kan genel uyar›lm›ﬂl›k hâlinde uyum zorlaﬂ›r, yap›c› etkinliklerde bulunulamaz, davran›ﬂlarda kar›ﬂ›kl›klar ortaya ç›kar.
ETKÜNLÜK
Görseli inceleyerek 99. sayfadaki örnekleri okuyunuz. Sözü edilen durumlarda hangi duygular söz
konusudur ve bunlar›n özellikleri neler olabilir? Bilgi notundan da yararlanarak tart›ﬂ›n›z.
Şimdi de freni
bulmalıyım.
Heyyo... Tekerleği
icat ettim...
Karikatür 2. 16: Kas›m Özkan
98
a. Yemek yemeyi seven ama ﬂiﬂmanlamak istemeyen bir kiﬂi gergindir.
b. Bir oyunca€›n›n elinden al›nmas›, yüzünü y›kama zorunlulu€u gibi durumlar çocuklarda gerginlik
yarat›r.
c. Süt çocu€u; alt› kuru, karn› tok, bir a€r›s› yoksa gülümser ve agular.
ç. Yüksek bir yerden düﬂen kiﬂi, büyük olas›l›kla yaﬂam› boyunca yüksek yerlerde olmak istemeyecektir.
d. Çocuklar, oyunda m›z›kç›l›k eden arkadaﬂlar›n› azarlayabilirler.
B‹L‹YOR MUYDUNUZ?
Bilgi Notu
HAZ, KORKU, KAYGI, ÖFKE VE
MUTLULUK VE ÖFKE
SALDIRGANLIK
Öfke, üzüntü, korku gibi olumsuz duygular›m›zdan sorumlu beyin bölgesi “amigdala”d›r. Beyin görüntüleme teknikleri sayesinde edinilen sonuçlara
göre zihinsel faaliyetlerimiz s›ras›nda amigdaladaki
sinirsel uyar›m bast›r›lmaktad›r. Bu yüzden zihnimizi farkl› u€raﬂlara verdi€imizde gerginsek bile öfkemizi unutabiliyoruz. Demek ki kendimizi kötü hissetti€imizde elimize kalemi kâ€›d› al›p bulmaca
çözmeye baﬂlad›€›m›zda k›sa süreli€ine de olsa
olumsuz duygular›n etkisinden kurtulabiliriz.
Haz, bir güdünün doyumu sa€land›€›nda veya bir hedefe eriﬂildi€inde duyulan
histir. Haz veren durumlar, yeteneklerin olgunlaﬂmas›na ve ö€renilmiﬂ davran›ﬂlara
ba€l› olarak devaml› de€iﬂir. Bu hissin aç›k
belirtisi gülümsemedir.
Korku ve kayg› bir güdünün doyumunun sa€lanmas› ya da bir hedefe ulaﬂman›n
engellenmesi durumunda duyulur. Korku ve
kayg› veren durumlar yaﬂla birlikte de€iﬂir.
Korku ile kayg› aras›ndaki fark, korkulan ﬂeyin ne oldu€unun bilinmesi, kayg› nedeninin ise tam olarak bilinmemesidir. Kayg›n›n
ortaya ç›k›ﬂ nedenlerinin baﬂ›nda korkutucu bir uyar›c›yla ilgili bilinçalt› bir an›, uyar›c› genellemesi ya da çat›ﬂmalar olabilir.
Kendimizi mutlu hissetti€imizde de amigdaladaki etkinlik bast›r›lm›ﬂ olur. Mutlulukla ba€lant›l›
beyin bölgesi ön beyin lobudur. Mutlulukla iliﬂkili en
önemli beyin kimyasal›n›n ad› ise dopamindir. Hoﬂland›€›m›z birini gördü€ümüzde ya da bir baﬂar› haberimizi iﬂitti€imizde vücudumuzdaki dopamin salg›s› artar.
Öfke ve sald›rganl›k nedenleri aras›nda güdülerin engellenmesi, bireyin kendisini ç›kmazda hissetmesi, anlaﬂ›lamad›€›n›
fark etmesi, benli€ine sald›r›da bulunulmas›, onun için önemli olan ﬂeylere sald›r›lmas› say›labilir. Yaﬂla birlikte bu nedenler de
de€iﬂiklik gösterir. ‹nsanlar öfkelendiklerinde farkl› tepkiler gösterebilirler. Unutma,
gizleme, hedef de€iﬂtirme, bast›rma, a€lama, yüzleﬂme, aﬂ›r› tepki bunlardan baz›lar›d›r. Psikoloji biliminde yaln›zca gözlenebilir ve ölçülebilir nitelikteki duygular ele al›n›r. Örne€in sevgi, merhamet, utanma gibi
duygular üzerinde çal›ﬂ›lamaz.
Fotoğraf 2. 13: Amigdala
99
ETKÜNLÜK
Yandaki resmi inceleyiniz ve aşağıdaki sözleri okuyunuz. Bilgi notundan da yararlanarak bunlarda ortak olan
noktayı belirtiniz ve soruları yanıtlayınız.
Carl Jung’a göre “Gerçek düﬂünür, duygusunu düﬂüncesinin denetimi alt›nda tutar.”30
Sigmund Freud: “Duygu ve heyecanlar, mant›kl› bir zihnin denetimi alt›nda olmas› gereken ve dengeli bir kiﬂili€i
bozan unsurlard›r.”31
Daniel Goleman (Deny›l Goleman) “Duygusal ve mant›ksal zihin aras›nda bir denge vard›r. Duygular, mant›ksal
zihne bilgi yükler. Mant›ksal zihin ise duygular›n yükledi€i
bilgiyi bazen eler ve düzenler bazen de reddeder.”32 der.
1. Palyaçolar›n neden böyle makyaj yapt›klar›n› tart›ﬂ›n›z.
Resim 2. 12: Palyaçolar, Steven Mulak
2. “Benim o€lum çok düzenlidir.” diyen bir anne, bunu
alayc› bir ses tonuyla söylerse anlam› farkl›d›r. “Bugün çok mutluyum.” cümlesini, olumsuz duygu belirten bir yüz ifadesi ve ses tonuyla söyleyebilirsiniz. Bu örneklerin neyin bir göstergesi oldu€unu bilgi notundan da yararlanarak söyleyiniz.
Bilgi Notu
DUYGULARIN ‹FADES‹ VE DENET‹M‹
De€iﬂik duygu ve heyecan çeﬂitlerindeki fizyolojik tepkilerimiz ve hislerimiz birbirine benzer ancak
bu duygular› insanlar›n yorumlamalar› de€iﬂiktir. Çeﬂitli duygu ve heyecanlarda gözlenen yüz ifadeleri ve ses de€iﬂikliklerinde bireysel ayr›l›klar›n büyük rolü vard›r. Bir kimsenin yaﬂ›na, statüsüne, cinsiyetine ve içinde bulunduğu sosyal ortama uygun olarak beden, el ve kol hareketleri de de€iﬂir. Ancak kiﬂinin tepkide bulundu€u durumun bilinmesi hâlinde daha kolay de€erlendirme yap›labilir.
Bütün duygular, bizi belli bir yönde harekete geçmeye ve belli bir doyum elde etmeye zorlar. Ancak düﬂünmeden sadece duygular›n yönlendirmesiyle eylemde bulunmak, k›sa vadeli ve küçük bir
doyum elde etmemizi sa€larken bizi ilerde daha büyük bir doyum elde etmekten al›koyar. Ayr›ca, bazen düﬂünmeden verdi€imiz kararlar ve yapt›€›m›z iﬂler piﬂmanl›k duymam›za, mutsuz olmam›za yol
açabilir. Duygular› kontrol etmede önemli olan onlar› bast›rmak de€il, dengelemektir. Çünkü duygular, asl›nda harekete geçmemizi sa€layan dürtülerdir. Duygular› kontrol etmek, hatta kendimize enerji
verici bir güç hâline dönüﬂtürmek onlar› iyi tan›yarak mümkün olabilir. Böylece duygular›m›z› belli bir
amaç do€rultusunda harekete geçirebiliriz.
Duygular› denetim alt›na almada üç yol denenebilir. Öncelikle heyecan›n neden oldu€u iç gerilimlerin azalmas› için bedendeki kaslar› gevﬂetme yollar› ö€renilmelidir. Duygular› denetim alt›na alman›n
bir baﬂka yolu, insan›n kendine bunu baﬂarabilece€ini telkin etmesidir. Böylece birey, sürekli kendisini denetleyerek duygular›n› oldu€u gibi aç›€a vurmamay› baﬂarabilir. Bir üçüncü yol ise bu konuda yak›nlarla konuﬂmak, neler hissetti€ini aç›klamakt›r. Bu duygusal boﬂalma bir terapistle de yaﬂanabilir.
100
Ön Çal›ﬂma Görevi
Duygu ve heyecanlar› denetleyememekten do€an olumsuzluklarla ilgili bir çalışma yapınız,
bu olumsuzluklarla ilgili örnekler bulunuz. Ön hazırlık kapsamında bulduğunuz örneklerini arkadaﬂlar›n›za okuyunuz ve bunlar›n nas›l denetlenebilece€i üzerinde tart›ﬂ›n›z. Tart›ﬂma sonuçlar›n›, bilgi
notunu da göz önüne alarak aﬂa€›da ayr›lan bölüme üç madde hâlinde yazınız.
1. ..................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
2. ..................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
3. ..................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
ETKÜNLÜK
Aşağıdaki tabloda yer alan ifadelerin doğru olanlarını işaretleyerek öğretmeninizin rehberliğinde yanıtlarınızı değerlendiriniz.
Duygular belirli nesne, olay veya bireylerin insan›n iç dünyas›nda uyand›rd›€› izlenimlerdir.
Duygular›n gereksinim ve güdülerle yak›n iliﬂkisi vard›r.
Heyecan›n güdüden fark›, uyar›c›lar›n organizma d›ﬂ›ndan gelmesidir.
Duygular fiziksel olarak ölçülemez.
ﬁiddetli heyecanlar organizmada uyarılmaya yol açar.
Kayg›n›n nedeni bilinebilir ama korkunun nedeni aç›kça bilinemez.
Psikoloji biliminde tüm duygular ele al›n›r.
Çeﬂitli duygu ve heyecanlarda gözlenen yüz ifadeleri ve ses de€iﬂiklikleri birbirinin ayn›d›r.
Duygular harekete geçilmesini sa€layan dürtülerdir.
Duygular›n denetim alt›na al›nmas› gerekir.
101
N. B‹L‹NÇ VE BİLİNÇALTI
TEMEL KAVRAMLAR
• Bilinç
• Bilinçalt›
KONUYA HAZIRLANALIM
Aﬂa€›daki görselleri inceleyerek sorular› yan›tlay›n›z.
Fotoğraf 2. 14: Bulutlar
Resim 2. 13: Freud’a göre bilinç ve bilinçaltı
1. Çocuklar, ço€u zaman gökyüzünde gördükleri bulutlar› bir ﬂeylere benzetirler. Bir çocuk, okyanusta bir gemi görürken bir baﬂkas› bir arslan, bir di€eri de ünlü bir kiﬂinin yüzünü görebilir. Elbette
ki bulutlarda böyle resimler yoktur.
Yukar›da sözü edilen imgeler nereden gelir? Tart›ﬂ›n›z.
2. Uyku ile uyan›kl›k aras›nda bilinçlilik açısından ne fark vard›r? Belirlemeye çal›ﬂ›n›z.
3. Freud, içimizdeki gerçeklerin ço€unun bilinçli olmad›€›n›, bilinçli olan ﬂeylerin ço€unun da gerçek olmad›€›n› fark etmiﬂtir.
Freud’un bilinçle ilgili vurgulamak istedi€i nedir?
4. Şekil 2.5’i inceleyip yorumlayınız, arkadaşlarınıza anlatınız.
Bilgi Notu
ETKÜNLÜK
Aﬂa€›daki metni okuyunuz ve yandaki bilgi notundan da yararlanarak sorular› yan›tlay›n›z.
B‹L‹NÇ VE B‹L‹NÇALTI
“Bilinç ve bilinçalt›n›n çal›ﬂma ﬂekli bir denizalt›ya
benzer. Bilinç, denizalt›n›n kaptan› gibidir. Çevreyi ve
tehlikeleri, gidilmesi gereken yönü görür, kararlar› al›r.
Mürettebat yani bilinçalt›, denizalt›y› hareket ettiren
esas güçtür ama karar alamaz, yaln›zca emirlere tepki verir. Öncelikle bu kararlar›n mürettebata ulaﬂmas› gerekir. Ancak bilinçalt› de€iﬂikliklere dirençlidir,
bildi€i yoldan gitmeyi sever. Kaptan›n yeni emirleri,
onun için yapt›€›n›n d›ﬂ›nda bir ﬂeyler yapmas›, rahat›n›n bozulmas› demektir. Onun için emirlerin do€rulu€u yanl›ﬂl›€› de€il, hoﬂa gidip gitmemesi önemli-
Bilinç, insan›n yaﬂant›lar›n›, bilgilerini de
kapsayan düﬂünme ve kendini tan›ma yetene€idir. Normal bilinç durumu; uyan›kl›k hâlini de
içine alan, kiﬂinin duyumlar›, bilgisi, çevreden
gelen uyar›c›lar, bunlar›n de€erlendirilmesi, karar ve düﬂüncelerinden haberdar olma durumudur. Bu anlamda normal bilinç durumlar›,
son derece geniﬂ bir zihinsel faaliyeti ve soyutlama iﬂlemini gerektirir. Bilinç ve bilinçsizlik birbirinden kesin s›n›rlarla ayr›labilen durumlar
de€ildir. Bunlar, bir boyut üzerinde yer alan ve
102
dir. Bazen yeterince güçlü olmamas›, mürettebata
ulaﬂmamas›, kabul edilmemesi ya da bir süre kabul
edilse bile ilk f›rsatta al›ﬂt›€› yola geri dönme iste€i,
kararlar›n uygulanamamas›na neden olur.”33
1. Metne göre bilinç ve bilinçalt›n› nas›l tan›mlayabilirsiniz?
2. Metne göre “Yeni y›lda çok çal›ﬂaca€›m.”,
“Çok ﬂiﬂmanlad›m, kilo verece€im.”, “Geceleri geç
yatmaktan vazgeçece€im.” gibi kararlar›n uygulanamama nedeni nedir?
birbirlerinden derecelerle ayr›lan durumlard›r.
Bilinçlili€in dikkatli uyan›kl›k, gevﬂek uyan›kl›k,
hafif uyku gibi farkl› düzeyleri vard›r.
Bilinçalt› ise bireyin hiç fark›nda olmad›€›
bir aland›r. Freud’a göre bilinçalt›nda, tüm ilkel benlik istekleri ve bunlarla s›k› s›k›ya ba€l›
olan düﬂünceler, davran›ﬂlar bulunur. ﬁu an
bilincinde olunmayan ancak istenilirse hat›rlanabilecek türden düﬂünceler ise bilinç öncesindedir.
O. DİKKAT VE TÜRLERİ
TEMEL KAVRAMLAR
• Dikkat
• Edilgin dikkat
• Etkin dikkat
KONUYA HAZIRLANALIM
A. Sınıfınızdaki tüm öğrencilerin katılacağı bir beyin fırtınası
yapınız.
Dikkat sözcü€ü size neleri ça€r›ﬂt›r›yor?
Konuyu birkaç dakika düﬂünüp etkinli€e öyle baﬂlay›n›z. Söylenen fikirleri bir iki sözcükle özetleyerek tahtaya yaz›n›z. Her turda yaln›zca bir fikir söyleyiniz. Bir fikir bulamadıysanız “Geçiniz.” diyebilir, sonraki turda düﬂüncenizi yine söyleyebilirsiniz. Kimsenin söyleyecek fikri kalmad›€›nda
etkinli€i sona erdiriniz. Etkinlik s›ras›nda eleﬂtiri ve yorum yapmay›n›z. Etkinli€in sonunda tahtada
yaz›lan fikirleri grupland›r›n›z ve dikkati tekrar tan›mlamaya çal›ﬂ›n›z.
B. Aﬂa€›daki sorular› yan›tlay›n›z.
1. Siren çalarak geçen bir itfaiye arabası dikkatinizi çeker. Psikoloji dersinde de öğretmeninizi dikkatle dinlersiniz. Bu iki dikkat türü aras›nda fark var m›d›r? Tart›ﬂ›n›z.
2. Dikkatle ilgili olarak 1. soruda verilen iki olaydan hangisini daha çabuk unutursunuz? Nedenini düﬂününüz.
Bilgi Notu
ETKÜNLÜK
Aﬂa€›daki metni okuyunuz ve bilgi notundan da
yararlanarak sorular› yan›tlay›n›z.
Mert, ders çal›ﬂ›rken aceleyle aç›lan oda kap›s›n›n sesiyle yerinden s›çrar, annesi baﬂ›n› uzat›r ve
“Ben ç›k›yorum, on dakika sonra f›r›n› kapat, kardeﬂini de okuldan al.” der. Mert, kitab›ndan gözünü
ay›rmadan baﬂ›n› sallar. Karn› açt›r, on dakika çal›ﬂ-
103
D‹KKAT
‹nsan›n zihin gücünün herhangi nesne ya
da olay üzerinde yo€unlaﬂmas›na dikkat diyoruz. Dikkat, duyumdan bellek ve ö€renmeye
kadar tüm biliﬂsel süreçleri etkileyen bir üst süreçtir. Çünkü dikkatin malzemeleri duyumlar,
bellekteki bilgiler ve düﬂüncelerdir. Bu ögelerin belli bir anda çeﬂitli oranlarda birleﬂmiﬂ ola-
maya devam eder ve koﬂarak mutfa€a gidip f›r›n›
kapat›r, s›cak çöreklerden ikisini taba€a koyup kitab›n›n baﬂ›na döner. Kardeﬂini okuldan almak akl›na
bile gelmez.
1. Mert, annesinin hangi sözlerini bilinç düzeyinde alg›lam›ﬂt›r ve bunun nedeni nedir?
2. Mert dikkatini nerelerde yo€unlaﬂt›rm›ﬂt›r?
3. Mert, ayn› anda hem annesine hem de kitab›na dikkatini yöneltmeye çal›ﬂ›rken bu durum
onun biliﬂsel süreçlerini nas›l etkilemiﬂ olabilir?
4. Mert’in annesine ve kitab›na yöneltti€i dikkat türleri aras›nda ne fark vard›r? Yaﬂam›n›zdan dikkatle ilgili benzer bir örnek de siz veriniz.
rak sundu€u bilgi miktar›ndan ancak dikkat kapasitesinin seçti€i s›n›rl› bir miktar iﬂleme girer.
Dikkati, etkin ve edilgin dikkat diye ay›rabiliriz. Dikkat, d›ﬂ etmenlerin do€rudan etkisiyle
irade d›ﬂ› gerçekleﬂirse edilgin dikkat, iradeyle
çaba harcayarak gerçekleﬂirse etkin dikkattir.
‹nsanlar, belirli bir anda yer alan varl›k ve
olaylardan, sadece dikkatlerini çekenleri alg›larlar. ‹nsan, herhangi bir varl›k ya da olay üzerinde akl› ve duyular›yla ne kadar fazla yo€unlaﬂm›ﬂsa onu ö€renmesi kolay, unutmas› da
zor olur.
Ön Çal›ﬂma Görevi
1. Uyuyan bir kiﬂiyi bir saat izleyiniz. Gözledi€iniz de€iﬂiklikleri, kiﬂinin o anda bilinçli olup
olmad›€›n› ve bunu nereden anlad›€›n›z› yaz›n›z.
2. http://www.biltek.tubitak.gov.tr/gelisim/psikoloji/ruyalar.htm adresinden uyku ve rüyalarla ilgili bilgi edininiz.
Ö. BİLİNÇLİLİK TÜRLERİ
TEMEL KAVRAMLAR
KONUYA HAZIRLANALIM
• Uyan›kl›k
Aşağıdaki görseli inceleyerek sorular› yan›tlay›n›z.
• Uyku
• Rüya
• Hipnoz
• Meditasyon
• Madde ba€›ml›l›€›
1. ﬁu an uyan›k oldu€unuzu nas›l anl›yorsunuz?
2. Freud “Masum rüyalar, kuzu postuna bürünmüﬂ birer kurttur.
Bunlar› çözümlemeye kalk›ﬂt›€›m›zda göründüklerinin tam tersi gibi olduklar› ortaya ç›kar.”34 sözüyle rüyalar›n hangi özelli€ini vurgulamak
istemiﬂ olabilir?
3. Resimde hastaya yap›lmak istenilen nedir? Bu
konuyla ilgili neler biliyorsunuz?
4. Meditasyon yapmak baz› teknikler yard›m›yla sessiz,
sakin olmak ve fark›ndal›€› artt›rmak için bilinçli bir çaba
göstermektir. Böyle bir çaban›n gösterilmesi bireye neler kazand›rabilir?
Resim 2. 14: Hipnotik Seans, Richard Bergh,
1887
5. Ba€›ml›l›k ﬂeker hastal›€›na benzer. Kiﬂi ﬂeker kullanmazsa hastal›k sorun olmaz. ﬁeker yenildi€inde hastal›k canlan›r ve ciddi sorunlar yaﬂan›r. Kiﬂi sorun yaﬂayaca€›n› bile bile neden ba€›ml› olur?
104
ETKÜNLÜK
Aﬂa€›daki metni okuyunuz, görseli inceleyiniz ve bilgi notundan da yararlanarak sorular› yan›tlay›n›z.
Pop müzik sanatç›s› Billy Joel (Bili Co), bir röportaj›nda,
yapt›€› bestelerin melodisini önce rüyalar›nda oluﬂturdu€undan bahsediyor. Hepimizin korku romanlar›yla yak›ndan tan›d›€› yazar Stephen King (Sitef›n King)’in “Korku A€›” adl› roman›n› çocukluk kâbuslar›ndan birinden esinlenerek yazd›€›n› biliyoruz.
Salvador Dali’nin rüyalar›n yarat›c›l›k üzerindeki etkisine
inanc›ysa ﬂaﬂ›rt›c› düzeyde. Ressam, uykuya dalmadan önce eline bir kaﬂ›k ald›€›n›, uyuyakald›€›nda kaﬂ›€›n yere düﬂerek ç›kartt›€› sesle uyand›€›n› söylüyor. Böylece zihnindeki
rüya imgeleri henüz canl›yken gerçek üstü ögelerle bezeli o
muhteﬂem tablolar›n› ortaya koyabiliyor. Yap›lan son araﬂt›rmalar öyle gösteriyor ki gördü€ümüz rüyalar bizlere Dali’nin
tablolar›n› çizdiremese de günlük hayatta karﬂ›laﬂt›€›m›z
problemlere çözüm bulmakta yard›mc› olabiliyor.
Uyan›kken zihnimizde tam olarak kuramad›€›m›z ba€lant›lar› rüyalar yard›m›yla kurabilece€imize dikkat çeken bilim
insanlar›; çocuk bak›m›, bahçe düzenlemesi gibi pek çok
alandaki yarat›c›l›€›m›z›n rüyalar›m›zla ﬂekillenebilece€ini düﬂünüyor.35
Resim 2. 15: Rüya, Salvador Dali, Dali
Müzesi
1. Metne göre uyku, zihnin aktif oldu€u bir dönem midir?
2. Uyku ve rüyalar üzerinde uyan›kken toplanan bilgiler etkili midir?
3. Rüyalar, neden geçmiﬂle de€il de tersine gelecekle ilgilidir?
Bilgi Notu
UYANIKLIK VE UYKU
Normal bilinç durumu d›ﬂ›nda, farkl› bilinçlilik düzeyleri vard›r. Bunlar; uyku ve rüya, meditasyon
ve hipnozdur.
Uyan›kl›k hâlini de içine alan normal bilinç durumlar›nda, üç temel koﬂulun bulunmas› gerekir. Bu
koﬂullar; dikkatli bir uyan›kl›k hâlinin olmas›, d›ﬂ ortamdaki uyar›c›lar›n alg›lanabilmesi ve alg›lar›n bilgi hâline dönüﬂebilmesidir. ‹nsan›n bir anda kavrayabildi€i, aç›k olmayan duyum ve duygular›n da
bulundu€u bütüne, bilinç alan› ad› verilir. Eksik alg›lar ya da yetersiz uyar›c›lar bilince giremez. ﬁu anda çevremizde alg›layabildi€imiz her ﬂey bilinç alan›m›z› oluﬂturur. O an dikkatin yo€unlaﬂt›r›ld›€› konu bilinç oda€›d›r.
‹nsan ömrünün ortalama üçte biri uykuda geçer. Son y›llarda yap›lan çal›ﬂmalar, uykuda beynin
faaliyet gösterdi€ini ve organizmada belirli s›n›rlar içinde, önceden kestirilebilir fiziki ve psikolojik de€iﬂmeler oldu€unu ortaya koymuﬂtur. Uykuda birbirinden farkl› beﬂ dönem dikkati çekmektedir. Bu
beﬂ dönemin ilk dördü NREM (NONREM) dönemi olarak adland›r›lmaktad›r. Bu dönemlerde uyku derindir. Uykunun baﬂlamas›ndan yaklaﬂ›k doksanla yüz yirmi dakika sonra REM (beﬂinci dönem) dönemine geçilir. Daha sonra doksan-yüz yirmi dakikal›k aral›klarla, bir gecede üç-beﬂ REM dönemin-
105
den geçilmektedir. REM döneminde uyku
hafiftir.
NREM uykusunun ana özelli€i; solunum,
kalp, beyin ve di€er sistemlerde metabolizman›n düzenlenmesidir. Bu dönemde büyüme hormonu salg›lanmakta, protein sentezi
artmaktad›r. Böylece bedenin dinlenmesi
sa€lanmaktad›r. REM uykusu, daha farkl› bir
dönemdir. Rüyalar›n yüzde sekseni REM s›ras›nda görülür.
Rüya, beynin d›ﬂ dünyaya kapanmas›,
imgeleri kullanarak faaliyetini sürdürmesidir.
Uyku s›ras›nda protein sentezi artar ve beyin
aktiftir. Kiﬂi, uyan›kken ö€rendi€i konular›,
uykuda beyne yeniden yerleﬂtirmektedir. Bu
nedenle, kiﬂinin gündelik s›k›nt›lar› ve beklentileri, rüyalar›nda ortaya ç›kmaktad›r. Rüya tabirleri ﬂeklindeki yaklaﬂ›mlar›n bilimsel
bir anlam ve önemi yoktur. Ancak kiﬂinin rüyalar› sürekli izlenirse onun bilinçalt› korku,
kayg› ve beklentileri hakk›nda ipuçlar› elde
edilebilir.
B‹L‹YOR MUYDUNUZ?
BEY‹N DALGALARI
Beynimizden yay›lan elektrik sinyallerinin kafam›za tak›lan elektroansefalogram (EEG) ad›ndaki
al›c›larla ölçülebildi€ini biliyor muydunuz? ‹ﬂte bu
sinyallere beyin dalgalar› denir. 1950’lerde uyku
araﬂt›rmalar› için kullan›lmaya baﬂlanan EEG temel
olarak alfa, beta, teta ve delta olmak üzere dört tür
beyin dalgas› göstermektedir. Alfa dalgalar› rahatl›k, sakinlik ve huzur hissedilen durumda ortaya ç›kar. Beta dalgalar›, yaﬂad›€›m›z dünyaya iliﬂkin aktif düﬂünme, soru çözme, konsantre olma, bir ﬂeyleri hat›rlamaya çal›ﬂma gibi beynimizi yordu€umuz
zamanlarda görülür. Alacakaranl›k hâli de denilen
teta dalgalar›n›n görüldü€ü durumda beynin dünyayla iliﬂkisi yoktur ve ne uyur ne de uyan›kt›r. Delta dalgalar› ise çok derin uyku, bay›lma ve koma
hâllerinde görülür.
Ön Çal›ﬂma Görevi
Uyku ile ilgili ön çal›ﬂman›z› arkadaﬂlar›n›zla paylaﬂ›n›z. Çal›ﬂmalar›n›zda ortak olan noktalar› belirleyiniz. Rüyalar üzerinde nelerin etkili oldu€unu bilgi notunu da
göz önüne alarak belirleyiniz.
Fotoğraf 2. 15: Beyin dalgalar› kaydedilebilir.
ETKÜNLÜK
Aﬂa€›daki sözü okuyunuz ve 107. sayfadaki “Hipnoz” adlı bilgi notundan da yararlanarak sorular› yan›tlay›n›z.
Freud, “Âﬂ›k olmakla hipnozda olmak birbirine oldukça benzer. ‹kisinde de boyun e€me ve söylenene uyma söz konusudur. Ayr›ca sevilenin eleﬂtirilmemesi gibi hipnozcu da eleﬂtirilmez.”36 demektedir.
1. Bu söz ve benzetmeden hareketle hipnoz hakk›nda neler söylenebilir?
2. Hipnoz alt›ndaki kiﬂi, hipnozcunun her iste€ini yerine getirir mi? Tart›ﬂ›n›z.
106
B‹L‹YOR MUYDUNUZ?
Bilgi Notu
FRANZ ANTON MESMER
H‹PNOZ
Hipnoz, telkin arac›l›€›yla ortaya ç›kan
yapay bir uyku hâlidir. Telkin; tart›ﬂma, zorlama ve inand›rma gibi çabalar söz konusu
olmadan bir kiﬂiye belirli bilgileri sözle benimsetmedir. Hipnotik uyku, tam bir uyku
hâli de€ildir. Bilinç uyuﬂmuﬂtur ama duygular varl›klar›n› korur. Hipnotize olmuﬂ kiﬂi yürüyebilir, aya€a kalkabilir ve normal bir
kiﬂi için son derece yorucu olabilecek duruﬂlar› yerine getirebilir. Her birey, telkine
ayn› biçimde yan›t vermez. Baz› bireyler
telkine daha yatk›nd›r. Günümüzde ilaç vererek uyuﬂturman›n sak›ncal› oldu€u durumlarda, hipnoz etkisiyle t›bbi müdahaleler yap›labilmektedir.
1779’da canl› magnetizm kuram›n› ileri süren Viyanal› Doktor Franz Anton Mesmer (Fıranz Anton
Mesmer), hipnozla hastalar›n› tedavi etmeye baﬂlad›.
Ona göre hipnoz, kendisinden hastaya do€ru olan bir
manyetizma ak›m›yd› ve bu ak›m yönetilebilirse hasta tedavi olabilirdi. Bu kuram, meslektaﬂlar› taraf›ndan kabul edilmedi€inden Franz Anton Mesmer,
Fransa’ya yerleﬂmek zorunda kald›. Ama orada da
pek çok sorun yaﬂad›.
Franz Anton Mesmer, 1815’te yaﬂama veda etti.
Yaşamı süresince değeri anlaşılamadı. Ancak ö€rencileri onun tekniklerini geliﬂtirerek mesmerizm ad›n›
verdikleri kuram›n› canl› tuttular. Günümüzde tedavi
yöntemi olarak hipnoz; t›p, psikiyatri ve diﬂ hekimli€i
alanlar›nda yayg›n olarak kullan›lmaktad›r.
ETKÜNLÜK
Yandaki bilgi notundan da yararlanarak
aﬂa€›daki sorular› yan›tlay›n›z.
1. Yoga uygulayan kiﬂiler, kendilerini trans
ad› verilen huzurlu bir ruh hâli içine sokabilirler. Bu durumda evrensel ruhla iliﬂkiye girmeyi ve onunla birleﬂmeyi hedeflerler. Bedensel
duruﬂ ve hareketler, yo€un ve önemlidir. Yoga
yapan kiﬂiler, bedensel duruﬂ ve solunum içeren çal›ﬂmalarla duyusal uyar›mlar› elden geldi€ince azalt›rlar. Dikkatlerini kendi iç duygu
ve düﬂünceleri üzerinde yo€unlaﬂt›r›rlar. Uzun
çal›ﬂmalardan sonra d›ﬂ dünyay› hiç fark etmedikleri büyük bir mutluluk hissettikleri özel
durumu gerçekleﬂtirmeyi baﬂar›rlar.
Meditasyonla yoga aras›nda bir fark olabilir mi, neden?
2. Baz› insanlar›n ac› veren gerilimlere karﬂ› dayan›kl›l›€› azd›r ve zorluklar karﬂ›s›nda
kendilerine güvenlerini yitirirler. Onlar›n yitirdikleri güveni, yapay bir yoldan sa€lamak
mümkün müdür? Bunun nas›l yap›labilece€ini ve sak›ncal› yönlerini tart›ﬂ›n›z.
Bilgi Notu
MEDİTASYON VE MADDE BAĞIMLILIĞI
Meditasyon, beden iﬂlevlerini ruhsal olarak denetlemeyi amaçlayan bir kontrol yöntemidir. Meditasyonla kiﬂi, bedeni üzerinde ruhsal denetim sa€layarak gerginlik ve kayg›dan kurtulmaya çal›ﬂ›r. Bu
teknikle kas gerginli€i, solunum gibi bedensel iﬂlemler denetim alt›na al›nabilir. Meditasyon teknikleri,
günümüzde baz› düﬂünürler taraf›ndan eleﬂtirilmekteyse de bu konuda çeﬂitli araﬂt›rmalar yap›lmakta,
pek çok psikolog ve fizyolog tedavi amac›yla bu tekniklerden yararlanmaktad›r.
Madde ba€›ml›l›€›; alkol, uyuﬂturucu, yat›ﬂt›r›c›
ve uyar›c› gibi bilinç, biliﬂ ve duygular› etkileyen
maddelere karﬂ› tutsakl›€› dile getirmektedir. Bu
maddelerin oluﬂturdu€u bilinç durumlar›n›n hoﬂa gider olmas› bireyleri ba€›ml› k›lmaktad›r. Ba€›ml› kiﬂilerde bir süre sonra zekân›n geriledi€i ve alg›, bellek, soyutlama, düﬂünme, ö€renme yeteneklerinde
düﬂüﬂ görüldü€ü saptanm›ﬂt›r. Önemli olan maddeler de€il, onlar› kullanmak için geliﬂen dürtüdür. Bu
nedenle, her çeﬂit maddeye karﬂ› ba€›ml›l›€›, tek bir
hastal›€›n türleri olarak ele almak gerekir. Madde
107
ba€›ml›l›€›n›n tedavisinde öncelikle hasta, ald›€› maddenin öldürücü etkilerinden kurtar›l›r. Daha sonra ortaya ç›kan yoksunluk belirtilerini yok edecek tedaviler uygulan›r. Yoksunluk tedavilerinde yat›ﬂt›r›c› ilaçlarla psikososyal tedavi yöntemlerinden yararlan›larak hastan›n gelecekteki yaﬂam›n› planlamas› ve yeniden yap›land›rmas› sa€lan›r.
ETKÜNLÜK
Aﬂa€›daki tabloda farkl› bilinç durumlar› ile ilgili do€ru olan ifadeleri iﬂaretleyiniz. ‹ﬂaretlemedi€iniz
ifadelerin neden yanl›ﬂ oldu€unu söyleyiniz.
Normal bilinç durumu ile uyku ve rüyalar›n d›ﬂ›nda da bilinç durumlar›ndan söz edilebilir.
Hipnoz tam bir uyku hâlidir.
Ba€›ml› kiﬂilerde biliﬂsel iﬂlevlerde düﬂün gözlenir.
Farkl› bilinç durumlar›na telkin, hipnoz ve bilinçli kontrolle eriﬂilebilir.
REM uykusundaki iﬂlemlerin temelini uyan›kken ö€renilenler oluﬂturur.
Normal bilinç durumlar›nda dikkatli bir uyan›kl›k hâli olmal›d›r.
Meditasyon ve yoga ayn› ﬂeydir.
REM uykusunda bedenin dinlenmesi sa€lan›r.
P. SOSYAL PSİKOLOJİ
TEMEL KAVRAMLAR
• Sosyal psikoloji
• Sosyal davran›ﬂ
KONUYA HAZIRLANALIM
Aﬂa€›daki görseli inceleyerek sorular› yan›tlay›n›z.
1. “Sosyal psikoloji, bir bireyin davran›ﬂ, duygu veya düﬂüncelerinin di€er kimselerin davran›ﬂ
ve özelliklerinden nas›l etkilendi€ini ya da belirlendi€ini inceleyen bilim dal›d›r.”37 diyen Do€an
Cücelo€lu’na göre sosyal psikolojinin odak
noktas› nedir?
2. Karikatür size, birey toplum etkileﬂimi
ile ilgili neler düﬂündürüyor?
3. Ön yarg›l› davran›ﬂlar› inceleyen sosyal psikoloji, öncelikle belli gruplar›n ekonomik olanaklar›, toplumda gördü€ü itibar gibi toplumsal özelKarikatür 2. 17: Randy Gladsbergen
liklerini ele al›r. Toplumsal koﬂullar›n yaratt›€› engellemeleri ortaya koyar. Sonra bireye yönelir ve bu engellenmelerin bireyde oluﬂturdu€u duygular›
araﬂt›r›r. Bu duygular›n yön de€iﬂtirerek ön yarg›l› tutum ve davran›ﬂlara neden oldu€unu gösterir.
Böylece yine topluma yönelmiﬂ olur.
Metne göre sosyal psikolojinin konusu ve sosyolojiden fark› nedir?
108
ETKÜNLÜK
Bilgi Notu
A. Aﬂa€›daki üç sorunun yan›t›n› küçük kâğıtlara yaz›n›z.
a. Önemli bir iﬂ yap›lacak. Aran›zda lider olarak
kimi seçersiniz?
b. Önemli bir iﬂin liderli€i size verilmiﬂtir. Kendinize kimi yard›mc› olarak seçersiniz?
c. En iyi üç dostunuzun ismini yaz›n›z.
B. Kâ€›tlar› toplayarak lider, lider yard›mc›s› ve dost
olarak seçilenlerin kaçar puan ald›klar›n› belirleyiniz ve
aﬂa€›daki sorular› yandaki bilgi notundan da yararlanarak yan›tlay›n›z.
1. Lider ve lider yard›mc›s› olarak seçilen kimseler aras›ndaki ba€lant› yüksek mi, yoksa düﬂük
müdür?
2. Lider ve dost olarak seçilen kimseler aras›ndaki ba€lant› yüksek mi yoksa düﬂük müdür?
3. Araﬂt›rman›n sonucunu bir cümle ile belirtiniz.
4. Yapt›€›n›z araﬂt›rma sosyal psikoloji ile mi,
yoksa sosyoloji ile mi ilgilidir? Nedenini iki bilimin
olaylar› ele al›ﬂ biçimini göz önüne alarak belirtiniz.
5. Yapt›€›n›z araﬂt›rman›n psikolojinin di€er dallar›nda yap›lan araﬂt›rmalardan fark› nedir?
SOSYAL PS‹KOLOJ‹
‹nsan, bir toplum içinde yaﬂar ve toplum
içindeki di€er kiﬂilerle her an iliﬂkidedir. Bu
iliﬂkiler, onun davranışlarına yön verir. ‹ﬂte
baﬂka insanlarla iliﬂki sonucu ortaya ç›kan
davran›ﬂ, sosyal davran›ﬂ ad›n› al›r. Sosyal psikoloji, bir bireyin davran›ﬂ, duygu
veya düﬂüncelerinin di€er kimselerin davran›ﬂ veya özelliklerinden nas›l etkilendi€ini inceleyen bilimdir. ‹nsanlar aras› etkileﬂim;
davran›ﬂsal, biliﬂsel ve duygusal boyutta
olabilir.
Psikolojinin di€er uzmanl›k alanlar›nda,
kiﬂinin içinde yaﬂad›€› toplumun özellikleri
fazla dikkate al›nmaz. Oysa sosyal psikoloji, sosyal olgulardan yola ç›kar, bireye ve yine topluma yönelir.
Sosyal psikoloji sosyolojiden de farkl›d›r.
Sosyoloji, toplumu ve toplumsal olaylar› konu olarak al›r ve aç›klamak ister. Oysa sosyal psikoloji, sosyal olgulardan yola ç›kar.
Ama amac›, sosyal olgular› aç›klamak de€il, bunlar›n bireyde yaratt›€› etkileri aç›klamakt›r.
R. SOSYAL BİLİŞ VE SOSYAL ETKİ
TEMEL KAVRAMLAR
• Sosyal etki
• Sosyal biliﬂ
• Tutum
• Ön yarg›
• Yükleme
• ﬁema
KONUYA HAZIRLANALIM
A. Aﬂa€›da belirtilen sosyal davran›ﬂlar›n hangi etkileﬂimler sonucu ortaya ç›kt›€›n› söyleyiniz ve bu örneklerden hareketle sosyal davran›ﬂ› tan›mlay›n›z.
a. Bu€ra, hiç hoﬂlanmad›€› hâlde arkadaﬂlar› be€endi€i için konsere bay›ld›€›n› söyledi.
b. Seyfi Bey, iﬂinden olmamak için arkadaﬂlar›na uyup zaten yetmeyen
ayl›€›ndan kesinti yap›lmas›na raz› oldu.
c. Babas› Ali’ye bir bisiklet alaca€›n› söyleyerek ders çal›ﬂmas›n› sa€lad›.
ç. Çocuklar eﬂyalar›n›, çantas›n› otobüste unutan Ayﬂe’yle paylaﬂt›lar.
d. Aﬂk›n, annesi ve babas› o tak›m› tuttu€u için Eskiﬂehirsporludur.
e. Asl›, Madonna hayran›d›r.
f. Berk, TEMA’n›n çal›ﬂmalar›na hayran kald› ve vakfa kat›lmaya karar verdi.
109
B. Do€um günü partisi denilince akl›n›za nelerin geldi€ini defterinize yaz›n›z. Yazd›klar›n›z› arkadaﬂlar›n›z›nkilerle karﬂ›laﬂt›r›n›z ve aşağıdaki sorular› yan›tlay›n›z.
1. Do€um günü partisi denilince akl›n›za gelenler genelde ayn› m›yd›?
2. Her birinizin bu konu ile ilgili benzer düﬂüncelerinin olmas› insanlar›n zihinlerinde baz›
kavram ve uyar›c›larla ilgili belirli ﬂemalar›n oldu€unun bir kan›t› olabilir mi? Bu biliﬂsel ﬂemalar size ne gibi kolayl›klar sa€lar?
3. Do€um günü partisi denilince akl›n›za gelenler; Ali’nin, Ayﬂe’nin ya da Kevser’in do€um
günlerinin güzel ya da e€lenceli olmad›€›n› söylerken etkili midir yani bir do€um günü partisini zihninizdeki bununla ilgili ﬂemaya göre mi de€erlendirirsiniz?
C. Aşağıdaki metni okuyarak burada sözü edilen davran›ﬂlar›n nedenini tart›ﬂ›n›z.
Köyde do€up büyüyen bir kimse, burada do€up büyüyen insanlar› kendisine daha yak›n bulur.
Onun için ﬂehirde do€up büyüyen birisi olmak, çeﬂitli olumsuz nitelikleri de beraberinde getiren bir durum olabilir. Birey, bir maçta, bir futbol tak›m›n›n oyununu hiç be€enmemiﬂse o tak›m›n hiçbir zaman
iyi futbol oynayamayaca€›n› iddia eder. Bizim için tuttu€umuz futbol tak›m›, en iyi futbol oynayan tak›md›r.
ETKÜNLÜK
Aşağıdaki tabloyu, belirlenen kavramlara birer örnek vererek tamamlay›n›z. Örneklerinizin doğruluğunu öğretmeninizin rehberliğinde 111. sayfadaki bilgi notundan da yararlanarak kontrol ediniz.
Sosyal Biliﬂ ve Etki
Örnekler
Türleri
‹taat
‹zlenim oluﬂturma
Özümseme
Yard›mseverlik
Kabul etme
Benimseme
Sosyal etki
Yükleme
Sosyal biliﬂ
Otoriteye uyma
Sosyal davran›ﬂ
ﬁema
Çekicilik
110
Bilgi Notu
SOSYAL BİLİŞ VE ETKİ TÜRLERİ
Sosyal etki: Bir kiﬂinin tutum ve davran›ﬂ›n›n, bir baﬂkas›n›n ya da baﬂkalar›n›n varl›€›yla etkilenmesidir. Bu sosyal etkileﬂim nedeniyle sosyal davran›ﬂ ortaya ç›kar.
Sosyal biliﬂ: Di€er bireyler, gruplar ve toplumlar hakk›nda izlenim oluﬂturmakt›r. Kiﬂilerin toplumsal tutum ve davran›ﬂlar›; bu tutum ve davran›ﬂlar›n sözel ve yüz ifadeleri ile aktar›m›, kiﬂilerin aktar›lan bu bilgileri seçme, yorumlama ve hat›rlama yöntemleri sosyal biliﬂle ilgilidir. Sosyal biliﬂ türleri
aras›nda izlenim oluﬂturma, yükleme, yard›mseverlik ve çekicilik say›labilir.
‹zlenim oluﬂturma: Baﬂkalar›n›n birey hakk›nda biçimlendirdikleri izlenimlerle ilgilidir. Bireyin onlarla birlikteyken yapabilece€i, yapamayaca€› ﬂeyleri düşünme ve denetim biçimidir. Bu denetim, di€er insanlarla olan iliﬂkilerin düzenlenmesini sa€lar.
Yükleme: E€ilim ya da davran›ﬂlar›n belli bir nedene ba€lanmas›d›r. ‹nsanlar, olaylar› aç›klarken
yükleme yapar yani olaylar›n nedenlerini içsel ya da d›ﬂsal bir nedene yüklerler.
Yard›mseverlik: Kiﬂiye maddi ya da manevi bir yük getirmesine ra€men di€erleri için gönüllü yard›mlarda bulunulmas›d›r.
Çekicilik: Bir bireyin baﬂka bir birey hakk›nda olumlu duygu ve de€erlendirmelere sahip olma e€ilimidir.
Sosyal etki konular› aras›nda da uyum sürecinin gerçekleﬂti€i kabul etme, benimseme, özümseme, otoriteye uyma ve itaat say›labilir.
Kabul etme: Toplumun, grubun ya da bir bireyin de€er ve inançlar›n›n bilgi bak›m›ndan etkilenilerek benimsenmesidir.
Benimseme: Bir kanı ya da tutumu güdülenme konusu olabilecek derecede içselleştirmedir.
Özümseme: Toplumun, grubun ya da bir bireyin de€er ve inançlar›n› kiﬂinin irdelemeden oldu€u
gibi kabullenmesi sürecidir.
Otoriteye uyma: Bir kiﬂinin davran›ﬂ ve görüﬂlerini do€rudan ya da dolayl› bir bask› arac›l›€› ile de€iﬂtirmesi ve bask› yönüne do€ru uyum göstermesidir. Uyum davran›ﬂ›n›n derecesi, bask›n›n ﬂiddetine göre artar ya da azal›r.
‹taat: Otorite etkisiyle bireyin davran›ﬂlar›n› baﬂkalar› taraf›ndan kabul edilmek amac›yla de€iﬂtirmesidir. ‹taat baﬂkalar› taraf›ndan kabul edilmeyi, özdeﬂleﬂme de€er verilen kiﬂi ya da gruba benzemeyi, benimseme de gerçe€i baﬂkalar› gibi anlamay› sa€lar.
ﬁema: Herhangi bir şey hakkında geçmiş yaşantılara bağlı olarak oluşturulan inanç ve beklentilerdir. Birey, yeni bilgilerle karşılaştığında bunları oluşturduğu inanç ve beklentilere göre süzer, seçer ve var olan yapılar içine alarak bütünleştirir.
ETKÜNLÜK
A. Aﬂa€›daki metni ve örneği okuyunuz. Örneği, okuduğunuz bilgiye göre yorumlay›n›z.
Metin: ﬁemalar›n iç yap›s› bir tiyatro oyunu gibidir. Bir oyunda oyunun temel do€as›n› de€iﬂtirmeden farkl› zamanlarda farkl› oyuncular taraf›ndan oynanan karakterler oldu€u gibi bir ﬂemada da içinde bulunduklar› çevrenin de€iﬂik yönleriyle iliﬂkili olan de€iﬂkenler vard›r. Her bireyin zihninde, karﬂ›laﬂt›€› durumlara, olay, nesne ve eylemlere iliﬂkin zihinsel simgeler bulunur. Baz› sözcükler veya olaylar taraf›ndan uyar›ld›€›nda ﬂematik bilgiler harekete geçer.
111
Örnek: Üç yaﬂ›ndaki Ali, dedesinin çiftli€ine ziyarete gider. O zamana kadar tek tan›d›€› hayvan
köpektir. Çiftlikteki koyunlar› gördü€ünde, “Aaa köpek!” diye ba€›r›r. Dedesi, ona gördüklerinin köpek
olmad›€›n›, koyun oldu€unu anlat›r.
B. Aşağıdaki metni okuyarak sorular› yan›tlay›n›z.
Bir futbol maç›n› kaybeden tak›m›n oyuncular›, teknik direktörleri ve yöneticileri “Saha koﬂullar›
çok kötüydü.”, “Hakemin birkaç pozisyonda hata yapmas› bizi olumsuz yönde etkiledi.”, “Rakip çok
sert oynad›.”, “Haftada iki maç yapmak bizi olumsuz yönde etkiledi.” gibi olumsuz de€erlendirmelerde bulunurlar. Kazan›lan maçlardan sonra ise “Bu maça inand›k.”, “Çok çal›ﬂt›k.”, “‹yi motive olduk.”,
“Konsantrasyonumuz üst düzeydeydi.” gibi olumlu de€erlendirmeler yaparlar.
1. ‹lk örnekte yap›lan aç›klamalarda baﬂar›s›zl›€›n nedenleri denetim alt›ndaki faktörlere mi
yüklenmiﬂtir?
2. ‹kinci örnekte baﬂar›n›n nedeni olan faktörler, kiﬂilerin denetimde midir?
3. Örnekteki durumu, sosyal psikolojinin hangi kavram› ile aç›klayabilirsiniz?
4. Metindeki aç›klamalar futbolculara, antrenörlere ve yöneticilere ne kazand›r›r, ne kaybettirir? Tart›ﬂ›n›z.
ETKÜNLÜK
Bilgi Notu
Aﬂa€›daki metni okuyunuz ve yandaki bilgi
notundan da yararlanarak sorular› yan›tlay›n›z.
TUTUM VE ÖN YARGI
Amerika’da Asyal›lara karﬂ› olumsuz tutumlar›n oldu€u bir dönemde, genç bir Çinli ö€renci,
eﬂiyle birlikte Amerika’y› dolaﬂ›r. Çift, 66 otelde
konaklar, 184 lokantada yemek yer ve biri d›ﬂ›nda hepsinde gayet iyi a€›rlan›r. Bir süre sonra
ayn› otel ve lokantalara, bir Çinli çifti konuk olarak kabul edip etmeyeceklerini soran bir mektup gönderilir. Mektubu yan›tlayan kuruluﬂlardan
% 92’si kabul etmeyeceklerini bildirirler.38
Tutum; bireyin herhangi bir nesne ya da duruma karﬂ›, deneyim, güdü ve bilgilerine dayanarak
geliﬂtirdi€i süreklili€i olan bir tepki e€ilimidir. Bu
e€ilim; biliﬂsel, duygusal ve davran›ﬂsal ögelere
sahiptir. Örne€in bireyin zenciler hakk›nda bildikleri (biliﬂsel öge) olumluysa onlara sempatiyle bakar (duygusal öge). Bunu, sözleri ya da davran›ﬂlar›yla ortaya koyar (davran›ﬂsal öge). Tutumlar›n
varl›€›, ancak tutumun yans›tt›€› birtak›m gözlenebilir davran›ﬂlardan ç›kar›labilir.
1. Amerikal›lar, Asyal›lara karﬂ› nas›l tepki e€ilimine sahiptirler?
2. Sizce, bu tepki e€iliminde neler etkili olmuﬂ olabilir?
3. Amerikal›lar›n Asyal›lara karﬂ› olan tepki e€ilimi, yeterli kan›tlara dayanmakta m›d›r?
Bu e€ilimde biliﬂsel mi yoksa duygusal ögeler mi a€›r basmaktad›r?
4. Yukar›daki deneyden hangi sonuçlar›
ç›karabilirsiniz?
Ön yarg›; herhangi bir konuda, yeterli ve gerekli
bilgi edinmeden ya da inceleme yapmadan, yetersiz kan›tlara dayanarak var›lan yarg›d›r. Ön yarg›
da bir tutumdur ama hakl›l›€› kan›tlanmam›ﬂt›r. Genelde bir olumsuzlu€u ifade eder ve ön yarg›da tutumun duygusal ögesi a€›r basar. Ön yarg›, sabittir ve mant›kl› tart›ﬂmaya aç›k de€ildir. Tutum ve
ön yarg›lar›n kayna€›; bireyin kendi deneyimleri,
çocuklukta ö€renilenler ve grup de€erleridir.
112
ETKÜNLÜK
Toplumumuzda yaygın olan ön yargılardan bildiklerinizi örnekteki gibi aşağıdaki tabloya yazınız.
Yazdıklarınızı doğru olup olmadığını arkadaşlarınızla tartışınız.
İyilik yaparsan kötülük görürsün.
Ön Çal›ﬂma Görevi
Aﬂa€›daki sorular›n yan›tlar›n› kapsayan bir sunu haz›rlay›n›z.
1. Aile, arkadaﬂ, toplum, moda ve medya etkisiyle ortaya ç›kt›€›n› düﬂündü€ünüz davran›ﬂlar›nız
hangileridir? Bu davranışlarınızı açıklayınız.
2. Sözü edilen sosyal etkenlerden en güçlü olan hangisidir? Nedenini aç›klay›n›z.
3. Davran›ﬂlar›n›z üzerindeki sosyal etkilerin size neler kazand›rd›€›n› belirtiniz.
4. Sosyal etkenlerin sizi toplumdaki di€er insanlara benzer mi yoksa farkl› m› k›ld›€›n› belirlemeye çal›ﬂ›n›z.
S. DAVRANIŞ VE SOSYAL ETKENLER
TEMEL KAVRAMLAR
• Sosyalleﬂme
• Kültür
• Toplumsal rol
• ‹deal rol
• Toplumsal statü
• Gerçek rol
KONUYA HAZIRLANALIM
Aﬂa€›daki örnekleri okuyarak bunların birey üzerindeki hangi etkilerin varl›€›n› gösterdi€ini tart›ﬂ›n›z.
a. Bir iﬂ görüﬂmesine giden kiﬂi düzgün giyinir ve kendisi hakk›nda olumlu izlenim oluﬂturmaya çal›ﬂ›r.
b. Temiz bir çevre, insanlar›n çevreyi kirletmemesi konusunda bir
kural oldu€unu alg›lamalar›n› sa€lar.
c. Grupta erkeklerin uzun saçl› olmas› hoﬂ karﬂ›lanm›yorsa bir erkek, o grup taraf›ndan reddedilmemek ya da onay almak için sevdi€i hâlde saçlar›n› uzatmaz.
113
ETKÜNLÜK
Sosyalleﬂme, bireyin içinde
yaﬂad›€› topluma uyum sa€lamas›, toplumla bütünleﬂmesi ya da
özdeﬂleﬂmesidir. Sosyalleﬂme süreci, çocu€un do€umuyla baﬂlayarak onun ana dilini, yaﬂad›€›
toplumun kültürünü ö€renmesini
ve bunlar› gelecek nesillere aktarmas›n› içerir.
OKUL
ARKADAÞ
EVRESÜ
EKONOMÜ
AÜLE
BÜREY
SOSYALLEÞME
MEDYA
DÜN
ÜÞ EVRESÜ
SÜYASET
Yanda bu süreç boyunca davŞema 2. 8: Bireyin sosyalleşme sürecindeki etkenler
ran›ﬂ› etkileyen sosyal etkenleri
gösteren bir ﬂema verilmiﬂtir. ‹nceleyiniz ve 115. sayfadaki bilgi notundan da yararlanarak tabloya bu etkenlerin sosyalleﬂme sürecindeki etkisine birer örnek yazınız. Örneklerinizin doğru olup olmadığın arkadaşlarınızla tartışınız.
114
Bilgi Notu
DAVRANIŞ VE TOPLUM
Toplumun yaratt›€› maddi, manevi ve düﬂünsel ürünlerin tümüne kültür ad› verilir. ‹nsan, toplumun
kültürünü sosyalleﬂme yoluyla elde eder, benimser ve ona uyar. Sosyalleﬂme, farkl› toplumsal çevrelerde, çok say›da insanla ve de€iﬂik yollarla gerçekleﬂir. Bu süreçte etkili olan sosyal ve kültürel etkenler ﬂöyle özetlenebilir:
Aile, bireyin toplumun kültürüyle ilk karﬂ› karﬂ›ya geldi€i ve sosyalleﬂmeye baﬂlad›€› kurumdur.
Yeme, içme, giyinme al›ﬂkanl›klar› ailede edinilir. Toplumda uyulmas› gereken kurallar› da çocu€a aile ö€retir. Çocu€un toplumsallaﬂmas›nda arkadaﬂ çevresi de etkilidir. Çocuk; paylaﬂma, baﬂarma,
sevme ve sayma gibi konularda arkadaﬂlar›ndan etkilenir. Onlara yeni ﬂeyler ö€retir ve onlardan yeni bilgiler ö€renir.
Günümüzün modern toplumlar›nda toplumsallaşma üzerinde kitle iletiﬂim araçlar› ile moda da etkilidir. Bunlar, bireyi toplumun kendisinden beklentileri konusunda bilgilendirir. ‹nsanlar›n düﬂüncelerini etkileyerek ortak bir davran›ﬂ biçimi kazand›r›r. Medya, toplumun beklentilerini bireye aktarmakta, tutum ve davran›ﬂlar› etkilemektedir. Çünkü bunlar›n ortak paydas›, toplumdaki insanlar›n düﬂüncelerini etkileyerek onlara ortak davran›ﬂ biçimi kazand›rmakt›r.
ETKÜNLÜK
A. Aşağıdaki kutucuklarda yer alan kavramları tablodaki tanımların karşısına doğru olarak yazınız.
Yazdıklarınızın doğruluğunu öğretmeninizin rehberliğinde denetleyiniz.
toplumsal rol
ideal rol
toplumsal statü
gerçek rol
ROL VE BEKLENT‹LER
Bireyin toplum içindeki yeri ve konumudur. Bu yeri ya kiﬂinin çevresindekiler ona uygun görerek belirler ya da birey kendi çabas›yla elde eder. Bireyin toplum içinde bulundu€u konum, ona haklar ve yükümlülükler getirir. Birey, bu haklardan yararlan›r ve konumunun gerektirdi€i yükümlülükleri yerine getirir.
Bireyin statüsüne uygun davranmas›d›r. Bireyin statüsüyle davran›ﬂ biçimi
aras›nda iliﬂki vard›r. Her birey, statüsünün gerektirdi€i davran›ﬂ biçimini ortaya
koyar.
Statünün bireyden istedi€i ideal davran›ﬂ biçimidir. Bireyler, bu beklentilerin tümünü yerine getiremezler.
Bireyin yerine getirebildi€i rol beklentileridir.
B. Aﬂa€›daki sorular› yan›tlay›n›z.
1. Ülkemizde, 20. yüzyılın başından bu yana kad›n›n toplumsal konumunun yükseltilmesine çal›ﬂ›lmaktad›r. Bu çaba sayesinde kad›nlar evlerinin d›ﬂ›nda çal›ﬂma olana€› bulabilmiﬂ ve bir meslek sahibi olabilmiﬂlerdir. Bu ifade, ülkemizde toplumun kad›nlardan beklentilerinde hangi de€iﬂikliklerin ortaya ç›kt›€›n› vurgulamaktad›r?
115
2. Amerika’da baz› uçak ﬂirketleri, iﬂ gezilerine ç›kan kad›n ve erkeklerin, eﬂlerini yanlar›nda götürmeleri durumunda daha ucuz bilet almalar›n› sa€lamaktad›r. Bunun nedeni ne olabilir?
3. Bir anne çocuk, bir çocuk da anne gibi davranmaz. Bunun nedeni üzerinde tart›ﬂ›n›z.
4. Ayn› gün okul korosunda ﬂark› söylemeniz, ödevinizi yapman›z ve annenize yard›m etmeniz gerekse neler hissedersiniz, böyle bir durumu yaﬂamak neden hoﬂunuza gitmez?
5. Pek çok doktor vard›r ama baz›lar› neden daha baﬂar›l› ve ünlüdür?
Ön Çal›ﬂma Görevi
Ön haz›rl›€›n›z› s›n›fa sununuz. Bunlar üzerinde de€erlendirme yap›n›z, toplumun insan davran›ﬂlar›n› hangi yollarla ve nas›l etkiledi€ini de€erlendiriniz.
ETKÜNLÜK
Aﬂa€›daki tabloda farkl› bilinç durumlar› ile ilgili do€ru olan ifadeleri iﬂaretleyiniz. ‹ﬂaretlemedi€iniz
ifadelerin neden yanl›ﬂ oldu€unu söyleyiniz.
Sosyal psikoloji, bir bireyin davran›ﬂ, duygu veya düﬂüncelerinin di€er kimselerin davran›ﬂ veya
özelliklerinden nas›l etkilendi€ini inceleyen bilimdir.
Sosyal psikolojinin amac› sosyal olaylar› aç›klamakt›r.
ﬁema, herhangi bir ﬂey hakk›nda geçmiﬂ yaﬂant›lara ba€l› olarak oluﬂturulan inanç ve beklentilerdir.
Herhangi bir konuda, yeterli ve gerekli bilgi edinmeden ya da inceleme yapmadan, yetersiz kan›tlara dayanarak var›lan yarg›lar tutumlar› oluﬂturur.
Tutumlar›n varl›€›, yans›tt›€› gözlenebilir davran›ﬂlardan anlaﬂ›lamaz.
Sosyalleﬂme süreci, ergenlikle birlikte sona erer.
DEÚERLENDÜRME ALIÞMALARI (II)
A. Aﬂa€›daki çoktan seçmeli sorular›n do€ru seçeneklerini iﬂaretleyiniz.
1. Bilginin baﬂlang›c› duyumlard›r. Duyumu sa€layan beﬂ duyu organ› vard›r. Ancak duyumlar› yaln›zca bunlarla elde etmeyiz. Örne€in iç organlar›m›z›n durumunu bildiren duyumu elde etmemizde
duyu organlar›n›n etkisi yoktur.
Aﬂa€›dakilerden hangisi sözü edilen duyumla ilgilidir?
A. Kas ve hareket duyumu
B. Hâl duyumu
C. Denge duyumu
D. Dokunma duyumu
E. Görme duyumu
2. Aﬂ›r› uyar›lma, iç ya da d›ﬂ uyar›c›lar›n, organizmay› normal ﬂiddet ve sürenin üzerinde etkilemesi sonucu ortaya ç›kar.
Buna göre aﬂa€›dakilerden hangisinin durumu, aﬂ›r› uyar›lmaya örnek gösterilebilir?
A. Aya giden astronotlar›n
B. Uzun yola giden kamyon sürücülerinin
C. Batan gemide uzun süre kalan tayfalar›n
D. Sürekli bir yeri a€r›yan insanlar›n
E. Hapsedilen savaﬂ tutsaklar›n›n
116
3. Ayd›nl›k bir ortamdan karanl›k bir ortama girildi€inde önceleri çok az ﬂey görülür. Fakat bir süre sonra etraftaki nesneler yavaﬂ yavaﬂ görülmeye baﬂlan›r.
Bu durumu en iyi ifade eden kavram aﬂa€›dakilerden hangisidir?
A. Duyarl›laﬂma
B. Duyars›zlaﬂma
C. Uyar›lma
D. Yetersiz uyar›lma
E. Al›ﬂma
4. Konserde çok gürültü vard›. ‹ki arkadaﬂ birbirlerini duyuyorlard› ama ne söylendi€ini anlam›yorlard›.
Böyle bir durumda aﬂa€›dakilerden hangisi gerçekleﬂmemektedir?
A. Dikkat yo€unlaﬂmas›
B. Alg›lama
C. Duyumlama
D. Uyar›lma
E. Duyars›zlaﬂma
5. Alg›lama, herhangi bir uyar›c›n›n duyu organlar› taraf›ndan fark edilip zihinde anlaml› hâle getirilmesi ve yorumlanmas›d›r.
Buna göre alg› ve duyumla ilgili aﬂa€›daki yarg›lardan hangisine ulaﬂ›labilir?
A. Alg›lama, duyumdan önce gerçekleﬂir.
B. Alg›lama bilinçli, duyum bilinçsizce gerçekleﬂir.
C. Alg›lanan uyar›c› önceden duyumlanmal›d›r.
D. Uyar›c› anlaml›ysa duyum alg›ya dönüﬂür.
E. Her duyum mutlaka alg›ya dönüﬂür.
6. Nesnelere iliﬂkin uyar›c›lardaki eksikli€e ra€men nesneler eksiksiz bir bütün olarak alg›lan›r.
Birbirleriyle ayn› olan uyar›c›lar bir arada bütün olarak alg›lan›r.
Burada uyar›c›lar›n bütün olarak alg›lanmas›ndaki hangi temel ilkeler aﬂa€›da s›ras›yla verilmiﬂtir?
C. Süreklilik, benzerlik
B. Z›tl›k, süreklilik
A. Tamamlama, benzerlik
D. Yak›nl›k, z›tl›k
E. De€iﬂmezlik, farkl›l›k
7. Var olan herhangi bir uyar›c›n›n kendisinden kaynaklanan bir nedenle organizma taraf›ndan
farkl› yorumlanmas› fiziksel yan›lsama ya da fiziksel illüzyon olarak tan›mlan›r.
Buna göre aﬂa€›dakilerden hangisi fiziksel yan›lsamaya neden olan etkenlerden biridir?
A. Geçmiﬂ yaﬂant›lar
B. Duyu organlar›n›n özellikleri C. Psikolojik durum
D. Uyar›c›n›n bulundu€u ortam E. Tutum ve beklentiler
8. Açl›k, susuzluk, cinsellik, annelik, dinlenme, uyku gibi güdüler fizyolojik kökenli birincil güdülerdir.
Buna göre aﬂa€›dakilerden hangisi birincil güdülerin bir özelli€i de€ildir?
A. Kal›t›msal olarak do€uﬂtan getirilme
B. Evrendeki bütün canl›larda görülme
C. Ö€renilip sonradan de€iﬂtirilebilme
D. Organizman›n süreklili€ini sa€lama
E. Fizyolojik gereksinimlerden kaynaklanma
117
9. Baﬂar›l› olma güdüsü, yeteneklere uygun alanlarda örne€in baz› insanlarda akademik, baz›lar›nda spor ya da sanat alan›nda kendini gösterir.
Bu güdüye sahip bir kiﬂi ile olmayan bir kiﬂi aras›ndaki fark aﬂa€›dakilerden hangisinde
do€ru olarak belirtilmemiﬂtir?
A. Baﬂar› güdüsü olan daha aktiftir.
B. Baﬂar› güdüsü olan daha az yorulur.
C. Baﬂar› güdüsü olan›n hedefi bellidir.
D. Baﬂar› güdüsü olan›n davran›ﬂ› seçicidir.
E. Baﬂar› güdüsü olan daha özverilidir.
10. Piyano ö€renen iki ö€rencinin ikisi de bütün gün çal›ﬂmakta, baﬂka hiçbir iﬂ yapmak hatta okula bile gitmek istememektedir. Bunlardan biri gerçekten yeteneklidir ama di€eri öyle de€ildir. Matemati€e yetene€i oldu€u hâlde ünlü bir piyanist olmaya çal›ﬂ›r ve sonuçta hayal k›r›kl›€›na u€rar.
Böyle bir durum, aﬂa€›dakilerden hangisinin öncelikle önemli oldu€unu göstermektedir?
A. Potansiyelini gerçekçi olarak de€erlendirmenin
B. Baﬂar›l› olmak için çok çal›ﬂman›n
C. Hiçbir konuda ›srarl› olmaman›n
D. Rekabetin yarat›c›l›€› artt›rd›€›n› bilmenin
E. Birkaç alanda birden çal›ﬂma yapman›n
11. Temel gereksinimlerin karﬂ›lanmas› ya da karﬂ›lanmamas› durumunda organizmada farkl› duygular do€ar. Psikoloji yaln›zca ölçülebilen, gözlenebilen duygularla ilgilenir.
Buna göre aﬂa€›dakilerden hangisi psikolojinin ele ald›€› duygular aras›nda say›lamaz?
A. Kayg›
B. Öfke
C. Sevgi
D. Haz
E. Elem
12. ‹nsanlar, heyecan belirtilerini elden geldi€ince denetim alt›nda tutmaya çal›ﬂ›rlar.
Aﬂa€›dakilerden hangisi bunun en önemli nedenidir?
A. Bunun toplum taraf›ndan onaylanmamas›
B. Bireyin duygular›n› göstermekten kaç›nmas›
C. Duygular›n gelip geçici olup uzun sürmemesi
D. Bunun ruh sa€l›€›n› olumlu olarak etkilemesi
E. Duygular›n karmaﬂ›k nedenlerle ortaya ç›kmas›
13. Bilinç, insan›n kendisi, yaﬂant›lar› ve dünya üzerindeki bilgisi, ayn› zamanda da düﬂünme ve
kendini tan›ma yetene€idir.
Buna göre aﬂa€›dakilerden hangisi bilinçli bir davran›ﬂ de€ildir?
A. Bir matematik problemini çözme
B. Gelecekte olacaklar› tahmin etme
C. Güzel bir tabloyu de€erlendirme
D. Bir müzik parças›n› severek dinleme
E. Hat›rlanmayan yaﬂant›lardan etkilenme
118
14. Bilinç ve bilinçsizlik kategorik de€ildir. Bunlar bir boyut üzerinde yer al›r ve aralar›nda derece
fark› vard›r.
Aﬂa€›dakilerden hangisi telkin yoluyla elde edilen bir bilinç durumudur?
A. Meditasyon
B. Normal bilinç durumu
C. Uyku
D. Hipnoz
E. Rüya
15. Herhangi bir ﬂey üzerinde insan›n zihin gücünün yo€unlaﬂmas›na dikkat denir. Dikkatin bir türü edilgin dikkattir ve d›ﬂ etmenlerin do€rudan etkisiyle gerçekleﬂir.
Aﬂa€›dakilerden hangisi bu dikkat türüne örnektir?
A. Ani gök gürültüsüne çevrilen dikkat
B. Annenin hareketli çocu€una yönelen dikkati
C. Derste ö€retmene yönelen dikkat
D. Bir konferansta konuﬂmac›ya yönelen dikkat
E. Bir konserde müzi€e yönelen dikkat
16. Sosyal biliﬂ, sosyal etkileﬂimde rol oynayan biliﬂsel süreçlere verilen isimdir.
Aﬂa€›dakilerden hangisi sosyal biliﬂ de€il de bir sosyal etki türüdür?
B. Yard›mseverlik
C. Çekicilik
A. Yükleme
D. ‹taat
E. ‹zlenim oluﬂturma
17. Toplumsallaﬂma sürecinde özellikle aile ve okulun rolünün fazla olmas› aﬂa€›dakilerden
hangisinin bir kan›t›d›r?
A. Toplumsallaﬂman›n tüm yaﬂam boyu sürdü€ünün
B. Toplumsallaﬂmayla bireysel özelliklerin geliﬂti€inin
C. Toplumsallaﬂman›n birey d›ﬂ›nda gerçekleﬂti€inin
D. Toplumsallaﬂman›n her topluma düzen getirdi€inin
E. Özellikle çocukluk ve gençlik döneminde gerçekleﬂti€inin
18. Sosyoloji ve psikoloji sosyal olgular› ele alan bilimlerdir. Ancak sosyoloji, toplumu ve toplumsal olaylar› konu alarak aç›klamak amac›ndad›r.
Sosyal psikolojinin amac› aﬂa€›dakilerin hangisinde belirtilmiﬂtir?
A. Toplumlar aras› kültür al›ﬂveriﬂini aç›klamak
B. Bireylerin psikolojik özelliklerini aç›klamak
C. Sosyal olgular›n bireyde yaratt›€› etkileri aç›klamak
D. Bireylerin toplum üzerindeki etkisini aç›klamak
E. Bireyler aras› düzenli iliﬂkileri aç›klamak
119
B. Aﬂa€›daki cümlelerde yer alan boﬂluklar› uygun sözcüklerle tamamlay›n›z.
1. Organizman›n normalin alt›nda uyar›lmas›na, yani normal etkinlikte bulunmas›na yetmeyecek
kadar az uyar›c› almas›na ........................................... denir.
2. Organizman›n, sürekli karﬂ›laﬂt›€› uyar›c›lara bir süre sonra art›k tepkide bulunmamas›na
............................... ad› verilir.
3. ‹htiyaçlar›n karﬂ›lanmas› için organizmada oluﬂan güce ....................... denir.
4. ‹htiyaç, dürtü, güdü, davran›ﬂ ve doyum sürecinin tümüne ..................................... ad› verilir.
5. Açl›k ve susuzluk, fizyolojik kökenli ................................... güdülerdir.
6. ...................................... , duyu organlar› taraf›ndan kaydedilen uyar›c›lar›n beyin taraf›ndan yorumlan›p anlamland›r›lmas›d›r.
7. Duyumlar›n zihinde yanl›ﬂ olarak yorumlanmas›na yan›lsama ya da ............................... denir.
8. ............................................................ , bir bireyin davran›ﬂ, duygu veya düﬂüncelerinin di€er
kimselerin davran›ﬂ veya özelliklerinden nas›l etkilendi€ini inceleyen bilgi dal›d›r.
9. ......................................... herhangi bir konuda, yeterli ve gerekli bilgi edinmeden ya da inceleme yapmadan, yetersiz kan›tlara dayanarak var›lan yarg›d›r.
10. ........................................ insan›n kendisi, yaﬂant›lar› ve dünya üzerindeki bilgisi; ayn› zamanda da düﬂünme ve kendini tan›ma yetene€idir.
C. Aﬂa€›daki aç›k uçlu sorular› yan›tlay›n›z.
1. Aﬂa€›daki seçeneklerin her birindeki kavramlar› tan›mlay›n›z, örnek vererek birbirinden
ay›rt ediniz.
a. Dürtü - güdü
b. Fizyolojik güdüler - sosyal güdüler
c. Duyum - alg›
ç. Al›ﬂma - duyarl›laﬂma
2. Aﬂ›r› gürültülü, kalabal›k ve stresli bir ortamda uzun süre kalan kiﬂilerde hangi durumlar
gözlenir? Belirtiniz.
3. Kendi potansiyelinizi de€erlendirmek size neler kazand›rabilir? Bu konuda bir yaz› haz›rlay›n›z.
4. Aﬂa€›daki seçeneklerin her birindeki kavramlar› tan›mlay›n›z ve birbirinden ay›rt ediniz.
a. Normal bilinç durumu - uyku
b. Uyku - rüya
c. Bilinçalt› - bilinç
ç. REM - NREM
5. Hipnozla meditasyon aras›nda ne fark vard›r? Karﬂ›laﬂt›r›n›z.
6. Sosyal biliﬂ ve sosyal etki aras›ndaki fark› belirtiniz.
7. Medyan›n davran›ﬂlar›n›z› nas›l etkiledi€ini aç›klay›n›z.
120
Aﬂa€›da yer alan öz eleﬂtiri tablosundaki sorular› yan›tlayarak bu ünitede ö€rendiklerinizi de€erlendiriniz.
ÖZ ELEŞTİRİ TABLOSU
Bu bölümden önce, psikolojinin temel
süreçleri hakk›nda neler biliyordum?
Bu bölümde psikolojinin temel süreçleri ile ilgili
Neler ö€rendim?
Neleri kavrayamad›m?
Kavrayamad›klar›m› nas›l ö€renebilirim?
2. ÜNİTE DİPNOTLAR
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
Jerry M. Burger, Kiﬂilik, s. 249.
Norman L. Munn, Psikoloji, C 1, s. 119.
Jerry M. Burger, Kiﬂilik, s. 428.
http://fikra.elookat.com/Genetik-uzmani,f802.htm
Clifford T. Morgan, Psikolojiye Giriﬂ, s. 176.
Clifford T. Morgan, Psikolojiye Giriﬂ, s. 170.
http://www.harikas›n.net/oykuler/herkesi-tan›yan-kad›n-komik-hikaye.html
http://www.devpsy.hacettepe.edu.tr/dosyalar/gelisim_psi261_262.pdf
http://www.siirperisi.net/siir.asp?siir=309
http://www.nazlimcafe.com/fikra-fikrasi/cocuk-fikralari.html
http://www.fikrabul.com/fikrabul/oku/7016/o/1/a/
http://www.ekimdusu.net/index.php/2010/01/18/19-yasindaki-dunya-satranc-sampiyonu/
http://www.uludagsozluk.com/k/%C3%B6zl%C3%BC-s%C3%B6zler/10/
Clifford T. Morgan, Psikolojiye Giriﬂ, s. 191.
Saliha Erdim, Han›mefendi dergisi, s. 23.
http://www.uludagsozluk.com/k/%C3%B6zl%C3%BC-s%C3%B6zler/10/
M. ﬁerif, Carolyn ﬁerif, Sosyal Psikolojiye Giriﬂ, C 1, s. 40-50.
Duane ve Sydney Schultz, Modern Psikoloji Tarihi, s. 87.
Ahmet Cevizci, Ayd›nlanma Felsefesi, s. 130.
http://www.biltek.tubitak.gov.tr/gelisim/psikoloji/biliyormusunuz.htm
Clifford T. Morgan, Psikolojiye Giriﬂ, s. 65.
Orhan Hançerlio€lu, Düﬂünce Tarihi, s. 282.
Duane ve Sydney Schultz, Modern Psikoloji Tarihi, s. 676.
Duane ve Sydney Schultz, Modern Psikoloji Tarihi, s. 676.
Clifford T. Morgan, Psikolojiye Giriﬂ, s. 204.
Clifford T. Morgan, Psikolojiye Giriﬂ, s. 86.
Clifford T. Morgan, Psikolojiye Giriﬂ, s. 209.
Wayne W.Dyer, Hatal› Alanlar›m›z, s. 45.
Clifford T. Morgan, Psikolojiye Giriﬂ, s. 209.
Ken Robinson, Yarat›c›l›k Akl›n S›n›rlar›n› Aﬂmak, s. 164.
Do€an Cücelo€lu, ‹nsan ve Davran›ﬂ›, s. 262.
Mehmet H. Do€an, Estetik, s. 169.
http://hipnozankara.net/hipnoz_bilinc_bilincalt›.html
http://tr.wikipedia.org/wiki/De%C4%9Fi%C5%9Fik_%C5%9Fuud_halleri
http://www.biltek.tubitak.gov.tr/gelisim/psikoloji/rüyalar.htm
http://hipnoterapienstitusu.org/index.php?option=com_content&view=article&id=18&ltemid=12&showall=1
Do€an Cücelo€lu, ‹nsan ve Davran›ﬂ›, s. 515.
Clifford T. Morgan, Psikolojiye Giriﬂ, s. 211.
121
3. NÜTE
ÚRENME, BELLEK, DÞNME
Resim 3.1: Ûrenme, Martin de Jussac
KONULAR
A. ÚRENÜLMÜÞ DAVRANIÞ
B. ÚRENME TRLERÜ
C. ÚRENMEYÜ ETKÜLEYEN ETKENLER
. BELLEK TRLERÜ
D. BELLEÚÜN TEMEL ÜÞLEM AÞAMALARI
E. DÞNMENÜN YAPI TAÞLARI
122
F. DÞNME VE DÜL
G. KARAR VERME
H. ZEKå KAVRAMI
I. ZEKå TRLERÜ
Ü. ZEKå VE YARATICILIK
A. Ö⁄RENİLMİŞ DAVRANIŞ
TEMEL KAVRAM
• Ö€renme
KONUYA HAZIRLANALIM
Aşağıdaki görseli inceleyiniz ve örnek olaylar› okuyarak sorular› yan›tlay›n›z.
a. Kar›ncalar›n, kendilerine göre örgütlenmiﬂ bir toplum hâlinde yaﬂamas›
b. Küçük bir çocu€un eli yand›€›nda bir daha ateﬂin yan›na gitmemesi
c. Evde istediklerini a€layarak elde eden çocu€un, arkadaﬂlar›n›n aras›nda da ayn› ﬂeyi yapmas›
ç. Diz kapa€›na vuruldu€unda baca€›n hareket etmesi
d. Çocu€un konuﬂmaya baﬂlamas›
1. Yukar›daki olaylar›n hangilerinde ö€renme söz konusudur? Tart›ﬂ›n›z.
2. Ö€renilmiﬂ oldu€unu düﬂündü€ünüz davran›ﬂlarla ö€renilmemiﬂ olanlar aras›nda ne fark
vard›r?
3. “Ö€renme için organizman›n önce engellenmiﬂ olmas› gerekir.”1 diyen Thorndike (Torndayk),
ö€renmeyle ilgili neyi vurgulamak istemiﬂ olabilir?
4. Foto€raftaki filler do€uﬂtan böyle davranmay› biliyor olabilir mi?
Fotoğraf 3. 1: Filler
ETKÜNLÜK
A. Aﬂa€›daki metni okuyunuz ve 124. sayfadaki bilgi notundan da yararlanarak sorular› yan›tlay›n›z.
“‹nsanlar, önceki nesillerden kendilerine kalan tüm bilgileri kaybetseler (icat etme, hat›rlama ve
al›ﬂkanl›k edinme yetilerine sahip olsalar bile) onda dokuzu bir ay içinde ölürdü. Geri kalan onda biri
de kalan alt› ayda yaﬂam›n› yitirirdi. Bu insanlar›n düﬂüncelerini aktaracak dilleri, hatta düﬂünceleri bile olmazd›. Yaln›zca belirsiz hayalleri olurdu. Yaz›l› ﬂeyleri okuyamaz, motorlu araçlar› kullanamaz,
ata binemezlerdi. Birkaç kiﬂinin ç›kard›€› anlams›z seslere uyarak ﬂurada burada dolaﬂ›r, içecek su ve
yiyecek yemek bulamaz, sonunda belki de yamyaml›€a düﬂerlerdi. Köylerde yaﬂayan insanlar bile
hayatlar›n› korumak için ekin ekme, hayvan yetiﬂtirme, ateﬂ yakma, giyinme ve böylece so€u€a dayanma çarelerini bulamazlard›. ‹nsanl›€›n ilk baﬂlad›€› s›cak ülkelerde baz› ilkel insan türleri sosyal bir
kal›t›m biriktirinceye kadar meyve toplar ve küçük hayvanlar› avlayarak yaﬂayabilirlerdi. Ancak birkaç
123
yüz nesil sonra dile sahip olurlar, hayvanlar› evcilleﬂtirmeyi ve topra€› ekmesini ö€renebilirlerdi.”2
1. Metinde belirtilen ö€renilmiﬂ davran›ﬂlar nelerdir? Belirleyiniz ve bu davranışlara eklemeler yap›n›z.
2. Ö€renmenin önemini belirtiniz.
B. Aﬂa€›daki tabloda verilen davran›ﬂlardan hangilerinin refleks, içgüdü ve ö€renme sonucu kazan›ld›€›n› yanlar›na yazaca€›n›z “R”, “‹” ve “Ö” harfleri ile göstererek bunlar aras›ndaki fark› söyleyiniz.
Ar›lar›n bal yapmas›
Kimya ile ilgili bilgiler edinme
Diz kapa€›na vuruldu€unda baca€›n s›çramas›
Örümceklerin a€ örmesi
Bisiklete binme
Baz› hayvanlar›n k›ﬂ uykusuna yatmas›
Ateﬂe de€en elin çekilmesi
Görgü kurallar›na uyma
Kuﬂlar›n mevsimi gelince göç etmesi
Köpe€in bahçe kap›s›n› mandal› çevirerek açmas›
Göz kapa€›n›n k›rp›lmas›
Çocuklardaki emme davran›ﬂ›
Keman çalma
Kuﬂlar›n yuva yapmas›
Bilgi Notu
Ö⁄REN‹LM‹ﬁ DAVRANIﬁ
Ö€renme, tekrar ya da yaﬂant› sonucu
davran›ﬂta meydana gelen, yeni davran›ﬂlar kazanma ﬂeklinde ortaya ç›kan devaml›
bir de€iﬂikliktir. Bireyin davran›ﬂlar›n›n büyük ço€unlu€u ö€renmeyle kazan›l›r. Bu
nedenle, insan yaﬂam›nda ö€renmenin rolü büyüktür. Ö€renmenin kayna€›; e€itim,
ö€retim ve geçmiﬂ yaﬂant›lar›m›zd›r. Ö€rendiklerimiz, kendi yaﬂant›m›za ve baﬂkalar›n›n geçmiﬂ deneyimlerine dayan›r. Buna
göre do€uﬂtan gelen, niçin yap›ld›€› organizman›n kendisi taraf›ndan da bilinmeyen
ve türün tüm bireylerinde ayn› ﬂekilde görülen kal›tsal davran›ﬂlar olan içgüdüsel
davran›ﬂlar ö€renme de€ildir. Kiﬂiyi belli bir
hedefe iten gereksinimler nedeniyle ortaya
ç›kan güdülenme de ö€renme say›lamaz.
D›ﬂtan gelen bir uyar›m sonucu, bu uyar›
beyne iletilmeden verilen ani yan›t olan reflekslerin de ö€renmeyle ilgisi yoktur. Çünkü
bunlarda yeni davran›ﬂlar›n kazan›lmas›;
e€itim, ö€retim ya da geçmiﬂ yaﬂant›lar sonucu elde edilme özellikleri yoktur.
B. ÖĞRENME TÜRLERİ
TEMEL KAVRAMLAR
• Koﬂullanma
• Koﬂulsuz uyar›c›
• Koﬂulsuz davran›ﬂ
• Koﬂullu uyar›c›
• Koﬂullu tepki
• Genelleme
• Sönme
• Ay›rt etme
• Kendili€inden geri gelme
• Ba€ kurma
• Edimsel koﬂullama
• Pekiﬂtireç
• Transfer
KONUYA HAZIRLANALIM
Aﬂa€›daki ﬂemay› inceleyiniz ve yukarıdaki tabloda yanına “Ö”
yazdığınız örneklerin ﬂemadaki hangi ö€renme türüyle ilgili olabilece€ini söyleyiniz.
ÚRENME
BÜLÜÞSEL ÚRENME
KOÞULLANMA YOLUYLA
ÚRENME
GÜZÜL ÚRENME
KLASÜK KOÞULLANMA
MODEL ALARAK ÚRENME
EDÜMSEL KOÞULLANMA
KAVRAYARAK ÚRENME
Şema 3. 1: Ö€renme türleri
124
1. Sokak köpe€i taraf›ndan ›s›r›lan çocuk, bütün köpeklerden korkmaya baﬂlam›ﬂt›r. Bir süre sonra ise ev köpeklerinden de€il, yaln›zca sokak köpeklerinden korkmuﬂtur. Bu durum nas›l aç›klanabilir? Tart›ﬂ›n›z.
2. Annenizi ya da baban›z› gözleyerek ö€rendi€iniz davran›ﬂlar var m›d›r? Bunlar›n neler oldu€unu arkadaﬂlar›n›zla paylaﬂ›n›z.
3. Bir ödül elde edebilmek ya da bir cezadan kurtulabilmek üzere yapt›€›n›z davran›ﬂlara birer örnek veriniz.
1. Koﬂullanma
a. Klasik Koﬂullanma
Bilgi Notu
ETKÜNLÜK
Aﬂa€›daki resimleri inceleyiniz ve yandaki bilgi notundan da yararlanarak sorular› yan›tlay›n›z.
KLAS‹K KOﬁULLANMA
Organizman›n tekrarlar sonucu, do€al bir
uyar›c›ya gösterdi€i tepkiyi, yapay bir uyar›c›ya göstermeyi ö€renmesine koﬂullanma yoluyla ö€renme ad› verilir. Gerek refleks gerek
tepkilerden yararlan›larak yap›lan bu koﬂullanma türü klasik koﬂullanma ad›n› al›r. Klasik
koﬂullama, deneysel olarak incelenen ilk koﬂullama türüdür. Bu koﬂullanma türü üzerindeki ilk çal›ﬂmalar› ‹van Pavlov (1849-1936)
yapm›ﬂt›r.
Resim 3. 2: Pavlov’un kulland›€› deney düzene€i
Koﬂullanmadan önceki herhangi bir tepkisel davran›ﬂa koﬂulsuz davran›ﬂ denir. Deneyde, köpe€in yeme€i görünce salya salg›lamas› koﬂulsuz davran›ﬂt›r. Do€rudan tepkisel
davran›ﬂ meydana getiren uyar›c›ya koﬂulsuz
uyar›c› ad› verilir. Deneyde, köpe€e verilen yiyecek, do€rudan salya davran›ﬂ›na neden oldu€undan koﬂulsuz uyar›c›d›r. Baﬂlang›çta
do€rudan tepkisel davran›ﬂ meydana getirmeyen belirli koﬂullar sonunda tepkisel davran›ﬂa neden olan uyar›c›, koﬂullu (yapay) uyar›c›d›r. Deneyin baﬂlang›c›nda ç›ng›rak sesi, salya davran›ﬂ›na neden olmaz, bu ses nötr uyar›c›d›r. Deney sonunda, sadece ç›ng›rak sesi
salya davran›ﬂ›na neden olur. Nötr uyar›c› olan
ç›ng›rak sesi, art›k koﬂullu uyar›c› hâline gelmiﬂtir. Koﬂullu uyar›c›ya karﬂ› oluﬂan tepkisel
davran›ﬂ koﬂullu refleks ya da koﬂullu tepkidir. Deneyde, sadece ç›ng›ra€a karﬂ› gösterilen salya davran›ﬂ› koﬂullu reflekstir.
Resim 3. 3: Zil ve yemek
1. Resim 3. 3’ün ilk bölümünde köpek yemeği
gördü€ü zaman salya salgılar m›?
125
2. Köpe€in yiyece€e salya salg›lamas› ne tür bir davran›ﬂt›r? Bu davran›ﬂ türüne bir örnek
veriniz.
3. Köpek hangi koﬂulda yaln›zca zil sesine salya salg›lar?
4. Köpek hangi iki ﬂey aras›nda ba€ kurmuﬂtur?
5. Köpe€in zil sesine salg›lad›€› salya miktar› sizce hangi koﬂulda daha fazla olur?
6. Bu süreçte bir ö€renme söz konusu mudur, öyleyse köpek neyi ö€renmiﬂtir?
7. Resim 3. 2’de Pavlov’un kulland›€› deney düzene€i nas›l iﬂler?
8. Pavlov bu düzenekle neyi gerçekleﬂtirmiﬂtir ve yapt›€› deney neden önemlidir? Tart›ﬂ›n›z.
ETKÜNLÜK
A. John Watson, bir yaşındaki Albert adlı çocuğun, beyaz bir fareye her baktığında çekiçle metale
vurarak yüksek bir ses çıkarmış ve bu şekilde bebeğin korkmasını sağlamıştır. Belli bir süre sonra çocuk
artık yalnız beyaz fareden değil; tavşan, sakal, tüylü oyuncaklar gibi beyaz ve tüylü olan her şeyden korkmaya başlamıştır. Bu deneye göre tablodaki boşlukları doldurunuz.
Albert’in beyaz tavşana ilk tepkisi
Deneydeki koşulsuz uyarıcı ve koşulsuz davranış
Deneydeki koşullu uyarıcı ve koşullu davranış
Albert’in beyaz ve tüylü her şeyden
korkma nedeni
Watson’ın okuduğunuz deneyi
yapma amacı
126
B. Aşağıda verilen klasik koﬂullanma ile ilgili kavramlar›, aç›klamalar›n baﬂ›ndaki boﬂluklara doğru
olarak yerleﬂtiriniz, öğretmeninize birlikte kontrol ediniz ve bunlara birer örnek veriniz.
sönme
ay›rt etme
ba€ kurma
genelleme
kendili€inden geri gelme
KLASİK KOŞULLANMA İLE İLGİLİ BAZI KAVRAMLAR
Koﬂullu uyar›c›ya koﬂullanan organizman›n, koﬂullu uyar›c›ya benzeyen tüm
uyar›c›lara tepki göstermesidir.
Koﬂullu uyar›c›ya koﬂullanan organizman›n, do€al uyar›c› verilmedi€i takdirde, bir süre sonra do€al uyar›c›yla koﬂullu uyar›c› aras›ndaki ba€› unutmas›d›r.
Koﬂullu uyar›c›ya benzeyen uyar›c›lara koﬂullu tepki ya da refleksin gösterilmemesi, yaln›zca koﬂullu uyar›c›ya tepki gösterilmesidir.
Sönme yoluyla yok olan tepki ya da refleksin, bir süre sonra kendili€inden
tekrar ortaya ç›kmas›d›r.
Klasik koﬂullanma, ba€ kurma yoluyla ö€renmedir. Çünkü koﬂullu uyar›c›yla koﬂulsuz uyar›c› aras›nda ba€ kurulmakta ve ancak ondan sonra koﬂullu uyar›c›ya gösterilen davran›ﬂ, koﬂulsuz uyar›c›ya da gösterilmektedir.
ETKÜNLÜK
A. Aﬂa€›daki örneklerde verilen davran›ﬂlar›n neden koﬂullanma ile kazan›ld›€›n› aç›klay›n›z. Foto€raf› inceleyerek köpe€e uyuﬂturucu madde arama davran›ﬂ›n›n nas›l ö€retilmiﬂ olabilece€ini tart›ﬂ›n›z.
Konu iﬂlenirken ö€rendi€iniz koﬂullanma ile ilgili kavramlar› kullanarak bu ö€renme biçimini aç›klay›n›z.
a. Çocuklu€unda bo€ulma tehlikesi geçiren ve bunu unutan birinin y›llar sonra korkup denize girememesi
b. Yoksullu€un ac›s›n› yaﬂam›ﬂ bir kimsenin, yoksulluk iﬂareti say›labilecek uyar›c›lardan kaçmas›
c. Annesi, “Esmerler s›cak kanl›d›r.” diye
s›k s›k tekrarlayan bir çocu€un esmer insanlara karﬂ› olumlu tutum oluﬂturmas›
ç. Baﬂkalar›n›n y›landan korktu€unu gören bir kiﬂinin y›lan görünce kaçmas›
d. Domates suyunu çok seven bir çocu€a, ac› bir ilac›n arkas›ndan domates suyu
verildi€inde çocu€un domates suyundan tiksinmesi
Fotoğraf 3. 2: Koﬂullanma yoluyla e€itilmiﬂ, uyuﬂturucu madde arayan köpek
127
B. Aﬂa€›da verilen bilgileri okuyunuz ve bunlar› kendi yaﬂant›n›zla iliﬂkilendirerek boﬂ b›rak›lan yerlere birer örnek yaz›n›z.
Fobi, herhangi bir ﬂeyden duyulan yo€un ve mant›k d›ﬂ› korkudur. Fobiler, genellikle bireyin çocuklu€unda yaﬂanan ürkütücü durumlardan, korku koﬂullanmalar›ndan oluﬂur.
Hoﬂumuza gitmeyen durumlar bizde olumsuz duygular yarat›r. O durumla ilgili uyar›c›lar, bizim o olumsuz duygular› yeniden yaﬂamam›za, dolay›s›yla o uyar›c›lara karﬂ› olumsuz bir tutum geliﬂtirmemize neden olur.
Koﬂullanm›ﬂ davran›ﬂlar› dolayl› olarak kazanman›n bir yolu dildir. Birçok kelime olumlu anlamlar taﬂ›r. Bu
kelimeler belirli olaylarla bir araya geldi€inde, kelimelerle ilgili duygusal tutumlar o olaylara ba€lan›r.
Duygusal tepkiler de koﬂullanabilir. Daha önce sevilen baz› yiyeceklerden tiksinme, koﬂullanma ilkelerine
göre meydana gelmektedir.
Koﬂullu davran›mlar›n kazan›lmas›n›n bir yolu da gözleyerek ö€renmedir. Bu yolla da çeﬂitli tutumlar geliﬂtirilir. Kiﬂi, bir baﬂkas›n›n belirli bir duruma duygusal tepkisini görür ve ayn› ﬂekilde davran›r.
b. Edimsel Koﬂullanma
ETKÜNLÜK
A. Resim 3.4’te gördüğünüz deney düzene€ini
inceleyiniz. 120. sayfadaki bilgi notundan da yararlanarak aşağıdaki sorular› yan›tlay›n›z.
1. Frederic Skinner edimsel koﬂullanmay› edimsel kutu (Sikeynır kutusu) deneyi ile ortaya koymaya çal›ﬂm›ﬂt›r. Kutuda, bas›ld›€› zaman yiyece€in
düﬂtü€ü bir manivela vard›r. Sizce, hayvan kutuya
ilk konuldu€unda nas›l davran›r?
Resim 3. 4: Skinner kutusunda edimsel koﬂullanma
deneyi
2. Hayvan önceleri manivelaya neden basar?
3. Hayvan, ac›k›nca manivelaya bas›p yiyecek düﬂürmeyi nas›l ö€renir?
4. Bu ö€renmenin klasik koﬂullanmadan fark› nedir?
5. Manivelaya basma davran›ﬂ› hangi koﬂulda daha fazlad›r?
6. Manivelaya basma ile yiyece€in düﬂmesi aras›ndaki zaman neden önemlidir?
7. Hayvan, manivelaya bast›€› hâlde yiyecek düﬂmezse bir süre sonra ne olabilir?
128
B. Aşağıda verilen edimsel koﬂullanma ile ilgili kavramlar›, aç›klamalar›n baﬂ›ndaki boﬂluklara doğru olarak yerleﬂtiriniz ve bunlara birer örnek veriniz. Yaptıklarınızın doğruluğunu öğretmeninizle birlikte kontrol ediniz.
ödülün gecikmesi
pekiﬂtirme
olumsuz pekiﬂtirme
olumsuz pekiﬂtireç
olumlu pekiﬂtireç
olumlu pekiﬂtirme
devaml› pekiﬂtirme
biçimlendirme
pekiﬂtireç
EDİMSEL KOŞULLANMA İLE İLGİLİ BAZI KAVRAMLAR
Bir edimi kuvvetlendiren ya da ortaya ç›kma olas›l›€›n› art›ran herhangi bir uyar›c›d›r.
Bir edimin kuvvetlendirilmesidir.
Bir edimin ortaya ç›kma olas›l›€›n› art›ran uyar›c›d›r.
Verilmedi€i ya da ortadan kald›r›ld›€› zaman edimin ortaya ç›kma olas›l›€›n› art›ran uyar›c›d›r.
Pekiﬂtirecin geç verilmesine denir. Edimsel koﬂullanmada zamanlama da önemlidir. Hayvan›n manivelaya basmas›yla yiyece€i bulmas› aras›ndaki zaman› ayarlamak sorun yarat›r. Bu süre uzarsa ö€renme gecikir.
Edimlerin bazen pekiﬂtirilip bazen pekiﬂtirilmemesine denir.
Edimlerin her tekrarland›€›nda pekiﬂtirilmesidir. Pekiﬂtireç, genellikle
her edimden sonra de€il, belli bir tarifeye göre verilir.
Bir kiﬂiden, bir nesneden ya da bir durumdan kaç›nmay› ö€retmek
için uygulan›r.
Olumlu ve olumsuz pekiﬂtirmeleri planl› bir ﬂekilde kullanarak edime
yön vermeye denir.
C. Aﬂa€›da verilen edimsel koﬂullanma ile ilgili deneyi okuyarak sorular› yan›tlay›n›z.
Bir köpek, üzerinden kolayca atlayabilece€i, bir bölmeyle ikiye ayr›lm›ﬂ bir kutuya konulmuﬂtur. Kutunun bir bölmesinin taban›, elektrik ﬂoku verilebilecek bir madenî ›zgarad›r. Araﬂt›rmac›, önce zili çalm›ﬂ, yirmi saniye sonra kutunun taban›na elektrik ak›m› vermiﬂtir. Köpek ﬂoktan korkmuﬂ fakat kaç›namam›ﬂt›r. ﬁok onda çeﬂitli davran›ﬂlara yol açm›ﬂt›r. Bu davran›ﬂlar, bazen sadece oturma ve havlama, bazen de kutunun içinde dolaﬂma ve çeﬂitli hareketler yapma ﬂeklinde olmuﬂtur. Köpek, birkaç
deneme sonunda zil sesini duydu€unda bölmenin üzerinden atlayarak ﬂoktan kurtulmuﬂtur. Böylelikle hayvan ﬂoktan kaç›nmay› ö€renmiﬂtir.3
1. Yukar›daki deneyde klasik ve edimsel koﬂullanmayla ö€renilen davran›ﬂlar hangileridir?
2. Köpe€e olumsuz pekiﬂtirme yap›lm›ﬂ m›d›r ve bunun cezadan fark› nedir?
3. Deneyi edimsel koﬂullanmayla ilgili kavramlarla ifade ediniz.
129
Bilgi Notu
ED‹MSEL KOﬁULLANMA
Araçl›, operant koﬂullanma da denilen edimsel koﬂullanma, ödüle götüren ya da cezadan kurtaran bir edimin yap›lmas›n› ö€renmektir. Klasik koﬂullanmada ancak edime götüren uyar›c› bilinirse
ö€renme sa€lanabilir. Oysa insan, irade sahibi bir varl›kt›r ve hangi uyar›c›ya karﬂ› hangi edimde bulunaca€› kesin olarak bilinemez. Frederic Skinner bu nedenle bir d›ﬂ uyar›c› yüzünden de€il, iradeli olarak ortaya ç›kan edimleri inceleme yolunu seçmiﬂtir.
Skinner, iki tür davranış oldu€unu kabul eder. Bunlardan biri tepkisel edimdir. Bu edim biçimini
oluﬂturan uyar›c› her zaman bilinir. Tepkisel edim, klasik koﬂullanmayla ö€renilir. ‹kinci davran›ﬂ türü
edimsel davran›ﬂt›r. Edimsel davran›ﬂa neden olan uyar›c› belirgin de€ildir. Edimsel koﬂullanmada
ö€renilecek davran›ﬂ da belirgin de€ildir, yap›lan edimler sonucunda rastlant›sal olarak ortaya ç›kar.
ETKÜNLÜK
A. Aﬂa€›daki görselleri inceleyip örne€i okuyarak sorular› yan›tlay›n›z.
Fotoğraf 3. 3: Baz› al›ﬂkanl›klar edimsel koﬂullanma ile yok edilebilir.
Karikatür 3. 1: Debe Maxwell
Karikatür 3. 6: Karoly Lugosi
Evin köpe€ine ev eﬂyas›na zarar verdi€i için o gün yiyecek verilmemiﬂtir. Ayn› köpe€in mutfa€a girmemesi için mutfak kap›s›na her geldi€inde ﬂiddetli bir gürültü duyurulmuﬂtur.
1. Köpe€e neden yiyecek verilmemiﬂtir?
2. Köpe€e gürültü duyurulmas›n›n nedeni nedir?
3. Birinci ve ikinci uygulaman›n amac› neden farkl›d›r?
4. Para do€al gereksinimlerimizi neden do€rudan karﬂ›layamaz?
5. Para neden bir olumlu pekiﬂtireçtir?
6. Foto€raftaki adam sizce neden bu kadar çok çal›ﬂ›yor?
7. Üretimin artmas›nda edimsel koﬂullanma nas›l etkili olabilir?
8. Baz› al›ﬂkanl›klar sönme yoluyla nas›l yok edilebilir?
130
B. Edimsel koﬂullanman›n uygulamalar› ile ilgili olarak aﬂa€›daki tabloda verilen bilgileri okuyunuz
ve bunlar› kendi yaﬂant›n›zla iliﬂkilendirerek boﬂ b›rak›lan yerlere birer örnek yaz›n›z.
ED‹MSEL KOﬁULLANMANIN UYGULAMALARI
‹nsanlar›n kazand›€› al›ﬂkanl›klardan baz›lar› iyi al›ﬂkanl›k de€ildir. Dolay›s›yla bunlar›n ortadan kald›r›lmas› istenir. Kazan›lm›ﬂ bir davran›ﬂ, sönme ve bast›rma yoluyla yok edilebilir. Olumlu pekiﬂtireçlerle yap›lan ö€renmeler sonucu elde edilen al›ﬂkanl›klar, sönme yoluyla daha kolay ortadan kald›r›labilir. Oysa korku koﬂullanmas› gibi olumsuz pekiﬂtireçlerle edinilen al›ﬂkanl›klar daha zor söner.
Olumlu ve olumsuz pekiﬂtirmeleri planl› bir ﬂekilde kullanmak, yani biçimlendirme, evcil hayvan ve insanlara baz› ﬂeylerin ö€retilmesinde çok etkilidir.
‹nsan davran›ﬂlar›n›n biçimlendirilmesinde, bireyin içinde büyüyüp yaﬂad›€› toplumun kültürü önemli rol oynar. Kültür, belirli türden davran›mlar›; istenen, uygun, be€enilen davran›mlar olarak pekiﬂtirir. Baz› edimleri
de yerer ve zamanla söndürür.
2. Biliﬂsel Ö€renme
a. Gizil Ö€renme
ETKÜNLÜK
Bilgi Notu
Aﬂa€›daki metni okuyunuz. Yandaki bilgi notundan
da yararlanarak sorular› yan›tlay›n›z.
Bir deneyde, üç grup fare al›nm›ﬂ ve ilk gruptaki farelere labirentin ç›k›ﬂ kap›s›n› bulduklar›nda yiyecek
(pekiﬂtireç) verilmiﬂtir. Di€er iki gruptaki farelere labirentin ç›k›ﬂ kap›s›n› bulduklar› hâlde, hiç yiyecek verilmemiﬂtir. On birinci gün, ikinci gruba da yiyecek verilmeye baﬂlanm›ﬂ ve on sekizinci gün araﬂt›rma bitirilmiﬂtir. Sonuçta, pekiﬂtirme yap›lan grup, di€er ikisinden daha h›zl› ö€renmiﬂtir. On birinci günde pekiﬂtirme baﬂlay›nca ikinci grup h›zla baﬂar› göstermiﬂtir.4
1. ‹kinci gruptaki fareler, pekiﬂtirme yap›ld›ktan
sonra m› ç›k›ﬂ kap›s›n› ö€renmiﬂlerdir yoksa bu konuda gizli bilgileri var m›d›r?
2. Varsa bu bilgileri nas›l elde etmiﬂlerdir?
3. ‹kinci gruptaki farelerin pekiﬂtirme yap›lmadan önce bilgilerini davran›ﬂa dönüﬂtürmek için bir
nedenleri var m›d›r?
4. ‹kinci gruptaki fareler, gizli bilgilerini hangi
amaçla davran›ﬂa dönüﬂtürmüﬂlerdir?
131
B‹L‹ﬁSEL VE G‹Z‹L Ö⁄RENME
Biliﬂsel ö€renme, organizman›n alg›lama,
hat›rlama ve düﬂünme gibi biliﬂsel süreçler
arac›l›€›yla ö€renmesidir. Bu ö€renme durumunun özelli€i, yeni bilgilerin depolanmas› ve eski bilgilerin yeni anlamlar ve ba€lar
kazanmas›d›r. Biliﬂsel ö€renme, maymunlar
gibi baz› hayvan türlerinde görülürse de daha çok insanlar için önemlidir. Biliﬂsel ö€renmenin gizil ö€renme, model alarak ö€renme ve kavrayarak ö€renme gibi ﬂekilleri
vard›r.
Biliﬂsel ö€renmenin bir türü, gizil ö€renmedir. Gizil ö€renmede, ö€renme süreci
icindeki organizma, ö€rendiklerinin fark›nda
de€ildir. Çünkü ortamda, ö€rendiklerinin ortaya ç›kmas›n› sa€layacak bir motivasyon
kayna€› yoktur. Bu kaynak ortaya ç›kar ç›kmaz gizil bilgiler de aç›€a ç›kar.
b. Model Alarak Ö€renme
ETKÜNLÜK
A. Yandaki görselleri inceleyiniz ve sorular› yan›tlay›n›z.
1. Resimdeki çocuklar ve maymun neler yapmaktad›rlar?
2. Çocuklar ve maymun böyle davranmay› nas›l ö€renmiﬂ olabilirler?
3. Siz bu yolla neler ö€rendiniz?
4. “Ö€üt vermek kolay, örnek olmak zordur.”5 diyen La
Rochefaucault (Lö Roﬂefakolt) bu ö€renme yoluyla ilgili
neyi vurgulamak istemiﬂtir?
Resim 3. 5: Dianne Dengel
B. Model alarak ö€renme ile ilgili olarak aﬂa€›da verilen metni okuyunuz ve öğrendiklerinizi kendi
yaﬂant›n›zla iliﬂkilendirerek 133. sayfadaki boﬂ b›rak›lan yerlere birer örnek yaz›n›z.
MODEL ALARAK Ö⁄RENME
Bir kiﬂinin, baﬂkas›n›n bir ﬂey söyledi€ini duyup ya da yapt›€›n› görüp onu taklit etmeye çal›ﬂmas› model alarak ö€renmedir. Model alarak öğrenmede; modelin model alana
benzerli€i, modelin özellikleri ve pekiﬂtirme süreci önemlidir.
Modelin benzerli€i: Model alarak ö€renmede en etkili
faktörlerden biri, modelin kişiyle olan benzerli€idir. Çocuklar
özellikle sosyal iletiﬂimi baﬂlang›çta çevrelerindeki yetiﬂkinleri model alarak ö€renirler. Ergenlik dönemine do€ru ise yaﬂ›tlar›n› model alma önem kazan›r. Sosyal iliﬂkilere önem veren, günlük ihtiyaçlar›n karﬂ›lanmas› d›ﬂ›nda kendini geliﬂtirmeye f›rsat yaratan, de€iﬂik u€raﬂlar içinde olabilen ailelerde çocuklar›n da çok yönlü olmaya e€ilimli olduklar› görülmektedir. Böyle ailelerde çocuklar da kendilerini geliﬂtirmek
yönünde istekli olmaktad›rlar. Ailelerin boﬂ zamanlar›n› de€erlendirme al›ﬂkanl›klar› çocuklar› taraf›ndan da taklit edilmektedir. Örne€in düzenli günlük gazete okunan evlerde,
çocuklar›n da gazete ve dergi okumaya hevesli olduklar› görülür.
.........................................................................................
Fotoğraf 3. 4: Model alma
.....................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
132
Modelin önemi: Model alarak ö€renmede kiﬂi, belli bir davran›m› yapmay›, ayn› davran›m› yapan
baﬂkalar›n› gözleyerek ö€renir. Bu nedenle model önemlidir. E€er kiﬂi, kendine uygun olmayan modeller seçerse uygun olmayan davran›ﬂlar ö€renecektir.
................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................
Model alarak ö€renmede pekiﬂtirme süreci: Klasik koﬂullanmada pekiﬂtirme yap›l›rken koﬂulsuz ve koﬂullu uyar›c› ayn› anda verilir. Oysa model alarak ö€renmede pekiﬂtirme, edimsel koﬂullanmadaki gibi uygun davran›ﬂ yap›ld›ktan sonra olur.
................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................
c. Kavrayarak Ö€renme
ETKÜNLÜK
A. Aﬂa€›daki metni okuyunuz ve 134. sayfadaki bilgi notundan da yararlanarak sorular› yan›tlay›n›z.
Nueva adl› bir ﬂempanze, bir kafeste yaln›z baﬂ›na kalmaktad›r. Kafesine küçük bir sopa sokulur.
Nueva, bu sopayla yerleri kazar, muz kabuklar›n› iterek bir y›€›n hâline getirir, sonra da önemsemez
bir tav›rla sopay› kafesin parmakl›klar›ndan d›ﬂar›ya atar. On dakika sonra kafesin d›ﬂ›na ve Nueva’n›n
ulaﬂamayaca€› bir uzakl›€a muz konur. Hayvan önce meyveye ulaﬂmaya çal›ﬂ›r fakat baﬂaramaz. Bunun üzerine ﬂempanzelere özgü ﬂikâyetlere baﬂlar. Dudaklar›n› sark›t›r, gözlemciye yalvaran bak›ﬂlarla bakar,
a€lama sesleri ç›kar›r ve son olarak da kendisini s›rtüstü yere atar. Böylece geçen bir süreden sonra birdenbire sopaya bakar, yak›nmalar›n› keser, kafesin parmakl›klar›ndan az önce f›rlatt›€›, kendisine muzdan daha yak›n bir mesafede duran sopaya uzan›r. Sopay› al›r, kafesin d›ﬂ›na uzat›r ve biraz beceriksizce de olsa muzu
ulaﬂabilece€i bir uzakl›€a getirmeyi baﬂar›r.6
1. Maymun, daha önce karﬂ›laﬂmad›€› bu karmaﬂ›k durumu nas›l çözmüﬂtür?
2. Siz bu yolla neler ö€renmektesiniz?
Foto€raf 3. 5
133
B. Aşağıdaki görselleri inceleyiniz. Yandaki bilgi
notundan da yararlanarak sorular› yan›tlay›n›z.
Bilgi Notu
KAVRAYARAK Ö⁄RENME
Biliﬂsel ö€renmenin bir baﬂka türü, kavrayarak
ö€renmedir. ‹nsanlar daha önce karﬂ›laﬂmad›€›
yeni ve karmaﬂ›k durumlarda, iliﬂkileri içsel olarak
bir anda kavrarlar. Örne€in problem çözümünde,
epeyce u€raﬂ›ld›ktan sonra aniden parçalar aras›nda yeni bir iliﬂki görülerek çözüm bulunur.
Foto€raf 3. 6
Foto€raf 3. 7
1. Foto€raflarda gördü€ünüz davran›ﬂlar
nas›l ö€renilir?
2. Bu davran›ﬂlar›n h›zl› ve do€ru olarak
yap›labilmesi için ne gereklidir?
3. Ö€rendi€iniz hangi davran›ﬂlar foto€raflarda gördüklerinize benzemektedir? Örnek
vererek bunlar› nas›l ö€rendi€inizi aç›klay›n›z.
Soyut kavramlar da kavrayarak ö€renilir. Yap›lan araﬂt›rmalarda kelimelerin klasik koﬂullanmayla edimsel koﬂullanman›n birleﬂimi yoluyla ö€renildi€i görülmüﬂtür. Kavramlar, nesne ya da olaylar›n zihnimizde soyutlama ya da genelleme yoluyla elde etti€imiz ortak özelliklerini ifade eder.
Kavram ö€renme, ay›rt etme yoluyla olur. Kavram
ö€renmede, önce çeﬂitli nesne ya da olaylar›n ortak özellikleri ay›rt edilir. Örne€in “k›rm›z›”, insanlar taraf›ndan k›rm›z› ev, k›rm›z› elbise, k›rm›z› araba için kullan›l›r. Zamanla “k›rm›z›” kelimesinin sadece k›rm›z› renkle ilgili oldu€u ay›rt edilir. K›rm›z› olma özelli€i, benzer varl›klar›n ortak özelli€i
olarak kavran›r ve bu kavram her k›rm›z› nesne
için kullan›l›r.
Biliﬂsel ö€renmenin bir türü de motor ö€renmedir. Motor ö€renmede söz konusu olan, bir
davran›ﬂ›n nas›l daha h›zl›, do€ru ve hatas›z olarak yap›laca€›d›r. Bunun için de al›ﬂt›rma gereklidir. Motor becerilerde çevre, bedensel iç uyar›c›lar ve yap›lacak iﬂ aras›nda ba€lant› olmal›d›r.
Motor ö€renme, zamanlama ve biçimlendirmeyle yak›ndan ilgilidir. Kiﬂiye, o davran›m› ö€reten
biri varsa ö€renme kolaylaﬂ›r. Ö€reten kiﬂinin yapaca€› aç›klamalar, biçimlendirme iﬂlemini h›zland›r›r. Daha sonra çeﬂitli uygulamalarla davran›ﬂ
pekiﬂtirilir.
Ön Çal›ﬂma Görevi
Gelecek ders için aﬂa€›daki konularda haz›rl›k yap›n›z.
1. Ö€renme türlerini gördünüz. Bunlar› etkileyen pek çok etken söz konusudur. Sizin ö€renmenizi etkileyen etkenler nelerdir? Bir listesini yap›n›z.
2. Önemli ö€renme stratejileri hangileridir? Konuyu araﬂt›rarak bunlar›n hangilerinden yararland›€›n›z› belirtiniz.
134
C. ÖĞRENMEYİ ETKİLEYEN ETKENLER
TEMEL KAVRAM
KONUYA HAZIRLANALIM
• Ö€renilmiﬂ çaresizlik
Aﬂa€›daki sorular› yan›tlay›n›z.
1. “Âlim olmak istersen günde bir kelime ö€ren.”, “Ö€renmenin yaﬂ› olmaz.” gibi atasözlerinde ö€renme ile ilgili vurgulanmak istenilen nedir?
2. Alvin Toffler (Alvin Tofl›r)’›n “Gelece€in cahili okuyamayan
de€il, nas›l ö€renece€ini bilmeyen kiﬂi olacakt›r.”7 sözünden
ne anl›yorsunuz?
3. Ö€reniminin ilk y›llar›nda matemati€e çal›ﬂan ama baﬂar›l› olamayan bir çocuk için bu ders, gelecek y›llarda da ne
yapsa de€iﬂtiremeyece€ini düﬂündü€ü bir baﬂar›s›zl›k alan›d›r.
Toplumumuzda s›k rastlanan bu durumu nas›l aç›klars›n›z?
4. Psikologlar, reklam için bir rakuna belli bir yerden alaca€› bozuk paralar› küçük bir kutuya atmay› ö€retmek isterler.
Fotoğraf 3. 8: Rakunlar, kolay beceri ka- Her zamanki gibi rakuna uygun davran›ﬂ için yiyecek (ödül) vezanan hayvanlard›r.
rerek iﬂe baﬂlarlar. Beklentilerine uygun olarak hayvan›n ilk paray› almas› çok kolay olur. Ancak s›ra paray› kutuya atmaya gelince iﬂler birden zorlaﬂ›r. Rakun, bozuk paraya, tüm rakunlar›n yiyeceklerine yapt›€›n› yapar. Önce paray› kutunun kenar›na sürtüp sonra geri çeker, s›ms›k› tutar ve bu iﬂlemi sürekli tekrarlar. Deneyciler, duruma ikinci bir para daha ekleyince iﬂler daha da kar›ﬂ›r. Rakunun ﬂimdi oynayacak iki nesnesi olmuﬂtur ve hayvan bunlar› cimrice bir tav›rla s›ms›k› tutarak birbirine sürtmeye baﬂlar. Reklam›n amac›, bankaya para koyman›n ne
kadar iyi oldu€unu göstermektir. Ama baﬂar›lamaz. Rakunlar› bankaya para yat›rmak üzere yetiﬂtirme projesi bir kenara b›rak›l›r.8
Yukar›daki projeden neden vazgeçilmiﬂ olabilir?
1. Biyolojik ve Sosyokültürel Etkenler
ETKÜNLÜK
Aﬂa€›da verilen metni okuyunuz, alt› çizilen yerleri kâ€›da aktar›n›z ve bunlardan biri hakk›nda k›sa
bir deneme yaz›n›z.
Ö⁄RENME VE SOSYOKÜLTÜREL ETKENLER
Ö€renme üzerinde sosyokültürel etkenler etkilidir. Her kültür bir e€itim sistemine sahiptir. Bu sistem, toplumun gelenek, dil, teknoloji, ahlak gibi ögelerinin farkl› yollarla kuﬂaktan kuﬂa€a aktar›lmas›n› sa€lar. Ö€renme, toplum gereksinimlerinin gerektirdi€i yer ve zamanda co€rafi çevreye, ekonomik koﬂullara göre yap›l›r.
Geçmiﬂin sanayi toplumlar›nda bilgili insan, her ﬂeyi bilen kiﬂiydi. E€itim daha çok var olan bilgi birikiminin modern usullerle de olsa yeni yetiﬂen kuﬂaklara aktar›lmas› olarak görülüyordu. Bugünün
toplumlar›nda ise ö€renme yöntemi ve ö€renmenin anlam› çok farkl›d›r. Bilgisayar, İnternet gibi geliﬂmiﬂ iletiﬂim teknolojileri ö€renmede okulun rolünü farkl›laﬂt›rm›ﬂt›r. Okul, bilgi ö€reten de€il, ö€renmeyi ö€reten bir yer hâline gelmiﬂtir. Bilgili insan anlay›ﬂ› da de€iﬂmiﬂtir.
135
Günümüzün bilgi toplumlar›nda bilgili insan; bilginin fark›nda olan, ona ulaﬂman›n yollar›n› bilen,
ulaﬂt›€› bilgiden yenilerini üreten ve bunlar› sorun çözmede kullanabilen kiﬂidir. Böyle kiﬂilerin yetiﬂmesi için toplumlar çok kanall›, teknolojiyi kullanabilen ve iﬂ birli€ine dayal› bir ö€renme sürecine a€›rl›k vermektedir. Bilgi ça€›nda ileri düzeyde e€itim görmüﬂ kiﬂiler bile yaﬂam boyu ö€renme süreci
içinde bulunmal›d›r. Çünkü bilgi toplumu her an bireyin eksikliklerini tamamlamas›n› gerektirmektedir.
Geleneksel sistemde insanlar belli bir okuldaki ö€renim süresini bitirdiklerinde e€itim biter. Bilgi toplumunda bitmiﬂ e€itim diye bir ﬂey yoktur. ‹leri düzeyde e€itim gören kiﬂilerin bile okula gereksinimi
vard›r. Bu okullar bilgiyi hem içerik hem de süreç olarak aktaracaklard›r.
ETKÜNLÜK
Ö€renme için öncelikle organizman›n sa€l›kl› olmas› gerekir. Bunun yan›nda baﬂka baz› biyolojik
özellikler de önemlidir. Aﬂa€›da bu özelliklerden hangileri örneklendirilmiﬂtir? Tart›ﬂarak siz de benzer
örnekler veriniz.
a. Sözel ö€renme yetene€i do€uﬂta s›f›rd›r. Bu yetenek 17-20 yaﬂa kadar durmadan geliﬂir. Ondan sonra 50 yaﬂa kadar sabit kal›r. Bu yaﬂtan sonra ise en az›ndan yeni malzemenin ö€renilmesi aç›s›ndan düﬂmeye baﬂlar.
b. Bir köpe€e ya da insana uçmay› ö€retemeyiz.
c. Alt› ayl›k bir bebek konuﬂamaz.
ç. Çocuklar›n okumay› ö€renmedeki ilerleyiﬂlerinin zekâlar› ile ilgili oldu€u saptanm›ﬂt›r.
2. Öğrenilmiş Çaresizlik
ETKÜNLÜK
Aﬂa€›daki Martin Seligman (Martin Seligman,1942- )’›n yapt›€› deneyi okuyunuz, resmi inceleyiniz
ve 137. sayfadaki bilgi notundan da yararlanarak sorular› yan›tlay›n›z.
Bir araﬂt›rmada kaçma, çaresizlik ve kontrol gruplar› olmak üzere üç grup köpek kullan›lm›ﬂt›r. Bunlara iki ayr› iﬂlem uygulanm›ﬂt›r. Deneyin ilk aﬂamas›nda kaçma ve kontrol gruplar›ndaki köpekler tek tek bir deney kutusuna konularak bunlara 64 kez ﬂok verilmiﬂtir. Deney ortam›, kaçma
grubundaki köpeklerin burunlar›yla bir dü€meye bast›klar›
zaman ﬂokun gelmesini engelleyebilecekleri, çaresizlik grubundakilerin ise hiçbir ﬂekilde ﬂoku engelleyemeyecekleri
ﬂekilde düzenlenmiﬂtir. Kaçma grubundaki köpekler birkaç
tekrardan sonra dü€meye basarak ﬂoku kesmeyi ö€renmiﬂlerdir. Kontrol grubundaki köpekler deneyin bu ilk aﬂamas›na kat›lmam›ﬂlard›r.
Deneyin ikinci aﬂamas›nda her üç gruba kaçma ve kaç›nma e€itimi uygulanm›ﬂt›r. Bunun için üç grup da iki bölmeli bir deney kutusuna konulmuﬂtur. Köpeklere ﬂokun gelece€ini bildiren bir uyar›c› (›ﬂ›k) verilmiﬂtir. Köpekler, ›ﬂ›€›n
verilmesinden sonraki 60 saniye içinde di€er bölmeye atlarlarsa ﬂoktan kurtulabileceklerdir.
136
Resim 3. 6: Vincent van Gogh, Doktor Gachet, 1980
Deneyin sonuçlar›na göre kaçma ve kontrol grubundaki köpekler k›sa sürede ﬂoktan kurtulmay› ö€renmiﬂlerdir. Çaresizlik grubundakiler ise ö€renmede baﬂar›s›z olmuﬂ ve pasif hâle gelmiﬂlerdir. Do€ru
tepkiyi verdikleri taktirde ﬂoktan kurtulabilecekleri
hâlde hiç tepki vermeden ﬂokun bitmesini beklemiﬂlerdir. Bu tavr›n temelinde deneyin ilk aﬂamas›nda
davran›ﬂlar›yla davran›ﬂlar›n›n sonuçlar› aras›nda
ba€lant› olmad›€›n› ö€renmeleri yatmaktad›r.9
1. Martin Seligman deneyde sözü edilen duruma
ö€renilmiﬂ çaresizlik ad›n› vermiﬂtir. Sizce bunun
nedeni nedir?
2. Deneydeki ﬂoklar› yaﬂamdaki stres veren durumlar olarak düﬂününüz. Ö€renilmiﬂ çaresizlik söz
konusuysa bireylerin bu durumdaki tutumu nas›l
olacakt›r?
Bilgi Notu
ÖĞRENİLMİŞ ÇARESİZLİK
Ça€›m›z›n h›zla de€iﬂen yaﬂam koﬂullar›,
iﬂ ortam›ndaki olaylar, toplumsal çevre ile yaﬂanan çeﬂitli sorunlar insanlar› bunaltabilmektedir. Hayvanlar›n ya da insanlar›n karﬂ›laﬂt›klar› olumsuz olaylar üzerinde denetimlerinin
olmad›€›n› düﬂündükleri durumlarda ortaya
ç›kan duygusuzluk durumu ö€renilmiﬂ çaresizlik ad›n› al›r. Böyle durumlarda kiﬂi, daha
önce yaﬂad›€› olumsuzluklarla tekrar karﬂ›laﬂmaktan kaç›nmak için çaba harcamaz. Motivasyonsuzluk, uyumsuzluk, pasiflik, depresyon, umutsuzluk, davran›ﬂlar›n neden ve sonuçlar› aras›nda ba€ kuramama gibi sorunlara neden olan ö€renilmiﬂ çaresizlik ça€›m›z›n
insanlar›n› tehdit eden bir durumdur.
3. ”Arkas› gelmez dertlerimin b›kt›m illallah
Biri biterken öbürü de baﬂlar vermesin Allah
Böyle gelmiﬂ böyle gidecek korkar›m vallah
Yok mu çaresi dostlar ve Süphanallah”
Yukar›daki ﬂark›, ö€renilmiﬂ çaresizlik durumu ile ilgili olabilir mi?
4. Yaﬂam›n›zdan ö€renilmiﬂ çaresizlik durumuna örnek vererek do€ru davran›ﬂ›n nas›l olmas› gerekti€i konusunu tart›ﬂ›n›z.
5. Resim 3. 8’in size anlatt›klar› nelerdir?
3. Birey, Öğrenme Malzemesi ve Yöntemin Etkisi
a. Ö€renenle ‹lgili Özellikler
ETKÜNLÜK
A. Aﬂa€›da görülen Şema 3. 2’de ö€renmeyi etkileyen etkenler grupland›r›lm›ﬂt›r. ﬁemay› tamamlay›n›z.
ÚRENMEYÜ ETKÜLEYEN
ETKENLER
Şema 3. 2: Ö€renmeyi etkileyen etkenler
137
B. Aﬂa€›daki karikatürleri inceleyerek sorular› yan›tlay›n›z.
Hoop! Uyan bakalım.
Okul kapandı. Yaz tatili başlayalı
üç gün oldu.
Haa, nee!
Matematik dersinde
biraz uyuyayım
demiştim, ama...
Karikatür 3. 3: ‹smail Turan
Şşş! Hanım, bizim oğlan
sabahlara kadar
bilgisayar başında
ders çalışıyor.
Bravo be.
Karikatür 3. 4: ‹smail Turan
1. Karikatür 3. 3’te uyand›r›lan çocuk, ö€renme için gerekli
uyar›lm›ﬂl›k düzeyine sahip midir? Bu düzeyde olmas› neden
önemlidir?
Oh, sıram ne güzel oldu.
Yarın bir çiçek daha getirdim
mi mis gibi olacak vallaa. Hop
dantellere dokunma
bakalım!..
Temizlik kolu başkanı olduktan sonra
iyice tuhaflaştı garibim. Vah vaah!..
Karikatür 3. 5: ‹smail Turan
Çekirdekleri çalışma masama
koyanı bir yakalarsam... Hepsini bitirmeden çalışamam
şimdi.
2. Karikatür 3.3’teki çocuk, sizce matematik ö€renmeyi istiyor mu? Bu isteksizli€in sonucu ne olabilir?
Keh keh! Bir rakibi
daha etkisiz hâle
getirdim. Ben daha
fazla çal›ﬂmal›y›m,
s›nav› ben
kazanmal›y›m.
3. Karikatür 3. 4’teki çocu€un amac› nedir? Amaç bu olunca
ö€renme ne ölçüde gerçekleﬂebilir?
4. “Baﬂar›l› olmak isteyen birey, biraz baﬂar›l› oldu€unu gördü€ünde ö€renme konusundaki güdülenmesi artar ve istekli olarak ö€renmeye devam eder.”
Bu söz, karikatürlerden hangisine daha uygundur?
5. Karikatür 3. 6’daki iki çocuktan hangisi daha fazla güdülenmiﬂtir? Bu durum ö€renmeyi nas›l etkileyecektir?
Karikatür 3. 6: ‹smail Turan
ETKÜNLÜK
A. Aﬂa€›daki iki örne€i okuyarak ö€renme üzerinde neyin etkili oldu€unu söyleyiniz.
1. Herhangi bir model ve markadaki bir otomobili sürmeyi ö€renen bir kimse, baﬂka bir marka arabay› kolayl›kla kullanabilir.
2. Uçaklar›n ilk kullan›lmaya baﬂland›€› günlerde, yeni bir uçak modelinin kumanda ayg›tlar›, eski modeldekilere k›yasla farkl› yerlere yerleﬂtirilince pilotlar ölümle sonuçlanan hatalar
yapm›ﬂlard›r.
3. Bir yabancı dile ait sözcüklerin Türkçe karşılıklarını öğrenmişsek başka bir dildeki sözcüklerin Türkçe karşılığını kolayca öğreniriz. Tersine Türkçe sözcüklerin yabancı dillerdeki karşılıklarını öğrenmeye çalışırsak bunu yapmakta zorlanırız.
138
B. Aﬂa€›da ö€renmeye yard›m eden veya onu engelleyen ö€renenle ilgili baz› etkenler verilmiﬂtir.
Bunlar› okuyarak altlar›nda boﬂ b›rak›lan k›s›mlara kendi yaﬂant›n›zdan birer örnek yaz›n›z.
Ö⁄RENENLE ‹LG‹L‹ ETKENLER
Genel uyar›lm›ﬂl›k hâli ve kayg›: Ö€renme için gerekli koﬂullardan biri, organizman›n genel uyar›lm›ﬂl›k hâlidir. Bireyin tamamen uyan›k olmas› ve tüm enerjisini yap›lacak iﬂ üzerinde yo€unlaﬂt›rmas›na genel uyar›lm›ﬂl›k hâli denir. Organizman›n en az uyar›lm›ﬂ oldu€u durum, uyku durumu; en fazla uyar›lm›ﬂ oldu€u durumsa aﬂ›r› kayg› ya da heyecan hâllerinde ortaya ç›kan durumdur. En iyi ö€renme, bu iki uç durumun ortalar›nda gerçekleﬂir. Kayg› da bir genel uyar›lm›ﬂl›k hâlidir. Belirli ölçülerdeki kayg›, ö€renme için gereklidir.
................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
Transfer (ö€renmenin aktar›lmas›): Birey, yeni bir ö€renmeye baﬂlarken eski ö€rendiklerinin etkisi alt›ndad›r. Eski ö€renilenlerin yeni ö€renilecekler üzerindeki kolaylaﬂt›rma ya da zorlaﬂt›rma etkisine transfer ad› verilir.
Eski ö€renilenlerin yeni ö€renmeye olumlu katk›da bulunmas›na pozitif transfer (olumlu aktarma) ad› verilir.
................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
Eski ö€renilenlerin yeni ö€renmeyi engelleyici etkisine negatif transfer (olumlu
aktarma) ad› verilir.
..............................................................
...................................................................
...................................................................
...................................................................
...................................................................
...................................................................
Motivasyon: Ö€renme, çaba isteyen
bir oluﬂumdur. Bu çabay› göstermesi için
organizman›n güdülenmiﬂ olmas› gerekir.
..............................................................
...................................................................
...................................................................
...................................................................
...................................................................
...................................................................
B‹L‹YOR MUYDUNUZ?
Ö⁄RENME TUTKUNLU⁄U
Mantelli adl› bir Macar filolog ve matematikçi, ö€renme tutkunudur. Mantelli, kendisine ac›yanlar›n verdi€i Paris’teki pis bir odada yaﬂar. Kitap için yapt›€›
harcama d›ﬂ›nda pek az para harcar. Bunun da büyük
bölümü yiyecek ve ayd›nlanma içindir. Günde dört saat uyur, yirmi saat çal›ﬂ›r. Çal›ﬂmalar›na yaln›zca para
kazanmak için haftada bir matematik dersi vermeye
gitti€inde ara verir. Suyunu Seine (Sen) Nehri’nden getirir, yeme€ini kendi piﬂirir. Geceleri bir sand›kta yatar.
Çamaﬂ›r gideri de yoktur. Bütün giyece€i k›ﬂladan sat›n ald›€› eski bir asker kaputuyla bir pantolon ve bir
çift postald›r. 1814 Paris Ç›kartmas›’nda top gülleleri
altında kaldığı hâlde çal›ﬂmas›na ara vermez. Hatta Paris’i kaplayan kolera salg›n›nda odas›n› ilaçlamak için
gelen sa€l›k ekiplerini içeri almaz, ekipler zorla girmek
zorunda kal›rlar. Mantelli, böyle tam otuz y›l çal›ﬂarak
hastal›ks›z ve yak›nmas›z mutlu bir yaﬂam sürer. 1836
y›l›nda suyunu almaya gitti€i Seine Nehri’ne düﬂer ve
bo€ulur. Hiçbir eser b›rakmamas›, onun yaln›zca ö€renmek için çal›ﬂt›€›n› aç›kça gösterir.10
139
b. Ö€renilen Malzeme ‹le ‹lgili Özellikler
ETKÜNLÜK
A. Aﬂa€›daki sorular› “Öğrenilen Malzeme ile İlgili Özellikler” adlı metinden de yararlanarak yan›tlay›n›z.
1. Bir kâ€›da rer, ner, rek gibi beﬂ anlams›z hece ile beﬂ
sözcük yaz›n›z ve bunlar› ezberleyiniz.
Heceleri mi yoksa sözcükleri mi daha kolay ö€rendiniz? Sizce bunun nedeni nedir?
2. Kitab›n›zdaki ö€renme konusunun baﬂl›k ve alt baﬂl›klar›n› bir kâ€›da yaz›n›z. Ö€renme konusu bu ﬂekilde
birbiriyle ilgili basamaklar dizisi ﬂeklinde de€il de kar›ﬂ›k olarak verilseydi daha m› kolay kavrard›n›z?
Fotoğraf 3. 9
3. Yandaki foto€rafta ilk önce hangi yumurtay› fark ettiniz? Nedenini aç›klay›n›z.
B. Aﬂa€›da malzemenin ö€renilebilirli€ini etkileyen baz› etkenler verilmiﬂtir. Bunlar› okuyarak altlar›nda boﬂ b›rak›lan k›s›mlara birer örnek yaz›n›z.
Ö⁄REN‹LEN MALZEME ‹LE ‹LG‹L‹ ÖZELL‹KLER
Eldeki malzemeye uygun ö€renme yollar›n›n seçilmesi konusu, e€itimin temel sorunlar›ndan biridir. Malzemenin ö€renilebilirli€ini etkileyen temel özellikler ﬂunlard›r:
Alg›sal ay›rt edilebilirlik: Çevresindeki malzemeden kolayca ay›rt edilebilen ﬂey, kolay ö€renilir.
...........................................................................................................................................................
Ça€r›ﬂ›msal anlam: Bir malzeme ne kadar anlaml›ysa ö€renilmesi o kadar kolayd›r. Ça€r›ﬂ›m, belirli bir uyar›c›n›n, o uyar›c›yla geçmiﬂte bir arada bulunmuﬂ bir baﬂka nesne ya da durumu hat›ra getirmesidir. Malzeme ö€renilirken çok ﬂey hat›ra geliyorsa bu malzeme anlaml› demektir. Bir malzemenin ça€r›ﬂ›msal anlam›, ö€renme kolayl›€›n› da etkiler.
..........................................................................................................................................................
Kavramsal benzerlikler: Baﬂka kavramlara benzeyen kavramlarla basamaklar dizisi ﬂeklinde düzenlenebilen ça€r›ﬂ›mlar da ö€renmeyi kolaylaﬂt›r›r.
...........................................................................................................................................................
4. Ö€renme Stratejileri
ETKÜNLÜK
A. Aﬂa€›daki sorular› yan›tlayınız, yanıtları verirken belirledi€iniz ö€renme stratejilerini defterinize
yaz›n›z.
1. Derslerinizi düzenli aral›klarla m› yoksa biriktirerek tümünü k›sa bir çal›ﬂma döneminde
ö€renmek mi daha verimlidir?
140
2. 30 ‹ngilizce sözcü€ün anlam›n› ö€renecek olsan›z bunlar› bölerek mi yoksa bütün olarak
m› ö€renmeniz daha kolayd›r?
3. ‹ngilizce sözcükleri mi yoksa k›sa bir öyküyü mü yaln›zca okuyup anlat›ma yer vermeden
daha kolay ö€renirsiniz? Sizce bunun nedeni ne olabilir?
4. Sizce ö€rendi€iniz konular› tekrar etmek yararl› m›d›r? Fazla tekrar yapman›n sak›ncas›
olabilir mi?
5. Ö€retmeninizin s›nav sonuçlar›n› size hemen bildirmesi neden yararl›d›r?
6. Ö€renmeden sonra dinlenir ya da uyursan›z ö€rendiklerinizi unutman›z daha zor mu yoksa daha kolay m› olur?
B. Aşağıdaki bilgi notunu okuyarak belirlediğiniz öğrenme stratejilerini yeniden gözden geçiriniz ve
bunların hangi koşullarda daha uygun olduğunu yanlarına yazınız.
Bilgi Notu
Ö⁄RENME STRATEJ‹LER‹
Hangi yöntemlerin, ö€renmede yararl› olaca€›n› bilmek, iﬂin büyük ölçüde kolaylaﬂmas›n› sa€lar.
Bu nedenle de ö€renme becerisi önemlidir ama ö€renmeyi ö€renme becerisi daha da önemlidir. Uygun ö€renme stratejisini bilmek, ö€renilecekleri hem kolay ö€renmek hem de zor unutmak anlam›na
gelir. Önemli aktif ö€renme yöntemlerinin baﬂl›calar› ﬂunlard›r:
Ö€renme için düzenli aral›klarla çal›ﬂmaya aral›kl› ö€renme, malzemenin tümünü k›sa bir çal›ﬂma döneminde ö€renmeye toplu ö€renme ad› verilir. Her iki ö€renme ﬂeklinin de olumlu ve olumsuz yönleri varsa da genelde aral›kl› ö€renmenin daha yararl› oldu€u görülmektedir. Aral›kl› ö€renmenin yararlar›n›n baﬂ›nda güdülenmenin fazla olmas› gelir. Ayr›ca bu yolla fazla tekrar yap›labilece€inden unutma az olur. Birey daha az yorulur, ö€renmeyi bozacak kayg› ve aﬂ›r› uyar›lm›ﬂl›k durumu da
yoktur.
Malzemeyi bütün olarak ö€renmenin de bölerek ö€renmenin de uygun oldu€u koﬂullar vard›r.
Malzemeyi bölerek çal›ﬂman›n üstün oldu€u durumlar, bütünü parçalardan ay›rman›n kolay oldu€u
ve malzemenin çok uzun oldu€u durumlard›r. E€er malzeme k›sa ve anlaml›ysa bütün hâlinde ö€renme daha yararl›d›r. Çünkü ö€renilen parçalar›n bir araya getirilmesi için ek tekrarlara gerek duyulmaz
ve parçalar›n s›ralar›n› bozup birbirine kar›ﬂt›rma sak›ncalar›n› taﬂ›maz.
Ço€u durumlarda, okuma yan›nda anlatmaya da yer verilmesi gerekir. Çünkü okumada pasif
olan organizma, anlatmada aktif duruma geçmektedir. Öyküler gibi ba€lant›l› malzemeler için anlatma zaman›na daha az gereksinim vard›r.
Ö€renmede egzersiz, unutmay› azalt›r. Özellikle ö€renmeden hemen sonra yap›lan tekrarlar, bilgi ve becerilerin yerleﬂmesine çok yard›m etmektedir. Ancak bir konunun gerekti€inden fazla tekrar
edilmesi hem baﬂka konular›n ö€renilmesini engellemektedir hem de zaman kayb›na neden olmaktad›r.
Ö€renmede sonuçlar›n bilinmesi öğrenmeyi hızlandırır. Yapt›€› hatalar› ö€renen kiﬂiler, genellikle
daha çabuk ö€renirler. Ne kadar geliﬂme gösterdi€ini kesin olarak bilmeyen birey yavaﬂ ö€renir hatta
hiç ö€renemeyebilir.
Ö€renme sonu faaliyetleri, ö€renilenlerin kal›c› olmas› bak›m›ndan önemlidir. Bir konuyu ö€rendikten sonra ona çok benzeyen bir baﬂka konuyla ilgili çal›ﬂma yapmak, ilk ö€renilenlerin iyi korunmamas›na neden olmaktad›r. Bu nedenle, farkl› konular›n üst üste çal›ﬂ›lmas› daha uygundur. Ö€renmeden sonra dinlenmek ve uyku, ö€renilen konunun unutulmamas›n› sa€lamaktad›r.
141
ETKÜNLÜK
1. ..........................................................
....................................................................
Aﬂa€›da programl› ö€renme ile ilgili bir metin verilmiﬂtir.
Metni okuyunuz ve programl› ö€renmenin, bildi€iniz ö€renme stratejilerinden hangilerine uygun oldu€unu nedeniyle
ayrılan yere yaz›n›z.
Son y›llarda geliﬂtirilen ö€renme yöntemlerinin hepsi,
programlanm›ﬂ ö€renme baﬂl›€› alt›nda toplanabilir. Ö€retme makineleri, belirli bir konuyu ö€retmek amac›yla düzenlenmiﬂ e€itim araçlar›d›r. Her makine farkl› konular için
programlanm›ﬂt›r. Ancak her konuda farkl› makine gerekmesi, bu yöntem için bir sak›nca yaratm›ﬂt›r. Bu sak›ncay›
gidermek için bilgisayar yard›ml› ö€retime geçme yönünde
bir e€ilim baﬂlam›ﬂt›r. Bu ö€renme biçiminde, belle€inde
birçok farkl› program bulunan bilgisayarlardan yararlan›l›r.
Programlanm›ﬂ ö€renme malzemesi, nas›l haz›rlanm›ﬂ
olursa olsun ö€renenin cevaplamas› gereken bir dizi soru
ve problemden oluﬂur. Ö€renci, cevaplar›n› herhangi bir
biçimde kaydeder ve bunlar›n do€ru veya yanl›ﬂ oldu€unu
görmesi sa€lan›r. Problemler, verimli ö€renmeyi sa€lamak
için önceden haz›rlanm›ﬂ bir s›rayla sunulur. Her sorunun
cevab›, bir önceki sorunun cevab›na dayan›r. Programlanm›ﬂ ö€renme, ö€renme sürecini küçük birimlere ay›r›r.
....................................................................
....................................................................
....................................................................
2. ..........................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
3. ..........................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
4. ..........................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
5. Hayat Boyu Öğrenme
ETKÜNLÜK
Aﬂa€›daki metni okuyunuz ve ö€renme üzerinde etkili olan sosyokültürel etkenleri de göz önüne alarak soruları yan›tlay›n›z.
Türk millî e€itiminin temel ilkelerinin baﬂ›nda süreklilik ve her yerde e€itim gelir. Millî E€itim Kanunu’nun özel amaçlar›n›n 9. maddesinde ﬂöyle denilmektedir: “Fertlerin genel ve mesleki e€itimlerinin
hayat boyunca devam etmesi esast›r. Gençlerin e€itimi yan›nda, hayata ve iﬂ alanlar›na olumlu bir
ﬂekilde uymalar›na yard›mc› olmak üzere, yetiﬂkinlerin sürekli e€itimini sa€lamak için gerekli tedbirleri almakta bir e€itim görevidir.”
Ayn› kanunun 17. maddesi ise ﬂöyledir: “Millî e€itimin amaçlar› yaln›zca resmî ve özel e€itim kurumlar›nda de€il, ayn› zamanda evde, çevrede, iﬂ yerlerinde ve her yerde ve her f›rsatta gerçekleﬂtirilmeye çal›ﬂ›l›r. Resmi, özel ve gönüllü her kuruluﬂun e€itimle ilgili faaliyetleri Millî e€itimin amaçlar›na uygunlu€u bak›m›ndan Millî E€itim Bakanl›€›n›n denetimine tabidir.”
1. Süreklilik ve her yerde e€itim ilkelerinin anlam› ne olabilir?
2. Neden “fertlerin genel ve mesleki e€itimlerinin hayat boyunca devam etmesi” esas al›nm›ﬂt›r?
142
DEÚERLENDÜRME ALIÞMALARI (I)
A. Aﬂa€›daki çoktan seçmeli sorular›n do€ru seçeneklerini iﬂaretleyiniz.
1. Ö€renme, tekrar ya da yaﬂant› sonucu davran›ﬂlarda meydana gelen kal›c› ve sürekli de€iﬂikliklerdir.
Buna göre aﬂa€›dakilerden hangisi ö€renme sonucu ortaya ç›kan davran›ﬂlardan de€ildir?
A. Çok iyi bir yüzücü olmak
B. Görgü kurallar›na uygun davranmak
C. ﬁiddetli bir gürültüyle irkilmek
D. Yaﬂl›lara sayg› göstermek
E. Zor durumlarda yalan söylemek
2. Model alarak ö€renme, türün bir baﬂka üyesinin davran›ﬂlar›n› örnek almad›r. Baﬂkalar›n›n söylediklerini ya da yapt›klar›n› taklit etmedir.
Buna göre aﬂa€›dakilerden hangisi model alarak ö€renmeye örnek verilemez?
A. Küçük bir çocu€un annesinin topuklu ayakkab›lar›n› giymesi
B. Bir gencin saçlar›n› sevdi€i pop ﬂark›c›s›n›nki gibi kestirmesi
C. Arkadaﬂlar›na ders anlatan ö€rencinin, ö€retmeni gibi davranmas›
D. Televizyon izlememe cezas› verilen ö€rencinin, ablas› gibi buna itiraz etmesi
E. Nobel Ödülü’nü alan bir bilim insan›n›n tepkisiz kalmas›
3. Üzüntülü durdu€umuzda çevremizdekilerin isteklerimizi yerine getirdiklerini görürsek bu davran›ﬂ› tekrarlar›z. Ama so€uk su içip hastalan›rsak bunu bir daha yapmay›z.
Ö€renme sürecini bu ﬂekilde örneklendiren bir psikolog, ö€renme için aﬂa€›dakilerden
hangisini söyleyebilir?
A. Baﬂar›ya götüren davran›ﬂlar tekrarlan›r, baﬂar›s›zl›€a yol açanlar terk edilir.
B. Organizma kendisi için ödül olan davran›ﬂlar› da bir süre sonra terk edebilir.
C. Güdüler ve güdülenme, ö€renmenin daha çabuk gerçekleﬂmesini sa€lar.
D. Bireyin gereksinimlerini karﬂ›layan uyar›c›lar daha çabuk ö€renilir.
E. Belirli aral›klarla pekiﬂtirilen davran›ﬂlar›n ö€renilmesi daha kolayd›r.
4. Ö€renme stratejileri ile ilgili olarak aﬂa€›da söylenenlerden hangisi do€rudur?
A. Uzun malzemede aral›kl› ö€renme yararl›d›r.
B. Anlams›z malzemede toplu ö€renme yap›lmal›d›r.
C. Uzun malzemede toplu ö€renme yararl›d›r.
D. Her durumda toplu ö€renme daha yararl›d›r.
E. Anlaml› malzemede aral›kl› ö€renme yararl›d›r.
5. Üniversiteyi bitirdikten sonra iﬂe giren ve uzun y›llar çal›ﬂan bir kiﬂinin bir master program›na baﬂlamas› durumunu aﬂa€›daki yarg›lardan hangisi en do€ru ﬂekilde ifade etmektedir?
A. E€itim süreci yaﬂam›n baﬂlang›c›nda sona ermelidir.
B. ‹nsanlar yaﬂam boyu ö€renme sürecini sürdürmelidir.
C. Ö€renme için zaman›n ve yerin önemi yoktur.
D. ‹nsanlar isteklerini er ya da geç gerçekleﬂtirirler.
E. Her ﬂey zaman›nda ve yerinde yap›lmal›d›r.
143
B. Aﬂa€›daki cümleleri uygun sözcüklerle tamamlay›n›z.
1. .................................... , tekrar ya da yaﬂant› sonucu davran›ﬂta meydana gelen, yeni davran›ﬂlar kazanma ﬂeklinde ortaya ç›kan, süreklili€i olan bir de€iﬂikliktir.
2. Koﬂullanmadan önceki herhangi bir tepkisel davran›ﬂ ......................................................... d›r.
3. ............................................................................... , sönme yoluyla yok olan tepki ya da refleksin bir süre sonra kendili€inden tekrar ortaya ç›kmas›d›r.
4. Ödüle götüren ya da cezadan kurtaran bir davran›ﬂ›n yap›lmas›n› ö€renme ........................
.................................. d›r.
5. ......................................................................... , organizman›n alg›lama, hat›rlama, düﬂünme
gibi biliﬂsel süreçler arac›l›€›yla ö€renmesidir.
6. Birbiriyle ba€lant›s› olmayan malzemelerin ö€renilmesinde ................................ yan›nda yazmaya yer verilmesi do€ru olur.
7. Ö€renmeden sonra dinlenme, unutmay› ................................ .
C. Aﬂa€›daki aç›k uçlu sorular› yan›tlay›n›z.
1. “Sütten a€z› yanan, yo€urdu üfleyerek yer.” atasözünü ö€renme aç›s›ndan de€erlendiriniz.
2. Davran›ﬂç› yaklaﬂ›m, ö€renme konusunu nas›l ve neden ele al›r? Aç›klay›n›z.
3. Tüm ilgisini futbola vermiﬂ bir genç, bir bale sanatç›s›n› kendisine model olarak seçer mi?
Niçin? Aç›klay›n›z.
4. “Bir insana uçmay› ö€retemeyiz.”
“Bir ﬂempanzeye konuﬂmay› ö€retmek söz konusu olamaz.”
Bu durumlara neden olan etken nedir? Aç›klay›n›z.
5. Sönme nedir? Söndürülmek istenilen bir davran›ﬂ konusunda neler yap›labilir? Belirtiniz.
6. Yapt›€› iyiliklerin karﬂ›l›€›nda iyilik ve teﬂekkür görmeyen birey, bir süre sonra art›k bu fedakârca davran›ﬂ›ndan vazgeçer. Bu durumu neyin yoklu€uyla aç›klayabiliriz?
7. “Ak›l hastanesinde dokuz y›ld›r kalan bir kad›n, her gün s›rt›na on iki kilo a€›rl›€›nda giysiler giyer. Doktorlar, onun yeme€inin miktar›n› giysilerinin a€›rl›€›na göre ayarlarlar. Kad›n›n giysileri on kilodan fazla oldu€unda ona doymayaca€› ama açl›ktan da ölmeyece€i kadar yemek verirler. Hasta, ilk
günler aç kal›r ama daha sonra giysilerinin a€›rl›€›n› azaltmaya baﬂlar. Bir haftan›n sonunda giysilerinin a€›rl›€› bir buçuk kiloya kadar düﬂer.” Örnekte izlenilen ö€renme yolu hangisidir? Aç›klay›n›z.
8. Zil sesine koﬂullanan kedinin koﬂullanmas›, klasik koﬂullanmad›r. Ama bir sirkte ateﬂ çemberinin içinden atlad›ktan sonra kendisine ci€er verilece€i ö€retilmiﬂ bir kedinin koﬂullanmas›, edimsel
koﬂullanmad›r. Buna göre klasik koﬂullanmay›, edimsel koﬂullanmadan ay›ran temel farklar nelerdir? Belirtiniz.
144
Ç. BELLEK TÜRLER‹
TEMEL KAVRAMLAR
• Bellek
• Duyusal bellek
KONUYA HAZIRLANALIM
Aﬂa€›daki resmi inceleyerek sorular› yan›tlay›n›z.
• Çal›ﬂma belle€i
• K›sa süreli bellek
• Uzun süreli bellek
1. Bellek ne demektir ve günlük yaﬂam›n›zda bellekten nas›l yararlan›rs›n›z?
Tart›ﬂ›n›z.
2. Ö€renilen konular›n zamanla unutulmas›n›n nedenleri neler olabilir? Konuyu aranızda tart›ﬂ›n›z.
3. Neden baz› ﬂeyleri unuturuz baz›lar›n› hiç unutmay›z? Bunun nedenlerini
tart›ﬂarak unutulmayan ya da zor unutulanlardan oluﬂan bir liste haz›rlay›n›z.
Resim 3. 7: Belle€in Haf›zas›, Salvador Dali, New York Ça€daﬂ
Sanat Müzesi
4. “Gerçek cennetler, unuttuklar›m›zd›r.”11 diyen Marcel Proust (Mars›l Prost)’un vurgulamak
istedi€i nedir? ‹nsanlar hiçbir ﬂeyi unutmasalar sizce neler olabilirdi? Tartışınız.
5. Sürrealizm ne demektir? Kitab›n›z›n sözlük k›sm›na bakarak ö€reniniz.
6. Salvador Dali, yandaki resminde bellekle ilgili neler anlatmak istemiﬂtir?
1. Duyusal Bellek
Bilgi Notu
ETKÜNLÜK
Aﬂa€›daki metni okuyunuz ve yandaki bilgi notundan da yararlanarak verilen örneklerin
neyin bir göstergesi oldu€unu söyleyiniz
Bir kitab›n sayfalar›n› h›zla çevirdi€imiz zaman yaz›lar, gözümüzde izler b›rak›r.
Göz, verilen ›ﬂ›k uyar›c›s›n› 100 ms. (mili
saniye) bellekte tutabilir.
ﬁarap eksperleri ald›klar› tatlar›, parfümcüler kokular› uyar›c› ortadan kalkt›€› hâlde
hat›rlayabilirler.
DUYUSAL BELLEK
Bellek, geçmiﬂ yaﬂant›lar› ak›lda tutabilme gücüdür. ‹nsanlar›n belle€i olmasayd› deneyimlerinden
ö€rendikleri davran›ﬂ ve bilgileri saklayamaz, her seferinde yeni baﬂtan ö€renmek zorunda kal›rlard›. Bilgiyi saklama gücü olan belle€in hiyerarﬂik bir yap›s›
vard›r. Bu yap›da; duyumsal bellek, k›sa süreli bellek, çal›ﬂma belle€i ve uzun süreli bellek s›ralamas›
yer al›r. Uyar›c› ortadan kalkt›€› hâlde duyum çok k›sa süre devam eder. ‹ﬂte duyumlarla elde edilen bilgiyi saklama yetisine duyusal bellek ad› verilir.
145
2. Çal›ﬂma Belle€i ve K›sa Süreli Belek
ETKÜNLÜK
Bilgi Notu
A. Rehberden bir telefon numaras› bularak
bunu ö€renmeye çal›ﬂ›n›z. Rehberi kapatarak numaray› telefonda çevirmeye baﬂlay›n›z. Yandaki
bilgi notundan da yararlanarak aﬂa€›daki sorular›
yan›tlay›n›z.
1. Numaray› tam olarak çevirebildiniz mi?
2. Hat›rlamak için ne yapman›z gerekir?
ÇALIﬁMA BELLE⁄‹ VE KISA SÜREL‹ BELLEK
Çal›ﬂma belle€i, beﬂ duyu organ›m›z arac›l›€›yla beyine giden bilgilerin ilk ulaﬂt›€› bellektir.
Bu bellek, beyne giren bilgilerin yirmi ile otuz saniye tutuldu€u, bilinçli olmayan bir aﬂamad›r. Önceden edinilmiﬂ bilgilerle bir ça€r›ﬂ›m sa€lanm›yorsa buradaki bilgi ortadan kalkar.
K›sa süreli bellek, ö€renilen bilginin yirmi dakika gibi k›sa bir süre tutuldu€u bellek aﬂamas›d›r. K›sa süreli bellek, bilinçli bir aland›r ve kapasitesi çok dard›r. Bir baﬂka özelli€i, kolayca yanl›ﬂ hat›rlamaya yol açabilmesidir. Örne€in, bir telefon numaras› çevirirken dikkatimiz baﬂka yere
yo€unlaﬂm›ﬂsa yanl›ﬂ çevirme olas›l›€›m›z fazlad›r. Burada kaybolan bilgiyi hat›rlamaya çal›ﬂman›n yarar› yoktur.
Böyle bir durumda bile numaray› unutabilir
misiniz?
3. Yukar›daki uygulamadan ç›kard›€›n›z
sonuç nedir?
B. Aﬂa€›daki sorular› yandaki bilgi notundan
da yararlanarak yan›tlay›n›z.
1. Üç denek grubu al›nm›ﬂ ve iki heceli kelimelerden oluﬂan bir liste, birinci denek grubuna
az, ikinci denek grubuna biraz daha fazla, üçüncü denek grubuna ise çok fazla tekrarlat›larak
ö€retilmiﬂtir.
K›sa süreli bellekteki bilgilerin uzun süreli belle€e aktar›labilmesinin iki yolu vard›r: tekrarlama ve
gruplama. Tamamen hatas›z bir tekrar yap›lana kadar ö€renme devam ederse bilgilerin uzun süreli
belle€e aktar›lmas› kolaylaﬂ›r. Böylece k›sa süreli
belle€in 20 dakikal›k zaman s›n›r› aﬂ›lm›ﬂ olur.
Bu araﬂt›rmadan ç›kar›lacak sonuç ne olabilir, neden?
2. 145319231989 rakamlar›n› bir okuyuﬂta ezberleyip ayn› s›rayla hat›rlamaya çal›ﬂ›n›z. Hat›rlayabildiniz mi?
Bilgilerin uzun süreli belle€e aktar›lmas›n›n
ikinci bir yolu, gruplamad›r. Uzun süreli bellekteki bilgiler arac›l›€›yla, yeni birimleri, anlaml› bir biçimde kümeler hâline getirme sürecine gruplama denir. Gruplama sayesinde k›sa süreli belle€in 7 birimlik s›n›r zorlu€u aﬂ›lm›ﬂ olur. Örnekteki
say› dizisi 12 birimden oluﬂmaktad›r. Gruplamadan sonra ise üç birime indirilmiﬂtir.
Diziyi 1453 (‹stanbul’un fethi), 1923 (Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluﬂu), 1989 (seksenlerin son y›l›) diye gruplayarak üç birimlik bir dizi hâline dönüﬂtürerek ö€reniniz. Ö€renmeniz
daha kolay oldu mu? Nedenini tart›ﬂ›n›z.
3. Uzun Süreli Bellek
ETKÜNLÜK
Bilgi Notu
Aﬂa€›daki metni okuyunuz ve örneklerden ulaﬂt›€›n›z sonucu söyleyiniz. Yandaki bilgi notundan yararlanarak yan›t›n›z›n do€rulu€unu denetleyiniz.
Baﬂ›na darbe alan kiﬂiler, genellikle önceki olaylar› hat›rlar ama hasar›n hemen sonras›ndaki olaylar›
hat›rlamazlar.
146
UZUN SÜREL‹ BELLEK
Uzun süreli bellek, bilgilerin devaml› kald›€› bellektir. Bilgilerin k›sa süreli bellekten uzun
süreli belle€e geçmesi protein sentezine ba€l›d›r. Proteinlerin oluﬂup hücrelerdeki yerlerini
almalar›yla bilgilerin kal›c› olma durumu ger-
Hayvanlar üzerinde yap›lan deneylerde hayvana önce labirentte sola dönmesi gerekti€i ö€retilir. Sonra ﬂok
uygulan›r ve baﬂ›na darbe alan kiﬂilerde oldu€u gibi geçici bir bilinç kayb› meydana gelir. Ö€renme ile ﬂok aras›ndaki süre k›saysa ö€renilmiﬂ davran›ﬂ›n unutuldu€u
görülür. Süre uzunsa hayvan labirentte sola dönmesi
gerekti€ini hat›rlar.
çekleﬂir. Yaﬂl›larda protein sentezi azalm›ﬂ
oldu€undan, yeni izlenim ve hat›ralar›n eskilerden daha çabuk unutuldu€u gözlenir.
Bilinçli bir alan olan uzun süreli bellekte
sürekli kald›€›n› söyledi€imiz bilgileri hat›rlayamamam›z›n nedeni, elimizde yeterli
ipucunun olmamas›d›r.
D. BELLEĞİN TEMEL İŞLEM AŞAMALARI
TEMEL KAVRAMLAR
• Kodlama
• Depolama (saklama)
• Ça€›rma (hat›rlama)
• Ça€r›ﬂ›m
• Belleme
• Ket vurma
KONUYA HAZIRLANALIM
Aﬂa€›daki sorular› yan›tlay›n›z.
1. Ö€renme s›ras›nda yaln›z okumaya de€il, anlat›ma da yer
verildi€inde unutma neden daha az olur?
2. Neden anlams›z heceleri de€il de kelimeleri daha kal›c› ö€reniriz?
3. ‹ki grup ö€renciye ayn› ders notlar› verilmiﬂ ve bir süre sonra bu
konudan s›nava girecekleri söylenmiﬂtir. Birinci gruptaki ö€rencilere,
daha metni okumaya baﬂlamadan belirli sorular verilmiﬂ ve sorulara
cevap arayarak okumalar› istenmiﬂtir. ‹kinci gruptaki ö€renciler, kendilerine bir ﬂey söylenmedi€i için normal günlük al›ﬂkanl›klar› içinde
metni okumuﬂlard›r. Hangi gruptaki ö€renciler daha iyi hat›rlar? Bunun nedeni ne olabilir?
ETKÜNLÜK
Aﬂa€›daki f›kray› okuyunuz, yandaki
bilgi notundan da yararlanarak sorular›
yan›tlay›n›z.
Temel, savaﬂta on arkadaﬂ›yla birlikte
esir düﬂer. Karﬂ› taraf›n askerleri onlardan orduyla ilgili gizli bilgileri almak isterler. ‹lk gün ekipten beﬂ kiﬂi bildiklerini
söyler. ‹kinci gün üç kiﬂi daha konuﬂur.
Üçüncü günün sonunda konuﬂmayan bir
tek Temel kal›r. Dördüncü, beﬂinci günler Temel’den yine ç›t yok. Temel bu iﬂe
iki hafta dayan›r. Sonunda düﬂman komutan› onu kald›€› hücrede izlemeyi düﬂünür. Temel, bir yandan kafas›n› duvara
vurmakta, bir yandan da söylenmektedir:
“Hat›rla, hat›rla, hat›rla.”
Bilgi Notu
BELLE⁄‹N ‹ﬁLEM AﬁAMALARI
Belle€in iﬂlem aﬂamalar›; kodlama, depolama ve ça€›rma aﬂamalar›d›r.
Kodlama: Çevreden edinilen bilgilerin belle€e kaydedilip iﬂlenir hâle getirilmesidir. Bu yerleﬂtirme, bilginin
al›nma yoluna göre olur. Örne€in bir evin adresini iﬂitti€imiz zaman sesle ilgili kodu, resme bakt›€›m›z zaman görsel kodu kullan›r›z. Ö€renilen malzemenin kal›c› olup kolay bulunabilmesi için birkaç koddan yararlan›l›r.
Depolama (saklama): Bilgilerin kodlanmas›ndan sonra belle€in yapt›€› ikinci iﬂlem, kodlanan bilgilerin saklanmas›d›r. Bilgilerin saklanarak korunmas›na belleme ad› verilir. Elektriksel biçimde gelen uyar›c›lar, kimyasal bir de€iﬂime u€rayarak uzun süreli belle€e kaydedilir. Uzun süreli
belle€e aktar›lan bilgi, burada günler, aylar, y›llar boyunca
saklan›r. Ancak bunlar, daima bilinç alan›nda de€ildir.
147
1. Bildiklerine benzer ya da z›t uyar›c›lar› görse Temel, ö€rendiklerini kolayca hat›rlayabilir miydi?
2. Bildiklerini ö€rendi€i zaman ya
da yerde bulunan baz› uyar›c›lar› gördü€ünde Temel’in hat›rlamas› kolaylaﬂ›r m›yd›?
3. Gizli bilgileri ö€renirken sevinçliyse hapisteki üzüntülü ortamda Temel’in bildiklerini hat›rlamas› daha kolay m› yoksa daha zor mu olur?
Ça€›rma (hat›rlama): Bellekte saklanan bilgiler, istenildi€i zaman yani bizim arzu ve irademizle bilinç alan›na
ç›kabilir. ‹ﬂte, ö€renilenlerin saklan›p yeniden canland›r›lmas›na hat›rlama ad› verilir. Hat›rlamada kodlama ve
depolama önemlidir. Hat›rlama olay›n›n olabilmesi için
hat›rlamak istedi€imiz bilginin bellekte depolanm›ﬂ olmas› ve depolanm›ﬂ bilgiye bizi götürecek ipuçlar›n›n var olmas› gerekir. Bellekte ça€›rmaya yard›mc› olacak örgütlenmeler; benzerlik, z›tl›k, zamanda ve yerde birlikteliktir.
Bu ilkelere ça€r›ﬂ›m ilkeleri ad› verilir. Ça€r›ﬂ›m, belirli bir
uyar›c›n›n o uyar›c›yla geçmiﬂte bir arada bulunmuﬂ baﬂka nesne ve durumlar› hat›ra getirmesidir.
ETKÜNLÜK
Aﬂa€›daki örnekleri okuyarak bilginin kazan›lmas›, saklanmas› ve ça€r›lmas›nda hangi etmenlerin
rolü oldu€unu defterinize yaz›n›z.
1. E€er evimizde, kendimize ait odada ders çal›ﬂ›yorsak o oda ortam› ö€rendiklerimiz için bir çerçeve oluﬂturur ve ö€renilenlerin o ortamda hat›rlanmas› daha kolayd›r. Ama s›nav ortam›, bundan
farkl›d›r ve bu farkl›l›k ça€›rma sürecini zorlaﬂt›r›r.
2. Bize liste hâlinde verilmiﬂ do€a bilimleriyle ilgili yüzü aﬂk›n kavram›, ö€renme durumunda oldu€umuzu varsayal›m. Evrenin yap›s›yla, Güneﬂ sistemiyle, yerküreyle, yerküredeki canl› ve cans›z varl›klarla ilgili kavramlar›, bize anlaml› gelecek bir biçimde örgütleyip gruplarsak daha kolay hat›rlar›z.
3. Sevinçliyken ö€renilen bir adresin, üzüntülüyken hat›rlanmas› zorlaﬂ›r.
4. Diﬂlerimizi f›rçalamak, odaya bir büyük girince aya€a kalkmak o sosyal ortamlarda ihmal etmedi€imiz, hemen hat›rlad›€›m›z davran›ﬂlard›r.
Ön Çal›ﬂma Görevi
Derse gelmeden önce aﬂa€›daki etkinli€i on dakikada gerçekleﬂtiriniz.
Saatinize bakarak baﬂlay›n›z. Bellek konusunun buraya kadar olan k›sm›n› gözden geçirip ana
baﬂl›klar› kendi ifadelerinizle yaz›n›z. Konunun bölümleriyle ilgili sorular haz›rlay›n›z. Bu sorulara yan›t ararcas›na metni okuyunuz. Sorular›n yan›tlar›n› okudukça bölümler aras›nda iliﬂki kurunuz. Her
bölüm bitti€inde birkaç kez tekrar ediniz. Konunun tümünü yeniden gözden geçiriniz ve kaç dakika
sürdü€ünü söyleyiniz.
Bir önceki üniteden benzer uzunlukta bir konuyu yukar›daki iﬂlemleri yapmadan on dakikada ö€renmeye çal›ﬂ›n›z.
1. Ayn› zaman süresi içinde hangi konuyu daha iyi ö€renip daha iyi hat›rlad›n›z?
2. Yapt›€›n›z çal›ﬂmadan ulaﬂt›€›n›z sonuç nedir?
148
ETKÜNLÜK
A. Bir önceki psikoloji s›nav›nda ö€retmeninizin sordu€u sorular› bir baﬂkas›ndan
yard›m almadan bir kâ€›da yaz›n›z. Ö€retmeninizden bu sorular› tahtaya yazmas›n› isteyiniz ve bunlardan kaç›n› hat›rlad›€›n›z› belirleyiniz ve aﬂa€›daki sorular› yandaki bilgi
notundan da yararlanarak yan›tlay›n›z.
1. S›n›f genelinde ö€rencilerin hat›rlayamad›klar› sorular hangileridir?
2. Bu sorular›n hat›rlanamamas›n›n
nedenleri neler olabilir?
3. ‹nsanlar›n bir bilgiyi hat›rlamas›n›
kolaylaﬂt›ran etkenler nelerdir?
B. Aﬂa€›da verilen deneyi okuyarak sorular› yan›tlay›n›z.
‹ki grup denek al›n›r. ‹lk grup, deney grubudur. Bu gruba anlams›z heceler ezberletilir. ‹kinci grup olan kontrol grubu hiçbir etkinlikte bulunmaz. Daha sonra deney grubuna ikinci bir hece listesi ezberletilir. Ayn›
liste, kontrol grubuna da verilir. Her iki gruptan da ikinci listeyi hat›rlamalar› istenir. ‹kinci listeden ö€renilenlerin hat›rlanmas›,
deney grubunda kontrol grubuna göre
daha düﬂükse bunun nedeni ne olabilir?
Deneyin ikinci aﬂamas›nda, deney ve
kontrol gruplar›ndaki deneklere anlams›z
heceler ezberletilir. Deney grubundakilere
farkl› olarak bir ikinci liste ezberletilir. Kontrol grubuna ise ilgisiz etkinlikler yapt›r›l›r.
Her iki gruptan da ilk ezberledikleri hece listelerini hat›rlamas› istenir. ‹lk ö€renilenlerin hat›rlanmas› deney grubunda kontrol
grubuna göre daha düﬂükse bunun nedeni ne olabilir?
Bilgi Notu
NEDEN UNUTURUZ?
Bilgilerin unutulmas›n›n baﬂl›ca nedenleri ﬂunlard›r:
Bilgilerin kullan›lmamas›: Kullan›lmayan ve tekrar
edilmeyen bilgi ve becerilere ait izler, zamanla aﬂ›n›r
ve kaybolur.
Sönme: Davran›ﬂç› yaklaﬂ›ma göre unutma, ö€renilenlerin pekiﬂtirilmemesi nedeniyle zaman içinde yok
olmas›d›r.
Bilinçalt›na itilme: Freud’a göre ürküntü veren, hoﬂa gitmeyen ﬂeyler bask› alt›na al›n›r ve unutulur. Fakat yüzde yüz unutma söz konusu de€ildir. Unutulan
ﬂeyler, bilinç öncesi ya da bilinçalt› alana itilir ve belli
durumlarda bilinç düzeyine ç›kabilir. Unutulanlar, bilinç öncesi alandaysa kolayl›kla hat›rlanabilir. Fakat bilinçalt›na itilmiﬂ olanlar, ancak rüya ve hipnozla bilinç
alan›na gelebilir.
Tekrar yap›lmamas›: Baz› düﬂünürler, yeterli say›da tekrar yap›lmad›€› için unutman›n meydana geldi€ini savunurlar. Yüzde yüzlük ö€renme yap›ld›€›nda,
yani tamamen hatas›z tekrar yap›l›ncaya kadar ö€renildi€inde unutma azalmaktad›r.
Ket vurma (bozucu etki): Bir ö€renmeden önce ya
da sonra yer alan bir baﬂka ö€renmenin, söz konusu
ö€renmenin hat›rlanmas›n› olumsuz yönde etkilemesidir. Bozucu etki, sonradan yap›lan bir ö€renmeden
kaynaklan›yorsa, yani yeni ö€renilenler eski ö€renilenlerin unutulmas›na yol aç›yorsa geriye ket vurma ad›n› al›r. Tersine, daha önce yap›lan bir ö€renme, yeni
ö€renilenlerin unutulmas›na yol aç›yorsa ileriye ket
vurmad›r. Ket vurma en çok birbirine az çok benzeyen
malzemenin ö€renilmesi durumunda söz konusudur.
ﬁu hâlde iyi hat›rlayabilmek için farkl› konular› bir
arada ö€renmeye çal›ﬂmak gerekmektedir. Bozucu etkinin azalt›lmas›nda uyku önemlidir. Çünkü uyku s›ras›nda, ö€renilenleri bozacak uyaranlar yoktur.
Unutman›n organik nedenleri de vard›r. Yaﬂlanma
tüm organizman›n, beyin ve sinir sisteminin y›pranmas›na neden olur. Bu durum, unutma sonucunu do€urur. Bellek; yaﬂl›l›k, sigara, alkol ve kimi ilâçlar›n etkisiyle güçsüzleﬂir.
149
ETKÜNLÜK
Aﬂa€›daki sorular› altındaki bilgi notundan da yararlanarak yan›tlay›n›z.
1. Neleri daha kolay unuttu€unuzu ve neleri hiç unutmad›€›n›z› gösteren birer liste yap›n›z. Hiç
unutmad›€›n›z ﬂeyleri nas›l ö€rendi€inizi ve neden unutmad›€›n›z› tart›ﬂ›n›z.
2. Art arda tekrarlayaca€›m›z sekiz cümleyi ö€renmeye çal›ﬂ›n›z. Ard›ndan farkl› sekiz cümleyi evinizin bulundu€u sokaktaki sekiz eve karﬂ›l›k olarak düﬂününüz. Cümleleri tekrarlarken evlerin s›ras›yla s›ralay›n›z. ‹lk ö€rendi€iniz cümleleri mi yoksa ikincileri mi hat›rlaman›z daha kolayd›r?
Bilgi Notu
BELLE⁄‹N KAPAS‹TES‹ NASIL ARTTIRILAB‹L‹R?
Çeﬂitli teknikler kullanarak belle€in kapasitesi art›r›labilir ve ö€renilen malzemenin daha kolay hat›rlanmas› sa€lanabilir. Bu tekniklerin baﬂl›calar› ﬂunlard›r:
Gruplama: K›sa süreli belle€in yedi birimlik kapasitesi oldu€unu gördük. Bu kapasiteyi art›rmak
zordur. Fakat kümeleme yaparak her küme içine giren birimlerin say›s› art›r›labilir.
Hayal etme ve kodlama: Hayal etme yoluyla hat›rlama kolaylaﬂt›r›labilir. Bilgi kodlan›rken belle€e yard›mc› olacak olan hayaller de kodlan›r ve hat›rlama kolaylaﬂ›r. Buna yer ça€r›ﬂ›ml› yöntem ad›
verilir.
Ayr›nt›lama ve kodlama: Ne kadar ayr›nt›lara girilerek ö€renilirse bilgi o kadar kolay hat›rlan›r. ‹ncelenen olay›n neden ve sonuçlar›yla ilgili sorular soruldukça ayr›nt›ya girilmiﬂ olur. Her ayr›nt› belle€e farkl› kanallardan girece€inden, ipucu fazla olur ve hat›rlama kolaylaﬂ›r.
Ortam: Ö€renme iﬂleminin yap›ld›€› ortam, ö€renilenler için bir çerçeve oluﬂturur. Kendimizi o ortamda hayal edebilirsek ö€renilenleri hat›rlamak kolaylaﬂ›r.
Örgütleme: Bilgiler, kiﬂinin kendisine anlaml› gelecek ﬂekilde düzenlenir ve s›ralan›rsa hat›rlama
daha kolay olur.
Alg›, ö€renme, bellek, hat›rlama ve unutma konular› birbiriyle yak›ndan iliﬂkilidir. Ö€renme için duyumlama ve alg›lama gereklidir. ‹yi ö€renilen ﬂeylerin saklanmas›, korunmas› ve hat›rlanmas› daha kolay, unutulmas› zordur.
ETKÜNLÜK
Aﬂa€›daki ifadelerden do€ru olanlar›n yan›na “X” koyunuz. Yanıtlarınızın doğruluğunu öğretmeninizin rehberliğinde kontrol ediniz.
Bellek olmasayd› insanlar her ﬂeyi yeni baﬂtan ö€renmek zorunda kal›rlard›.
Çal›ﬂma belle€i, bilgilerin beyinde kalma süresi yaklaﬂ›k yirmi dakikad›r.
Uzun süreli bellekte yer alan her bilgi yeterli ipucu olsa da olmasa da hat›rlanabilir.
Hat›rlama s›ras›nda yararlandığımız ipucu, hangi bilgileri belle€e nas›l kaydetti€imizi gösterir.
Ket vurma, birbirine benzemeyen malzemenin ö€renilmesi durumunda söz konusudur.
K›sa süreli belle€in yedi birimlik kapasitesi artt›r›labilir.
‹yi ö€renilen malzemenin korunmas› ve hat›rlanmas› kolayd›r.
150
E. DÜŞÜNMENİN YAPI TAŞLARI
TEMEL KAVRAMLAR
• Düﬂünme
• Sembol
• ‹mge
• Kavram
• Kategori
• Soyutlama
• Genelleme
KONUYA HAZIRLANALIM
Resim 3. 8’i inceleyerek aşağıdaki soruları
yanıtlayınız.
1. Düﬂünürken kendinizi gözleyiniz ve bu aşamada nelerden yararland›€›n›z›, nas›l düﬂündü€ünüzü söyleyiniz.
2. ‹nsan ve insanl›k kavramlar› aras›nda ne fark
vard›r? Tart›ﬂ›n›z.
3. Genelleme ve soyutlama ne demektir? Anlamlar›n› söyleyiniz.
4. “Düﬂünme, büyük ölçüde sessiz konuﬂmad›r.”12
diyen John Watson’›n vurgulamak istedi€i nedir?
5. Resimde ‹saac Newton (Ayzek Nivt›n) elma
ile ne aras›nda ba€lant› kurmuﬂtur? Sizce bunu
yapmak için nas›l düﬂünebilmek gerekir?
Resim 3. 8: Quentin Blake
ETKÜNLÜK
A. Aﬂa€›daki foto€raflar› inceleyiniz ve 152. sayfadaki “Nelerle Düşünürüz?” adlı metinden de yararlanarak sorular› yan›tlay›n›z.
Fotoğraf 3. 10: Nilüfer
Fotoğraf 3. 11: Gül
Fotoğraf 3. 12: Lale
1. Foto€raflara bak›n›z, gözünüzü kapat›n›z ve zihninizde yeniden canland›r›n›z. Duyusal uyar›c› ortadan kalkt›€› hâlde çiçeklerin zihninizde devam eden görüntüleri imgedir.
Bu görüntüleri bir süre sonra zihninizde yeniden canland›rman›z nas›l mümkün olabilmektedir? Tart›ﬂ›n›z.
2. Foto€raflarda farkl› çiçekler görüyorsunuz. Bunlar›n ortak özellikleri nelerdir ve hepsini
a€aç diye adland›rmam›z bize ne gibi kolayl›klar sa€lar?
3. Bir özelli€in, benzer varl›klar›n ortak özelli€i olarak düﬂünülmesine ne ad verilir?
151
B. Kutucuklarda yer alan kavramlar› tabloda verilen açıklamaların yanındaki boﬂluklara yaz›n›z. Yazdıklarınızın doğruluğunu öğretmeninizin rehberliğinde kontrol ediniz.
kavram
MÖÖÖÖÖ...
soyutlama
genelleme
NE?
düﬂünme
kategori
sembol
imge
YOK BİR ŞEY...
SESLİ DÜŞÜNÜYORDUM.
NELERLE DÜﬁÜNÜRÜZ?
Olay ve nesneleri temsil eden zihinsel oluşumdur.
Bir özelli€in, benzer varl›klar›n ortak özelli€i
olarak düﬂünülmesidir.
Kavramlar›n birbirleriyle iliﬂkilerinde oluﬂturdu€u aﬂamal› bir yap›d›r.
Bir varl›€›n herhangi bir özelli€inin, di€er
özelliklerinden ayr› olarak düﬂünülmesidir.
Daha önceden alg›lad›€›m›z nesne ve olaylar›n zihinde canland›r›lmas›d›r. Duyusal uyar›c›
ortadan kalkt›€› hâlde onun bilinçte devam
eden görüntüsüdür.
Nesnelerin baz› ortak ve genel özelli€ini ya
da niteli€ini temsil eden sembolik oluﬂumdur.
‹nsanlar›n nesneleri s›n›fland›rmalar›na olanak
sa€lar. Oluﬂmas› soyutlama ve genelleme yollar›yla gerçekleﬂir.
Olay ve nesneler yerine onlar›n sembolleri
kullan›larak yap›lan zihinsel iﬂlem ve sorunlara
çözüm arama yoludur. Semboller aras›nda ba€
kurmad›r, diye de tan›mlanabilir. Temel birimleri
imge(hayal, imaj), kavram ve kategorilerdir.
Karikatür 3. 7: Faruk Bayraktar
Münazara Yapal›m
“Dil üzerinde düﬂünme
mi yoksa düﬂünme üzerinde dil mi
daha etkilidir?”
Yukar›daki seçeneklerden hangisini destekledi€inizi düﬂününüz.
Ayn› düﬂüncede olanlardan dörder kiﬂilik iki grup oluﬂturunuz.
Konuyu alt dallara bölerek bir hafta içinde haz›rlay›n›z.
F. DÜﬁÜNME VE D‹L
TEMEL KAVRAM
• Dil
• Sessiz konuşma
KONUYA HAZIRLANALIM
Aşağıda bir deney verilmiştir. Deneyi okuyup dil ile düşünme
arasında nasıl bir ilişki olabileceğini yorumlamaya çalışınız.
Yap›lan bir deneyde, dene€e çözmesi için bir problem verilmiﬂtir. Denek, bu problem üzerinde
düﬂünürken alt dudaklar›na, dil alt›na ve bo€az›na yerleﬂtirilen elektrotlardan kay›tlar al›nm›ﬂt›r. Bu
kay›tlarda, dene€in problemi çözmede kullanabilece€i kelimelere uygun elektrik dalgalanmalar› gözlenmiﬂtir. Kimi zaman da bu tür dalgalanmalara rastlanmam›ﬂt›r.13
152
ETKÜNLÜK
Bilgi Notu
A. Evinizin kap›s›n› açarken anahtar› hangi yöne çevirirsiniz? Cevab› vermeden önce ne yapt›€›n›za dikkat ediniz ve bunun nedenini yandaki bilgi notundan da yararlanarak aç›klamaya çal›ﬂ›n›z.
B. Aﬂa€›daki metni okuyarak düﬂünmede sessiz konuﬂman›n gerekli olup olmad›€›n› belirtiniz.
Alt› yaﬂ›ndaki işitme engelli çocuklar okul öncesi ça€da olduklar›ndan henüz kendilerine dudaktan okuma ya
da iﬂaret dili ö€retilmemiﬂtir. Bu nedenle de konuﬂma öncesi dönemde olduklar› kabul edilir. Bu çocuklar dilden
ba€›ms›z problemleri nas›l çözerler? Bunun yan›t›, k›smen
dilden ba€›ms›z problemlerin nas›l oldu€una ba€l›d›r. Fakat genellikle bu tür çocuklar normal yaﬂ›tlar› kadar iyi düﬂünebilir görünmektedirler. Örne€in bir kavram s›n›flama
testinde işitme engelli çocuklara oyuncak, müzik aletleri
gibi cisimlerin resimleri verilmiﬂ; oyuncaklar›, müzik aletlerini ve di€er tür nesneleri ayr› ayr› nas›l gruplayacaklar›
gösterilmiﬂtir. Bu çocuklar, resimleri kendi baﬂlar›na s›n›fland›rd›klar›nda (Bu, düﬂünmeyi gerektiren bir görevdir.)
normaller kadar baﬂar›l› olmuﬂlard›r.14
SESS‹Z KONUﬁMA
Düﬂünme süreci; kavramsal düﬂünme, sessiz konuﬂma ve sözel düﬂünme
biçiminde gerçekleﬂebilir. Kavramsal düﬂünme, soyutlama ve genellemeler yoluyla elde edilen kavramlarla yap›lan düﬂünmedir. Sessiz konuﬂma, (içsel konuﬂma) sözcük ve kavramlar› zihnimizden geçirerek düﬂünmeye verilen add›r.
Sözel düﬂünme, kelimelerle düﬂünmedir. ‹nsanlar, kavramlar› ifade etmek
için kelimeler kullan›rlar. Küçük çocuklar
kavramlar› ö€renmeye, kelime kullanabilmelerinden çok önce baﬂlarlar. Okul
e€itimiyle birlikte, kavramsal düﬂünme,
sözel düﬂünmeye dönüﬂmeye baﬂlar.
Böylece düﬂünme, hem sözcüklerin anlamlar›n› hem de sözcüklerin kendilerini
kapsar.
Bilgi Notu
ETKÜNLÜK
Aﬂa€›daki sorular› yandaki bilgi notundan da
yararlanarak yan›tlay›n›z.
1. ‹nsanlar, duygu, istek ve düﬂüncelerini
baﬂkalar›na iletmek için ne gibi sembollerden
yararlanmaktad›rlar? Tart›ﬂarak bunlar›n içinde en geliﬂmiﬂ olan›n› söyleyiniz.
2. “‹nsan bazen konuﬂarak düﬂünür, bazen de
düﬂünerek konuﬂur.” sözünü aç›klamaya çal›ﬂ›n›z.
3. “Bilim adam›” kavram›, günümüzde “bilim
insan›” olarak de€iﬂtiriliyor. Bu durumu dil ve düﬂünce etkileﬂimi aç›s›ndan nas›l aç›klars›n›z?
4. Evinizden okula nas›l geliyorsunuz? Düﬂününüz ve bunu kelimeleri, cümleleri kullanmadan ifade ediniz.
Bu uygulamadan, dil ve düﬂünce iliﬂkisi ile
ilgili ulaﬂt›€›n›z sonuç nedir?
D‹L VE ‹LET‹ﬁ‹M
Dil, nesne ve olaylar›n simgelerinden oluﬂan
yapay bir sistemdir. Bu sistem, insanlar aras›nda iletiﬂimi sa€lar. Dildeki kelimeler, insanlar taraf›ndan türetilmiﬂ simgelerdir. ‹nsanlar, hem
simgelere birer anlam vermiﬂler hem de onu kendi aralar›nda iletiﬂim kurmak için kullanm›ﬂlard›r.
Ço€unlukla varl›klar›n karﬂ›l›€› olan sözlü ve yaz›l›
semboller arac›l›€›yla düﬂünülür. Bu durumda insanlar, kendi kendileriyle konuﬂur gibidirler.
Dil olmadan da düﬂünmek mümkündür. Çünkü dil varken bile düﬂünmelerin bir bölümü dille
olmaz. Rüya, imgeleme gibi düﬂünme türlerinde
imgelerden yararlan›l›r. Ancak düﬂünmede dil ve
dilsel beceriler çok önemlidir. Ak›l yürütme, bilimsel ya da felsefi çal›ﬂma yapma gibi üst düzey
düﬂünmelerde dil mutlaka gereklidir.
153
Münazara Yapal›m
Gruplar, “Dil üzerinde düﬂünme mi
yoksa düﬂünme üzerinde dil mi daha etkilidir?” konusu ile ilgili ön haz›rl›k çal›ﬂmalar›n›
s›n›fa sunacaklard›r. Daha sonra seçilecek
bir jüri, sunular› kitab›n›z›n ekler k›sm›ndaki
dereceli puanlama anahtar› ile de€erlendirecektir. ‹ki seçene€in güçlü ve zay›f yönleri
hep birlikte yeniden gözden geçirilecektir.
Dil, problem çözmede de önemli rol oynar.
Problemin iyi ifade edilip ortaya konmas› ve do€ru anlaﬂ›lmas›, çözüm yollar›n›n bulunmas›n› kolaylaﬂt›r›r. Bu da dille olanakl›d›r.
Dille düﬂünme etkileﬂimi karﬂ›l›kl›d›r. Yaln›z dil
düﬂünme üzerinde de€il, düﬂünme de dil üzerinde etkilidir. Düﬂünme, dilin do€ru ve güzel kullan›lmas›n› sa€lar. E€er düﬂünme olmasayd› dil de
olmazd›.
G. KARAR VERME
TEMEL KAVRAMLAR
• ‹rdeleme
• Karar verme
KONUYA HAZIRLANALIM
Aşağıdaki soruları yanıtlayınız.
1. Ba€›ms›z karar verme, özgürce kendi kendine verilen kararlar› içerir. Mant›kl› karar verme, mant›k ilkelerini ve tüm koﬂullar› göz önüne
al›p planlayarak verilen kararlar› kapsar. ‹çtepisel kararlar, hemen o anda içimizden ne geliyorsa ona
göre verilen kararlard›r. Karars›zl›k ise en kötüsüdür ve bir türlü sonuca ulaﬂamama durumunu gösterir.
Bu dört karar tipine yaﬂam›n›zdan örnekler vererek
sonuçlar›n› karﬂ›laﬂt›r›n›z.
2. Düﬂünüp planlayarak verdi€iniz kararlarda hangi
etkenleri göz önüne al›rs›n›z?
3. Filozof Jean (Jan) Büridan’›n anlatt›€› bir öyküye göre açl›k ve susuzluktan k›r›lan eﬂe€in bir taraf›na yulaf sepeti, di€er taraf›na da su kovas› konur. Resimde gördü€ünüz
kadar ﬂansl› olmayan eﬂekçik ölür. Sizce bunun nedeni ne
olabilir?
Bilgi Notu
ETKÜNLÜK
Aﬂa€›daki örnekleri okuyunuz, yandaki bilgi notundan da
yararlanarak sorular› yan›tlay›n›z.
“Okuldan s›k›l›yorum.” diye sorununu söyleyen Ali ve Ayﬂe bak›n bu konuda hangi karar› verecekler:
Ali ﬂöyle düﬂünüyor: “Okula gitmekten s›k›l›yorum. Neden? Çünkü okuldan zevk almak istiyorum. Neden? Okuldan zevk al›rsam derslerime daha istekli çal›ﬂ›r, s›n›f›m› geçer ve mezun olurum. Neden okuldan mezun olmak istiyorsun? Yak›n çevremin k›s›tlay›c› koﬂullar›ndan kurtulup özgür
olmak için daha iyi e€itim almam gerekti€ini düﬂünüyorum.”
154
KARAR VERME
Karar verme süreci üzerinde duygusal ve biliﬂsel etkenler etkilidir. Genellikle yaﬂant›, deneyim ve birikimler
bu süreçte önemli rol oynar. ‹lk karar
verme evrelerinde kararlar ahlaki ilkeler ve istekler do€rultusunda verilir.
Daha sonraki evrelerde ise yasalar ve
toplumsal ilkeler etkili olur. Karar verme stratejisi, bireyin karar verme du-
rumunda nas›l davranaca€›n› belirlemesidir. Bu strateji, önceden planlanabildi€i gibi hemen o anda da uygulanabilir.
Ayﬂe ise ﬂöyle düﬂünüyor: “Okula gitmekten s›k›l›yorum.
Neden? Okuldan ayr›lmak istiyorum. Neden? Okulda boﬂuna zaman kaybetmektense iﬂ yaﬂam›na at›l›p bir an önce
deneyim kazanmak istiyorum. Neden e€itiminin bitmesini
beklemiyorsun? Okulda iﬂ yaﬂam› ile ilgili bir ﬂey ö€renmiyorum. Bir an önce iﬂimi kurmak istiyorum.”
Durum ne kadar basitse insanlar›n
irdelemesi ve mant›kl› karar vermesi o
kadar kolayd›r. Ancak durum karmaﬂ›klaﬂt›kça mant›ks›z sonuçlara ulaﬂma
olas›l›€› artar. Mant›k kurallar› irdeleme
ve karar vermeye yard›mc›d›r ama do€ru çözümü garantilemez. Çünkü insanlar›n kararlar› üzerinde bazen duygular›
bu kurallardan daha etkili olabilir.
1. Ali ve Ayﬂe hangi sonuçlara ulaﬂacaklar? Ayn› sorunla iﬂe baﬂlayan iki kiﬂinin farkl› sonuçlara ulaﬂmas›n›n nedenleri nelerdir?
2. Metinden hareketle do€ru karar vermede düﬂünmenin önemi nedir?
3. Ali ve Ayﬂe’nin karar verme sürecinde baﬂka hangi etkenler etkili olmuﬂtur? Tart›ﬂ›n›z.
ETKÜNLÜK
A. Problem denince akl›n›za sadece matematik problemleri gelmemelidir. Günlük yaﬂant›n›z, bir
sürü problemin çözümünü gerektirir. Örne€in sinemaya gitmek istiyorsunuz ama yan›n›zda yeterli paran›z yok. Sinemaya gitme amac›n›z› gerçekleﬂtirmek için bu problemi çözmeniz gerekir. Günlük yaﬂamda bunun benzeri binlerce problemle karﬂ›laﬂ›r ve onlar› çözüp hedeflerimize ulaﬂmaya çal›ﬂ›r›z. ‹ﬂte kendinizi bu problemlerden birini çözerken düﬂününüz. Hangi biliﬂsel iﬂlemlerde bulundu€unuzu
yazmaya çal›ﬂ›n›z. Yazd›klar›n›z› arkadaﬂlar›n›z›n yazd›klar›yla karﬂ›laﬂt›r›n›z ve problem çözerken hangi
biliﬂsel iﬂlemlerde bulunuldu€unu saptay›n›z. Etkinli€in sonunda bunlar› yeniden gözden geçiriniz.
B. Aﬂa€›da problem çözme aﬂamalar›n›n anlat›ld›€› bir metin verilmiﬂtir. Metni okuyunuz ve karikatürdeki ay›c›klar›n problemini problem çözme aﬂamalar›n› gerçekleﬂtirerek çözünüz.
PROBLEM ÇÖZME
Problem çözme, kiﬂinin, kendisini hedefine ulaﬂt›racak araç ve davran›ﬂlar› seçmesi ve kullanmas›d›r.
Problem çözerken çeﬂitli biliﬂsel iﬂlemleri art arda gerçekleﬂtiririz. Bu iﬂlemler; problemin gerektirdi€i temel
bilgilerden yararlanma, zekâ, güdülenme, edinilmiﬂ
deneyimler, al›ﬂkanl›k ve haz›r olmad›r.
CANKURTARAN
BOTU DEĞİL Mİ
KARDEŞİM? BENİ
DE ALIN BOTA.
EEE, ŞEEY... ALALIM ALMASINA DA... ALSAK BİR
TÜRLÜ, ALMASAK BİR
TÜRLÜ
Problemin ne oldu€unu belirlemek: Bu aﬂamada problemin nereden kaynakland›€›, çözümü güçleﬂtiren etkenlerin neler oldu€u aç›kça ortaya konur.
Problemin parçalar›n›n anlaﬂ›lmas›: Problemin
ne oldu€u belirlenince; onunla ilgili malzeme toplan›r,
özellikle problem karmaﬂ›ksa daha basit alt yap›lara
indirgenir ve her parçan›n ayr› ayr› çözümü için çaba
harcan›r.
Çeﬂitli çözümlerin üretilmesi ve de€erlendirilmesi: Problemin parçalar›n› anlayan birey, sonunda
155
Karikatür 3. 8: Erdil Yaﬂaro€lu
onun tümünü zihninde belirleyerek çözüme dönük daha etkin davran›ﬂlarda bulunabilir. Olaylar aras›nda çeﬂitli iliﬂkiler kurar. Bunlar›n do€ru olup olmad›€›n› dener.
Çözümler: Daha sonra aranan çözüm bulunur. Çözüm arayan kiﬂi, buldu€u çözümün do€ru olup
olmad›€›n› s›nar. Bazen buldu€u çözüm iﬂe yaramaz ve yeniden baﬂlang›ç noktas›na döner.
Problem çözmede tahminler, çözüme götürücü yolda ilk ad›mlar› atmam›z› sa€lar. Bir problemi
çözmeye niyet etmiﬂsek akl›m›za çözümle ilgili baz› tahminlerde bulunuruz. Tahminler, geçmiﬂ yaﬂant›lara dayan›r. Geçmiﬂ yaﬂant›lar ne kadar zenginse tahminler de o derece isabetlidir. Bu da pek
çok durumda zaman ve emek kayb›n› önler.
Problem çözmede yanl›ﬂ yolda ilerlemek, çözüme gitmeyi zorlaﬂt›r›r. Problemi çeﬂitli yollardan ele
almak, yeni çareler, anlamlar aramak ve yeni örgütleme ilkelerine göre yeniden örgütlemek önemlidir. Bir yolun sonuç vermedi€ini görüp bir baﬂka yol denenmeli, sorunlar› hep al›ﬂ›lan biçimde çözmekte ›srar edilmemelidir.
Ön Çal›ﬂma Görevi
Aﬂa€›daki uygulamay› yap›n›z ve sorular› yan›tlay›n›z.
1. ‹çinde çapraz bulmacalar, kar›ﬂ›k sözcük oyunlar› olan bir kitap al›n›z. Haftan›n her günü farkl›
bir sözcük oyunuyla ya da bulmacayla ilgileniniz. Yapabildi€iniz kadar›n› yapmaya çal›ﬂt›ktan sonra
baﬂkalar›ndan yard›m al›n›z. Kolaydan baﬂlay›p daha karmaﬂ›k olanlara do€ru ilerleyiniz. Geliﬂme
kaydedip kaydetmedi€inizi söyleyiniz.
a. Yapt›€›n›z uygulama zekân›n hangi yönünü geliﬂtirmeye yönelik olabilir?
b. Geliﬂme kaydettiniz mi? Buradan ç›kan sonucu belirtiniz.
2. ‹nsanl›k tarihine katk›da bulunan kiﬂilerden birinin zekâ ürünü olan bir çal›ﬂmas›n› ö€reniniz.
ETKÜNLÜK
Aﬂa€›daki ifadelerden do€ru olanlar›n yan›na “X” koyunuz. Yanıtlarınızın doğruluğunu öğretmeninizin rehberliğinde kontrol ediniz.
Düﬂünme, semboller aras›nda ba€ kurmad›r.
Karar verme süreci, yaln›zca duygusal etkenlerden etkilenir.
Düﬂünme, tamamen sessiz konuﬂmad›r.
Üst düzey düﬂünmelerde dilin varl›€› zorunludur.
Problem çözme çeﬂitli biliﬂsel iﬂlemler gerektirir.
Düﬂünmelerin bir bölümü dille olmaz.
Kavramlar›n oluﬂmas› yaln›zca soyutlama yoluyla olur.
156
H. ZEKÂ KAVRAMI
TEMEL KAVRAMLAR
KONUYA HAZIRLANALIM
• Zekâ
Aﬂa€›daki zekâ tan›mlar›n› okuyarak sorular› yan›tlay›n›z.
• Zekâ testi
• Zekâ yaﬂ›
Zekâ, yarat›c› düﬂünebilme yetisidir.
• Zekâ bölümü
Zekâ, alet yapma ve kullanma yetene€idir.
Zekâ, ö€renebilme yetene€idir.
Zekâ, çevreye ve yeni durumlara uyma gücüdür.
Zekâ, problem çözebilme yetisidir.
1. Zekâyla ilgili birden çok tan›m›n yapılmış olması hangi nedene dayandırılabilir? Tart›ﬂ›n›z.
2. Yukar›da yer alan tan›mlardaki ortak noktalar› alarak zekây› bir de siz tan›mlay›n›z.
3. ‹kiz kardeﬂlerin bile zekâ düzeylerinde farkl›l›k görülebilmesinin nedeni sizce ne olabilir?
ETKÜNLÜK
Aﬂa€›daki tabloda Stanford-Binet zekâ bölümüne
göre zekâ düzeyleri verilmiﬂtir. Metni okuyarak tablodaki değerlerin yanına ilgili zekâ düzeylerini yazınız.
Eksik olanları öğretmeninizden yardım alarak tamamlayınız.
Zekâ Bölümü
0–24
25-49
50-69
ZEKÂ VE DÜZEYLER‹
70-79
Zekâ; anlama, iliﬂkileri kavrama, alg›lama, soyutlama, ö€renme, yeni durumlara uyma, genelleme,
yarg›lama, ay›rt etme, birleﬂtirme, çözümleme ve
eleﬂtirme yetilerinin bir araya gelmesiyle oluﬂur. Zekân›n varl›€› için tüm bu yetilerin uyumlu ve çok iyi iﬂlemesi gerekir. ﬁu hâlde, zekâ için genel bir zihin gücüdür ya da geliﬂtirilebilecek bir genel kapasitedir,
denilebilir.
80-89
90-109
110-119
120-139
140 ve yukarısı
Tablo 3. 1: Stanford-Binet zekâ bölümüne göre ze-
Zekâ düzeyi her insanda ayn› de€ildir. Ancak in- kâ düzeyleri
sanlar›n büyük bölümü normal zekâ düzeyindedir.
Zekâ yönünden özel gruplar›n yani zekâ gerili€i olanlar›n ve üstün zekâl›lar›n say›s› daha azd›r.
‹leri düzeyde zekâ gerili€i: Zekâ bölümü yetmiﬂten aﬂa€› olan bireylerdir. Bunlar genel nüfusun
% 2-3’ünü oluﬂturur. Bu kiﬂiler, otuz-k›rk yaﬂlar›na kadar yaﬂad›klar› hâlde, iki yaﬂ çocu€unun zekâ
düzeyini aﬂamazlar. Bir k›sm› yürüyebilir ama konuﬂamazlar ve tehlikelerden korunamazlar. Orta düzeyde zekâ gerili€i olan bireyler, yedi yaﬂ çocu€unun zekâ düzeyini aﬂamazlar. Üç yaﬂlar›na kadar
yürümeyi ö€renemez, konuﬂmay› ancak beﬂ yaﬂ›nda ö€renirler. Üç yaﬂ›ndan sonra yard›m almadan
yemek yiyebilir, y›kanabilirler. Ö€retilebilir zekâ düzeyindeki bireyler, özel ö€retim kurumlar›nda e€itilebilir, baz› basit iﬂler yapabilirler. Bu kiﬂilerin en üstün zekâ yaﬂ› yedi ile on aras›ndad›r. Duygular›n›, istek ve arzular›n› kontrol edebilecek zekâya sahip de€ildirler.
157
Üstün zekâ: Üstün zekâl› bireylerin alg›lama, düﬂünme ve ö€renme gücü, di€er bireylerinkinden
üstün oldu€undan özel olarak e€itilmeleri gerekmektedir. Aksi hâlde, normal e€itim programlar› onlar› s›kar, arkadaﬂ çevreleriyle iliﬂkilerinde zorlan›rlar ve çeﬂitli psikolojik sorun ve bunal›mlar ortaya ç›kabilir. Üstün zekâl› çocuklar, iyi e€itilirlerse daha sonraki yaﬂamlar›nda çok baﬂar›l› yetiﬂkinler olmaktad›rlar. Bunlarda hastal›k, erken ölüm ve boﬂanma olaylar›n›n genel nüfusa göre daha az oldu€u saptanm›ﬂt›r.
Bilgi Notu
ETKÜNLÜK
Aﬂa€›daki araﬂt›rma sonuçlar›n› okuyunuz. Yandaki bilgi
notundan da yararlanarak ulaﬂt›€›n›z sonucu söyleyiniz.
Tek yumurta ikizlerinin kal›t›m› birbirlerinin ayn›d›r. Do€umlarından itibaren farkl› çevrelerde yetiﬂtirilen tek yumurta ikizleri ile ayn› evde yetiştirilen çift yumurta ikizlerinin zekâ
puanlar› karﬂ›laﬂt›r›lm›ﬂt›r. De€iﬂik çevrelerde yetiﬂseler bile
kal›t›m› ayn› olan tek yumurta ikizlerinin zekâlar›n›n, ayn› çevrede yetiﬂip kal›t›mlar› birbirinden farkl› olan çift yumurta ikizlerinin zekâlar›ndan daha çok birbirlerine benzedi€i ortaya
ç›km›ﬂt›r.
Bir baﬂka araﬂt›rmada ise bebekken evlat edinilen çocuklar›n zekâlar›, üvey ve do€al anne babalar›n›n zekâlar› ile karﬂ›laﬂt›r›lm›ﬂt›r. Bu çocuklar›n zekâ puanlar›n›n do€al anne babalar›nkine daha çok benzedi€i görülmüﬂtür.15
KALITIM VE ÇEVRE
‹nsan zekâs›, belli bir s›n›r içinde
sabit kal›r. Yani çocukken saptanan
zekâ düzeyi, yetiﬂkinlikte de aﬂa€›
yukar› ayn›d›r. Bununla birlikte, kültür
yönünden geliﬂmiﬂ çevrelerin zekây›
olumlu yönde etkiledi€i gözlenmektedir. K›saca söylersek zekân›n belirleyicileri kal›t›m ve çevredir. Ama bu
belirleyicili€in ölçüsünü kesin olarak
vermek pek mümkün de€ildir. Genelde, zekâ üzerinde % 75 kal›t›m, % 21
çevre ve % 4 rastlant›lar rol oynamaktad›r.
ETKÜNLÜK
Aﬂa€›daki tabloda Stanford-Binet Ölçe€i’nin yaﬂa göre baﬂar›lmas› gereken baz› test maddeleri verilmiﬂtir. Bu test maddelerini inceleyiniz ve 159. sayfadaki bilgi notundan da yararlanarak sorular› yan›tlay›n›z.
YAŞ
2
MADDENİN TİPİ
Üç delikli şekil tahtası
TANIMI
Şekilleri (daire, üçgen, kare) doğru deliklere yerleştirme.
Küplerle kule yapma
Gösteriden sonra modele bakarak dört küpten bir kule
yapma.
3
Küplerle köprü yapma
Gösteriden sonra modele bakarak yan küpler ile üstte
bir küpten oluşan bir köprü yapma.
4
Eşyaları hatırlama
Üç eşyadan biri (örneğin oyuncaklar, köpek veya ayakkabı) çocuğa gösterildikten sonra kapatılır ve bu eşyaların
adlarını hatırlaması istenir.
Resim tanıma
“Neyin üzerinde yemek pişiririz?” veya “Yağmur yağarken ne taşırız?” diye sorulduğunda doğru eşya resimlerini
göstermek.
Tablo 3. 2: Stanford-Binet Zekâ Ölçe€i’nin yaﬂa göre baﬂar›lmas› gereken baz› maddeleri (Clifford T. Morgan, Psikolojiye Giriﬂ, s. 291)
158
1. ‹nceledi€iniz test, uygulanan birey say›s› bak›m›ndan ne tür bir testtir?
2. ‹nceledi€iniz test, kullan›lan araca göre ne tür bir testtir?
3. 4 yaﬂ›ndaki bir çocuk gördü€ünüz zekâ testinden 30 puan ald›ysa ve bu puan 4 yaﬂ›ndaki çocuklar›n ortalama puan›na karﬂ›l›k geliyorsa zekâ yaﬂ› ve zekâ bölümü kaçt›r?
4. Yanıtlarını verdiğiniz bu zekâ testini herkes uygulayabilir mi? Nedenini tart›ﬂ›n›z.
Bilgi Notu
ZEKÂNIN ÖLÇÜLMES‹
Zekâ, zekâ testleriyle ölçülür. Ancak bu testlerin yaln›zca uzmanlar taraf›ndan uygulanmas› gerekir. ‹lk zekâ
testi, 1905 y›l›nda ortaya ç›km›ﬂt›r. Zekâ testleri, uyguland›klar› birey say›s› bak›m›ndan, bireysel testler ve grup
testleri diye ikiye ayr›l›r. Bir uygulay›c› taraf›ndan tek bireye uygulanan zekâ testleri bireysel testlerdir. Bireysel
testler, uygulanmas› daha pahal› ve uzun zaman alan testler olmakla birlikte, grup testlerinden daha güvenilirdir.
Fotoğraf 3. 13: Oyun zekâyı geliştirir.
Bireysel testler, uygulamada kullan›lan araca göre sözlü, yaz›l› ve performans testler olarak ayr›l›r. Sorular›n sözlü olarak yan›tlanmas› istenmiﬂse sözlü zekâ testi kullan›l›r. Yaz›yla yan›tlanan testlere yaz›l› test ya da kâ€›t kalem testi ad› verilir. Dene€in zekâ derecesini çeﬂitli oyuncaklar, bas›l›
kartlar gibi malzemelerle ölçen testler de zekâ icra testleri, performans testler veya edimsel testler ad›n› al›r.
Zekâ testlerinde baﬂar› derecesi zekâ bölümü kavram›yla belirtilir. Zekâ yaﬂ› (ZY), uygulanan testte ayn› puan› alan çocuklar›n ortalama yaﬂ›n› gösterir. Örne€in 10 yaﬂ›ndaki bir çocuk, testten 45 puan ald›ysa ve bu puan 8 yaﬂ›ndaki çocuklar›n ortalama puan›na karﬂ›l›k geliyorsa çocu€un zekâ yaﬂ›
8’dir. Zekâ bölümü (ZB), zekâ yaﬂ›n›n takvim yaﬂ›na bölünüp yüzle çarp›lmas›yla elde edilir. Normal
bir insan›n zekâ bölümü yüzdür.
Ön Çal›ﬂma Görevi
A. Aﬂa€›daki uygulamay› yap›n›z ve sorular› yan›tlay›n›z.
‹çinde çapraz bulmacalar, kar›ﬂ›k sözcük oyunlar› olan bir kitap al›n›z. Haftan›n her günü farkl› bir
sözcük oyunuyla ya da bulmacayla ilgileniniz. Yapabildi€iniz kadar›n› yapmaya çal›ﬂt›ktan sonra
baﬂkalar›ndan yard›m al›n›z. Kolaydan baﬂlay›p daha karmaﬂ›k olanlara do€ru ilerleyiniz.
1. Yapt›€›n›z uygulama zekân›n hangi yönünü geliﬂtirmeye yönelik olabilir?
2. Geliﬂme kaydettiniz mi? Buradan ç›kan sonucu belirtiniz.
B. ‹nsanl›k tarihine katk›da bulunan kiﬂilerden birinin zekâ ürünü olan bir çal›ﬂmas› ile ilgili sunu haz›rlay›n›z.
159
I. ZEKÂ TÜRLER‹
TEMEL KAVRAMLAR
• Sözel zekâ
KONUYA HAZIRLANALIM
Jean Piaget (Jean Piyaje)’ye göre zekân›n bileﬂenleri sözeldilsel, mant›ksal-matematiksel, görsel-uzamsal, müziksel-ritmik, be• Duygusal zekâ
densel-kinestetik, kiﬂiler aras›-sosyal, kiﬂiye dönük-içsel ve do€a zekâs›d›r. Bu yetenekler herkeste birbirinden farkl›d›r. Birinde üstünlük
gösteren kimse, di€er alanlarda o kadar baﬂar›l› olmayabilir. Aﬂa€›daki iki örne€i okuyarak bunlarda hangi zekâ bileﬂenlerine gereksinim oldu€unu söyleyiniz.
• Görsel-mekânsal zekâ
Bir yeme€i piﬂirecek kiﬂinin önce yemeğin tarifini okumas› ve anlamas›, tarifi oluﬂturan ögeleri s›n›fland›rmas›, yeme€e kar›ﬂ›m oranlar›n› hesaplayabilmesi ve yeme€in kendi damak zevkine uygunlu€u yan›nda tüm aile üyelerinin memnuniyetini de sa€layabilmesi gerekir.
Basketbol oynayan bir kiﬂinin koﬂmak, topu baﬂkas›na atmak ve topu yakalamak gibi bedensel
özelliklere sahip olmas› gerekir. Bunlar yan›nda oyun sahas›na uyum sa€lamas› ve oyunda ortaya ç›kabilecek olas› anlaﬂmazl›klara çözüm bulmas› da gereklidir.
ETKÜNLÜK
Bilgi Notu
Aﬂa€›daki metni okuyunuz ve yandaki bilgi notundan da yararlanarak sorular› yan›tlay›n›z.
LEONARDO DA V‹NC‹
Leonardo da Vinci’nin babas› bir noter, annesi ise bir çiftçinin k›z›yd›. Babas›, annesiyle evli de€ildi ve onlar› terk etmiﬂti. Babas›, onun do€du€u
y›l ilk eﬂi ile evlendi. Leonardo, annesi ile yaﬂad›
ve amcas› d›ﬂ›nda ailede kimseden sevgi görmedi. On dört yaﬂ›nda babas› ile birlikte Floransa’ya
gitti ama evlilik d›ﬂ› do€an çocuklar›n üniversiteye gitmesi yasak oldu€undan yüksek ö€renim göremedi. Matematikte yaﬂ›tlar›ndan ilerdeydi, çok
güzel resimler yap›yordu. Babas› onu bu nedenle
ünlü bir heykelt›raﬂ›n yan›na ç›rak olarak verdi.
Burada ünlü sanatç›larla tan›ﬂt›, resim yapmay› ve
lir çalmay› ö€rendi. Daha sonra Milano dükünün
hizmetine girdi. ‹ﬂe al›nmak için köprüler, silahlar,
gemiler, heykeller yapabilece€ini yazd›€› ama
göndermedi€i mektubu tüm zamanlar›n en ola€anüstü iﬂ baﬂvurusu kabul edilir. On yedi y›l burada resimler, heykeller yapt› ve festivaller organize
etti. Bina, makine ve silah tasar›mlar› yapt›. Uçan
makinelerin, kanallar›n, kilise ve kalelerin yap›m›y-
160
SÖZEL, GÖRSEL-MEKÂNSAL
VE DUYGUSAL ZEKÂ
Zekân›n özellikle sözel, görsel-mekânsal ve
duygusal yönü önemlidir.
Sözel zekâ: Dille yapt›€›m›z her türlü çal›ﬂmayla ilgilidir. Düz yaz›, ﬂiir, rapor, mektup yazabilme, dinleyiciler önünde konuﬂma yapabilme, baﬂkas›n› dinleyebilme, ne söylendi€ini anlayabilme yetene€i sözel zekâ ile ilgilidir. Sözel
zekân›n temel özelliklerinin baﬂ›nda sözcüklerin
s›ras›n› ve anlam›n› kavrayabilme gelir. Aç›klama, ö€retme, ö€renme ve sözcükler yoluyla espri yapma sözel zekân›n bir baﬂka özelli€idir. Ayr›ca ikna edici konuﬂup yazabilme, hat›rlayabilme ve ça€r›ﬂ›m yapabilme de sözel zekân›n baﬂl›ca özellikleridir.
Görsel-mekânsal zekâ: Resimler, imgeler,
ﬂekiller ve çizgilerle düﬂünme, üç boyutlu nesneleri alg›lama ve ak›l yürütme becerisidir. Bu zekâ
yönü geliﬂmiﬂ olan kimse çok hayal kurar, sanat
ve projelerin görsel sunumundan hoﬂlan›r. Okurken sözcüklerden çok resimlere ilgi duyar. Ö€renmede de daha çok video, film, bulmaca ve harita
la ilgilendi. Anatomi ve hidrolik konusunda ö€renciler yetiﬂtirdi. ‹lgi alan› öylesine geniﬂti ki baﬂlad›€› iﬂlerin ço€unu bitiremiyordu. Bu yüzden çal›ﬂmalar›n› bir deftere kaydetti. Ünlü eseri Mona Lisa’y› da bu seyahatlerinden birinde yapt› ve hiç
yan›ndan ay›rmad›. Babas› öldükten sonra Floransa’ya döndü. Babas›n›n miras›n› alamad› ama amcas› tüm servetini ona b›rakt›. Üç y›l papan›n hizmetinde çal›ﬂan Leonardo, kadavralar üzerinde
çal›ﬂmas› yasaklan›nca oradan ayr›ld› ve altm›ﬂ
yedi yaﬂ›nda hayata veda etti.
Leonardo da Vinci, bütün yasaklara ra€men
yapt›€› anatomi çal›ﬂmalar›yla 750’ye yak›n çizim
b›rakm›ﬂt›r. Kan›n iﬂlev ve dolaﬂ›m› ile ilgili fizyoloji
çal›ﬂmas›, bu bilim dal›na yapt›€› katk›lar›n en
önemlisidir. Harvey’in yüz y›l sonra do€rulad›€› kan
dolaﬂ›m› hipotezini ortaya koymuﬂtur. Astronomide Copernic (Kopernik)’e giden yolu açm›ﬂt›r. Yerin Güneﬂ çevresinde dönen bir gezegen oldu€unu iddia etmiﬂtir. Su ve havada dalga hareketleri,
ses oluﬂumu gibi olgularla da ilgilenen Leonardo’ya jeolojinin öncüsü gözüyle bak›lmaktad›r.
Onun bilimsel yöntem anlay›ﬂ› ile ça€›m›zdaki aras›nda fark yoktur. Tüm ilgi alanlar›nda evrensel bir
deha olan Leonardo, son günlerinde “Nas›l yaﬂamam gerekti€ini anlamaya baﬂlad›€›mda nas›l ölmekte oldu€umu gördüm.” demiﬂtir.16
gibi malzemeden yararlan›r. Kolayl›kla yön bulma
becerisine sahiptir. Ö€rendiklerini hat›rlamada zihinsel resimleri kullan›r. Bir objenin farkl› aç›lardan
duruﬂunu anlay›p zihninde canland›rabilir. Bilgilerini somut ve görsel sunumlara dönüﬂtürür.
Duygusal zekâ: ‹nsan›n kendisine veya baﬂkalar›na ait duygular› anlama, sezinleme, yönetme ve yönlendirme yetisi, kapasitesi ya da becerisidir. Bu tan›m çeﬂitli psikologlara göre de€iﬂmektedir. Baz› psikologlar, duygusal zekân›n zamanla azal›p artabilen bir yeti oldu€unu savunurken baz›lar› onun sabit oldu€unu ve de€iﬂmedi€ini öne sürmektedirler. Duygusal zekâ, belirli bir
durumda ne hissetti€inin fark›na varabilmeyi ve
bu duygularla baﬂa ç›kabilmeyi sa€lar. Duygusal
zekâs› geliﬂmiﬂ kiﬂiler kendilerini motive edip
duygular›n› belli bir amaca yöneltebilirler. Baﬂkalar›n›n duygular›n› fark edip empati kurabilirler.
Di€er insanlarla olan iliﬂkilerini baﬂar›yla yürütebilirler.
1. Leonardo da Vinci, hangi alanlarda
önemli çal›ﬂmalar yapm›ﬂt›r?
2. Leonardo da Vinci’nin sözel zekâs›n›n geliﬂmiﬂ oldu€unu nereden anl›yorsunuz?
3. Leonardo da Vinci’nin görsel-mekânsal
zekâs› güçlü müdür? Örnek veriniz.
Resim 3.9: Leonardo da Vinci’ye ait bir helikopter çizimi
4. Leonardo da Vinci duygusal zekâ yönünden neden güçlüdür?
Ön Çal›ﬂma Görevi
‹nsanl›k tarihine katk›da bulunan kiﬂilerden birinin zekâ ürünü çal›ﬂmalar›ndan örneklerle ilgili bir sunu yap›n›z.
1. Ele ald›€›n›z kiﬂilerin ortak özelliklerini belirleyiniz.
2. Ele ald›€›n›z kiﬂilerin uygarl›€a yapt›klar› katk›larda hangi özelliklerinin etkili oldu€unu belirtiniz.
161
İ. ZEKÂ VE YARATICILIK
TEMEL KAVRAMLAR
• Yarat›c›l›k
• Yetenek
• ‹stidat
Resim 3. 10: Chow Hon Lam
KONUYA HAZIRLANALIM
Aﬂa€›daki görselleri inceleyerek sorular› yan›tlay›n›z.
Resim 3. 11: Chow Hon
Resim 3. 12: Chow Hon Lam
1. Yarat›c› olmakla zeki olmak ayn› ﬂey midir?
2. Resimlerde giysilerin üzerine yap›lmak üzere haz›rlanm›ﬂ bask› tasar›mlar› görüyorsunuz.
Bunlar› yapabilmek için yarat›c›l›k m› yoksa zekâ m› gereklidir?
3. Buna göre yarat›c›l›kla zekâ aras›nda nas›l bir iliﬂki vard›r?
4. Gördü€ünüz tasar›mlar üzerinde etkili olan ögeler nelerdir?
ETKÜNLÜK
Aﬂa€›daki metni okuyunuz, 163. sayfadaki bilgi notundan
da yararlanarak sorular› yan›tlay›n›z.
ALBERT E‹NSTE‹N
Albert Einstein (Alb›rt Aynﬂtayn), 14 Mart 1879’da, Almanya’n›n Ulm ﬂehrinde dünyaya geldi. Babas› mühendisti.
Annesi ise müzikle ilgiliydi. Albert ilk y›llarda konuﬂma güçlükleri yaﬂad›. Beﬂ yaﬂ›ndan itibaren üç y›l boyunca bir Katolik okulunda e€itim gördü. 1894 y›l›nda babas›n›n ﬂirketi iflas etti ve Einstein ailesi ‹talya’ya yerleﬂti. Ancak Einstein e€itimini devam ettirmek için Münih’te kald›. Sürekli okul yönetimi ile çat›ﬂ›yordu. Okulun e€itim sistemine ve e€itim yöntemlerine sert bir ﬂekilde karﬂ›yd›. 1895 y›l›n›n bahar›nda ailesinin yan›na gitmek için okuldan ayr›ld›. Zürih’te Federal
Politeknik Okuluna baﬂvurdu. Okula kabul s›nav›na girdi fakat fizik ve matematikte ald›€› s›ra d›ﬂ› puana ra€men di€er
162
Karikatür 3. 9: Anthony Geoffroy
alanlarda baﬂar›s›z oldu. Ailesi Albert’› ortaö€renimini bitirmesi için ‹sviçre’ye gönderdi.On yedi yaﬂ›nda bu okuldan mezun olan Einstein, zorunlu askerlik yapmamak için babas›ndan izin alarak Almanya vatandaﬂl›€›ndan ç›kt›. ‹ki y›l›n› ö€retmenlik iﬂi bulabilmek için harcad›. Eski bir s›n›f arkadaﬂ›n›n babas›n›n bir patent ofisinde kendisine iﬂ bulmas›yla ›ﬂ›€›n do€as›, uzay ve zaman iliﬂkisi ile ilgilenmeye baﬂlad›. Kuramlar› ile uzay anlay›ﬂ›nda devrim yaratan, Einstein ve dâhi sözcü€ünün eﬂ anlaml›
kullan›lmas›na yol açan ünlü bilim insan›n›n çocuklu€u ve ilk gençli€i böyle geçti.17 (Düzenlenmiﬂtir.)
1. Einstein’›n yaﬂam›n›n ilk y›llar›ndaki uyumsuzluklar neden kaynaklanm›ﬂ olabilir?
2. Einstein’›n kiﬂisel özellikleri nelerdir?
3. Einstein’a potansiyel gücünü gerçekleﬂtirme olana€› veren olay hangisidir?
Bilgi Notu
‹ST‹DAT VE YETENEK
‹stidat, herhangi bir beceri alan›nda, bir ﬂeyler ö€renme f›rsat› verildi€inde insan›n bundan yararlanabilme gücüdür. ‹stidat, e€itimle birleﬂti€i zaman yetenek hâlini al›r. Örne€in do€uﬂtan güzel resim yapabilme gücüne sahip olabiliriz. Bu potansiyel güç istidatt›r. Ancak kiﬂi resim konusunda e€itilirse istidat ortaya ç›kar ve resim yetene€i hâlini al›r. Bu nedenle, genel zekâdan baﬂka resim, müzik, mekanik güç gibi birçok istidat üzerinde araﬂt›rmalar yap›lmakta ve çeﬂitli yetenek testleri geliﬂtirilmektedir. Yetenek testleriyle genel zekâ testlerinden elde edilen sonuçlar aras›nda düﬂük bir korelasyon bulundu€u gözlenmiﬂtir. Bu da sanat yetene€inin genel zekâdan farkl› bir ﬂey oldu€unu kan›tlar.
Yetenek ve zekân›n insan yaﬂam›ndaki yeri önemlidir. Zeki ve yetenekli insanlar, merakl›d›rlar ve
ayr›nt›lara aﬂ›r› dikkat ederler. Zihinsel ve fiziksel olarak büyük bir enerjiye sahiptirler. Çabuk ö€renir,
zor unuturlar. Bulunduklar› grup içinde lider olmay› severler. ‹lgilerini çekmeyen, basit konularda dikkatleri azd›r. Soyut konular› çabuk kavrar, düﬂüncelerini rahat ifade ederler. Yeniliklere kolay uyum
sa€larlar ve giriﬂimcidirler. Düﬂünce, olay ve kurallar aras›ndaki iliﬂki ve uyuﬂmazl›klar› çabuk fark
eder ve söylerler. Karmaﬂ›k konular›, sorunlar› çözmede, planlay›p organize etmede pratik yollar bulurlar. Haks›zl›€a çabuk isyan ederler ve onurlar›na düﬂkündürler. Zengin bir sözcük hazineleri vard›r,
ak›c› konuﬂurlar. Sorumluluk duygular› güçlüdür. Genelleme ve soyutlama yoluyla bilgilerini baﬂka
alanlara aktarabilirler. Özgün ve eleﬂtirel düﬂünceye sahiptirler. Espri yetenekleri vard›r, duyarl›d›rlar,
kolay empati kurarlar. Amaçlar›na ulaﬂmaktan zevk al›rlar.
ETKÜNLÜK
Aﬂa€›daki metni okuyunuz ve 164. sayfadaki bilgi notundan da yararlanarak Atatürk’ün ve çevresindekilerin düﬂünme biçimleri aras›ndaki fark› söyleyiniz.
Atatürk döneminde Ankara’daki yol yap›m çal›ﬂmalar› h›zland›r›lm›ﬂt›. Yap›lmas› planlanan yollar›n geniﬂlik ölçüleri Atatürk’e getirildi€inde özellikle ﬂehir merkezindeki yol geniﬂliklerinin üç-dört kat›na ç›kart›lmas›n› istedi. Bu geniﬂlik, konuyla ilgili kiﬂilere öyle fazla geldi ki onun ﬂaka yapt›€›n› zannettiler. Onlar›n önerdikleri geniﬂlik, o gün için kabul edilebilir çözümdü. Oysa Atatürk, gelece€i görmüﬂtü. O gün için çok geniﬂ olan bu yollar›n bugün ne kadar yetersiz kald›€›n› görüyoruz.
163
Bilgi Notu
Fotoğraf 3. 14: Solvay (Solvey) Konferans›’na katılan dâhiler. Sa€dan 2. Marie Cürie (Mari Küri), yan›nda Henri
Poincare (Henri Puankare). Ayaktakiler: Sa€dan 4. Ernest Rutherford (Ernest Rütherford), sa€dan 2. Albert Einstein (Alb›rt Aynﬂtayn).
Yarat›c› düﬂünme, yeni düﬂünce ya da ürünler yaratmaya yöneltilmiﬂ düﬂüncedir. Yarat›c›l›k,
yenilikler ortaya koyma ve onlar› gerçekleﬂtirebilme özellikleri taﬂ›yan bir süreçtir. Zekâ ve yarat›c›l›k
aras›nda iliﬂki vard›r fakat ikisi ayn› ﬂey de€ildir. Çünkü yarat›c› kiﬂiler sorunlar›n› çözerken yaln›z zekâlar›ndan de€il, sezgi, yarat›c› hayal gücü gibi özelliklerinden de yararlan›rlar.
Bir soruna kabul edilebilir tek çözüm üreten düﬂünme türü yak›nsak düﬂünmedir. Her insan bunu yapabilir. Ancak bir soruna uzun vadeyi de kapsayan birçok çözüm bulup bunlar aras›nda seçim
yapabilmek ›raksak düﬂünmeyi gerektirir. Yarat›c› düﬂünme, büyük ölçüde ›raksak düﬂünmeye dayan›r.
Ön Çal›ﬂma Görevi
“Kiﬂilik konusunda kal›t›m m› yoksa çevre mi daha önemlidir?”
Yukar›daki seçeneklerden hangisini destekledi€inizi söyleyiniz. Ayn› düﬂüncede olanlardan dörder
kiﬂilik iki grup oluﬂturunuz. Haz›rlanma süreniz bir haftad›r. Grubu oluşturan kiﬂiler, konuyu bölümlere
ayırmalı ve ona göre haz›rlanmal›d›rlar.
164
DEÚERLENDÜRME ALIÞMALARI (II)
A. Aﬂa€›daki çoktan seçmeli sorular›n do€ru seçeneklerini iﬂaretleyiniz.
1. K›sa süreli bellek, beyne giren bilgilerin yaklaﬂ›k otuz saniye ile yirmi dakika aras›nda zihinde tutuldu€u bellek aﬂamas›d›r. Uzun süreli bellek ise bilgilerin zihinde devaml› kald›€› aﬂamad›r. Dolay›s›yla k›sa süreli bellekteki bilgilerin uzun süreli belle€e aktar›lmas› gerekir.
Aﬂa€›dakilerden hangisi bu aktar›m› kolaylaﬂt›r›r?
A. Saklama ve ça€›rma
B. Kodlama
C. Hat›rlama ve tan›ma
D. Genelleme
E. Tekrarlama ve grupland›rma
2. Bilgiler; duyu organlar›yla al›n›r, uyar›lan sinir hücreleri yoluyla beyne gelir, kodlan›r, depolan›r ve
saklan›r.
Buna göre aﬂa€›daki s›ralamalardan hangisi do€rudur?
A. Duyum, alg›, duyumsal bellek, uzun süreli bellek, k›sa süreli bellek
B. Alg›, duyum, duyumsal bellek, uzun süreli bellek, k›sa süreli bellek
C. Duyum, alg›, duyumsal bellek, k›sa süreli bellek, uzun süreli bellek
D. Duyum, duyumsal bellek, alg›, k›sa süreli bellek, uzun süreli bellek
E. Duyum, alg›, uzun süreli bellek, duyumsal bellek, k›sa süreli bellek
3. Beyindeki ölen veya eskiyen hücrelerin yerine yenilerinin konulamamas› yüzünden baz› bilgiler
unutulur.
Ateﬂli hastal›€a yakalanan, uyuﬂturucu madde ve alkol kullanan kiﬂiler, yapt›klar›n› hat›rlamakta
güçlük çekerler.
Bu örneklerde, unutmaya yol açan aﬂa€›daki faktörlerden hangisi vurgulanm›ﬂt›r?
B. Kullan›lmama yüzünden silinme
A. ‹leri ket vurma
C. Geriye ket vurma
D. Bilinç alt›na atma
E. Organik yap›da de€iﬂme
4. Bellek, geçmiﬂ yaﬂant›lar› zihinde tutabilme gücüdür. Buna göre aﬂa€›dakilerden hangisi belle€in iﬂlevlerinden de€ildir?
A. Bireye yeni davran›ﬂlar kazand›rma
B. Çevreden al›nan bilgileri iﬂlenir hâle getirme
C. Depolanm›ﬂ olan bilgileri bilinç alan›na ç›karma
D. Kodlanan bilgileri saklama
E. Çevreden al›nan bilgileri kaydetme
5. ‹nsanlar, onlar› ifade etmek için kelimeler kullan›rlar. Örne€in küçük çocuklar, onlar› ö€renmeye
kelimeleri kullanmadan çok daha önce baﬂlarlar. Daha sonra onlar›n isimlerini de ö€renirler. Bir meyveyi, bir oyunca€› ya da bir rengi düﬂünürken onun ad›n› da düﬂünürler. Yani sözcüklerle düﬂünmeye baﬂlarlar.
Burada “onlar” diye sözü edilen aﬂa€›dakilerden hangisidir?
B. Kavram
C. Kategori
D. Tasar›m
E. Simge
A. ‹mge
165
6. ‹nsanlar, gündelik yaﬂamlar›nda sürekli yeni kararlar al›r, bunlar› uygular. Ancak önemli olan
mant›kl› düﬂünüp do€ru kararlar almakt›r.
Aﬂa€›dakilerden hangisi bu süreçteki en do€ru davran›ﬂt›r?
A. Ani karar almak
B. Duygularla karar almak
C. ‹ﬂleri oluruna b›rakmak
D. Karars›z kalmak
E. Düﬂünerek karar almak
7. Aﬂa€›dakilerden hangisi dil ve düﬂünme aras›ndaki ba€lant›y› do€ru olarak ifade eder?
A. Düﬂünmelerin bir bölümü dille olmaz.
B. Dil, düﬂünme üzerinde etkili de€ildir.
D. Dil, yaln›zca bir iletiﬂim arac›d›r.
C. Dil, problem çözmeyi zorlaﬂt›rabilir.
E. Düﬂünme tamam›yla sessiz konuﬂmad›r.
8. Düﬂünmenin amac›, sorunlara çözüm yollar› bulabilmektir. Problem çözerken farkl› düﬂünme
yollar› kullan›l›r. Örne€in, bir soruna kabul edilebilir tek çözüm üretilebildi€i gibi birçok çözüm yolu
bulunup bunlar aras›nda seçim yap›labilir.
Burada aç›klamas› yap›lan düﬂünme yollar› aﬂa€›dakilerden hangisinde ifade edilmiﬂtir?
B. Kavramsal düﬂünme, sesli düﬂünme
A. Soyut düﬂünme, somut düﬂünme
C. Yak›nsak düﬂünme, ›raksak düﬂünme
D. Sessiz düﬂünme, imgesel düﬂünme
E. Biçimsel düﬂünme, niteliksel düﬂünme
9. Fareler üzerinde yap›lan araﬂt›rmalarda zeki farelerin yavrular›n›n zeki, zekâca geri farelerin
yavrular›n›n da zekâca geri olduklar› görülmüﬂtür.
Buna göre aﬂa€›daki yarg›lardan hangisine var›labilir?
A. Çevre koﬂullar› zekân›n geliﬂmesini etkileyebilir.
B. E€itim, zekân›n belirli bir düzeyde geliﬂmesini sa€layabilir.
C. Zekâ düzeyi ile baﬂar› aras›nda olumlu bir iliﬂki vard›r.
D. Kal›t›m, zekâ üzerinde belirleyici bir güce sahiptir.
E. Zekâ testleri her zaman do€ru sonuçlar vermeyebilir.
10. Yarat›c› düﬂünme özelli€i, kendini çocuk yaﬂlardan itibaren çeﬂitli ﬂekillerde ortaya koyar. Çocuklar›n al›ﬂ›lm›ﬂ›n d›ﬂ›nda gösterdi€i tepkiler; üretme, düﬂünme ve davran›ﬂlar›nda görülen yarat›c›
hayal gücü izleri bunu gösterir. Daha ileri yaﬂlarda da o kiﬂinin ortaya koydu€u eserler al›ﬂ›lm›ﬂ›n d›ﬂ›nda olur. Zaten al›ﬂ›lm›ﬂa yönelmek yarat›c›l›€› yok eder.
Buna göre çocuklarda yarat›c›l›€›n körelmemesi için aﬂa€›dakilerden hangisi yap›lmal›d›r?
A. Farkl› yaﬂ gruplar›na yönelik problemleri çözmeleri istenmelidir.
B. Küçük yaﬂlarda farkl› diller ö€renmeleri sa€lanmal›d›r.
C. Al›ﬂ›lm›ﬂ›n d›ﬂ›ndaki ürünleri desteklenmelidir.
D. Az oyun, çok e€itim ilkesini uygun davran›lmal›d›r.
E. Yetiﬂkinlerle daha çok bir arada olmalar› sa€lanmal›d›r.
166
B. Aﬂa€›daki cümleleri uygun sözcüklerle tamamlay›n›z.
1. Belle€in, duyumlarla elde edilen bilgileri çok k›sa süre saklama yetisine ..................................
.......... bellek denir.
2. Bilgiler, hatas›z tekrarlanana kadar ö€renme devam ederse .............................. zorlaﬂ›r.
3. Uzun süreli bellekteki bilgiler arac›l›€›yla yeni birimleri anlaml› kümeler hâline getirme sürecine
........................................... denir.
4. Bir ö€renmeden önce ya da sonra yap›lan baﬂka bir ö€renmenin hat›rlamay› olumsuz yönde
etkilemesine ..................................................... denir.
5. ..................................... , ö€renilen kiﬂi, olay ve nesnelerle yeniden karﬂ›laﬂ›ld›€›nda, bunlar›n daha önce ö€renildi€inin fark›na var›lmas›d›r.
6. ................................................... , cisimlerin baz› ortak ve genel özelli€ini ya da niteli€ini temsil eden sembolik oluﬂumdur.
7. ........................................................... , kiﬂinin kiﬂili€ine özgü davran›ﬂlar›n›n ve yarat›c› hayal gücünün söz konusu oldu€u düﬂünmedir.
8. ‹nsanlar›n do€uﬂtan getirdikleri baz› ﬂeyleri yapabilme gücü olan ................................ , e€itimle birleﬂirse ........................................hâlini al›r.
9. ............................... , iletiﬂimde yapay sembollerin kullan›lmas›d›r.
10. ............................................................ sembolle nesne aras›ndaki ba€›n uzlaﬂ›ma ba€l› oldu€u
sembollerdir.
11. ................................................ , çevreye ve yeni durumlara uyma gücüdür.
12. Zekâ testlerinde baﬂar› derecesi ................................................ kavram›yla ifade edilir.
13. Zekâ bölümü, .................................................. n›n ........................................... na bölünüp yüzle çarp›lmas›yla elde edilen de€erdir.
14. Üstün zekâl› bireylerin zekâ bölümü .................................. un üzerindedir.
C. Aﬂa€›daki aç›k uçlu sorular› yan›tlay›n›z.
1. Konunun uzunluk ve k›sal›€›na göre etkili bir ö€renme için tekrar nas›l yap›lmal›d›r? Belirtiniz.
2. Kültürün geliﬂmesinde belle€in rolü nedir? Tart›ﬂ›n›z.
3. Bilginin çok kanall› kaydedilmesinin yararlar› nelerdir? Belirtiniz.
4. Bilgisayarlar› insan zihnine benzer biçimde çal›ﬂ›r hâle getirmek için insan zihninin en
çok hangi özelli€i taklit edilmeye ve anlaﬂ›lmaya çal›ﬂ›lmaktad›r? Belirtiniz.
5. “Yarat›c›l›k, kiﬂinin imgeleme yetisine ba€l›d›r.” Nedenini aç›klay›n›z.
6. ‹nsanlar zihinlerinde, insana kanat takarak melekleri, bal›k kuyru€u koyarak deniz k›zlar›n› oluﬂturabilir. Zihnin öznel birer tasar›m› olan bu tür faaliyetlerin ad›n› ve özelliklerini söyleyiniz.
167
7. “Herkesin gizil olan yaratma gücü, baﬂar›lar›ndan fazlad›r.” Burada “gizil olan yaratma gücü”
diye ifade edilen özellik nedir? Bu özelli€in yarat›c› düﬂünme üzerindeki etkisi ne olabilir? Belirtiniz.
8. “Her kavram do€rudan ya da dolayl› olarak nesnel gerçekli€i içermek durumundad›r.” görüﬂünün nedenini aç›klay›n›z.
9. ‹nsan, niçin ilgi duydu€u problemleri daha çabuk çözer?
Aﬂa€›da yer alan öz eleﬂtiri tablosundaki sorular› yan›tlayarak bu ünitede ö€rendiklerinizi de€erlendiriniz.
ÖZ ELEŞTİRİ TABLOSU
Bu bölümden önce, öğrenme, bellek
ve düşünme hakk›nda neler biliyordum?
Bu bölümde öğrenme, bellek ve düşünme ile ilgili
Neler ö€rendim?
Kavrayamad›klar›m› nas›l ö€renebilirim?
3. ÜNİTE DİPNOTLAR
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
Orhan Hançerlio€lu, Ruhbilim Sözlü€ü, s. 233.
Orhan Hançerlio€lu, Ruhbilim Sözlü€ü, s. 229.
Cemal Y›ld›r›m, Bilimin Öncüleri, s. 168.
Norman L. Munn, Psikoloji, C 2, s. 410.
Jerry M. Burger, Kiﬂilik, s. 484.
Acar Baltaﬂ, Zuhal Baltaﬂ, s. 265.
Acar Baltaﬂ, Zuhal Baltaﬂ, s. 59.
Ayd›n Ankay, Ruh Sa€l›€› ve Davran›ﬂ Bozukluklar›, s. 86.
Acar Baltaﬂ, Zuhal Baltaﬂ, s. 19.
http://www.edebiyatdefteri.com/siir/309851/teknostres-1.html
Ayd›n Ankay, Ruh Sa€l›€› ve Davran›ﬂ Bozukluklar›, s. 89.
D. Schultz, S. Schultz, Modern Psikoloji tarihi, s. 693.
Üstün Dökmen, ‹letiﬂim Çat›ﬂmalar› ve Empati, s. 138.
Ayd›n Ankay, Ruh Sa€l›€› ve Davran›ﬂ Bozukluklar›, s. 107.
D. Schultz, S. Schultz, Modern Psikoloji tarihi, s. 599.
Cemal Y›ld›r›m, Bilimin Öncüleri, s. 71.
Cemal Y›ld›r›m, Bilimin Öncüleri, s. 68.
168
Neleri kavrayamad›m?
4. NÜTE
RUH SAÚLIÚININ TEMELLERÜ
Resim 4.1: AÛlayan KadÝn, Pablo Picasso, Paris, Pablo Picasso Mzesi
KONULAR
A. KÜÞÜLÜÚÜN GELÜÞÜMÜ
B. KÜÞÜLÜK KURAMLARI
C. BÜREYSEL FARKLILIKLAR
. KÜÞÜLÜÚÜN LLMESÜ
D. STRES VE NEDENLERÜ
E. STRES VE GNLK YAÞAM
F. SAVUNMA MEKANÜZMALARI
G. RUH SAÚLIÚININ NEMÜ VE LTLERÜ
H. RUH SAÚLIÚININ KORUNMASI
I. NORMAL DIÞI DAVRANIÞ TRLERÜ
Ü. PSÜKOLOJÜK DESTEK TRLERÜ
169
A. KİŞİLİĞİN GELİŞİMİ
TEMEL KAVRAMLAR
• Kiﬂilik
• Mizaç (huy)
• Karakter
• Benlik
KONUYA HAZIRLANALIM
1. Aﬂa€›daki kiﬂilik tan›mlar›n› okuyarak bu tan›mlarda
kiﬂili€in hangi etmenlerle aç›kland›€›n› belirtiniz ve bunlardan yararlanarak kiﬂili€i tan›mlamaya çal›ﬂ›n›z.
“Kiﬂilik, bir insan›n kendisine özgü ve az çok her zaman gözlenebilen davran›ﬂ ve al›ﬂkanl›klar›n›n tümüdür.”
“Kiﬂilik, insan›n toplumda oynad›€› çeﬂitli roller ve bu
rollerin baﬂkalar› üzerinde b›rakt›€› etkilerin tümüdür.”
“Kiﬂilik, insan›n iç hayat›ndaki dinamik güçlerin kendisine has özellikleridir.”
2. “Beni bende demen, bende de€ilim,
Bir ben vard›r bende, benden içeri.”1
Yunus Emre’nin yukar›daki sözünden hareketle insan kiﬂili€inin d›ﬂa yans›yan yönü yan›nda baﬂka nas›l
bir yan› oldu€u söylenebilir?
Karikatır 4. 1: Farkl› karakterler
3. Resimde bulunan kiﬂilerin yüz ifadelerine bakarak kiﬂilik özellikleri hakk›nda neler söyleyebilirsiniz?
4. Kiﬂilik, bu derse kadar psikolojide ö€rendi€iniz her ﬂeyi kapsar. ﬁu ana kadar bireylere çeﬂitli aç›lardan bakt›k, Ahmet’in ya da Asl›’n›n de€il de genel olarak insanlar›n karakteristik nitelikleri üzerinde
durduk. Oysa kiﬂilik denildi€inde belirli bireylerden söz etmemiz gerekir. Sizce bunun nedeni kiﬂili€in hangi özellikleridir?
5. ‹kiz kardeﬂlerin bile biri korkak ve çekingen, di€eri cesur ve at›lgan olabilir. Bunun nedenini
tart›ﬂ›n›z.
ETKÜNLÜK
Aﬂa€›daki metni okuyunuz, yandaki foto€raf› inceleyiniz
ve 171. sayfadaki bilgi notundan da yararlanarak sorular› yan›tlay›n›z.
‹lk Ça€da Yunanistan’da aktör ve aktristlerin hangi rolü
oynad›€›n› göstermek için persona (maske)lar tak›l›rd›.
Oyunda rol alan kiﬂilerin yüzlerindeki ifadeler seyirci taraf›ndan görülemedi€i için bu yola baﬂvurulmuﬂtu. Daha sonra
Jung, bu sözcü€ü bireyin günlük yaﬂamdaki gereksinimleriyle ilgili tav›rlar› olarak tan›mlad›. Jung’a göre kiﬂili€in bir
yönü sabittir belki ama di€er yönü sürekli de€iﬂiklik gösterebilir ve kiﬂi buna göre farkl› maskeler kullanabilir. Bunlar,
Yunan tiyatrosundaki maskelere benzer.
170
Fotoğraf 4.1: ‹lk Ça€da Yunan tiyatrosunda kullan›lan personalardan ikisi (Hadrian Villas›, mozaik)
1. Personalara neden gerek duyulmuﬂtur ve bunlar neyi yans›tmaktad›r?
2. Farkl› maskeler kullan›lmas›, kiﬂili€in hangi özelli€ini gösterir?
3. Kiﬂili€in sabit, de€iﬂmeyen bir yan› oldu€u söylenebilir mi?
4. Metinden kiﬂilikle ilgili hangi sonuçlara ulaﬂt›n›z?
Bilgi Notu
K‹ﬁ‹L‹⁄‹N TANIMI
Kiﬂilik; bir insan› baﬂkalar›ndan ay›ran, kal›t›m ve çevre etkisiyle ortaya ç›kan, duygu, düﬂünce ve
davran›ﬂ özelliklerinin tutarl› bütünüdür. Bu tan›mda vurgulanmak istenen noktalar ﬂunlard›r: Her birey, kendisini di€er bireylerden ay›ran özelliklere sahiptir. Bireyin zaman içinde, benzer durumlarda
davran›ﬂ› pek de€iﬂmez. Kiﬂilik, bireye özgü duygu, düﬂünce ve davran›ﬂ özelliklerinden oluﬂur. Bireyin çevresiyle kurdu€u iliﬂki biçimini belirler. Bu anlamda kiﬂilik, soyut bir kavram olmaktan ç›k›p bireyin her günkü davran›ﬂlar›nda gözlenebilir, somut bir hâle gelir.
Kiﬂilik, çok kapsaml› bir kavram olup bireyin biricikli€ini oluﬂturur. Çünkü onun özel ve ay›r›c› davran›ﬂlar›n› içerir. Özeldir çünkü bireyin s›kl›kla yapt›€› ya da en tipik davran›ﬂlar›n› temsil eder. Ay›rt edicidir çünkü bu davran›ﬂlar kiﬂiyi baﬂkalar›ndan ay›r›r.
ETKÜNLÜK
Bilgi Notu
Aﬂa€›daki f›kray› okuyunuz ve yandaki bilgi notundan da
yararlanarak sorular› yan›tlay›n›z.
Nasrettin Hoca bir gün eﬂe€e binmeye kalk›ﬂm›ﬂ. Ne kadar u€raﬂt›ysa da becerememiﬂ.
“Aah ah!” demiﬂ, “Beni bir de gençli€imde görecektiniz.”
Sonra etraf›na bak›nm›ﬂ, kimseler yok. Kendi kendine gülmüﬂ, “Aman Nasrettin, biz senin gençli€ini de biliriz.” demiﬂ.
1. F›kra, size Nasrettin Hoca’n›n kiﬂili€i ile ilgili hangi
ipuçlar›n› vermektedir?
2. F›kraya göre Nasrettin Hoca’n›n gençli€inde de ihtiyarl›€›nda var olan özelli€i nedir?
3. Sizce Hoca’n›n zamanla
de€iﬂen özellikleri de olmuﬂ mudur? Bunlar nelerdir?
4. Nasrettin Hoca’n›n kendisini görüﬂ biçimi hakk›nda neler
söyleyebilirsiniz?
5. Sizin kendinizi bildiniz bileli var olan ve sonradan edindi€iniz özellikleriniz nelerdir?
Resim 4. 2: Nasrettin Hoca
171
K‹ﬁ‹L‹⁄‹N GEL‹ﬁ‹M‹
Kiﬂilik, kal›t›m ve özellikle de çevre etkisiyle oluﬂur. Mizaç ya da huy,
kiﬂili€in organik yap› ve do€uﬂtan getirilen e€ilimlerin oluﬂturdu€u yan›d›r.
Mizaç üzerinde, kal›t›m kadar sinir
sisteminin, iç salg› bezlerinin faaliyeti
gibi fizyolojik etkenlerin de rolü vard›r. Çabuk k›zmak, s›k›lmak, öfkelenmek, neﬂelenmek, hareketli olmak bireylere göre de€iﬂen mizaç özellikleridir. Karakter, kiﬂili€in sonradan e€itimle kazan›lan yönüdür. Karakterin
oluﬂumunda, insan›n içinde yaﬂad›€›
çevrenin toplumsal de€erleri ve ahlak
kurallar› rol oynar. Benlik ise bireyin
kendi kiﬂili€ine iliﬂkin kan›lar› ve kendi kendisini görüﬂ biçimidir. “Ben kimim?”, “Ben neleri yapabilirim?”,
“Benim için neler de€erlidir?”, “Hayattan ne bekliyorum?” gibi sorular›n
yan›tlar› benli€i oluﬂturur. Benlik, zaman içinde belirir ve ﬂekillenir.
ETKÜNLÜK
Foto€raf› inceleyiniz ve aşağıdaki bilgi notundan da yararlanarak sorular› yan›tlay›n›z.
1. “Huy can›n alt›ndad›r.”
“Can ç›kar, huy ç›kmaz.”
Yukar›daki atasözlerinin kiﬂilikle ilgisi olup olmad›€›n› tart›ﬂ›n›z. Varsa nas›l bir ilgisi oldu€unu aç›klay›n›z.
2. Gordon Allport (Gord›n Alport)’a göre karakter, insan›n içinde yaﬂad›€› çevrede geçerli olan de€er yarg›lar›n› ve
ahlak kurallar›n› kullan›ﬂ biçimidir. Buna göre karakterin
sosyalleﬂme ve toplumsal rol ile ilgili bir kavram olup olmad›€›n› tart›ﬂ›n›z.
3. Mekanik iﬂlere yetene€i olan çocuk, bir radyo sistemi
kurdu€u için çevresi taraf›ndan tan›n›p dikkate al›n›r. Böylece kendine güven ve sayg›nl›k kazan›r. Yetene€i onun güdülenmesini de sa€lar. Sürekli yetene€ini geliﬂtirecek etkinliklere yönelir. Bu durum, kiﬂili€in ﬂekillenmesindeki hangi etkenin rolüne örnek verilebilir?
4. Foto€rafta kiﬂili€in ﬂekillenmesindeki etkenlerden
hangisi görülmektedir?
Bilgi Notu
Fotoğraf 4. 2: Çocuk ve babas›
K‹ﬁ‹L‹⁄‹N ﬁEK‹LLENMES‹
Kiﬂili€in bir yönü kal›t›m yoluyla do€uﬂtan gelen özellikleri kapsar. Ama bir yönü de çevreden gelen etkilerle yaﬂam içinde ﬂekillenir. Bu ﬂekillenmede yetenekler ve zekâ önemli yer tutar. Çünkü yetenek ve zekâ, bireyin toplumun kendisinden beklentilerini daha kolay kavramas›n› sa€lar. Sorumluluk duygusunu güçlendirir. Sa€lam ve kararl› bir kiﬂili€in oluﬂmas›n› kolaylaﬂt›r›r.
Kiﬂili€in kazan›lmas›nda klasik koﬂullanma, edimsel koﬂullanma, model alarak ö€renme gibi ö€renme yollar› etkilidir. Genellikle çocu€un ilk ö€retmeni annesi ve babas›d›r. Annenin ve baban›n tepkileri baz› davran›ﬂlar› pekiﬂtirirken, baz›lar› için cesaret k›r›c› özellik taﬂ›yarak çeﬂitli al›ﬂkanl›klar›n,
amaç ve de€erlerin benimsenmesine yard›mc› olur. Çocuklar, genel baz› tutumlar› ve davran›ﬂlar› anne babalar›n› örnek alarak edinirler. Örne€in annesini gözleyen k›z çocu€u, onun ahlaki ve kültürel de€erlerini örnek al›p benimser. Toplumsallaﬂman›n daha sonraki aﬂamalar›nda da oyun arkadaﬂlar›, ö€retmenler, televizyon gibi etkenler pek çok kiﬂilik özelli€inin oluﬂmas›nda etkili olur.
Münazara Yapal›m
“Kiﬂilik konusunda kal›t›m m› yoksa çevre mi daha önemlidir?”
Gruplar, yukar›daki soru ile ilgili yapt›klar› ön haz›rl›klar› gözden geçirecekler, sonra bir münazara
yapacaklard›r. Seçilecek bir jüri, gruplar›, kitab›n›z›n ekler k›sm›ndaki dereceli puanlama anahtar› ile
de€erlendirecektir. Münazara bittikten sonra yukar›daki iki seçene€in güçlü ve zay›f yönleri hep birlikte yeniden de€erlendirilecektir.
172
B. KİŞİLİK KURAMLARI
TEMEL KAVRAMLAR
• ‹d (ilkel benlik)
• Ego (benlik)
• Süperego (üst benlik)
• Bilinç
• Bilinç öncesi
• Bilinçalt›
BEN BİRİNİ
DÖVMEK İSTİYORUM.
NE YAPIYORSUNUZ?
AYIP DENEN BİR ŞEY VAR.
‹D
AMA
FAZLA İNCİTME.
EGO
SÜPER EGO
Karikatür 4. 2: Freud’a göre kiﬂilik
KONUYA HAZIRLANALIM
Karikatür 4. 2’yi inceleyerek aﬂa€›daki sorular› yan›tlay›n›z.
1. Psikososyal davran›ﬂ kuram›na göre insanlar
sosyal davran›ﬂ›, di€er davran›ﬂlarla ayn› ﬂekilde
ve ayn› ilkelere göre ö€renirler. Ancak her durumda ö€rendikleri gibi davranmazlar. Örne€in dürüst
olmay› ö€renen bir kiﬂi, bir durumda dürüst davran›rken bir baﬂka durumda böyle davranmayabilir.
Buna göre davran›ﬂ›n özel ve ay›r›c› niteliklerinin
saptanabilmesi için izlenecek yol, kiﬂinin belirli durumlarda neler yapt›€›n›n anlaﬂ›lmas›d›r. Kiﬂinin ne
zaman, nas›l davrand›€›n› anlama yolu sizce ne
olabilir? Tart›ﬂ›n›z.
2. Freud’a göre kiﬂilik id, ego ve süperegodan
oluﬂur. Resimde gördüğünüz bu kiﬂilik ögelerinin özellikleri neler olabilir?
3. “Kiﬂilik, beden yap›s› ve bellek olmak üzere iki temel etmenin ürünüdür.”2 diyen Marc Ribot
(Mark Ribo)’nun tan›m›, kiﬂili€in tüm ögelerini içermekte midir?
ETKÜNLÜK
A. Aﬂa€›da Erik Erikson (Erik Eriks›n)’a göre kiﬂilik dönemlerini gösteren bir ﬂema ve 174. sayfada
baz› kiﬂilik kuramlar›n›n açıklandığı bir tablo verilmiﬂtir. Bunlar› inceleyiniz ve tablodaki ilk metinden yararlanarak ﬂemay› tamamlay›n›z.
45 VE ZERÜ
26 Ð 45 YAÞ
18 Ð 25 YAÞ
12 Ð 17 YAÞ
7 Ð 11 YAÞ
4 Ð 6 YAÞ
2 Ð 3,5 YAÞ
0 Ð YAÞ
GVEN Ð GVENSÜZLÜK
Şema: 4. 1: Erik Erikson’a göre kiﬂilik dönemleri
173
Kuram
Savunanlar
Görüﬂleri
Psiko-sosyal
kuram
Erik Erikson
Erik Erikson (Erik Eriks›n, 1902-1994), bireyin yaﬂamda savunmas›zl›€›n›n artt›€› ve potansiyelinin yükseldi€i bir dizi kriz ve dönüm noktas› ile karﬂ›laﬂt›€›n› söyler. Ona göre bu krizler uygun bir ﬂekilde çözüldü€ünde kiﬂilik geliﬂimine ve psiko-sosyal olgunlu€a katk›da bulunur. Her kriz ya da
aﬂama, bireyin geliﬂimini ﬂekillendiren ve kiﬂili€ini de€iﬂtiren daha önceki
kriz ve aﬂamalar›n üzerine kurulur. Erikson, bireylerin sekiz dönem içinde
psiko-sosyal geliﬂimlerini tamamlad›klar›n› savunur. Bu geliﬂim dönemlerinin özelli€i, her dönemde biri olumlu, di€eri olumsuz olan iki özellikten
hangisinin birey taraf›ndan kazan›l›p kazan›lmad›€›d›r. Dönemler, birbiri
üzerine kurulur ve yaﬂam boyunca bireyin sahip olaca€› özellikleri etkiler.
Erikson’a göre kiﬂilik geliﬂiminin tamamland›€› sekiz dönem ﬂunlard›r:
Güven-güvensizlik, özerklik-utanç, giriﬂimcilik-suçluluk, baﬂar›-aﬂa€›l›k
duygusu, kimlik-rol karmaﬂas›, yak›nl›k-yal›t›lm›ﬂl›k, üreticilik-durgunluk,
benlik bütünlü€ü-umutsuzluk.
Psikodinamik
kuramlar
Sigmund Freud
Carl Gustav Jung
Bilinçalt›nda bulunan ve bireyin fark›nda olmad›€› bast›r›lm›ﬂ özellikle
cinsel dürtü, istek ve an›lar davran›ﬂlar›n ve kiﬂilik özelliklerinin kayna€›n›
oluﬂturur. Kiﬂili€in do€umla gelen yönü id ya da ilkel benliktir. Burada bulunan hayat iç dürtüsü, kiﬂiyi sürekli olarak haz verecek doygunluklar peﬂinden koﬂmaya zorlar. Ego (benlik), kiﬂili€in idi denetim alt›nda tutmaya
çal›ﬂan yönüdür. Süperego (üst benlik), toplumdan gelen ama bireyin benimsedi€i do€ru ve yanl›ﬂ kavramlar›n›n kayna€›n› teﬂkil eder. Egonun, id
ve süperegonun etkisi alt›ndaki durumu farkl› kiﬂilik türlerinin ortaya ç›kmas›na yol açar. Kiﬂili€in üç yönü vard›r. Bilinçalt›, bireyin hiç fark›nda olmad›€› aland›r. Bilinç öncesi, bilince yak›n olan ve bilince ç›kar›labilecek bilgi, an› ve düﬂüncelerden oluﬂur. Bilinç, alg› ve bilgilerin aç›k seçik izlenebildi€i, fark›nda olunan duygu, düﬂünce ve davran›ﬂa ait bilgilerden oluﬂur.
Fenomenolojik Carl Rogers
yaklaﬂ›m
Abraham Maslow
‹nsan›n kiﬂilik özellikleri, onun toplumsal çevresi ve geçmiﬂ deneyimleri
taraf›ndan belirlenir. Fakat her birey, bu deneyim ve toplumsal çevre etkilerini kendisine özgü bir biçimde de€erlendirir. ‹nsan, insan oldu€unun ve
ne olmak istedi€inin fark›ndad›r. Çünkü bu seçimi özgürce kendisi yapar.
Her bireyin kiﬂilik özellikleri birbirinden farkl›d›r. Birey, içinde bulundu€u
durumlar› bu özelliklere göre de€erlendirir ve tepkide bulunur. Dolay›s›yla
insan davran›ﬂlar› önceden kestirilemez. ‹nsan, kendi davran›ﬂlar›n› de€erlendirebilir, eleﬂtirebilir ve bunlardan ç›kard›€› sonuçlara göre yaﬂam›na
yön verebilir.
B. Tablodaki kiﬂilik kuramlar›n› okuyarak sorular› yan›tlay›n›z.
1. Okudu€unuz kuramlar›n her birinin kiﬂili€e hangi aç›lardan bakt›€›n› söyleyiniz.
2. Okudu€unuz kuramlar›n birini di€erine üstün görüp o görüﬂü tek gerçek olarak kabul etmek do€ru mudur? Tartışınız.
3. Biyolojik, fizyolojik, psikolojik ve sosyal etkenlerin bir sentezi olan kiﬂilik nas›l ele al›nmal›d›r?
174
C. B‹REYSEL FARKLILIKLAR
TEMEL KAVRAM
KONUYA HAZIRLANALIM
• Bireysel farkl›l›k
Aﬂa€›daki soruyu yan›tlayarak verilen konuda bir beyin f›rt›nas›
yap›n›z.
Pek çok ülke gibi bizim anayasam›zda da insanlar›n dünyaya eﬂit olarak geldikleri belirtilir. Bu
do€ru mudur, yani insanlar dünyaya eﬂit olarak m› gelirler? E€er böyle de€ilse anayasalarda
söylenmek istenilen nedir?
“‹nsanlar›n birbirinden farkl› olan yönleri nelerdir?” konusunda beyin f›rt›nas› yap›n›z. Önce konuyu beﬂ dakika düﬂünüp etkinli€i öyle baﬂlat›n›z. Söylenen fikirleri bir iki sözcükle özetleyerek tahtaya yaz›n›z. Her turda yaln›zca bir fikir söyleyiniz. Fikriniz yoksa “Geçiniz.” diyebilir, sonraki turda
düﬂüncenizi yine söyleyebilirsiniz. Kimsenin söyleyecek fikri kalmad›€›nda etkinli€i sona erdiriniz. Etkinlik s›ras›nda eleﬂtiri ve yorum yapmay›n›z. Etkinli€in sonunda tahtada yaz›lan fikirleri grupland›r›n›z ve bir sonuca ulaﬂmaya çal›ﬂ›n›z. Bu farkl›l›klara neden sayg› duyulmas› gerekti€ini tart›ﬂ›n›z.
ETKÜNLÜK
Bilgi Notu
A. Sizi di€er insanlardan farkl› k›lan biliﬂsel, sosyal,
fiziksel ve duygusal özellikleriniz nelerdir? Bunlar›n bir
listesini yap›n›z. Listenizdeki her özelli€in karﬂ›s›na bunu nas›l kazanm›ﬂ olabilece€inizi yaz›n›z. Yazd›klar›n›z›
arkadaﬂlar›n›zla birlikte de€erlendirerek bireysel farkl›l›klara neden olan etkenleri saptay›n›z ve bunlar›n neden önemli oldu€unu belirtiniz.
B. Aﬂa€›daki metni okuyunuz, yandaki bilgi notundan da yararlanarak sorular› yan›tlay›n›z.
ﬁimﬂek çakt›€›nda ya da beklenmedik bir gürültü
duyuldu€unda insanlar›n yerlerinden s›çrad›klar› bilinir. Ancak do€al olan bu reflekslerden yola ç›karak bir
ö€renme yöntemi ortaya koyan ilk kiﬂi ‹van Pavlov’dur. Bir köy papaz›n›n o€lu olan ‹van, daha küçük
yaﬂta okumaya büyük ilgi duydu. Yüksek ö€renimini
t›p alan›nda tamamlad›. Ama amac› doktor olmak de€il, kendi kuraca€› bir laboratuvarda araﬂt›rma yapmakt›. Sonunda bunu baﬂard›ysa da ne yeterli donan›m› ne de bir asistan› vard›. Uzun y›llar› laboratuvar›nda tek baﬂ›na geçirdi. Sonunda da sindirim sistemi
üzerindeki çal›ﬂmas›yla Nobel Ödülü’nü almay› baﬂar-
175
B‹REYSEL FARKLILIKLAR
‹nsanlar aras›nda birtak›m fiziksel, duygusal, biliﬂsel ve sosyal farkl›l›klar vard›r. Bu
farkl›l›klar asl›nda insan›n bireysel bir varl›k
oldu€unun göstergesidir. ‹nsana bireysellik
kazand›ran bu özellikler, kiﬂilik dedi€imiz,
onun kendisi ve çevresiyle, baﬂkalar›na benzemeyen bir ﬂekilde geliﬂtirdi€i iliﬂkilerin yap›s›n› oluﬂturur.
‹nsanlar; d›ﬂ görünüﬂleri, fizyolojik yap›lar›, iç salg› bezlerinin salg›lar›, büyüme h›zlar› bak›m›ndan birbirlerinden ayr›l›rlar. Bu
özellikler, geniﬂ ölçüde soyaçekime ba€l› kal›tsal ayr›l›klard›r ve kiﬂilik geliﬂimini etkiler.
‹nsanlar ayr›ca yetiﬂme biçimleri ve geçmiﬂ yaﬂant›lar› yani görgüleri, bilgileri, al›ﬂkanl›klar›, yak›n çevrelerinden kazand›klar›
de€er yarg›lar› bak›m›ndan da duygusal, biliﬂsel ve toplumsal olarak farkl›l›k gösterirler.
Birey, içinde bulundu€u kültürel çevrenin
görenek, gelenek ve de€erler sisteminin, ona
d›. Art›k ilgi duydu€u koﬂullanm›ﬂ reflekslerle ilgili çal›ﬂmalar yapabilirdi. Yapt› da.
Onu dünya ölçüsünde ünlü k›lan da bu çal›ﬂmas› oldu. Çal›ﬂmalar›yla, insan davran›ﬂlar›n› inceleyen psikologlara ›ﬂ›k tuttu.3
1. Metne göre ‹van Pavlov’un di€er insanlara benzemeyen yönleri nelerdir?
2. Pavlov’un farkl› yönlerinin ortaya
ç›k›ﬂ›n› etkileyen koﬂullar neler olabilir?
3. Bu bireysel ayr›l›klar›n›n insanl›€a
katk›lar› neler olmuﬂtur?
uygulanan e€itim yöntemlerinin etkisi alt›nda kendine
özgü bir kiﬂilik geliﬂtirir.
Bireysel ayr›l›klar üzerinde duygusal ve sosyal iliﬂkilerin de etkisi vard›r. Birey kiﬂili€inde ailesinin, arkadaﬂlar›n›n ve çevresindeki herkesle iliﬂkilerinin olumlu
ya da olumsuz izlerini taﬂ›r.
Kiﬂilik farkl›l›klar›n›n kökeninde büyük ölçüde zekâ
ve yetenek farkl›l›klar› da yer almaktad›r. Her insan, baz› bilgi ve beceri alanlar›nda geliﬂme gücüne sahiptir.
Ancak her insan bu gücü yeterince de€erlendiremeyebilir. Bu da kiﬂilik özelliklerinin farkl› olmas›na yol açar.
Ç. K‹ﬁ‹L‹⁄‹N ÖLÇÜLMES‹
TEMEL KAVRAM
KONUYA HAZIRLANALIM
• Kişilik Testleri
Aﬂa€›daki metni okuyunuz, resmi inceleyiniz ve sorular› yan›tlay›n›z.
Yandaki resim, Tematik Alg› Testi’nde bulunan yirmi
resimden biridir. Resim bireye gösterilir ve hangi olaylar›n
bu durumu ortaya ç›kard›€›, resimdeki kad›n›n ne düﬂündü€ü ve ne duydu€u, sonucun ne olaca€› sorulur. Testin
uyguland›€› dört ö€rencinin bu konudaki düﬂünceleri ﬂunlar olmuﬂtur:
I. “K›z›n midesi bulan›yor. Midesine dokunan bir ﬂey
yemiﬂ ya da hayal k›r›kl›€›na u€ram›ﬂ olabilir. Hastalanmak üzeredir.”
II. “K›z üzüntülü, çünkü annesine yapt›€› fena bir ﬂeyi
söylemesi gerekiyor. Annesinin kendisine o kadar güveni
vard›r ki onu hayal k›r›kl›€›na u€ratt›€› için bunal›yor.”
III. “Yoksulluktan, ﬂimdiki düzeye yükselmiﬂ fakat sosyal bask› onu yine eski düzeyine inmeye zorlam›ﬂt›r.”
Resim 4. 3: Tematik Alg› Testi’nden bir resim
IV. “Bu kad›n, kendisini öfkeye kapt›rm›ﬂ ve öfke nöbeti s›ras›nda eﬂini öldürmüﬂtür. Birdenbire kendisine gelmiﬂ ve ne oldu€unu anlam›ﬂt›r. ‹yi kalpli oldu€u için vicdan
azab› çekiyor ve teslim olmaya karar veriyor.”4
1. Yukar›daki yorumlar› yapan dört kiﬂinin kiﬂilik özellikleri hakk›nda neler söyleyebilirsiniz?
2. Gördü€ünüz resim gibi on dokuz resim daha yorumlansa kiﬂilik özellikleri hakk›nda ﬂimdikinden daha kesin ﬂeyler söyleyebilir misiniz? Nedenini aç›klay›n›z.
3. Ayn› resmi herkesin böylesine farkl› yorumlamas›n›n nedeni ne olabilir?
176
ETKÜNLÜK
Aşağıdaki bilgi notunu okuyunuz ve tan›mlar›n s›ra numaralar›n› ait oldu€u kavram›n baﬂ›na yazarak eﬂleﬂtirme yap›n›z. Eşleştirmenizin doğruluğunu arkadaşlarınızla birlikte değerlendiriniz.
1. Bir insan› baﬂkalar›ndan ay›ran, kal›t›m ve çevre etkisiyle ortaya ç›kan,
duygu, düﬂünce, davran›ﬂ özelliklerinin tutarl› bütünüdür.
2. Kiﬂili€in organik yap› ve do€uﬂtan getirilen e€ilimlerin oluﬂturdu€u yan›d›r.
( ) Projektif teknikler
( ) Kiﬂilik
3. Kiﬂili€in sonradan e€itimle kazan›lan yönüdür.
4. Bazı resimlerden hareketle bireyin bilinçaltı duygu ve isteklerini ortaya
çıkarmayı hedefleyen bir testtir.
5. Bir kimseden çeﬂitli kiﬂilik özellikleri, ilgiler, ihtiyaçlar ve sorunlarla ilgili
maddelerden, kendisiyle ilgili olanlar› iﬂaretlemesi istenerek uygulan›r.
( ) MMPI
( ) Mizaç
( ) TAT
( ) Karakter
6. Daha çok psikiyatride anormal ve bozuk davran›ﬂ e€ilimlerinin saptanmas›nda kullan›l›r.
( ) Kiﬂilik anketi
7. Belirsiz bir uyaran vermek ve bunun yorumlanmas›n› istemek yoluyla
dene€in duygu ve gereksinimlerini yans›tmas›na olanak sa€layan tekniklerdir.
Bilgi Notu
K‹ﬁ‹L‹K TESTLER‹N‹N ÇEﬁ‹TLER‹
‹lgi testleri: Kiﬂili€i daha nesnel olarak de€erlendirmenin bir yolu, kiﬂinin neden hoﬂland›€›n› veya hoﬂlanmad›€›n›, neyi tercih etti€ini veya neden kaç›nd›€›n› ortaya koymakt›r.
Kiﬂilik anketleri: Bir kimseden çeﬂitli kiﬂilik özellikleri, ilgiler, ihtiyaçlar ve sorunlarla ilgili maddelerden, kendisiyle ilgili olanlar› iﬂaretlemesi istenerek uygulan›r. Kendini kontrol edebilme, hoﬂgörülü
olma, olaylar› olumlu bir bak›ﬂ aç›s›yla de€erlendirebilme gibi özellikler, bireyin iﬂaretledi€i maddelere göre tespit edilir.
Kiﬂilik envanterlerinin en çok kullan›lan›, Minnesota Çok Yönlü Kiﬂilik Envanteri (MMPI)’dir. MMPI
daha çok psikiyatride kullan›l›r. Anormal ve bozuk davran›ﬂ e€ilimlerinin saptanmas›nda kullan›l›r.
Projektif testler: Belirsiz bir uyaran vermek ve bunun yorumlanmas›n› istemek yoluyla, dene€in
duygu ve gereksinimlerini yans›tmas›na olanak sa€layan tekniklerdir. En yayg›n olarak kullan›lan projektif testler, Tematik Alg› Testi (TAT) ve Rorschach (Rorﬂah) Testi’dir.
Tematik alg› testi: Yirmi resimden oluﬂur. Her bir resim verildikten sonra denekten, gördü€ü olay
hakk›nda bir öykü anlatmas› istenir. Denek, ço€u kez resimdeki karakterlerden biriyle özdeﬂim kurar
ve öykü, bireyin yar› kapal› bir öz geçmiﬂinin anlat›m› olur. Bu yolla, bireylerin bilinçalt› duygu ve istekleri ortaya ç›kar›lm›ﬂ olur.
Rorschach testi: Beﬂi renkli, beﬂi siyah beyaz olan on karttan oluﬂur. Her kartta mürekkep lekelerinden oluﬂan belirsiz ﬂekiller vard›r. Her bir kart sunulurken denekten, birçok biçimlerde yorumlanmaya elveriﬂli olan bu lekelerde ne gördü€ünü söylemesi beklenir. Test, verilen yan›tlar›n de€erlendirilmesi için önceden haz›rlanm›ﬂ normlara sahiptir. Böylece bireylere özgü olan yan›tlar de€erlendirilir ve sonuçlar belirlenir.
Derecelendirme ölçekleri: Kiﬂilik özellikleri konusunda elde edilecek olan sonuçlar›, niceliksel
bir biçime dönüﬂtürmek amac›yla kullan›l›r. Bir kiﬂiyi dürüstlük, toplumseverlik gibi özelliklerinden birine göre derecelendiren ölçme araçlar›d›r.
177
ETKÜNLÜK
Bilgi Notu
Rorschach testi, katlanm›ﬂ kâ€›t aras›nda kalan mürekkep lekelerinin yorumlanmas› esas›na dayan›r. Kiﬂi,
kendi içsel dinamiklerine göre mürekkep desenlerini inceler ve neye benzetti€ini söyler. Yan›tlar, önceden haz›rlanm›ﬂ standart ölçütlere göre de€erlendirilir.
K‹ﬁ‹L‹K TESTLER‹
Kiﬂilik, say›s›z etmenden oluﬂan kapsaml› bir unsur oldu€u için onu, ölçme ve
de€erlendirme iﬂi oldukça zordur. Ancak
psikolojide kiﬂilik gibi öznel bir özellik bile
art›k ölçülebilmektedir. Kiﬂilik testleri haz›rlan›rken sosyallik, sald›rganl›k, sorumluluk
ve duygusall›k gibi ölçülmek istenen kiﬂilik
özellikleri belirlenir, bu özelliklere göre sorular haz›rlan›r. Sorular, birçok kiﬂiye uygulanarak denenir ve sa€lam normlar elde
edildikten sonra geniﬂ gruplara verilir. Yeterince denenmiﬂ olan sorularla testin normlar› saptan›r ve standart hâle getirilir. Kiﬂilik
testlerinde, zekâ testlerinde oldu€u gibi
do€ru ve yanl›ﬂ sorular yoktur. Bu testlerle
kiﬂilerin ço€unlukla ne yapt›klar› veya neyin
onlara özgü oldu€u belirlenmeye çal›ﬂ›l›r.
Böyle bir testin yüzde yüz geçerlili€i oldu€u söylenebilir mi? Yukarıdaki bilgi notundan da
yararlanarak açıklayınız.
DEÚERLENDÜRME ALIÞMALARI (I)
A. Aﬂa€›daki çoktan seçmeli sorular›n do€ru seçeneklerini iﬂaretleyiniz.
1. “‹nsan, yedisinde neyse yetmiﬂinde de odur.” denildi€inde aﬂa€›daki kiﬂilik ögelerinden hangisi vurgulanmaktad›r?
A. Mizaç
B. Karakter
C. Zekâ
D. Benlik
E. Kiﬂilik
2. ‹nsanlarda ö€renme; alg›lama, düﬂünme, zekâ gibi psikolojik özelliklerle ilgilidir. Ama herkeste
bu özellikler, ayn› düzeyde de€ildir. Çünkü her insan›n yaﬂad›€› çevre farkl›d›r. Bu da farkl› yap›lar›n
ortaya ç›kmas›na yol açar. Üstelik ayn› çevrede yaﬂayanlar bile birlikte yaﬂad›klar› olaylardan farkl› etkilenirler.
Bu parçaya göre kiﬂilik k›saca nas›l tan›mlanabilir?
A. Kiﬂilik, ö€renilmiﬂ davran›ﬂlardan oluﬂan örüntüdür.
B. Kiﬂilik, alt benlikle üst benli€in çat›ﬂmas› sonucu oluﬂur.
C. Kiﬂilik, bireyin do€umdan sonra kazand›€› al›ﬂkanl›klard›r.
D. Kiﬂilik, bireyin d›ﬂa yans›yan ve gözlenebilen özellikleridir.
E. Kiﬂilik, bir insan› di€erinden ay›ran özellikler bütünüdür.
178
3. Firmalar, kendi bünyelerinde çal›ﬂacak elemanlar› seçerken bu kiﬂilerin dürüstlü€ü, dayan›kl›l›€›, giriﬂkenli€i hakk›nda bilgi sahibi olmak ister ve baz› testler uygular.
Böyle bir durumda testlerin uygulanmas›ndaki temel amaç aﬂa€›dakilerden hangisidir?
A. Bireylerin zekâ düzeylerinin belirlenmesi
B. Bireylerin dikkat düzeylerinin belirlenmesi
C. Bireylerin bilgi birikiminin saptanmas›
D. Bireylerin kiﬂilik özelliklerinin ö€renilmesi
E. Bireylerin deneyim birikiminin saptanmas›
4. Psikodinamik kuramlar, kiﬂili€i, bilinç alt› gibi bireyin iç dünyas›ndan kaynaklanan etmenlere dayand›r›r. Onlara göre bilinç alt›nda bulunan ve bireyin fark›nda olmad›€› bast›r›lm›ﬂ dürtü, istek ve an›lar, davran›ﬂlar›n ve kiﬂilik özelliklerinin kayna€›n› oluﬂturur.
Buna göre aﬂa€›dakilerden hangisi, psikodinamik kuramlar›n en az kulland›€› kiﬂili€i ölçme tekniklerinden biridir?
A. Rüya analizi
B. Ça€r›ﬂ›m
C. Hipnoz
D. Görüﬂme
E. ‹lgi testleri
5. Bireyler, kiﬂiliklerinde aile, arkadaﬂ ve iliﬂkide olduklar› tüm kiﬂilerin olumlu ya da olumsuz izlerini taﬂ›rlar.
Yukar›da kayna€› bireysel farkl›l›klar olan hangi etkenden söz edilmektedir?
A. Duygusal etkenler
B. Fiziksel etkenler
C. Sosyal etkenler
D. Bilinç alt›
E. Biliﬂsel etkenler
A. Aﬂa€›daki cümleleri uygun sözcüklerle tamamlay›n›z.
1. ......................................... , bireye özgü düﬂünce, duygu ve davran›ﬂ özelliklerinden oluﬂur.
2. .................................... , kiﬂili€in, sonradan e€itim ve toplumsallaﬂmayla oluﬂan yönüdür.
3. Kiﬂili€i, bilinç alt› gibi kiﬂinin iç dünyas›ndan kaynaklanan etkenlere dayand›ran kuramlar
............................................................ kuramlard›r.
4. Deneklere belirsiz bir uyar›c› verilerek bunun yorumlanmas›n› isteme yoluyla duygu ve gereksinimlerin yans›t›lmas›na olanak sa€layan teknikler, ............................................. tekniklerdir.
5. Kiﬂilik özellikleri konusunda elde edilecek sonuçlar› niceliksel bir biçime dönüﬂtürmek amac›yla kullan›lan ölçeklere ................................................... denir.
C. Aﬂa€›daki aç›k uçlu sorular› yan›tlay›n›z.
1. Freud’a göre egosu, id ve süper egonun fazla etkisi alt›nda kalmayan bir bireyin kiﬂilik
özellikleri neler olabilir? Belirtiniz.
2. “Kiﬂilik, bir maskedir.” sözünü yorumlay›n›z.
3. “Seçim yapma ve kararlar alma zorunlulu€u insanlar için bir yük oldu€u kadar insana özgü bir
ayr›cal›kt›r da.” Bu fikri vurgulayan kiﬂilik kuram› hangisidir? Bu görüﬂe kat›l›yor musunuz? Nedenini aç›klay›n›z.
4. Projektif testlerin kullan›lma amaçlar› nelerdir? Aç›klay›n›z.
179
D. STRES VE NEDENLER‹
TEMEL KAVRAMLAR
• Stres
• Stres vericiler
• ‹yi stres
• Kötü stres
• Engellenme
• Çat›ﬂma
KONUYA HAZIRLANALIM
Aﬂa€›daki metni okuyunuz, foto€raf› inceleyiniz ve sorular› yan›tlay›n›z.
Claude Bernard (Klod Bernard)’a göre sa€l›kl› yaﬂam›n temel koﬂulu iç yap›n›n dengeli olmas›d›r. Ayn› dönemde Louis Pasteur (Lui Pastör) ise laboratuvar çal›ﬂmalar›yla insan sa€l›€›n› tehdit eden temel unsurun mikroplar oldu€unu ortaya koymuﬂtur. Bu nedenle iki bilim insan› uzun y›llar tart›ﬂm›ﬂlard›r. Tart›ﬂma, Pasteur’ün, hastalan›p yata€a düﬂtü€ünde ﬂu sözleri söylemesi ile son bulmuﬂtur: “Bernard hakl›, insan› hasta eden mikrop de€il, dengenin bozulmas›d›r.”6
1. ‹ki bilim insan›n›n sözünü etti€i denge sözcü€ünden ve dengenin bozulmas›ndan ne anl›yorsunuz ve denge, mikrobik hastal›klar söz konusu de€ilse hangi nedenlerle bozulabilir? Tart›ﬂ›n›z.
2. Herhangi bir nedenle siz böyle bir durum yaﬂad›n›z m›? Nedenini ve hissettiklerinizi arkadaﬂlar›n›zla paylaﬂ›n›z.
3. “Stresi geçmiﬂte do€an›n getirdikleri yarat›rken bugün insan›n yaratt›klar› yaﬂatmaktad›r.”7 Buna göre do€an›n ve insan›n etkili oldu€u stres yaratan etkenler neler olabilir?
4. Foto€raf size neler düﬂündürüyor?
Fotoğraf 4. 3: Stres
180
Bilgi Notu
ETKÜNLÜK
A. Yandaki bilgi notundan da yararlanarak aﬂa€›daki araﬂt›rmadan ç›kar›labilecek sonucu söyleyiniz.
Bir araﬂt›rmac›, kaza ve intihar d›ﬂ›nda gazetelere yans›yan 170 ani
ölüm olay›n› soruﬂturmuﬂtur. Bunlar›n
% 59’unun ölüm nedeni, bir süre önce
yaﬂam›nda meydana gelen önemli bir
olayd›r. Örne€in ölenlerin 36’s› bir süre önce ailesinden birini kaybetmiﬂ,
35’i iﬂ yaﬂam›nda sorun yaﬂam›ﬂ, 16’s›
bir yak›n›n› yitirme tehlikesi geçirmiﬂ,
9’u toplum içindeki sayg›nl›€›n› kaybetmiﬂtir.8
B. Aﬂa€›daki örneklerde ne tür engellerden söz edildi€ini, bu kiﬂilerin neler hissetti€ini ve bundan davran›ﬂlar›n›n nas›l etkilenebilece€ini söyleyiniz.
a. A€›r hasta olan bir yak›n›na yetiﬂmek isteyen Ak›n, hava koﬂullar›n›n
bozulmas› yüzünden uçaklar hareket
etmedi€i için gidemez.
b. Basri, hastaland›€› için üniversite s›nav›na kat›lamaz.
c. Ali Bey baﬂar›l› olamama korkusuyla yeni bir iﬂ giriﬂiminde bulunamaz.
STRES VE ENGELLENME
Stres, fiziki ve sosyal çevreden gelen olumsuz etkiler
karﬂ›s›nda organizman›n gerginleﬂmesi ve yeni duruma uymak amac›yla, bedensel ve psikolojik s›n›rlar›n›n ötesinde
çaba harcamas›d›r. 1950 y›l›nda yay›mlad›€› “Stres” adl›
eseriyle kavram› bugünkü anlam›yla ele alan ilk kiﬂi Hans
Selye (1907-1982)’dir. Stres; fizyolojik, biyokimyasal, psikolojik tepkilerle ortaya ç›kar. Tehdit ve zorlanmalar karﬂ›s›nda canl›, kendisini korumaya yönelik bir tepki zincirini harekete geçirme özelli€ine sahiptir. Organizma, tehlikeyle karﬂ›laﬂ›nca “Savaﬂ veya kaç!” yan›t›n› verir. Canl›, baﬂa ç›kamayaca€› bir tehlikeden uzaklaﬂmaya çal›ﬂ›r. Baﬂa ç›kaca€›na inand›€› tehlikeyle savaﬂ›r ve böylelikle yeni duruma
uyum sa€lar.
Bir hedefe yönelen davran›ﬂ›n, herhangi bir nedenle
amac›na ulaﬂmas›n›n önlenmesine engellenme denir. Amaca ulaﬂmay› önleyen etken engel ad›n› al›r. Bir unsurun psikolojik anlamda engel olmas› için zorlukla karﬂ›laﬂan birey
taraf›ndan engel olarak kabul edilmesi gerekir. Bireyin iste€i engellendi€i zaman içine düﬂtü€ü, organizmada gerginlik yaratan psikolojik duruma hayal k›r›kl›€› ad› verilir. Bu
durum, insanda y›lg›nl›klara, iç gerilimlere, kayg› ve üzüntülere yol açar.
Engeller, iç ve d›ﬂ engeller diye ayr›labilir. D›ﬂ engeller;
kurakl›k, yang›n, deprem, kaza, ölüm, toplumsal denetim kurallar›, paras›zl›k gibi toplumsal ve do€al çevreden kaynaklanan engellerdir. ‹ç engeller, organizman›n kendisinden
kaynaklanan fizyolojik ve psikolojik engellerdir. Her ikisi de
insanda öfke, çaresizlik, y›lg›nl›k, üzüntü ve kayg› yarat›r.
ETKÜNLÜK
Aﬂa€›daki örnek durumları okuyunuz ve 182. sayfadaki bilgi notundan da yararlanarak sorular› yan›tlay›n›z.
• Beğenilen iki ayakkabı arasında tercih yapamamak
• Ameliyat olmak gerektiği hâlde bunu da ağrı çekmeyi de istememek
• Pasta sevmek ama şişmanlamaktan korkmak
1. Yukar›daki atasözlerinde hangi durumlar aras›nda seçim yapma zorunlulu€u vard›r?
2. Bunlara yaﬂam›n›zdan birer örnek vererek aralar›ndaki fark› belirtiniz.
181
Bilgi Notu
ÇATIﬁMA
‹ç engellenmelerin en önemlisi, çat›ﬂmad›r. ‹ki farkl› gereksinim, istek, duygu, düﬂünce ve davran›ﬂ aras›nda bir seçim yapma zorunlulu€unun ortaya ç›kard›€› duruma çat›ﬂma denir. Çat›ﬂma, bireyin iki iste€i de ayn› güçteyse daha ﬂiddetli olur.
Yaklaﬂma - yaklaﬂma çat›ﬂmas›: ‹stenilen iki durumdan birinin seçilmesindeki zorluk sonucu
ortaya ç›kan karars›zl›k ve gerginlik durumudur.
Kaç›nma - kaç›nma çat›ﬂmas›: ‹stenilmeyen iki durum aras›nda seçim yap›lmas›ndaki zorluk sonucu ortaya ç›kan karars›zl›k ve gerginlik durumudur.
Yaklaﬂma - kaç›nma çat›ﬂmas›: ‹stenilen ve istenilmeyen iki durumdan birinin seçilmesindeki
zorluk sonucu ortaya ç›kan karars›zl›k ve gerginlik durumudur.
ETKÜNLÜK
Aşağıdaki şemayı büyülterek bir kâ€›da çiziniz. Sonra “Stres yaratan etkenler nelerdir?” sorusu ile ilgili bir beyin f›rt›nas› yap›n›z. Konuyu beﬂ dakika düﬂününüz. Söylenen fikirleri bir iki sözcükle özetleyerek tahtaya yaz›n›z. Her turda yaln›zca bir fikir söyleyiniz. Fikriniz yoksa “Geçiniz.”
diyebilir, sonraki turda düﬂüncenizi yine söyleyebilirsiniz. Kimsenin söyleyecek fikri kalmad›€›nda etkinli€i sona erdiriniz. Etkinlik s›ras›nda eleﬂtiri ve yorum yapmay›n›z. Etkinli€in sonunda
tahtada yaz›lan fikirleri grupland›r›n›z, bal›k k›lç›€› diyagram›n› buna göre doldurunuz. Alt nedenler varsa ana k›lç›klara ekleyiniz. Strese yol açan en önemli nedenleri 183. sayfadaki bilgi notundan da yararlanarak hep birlikte belirleyiniz.
STRESE NEDEN OLAN
FAKTRLER
EVRESEL
FAKTRLER
PSÜKOLOJÜK
FAKTRLER
Şema 4. 2: Bal›k k›lç›€› ﬂemas›
182
Bilgi Notu
‹ÇSEL VE DIﬁSAL STRES VER‹C‹LER
D›ﬂsal (Çevresel) Stres Verici Faktörler
D›ﬂsal stres vericiler, kiﬂinin kontrolü d›ﬂ›nda biyolojik dengeyi bozan her ﬂeydir. Bunlar›n baﬂl›calar›; mikroplar›n neden oldu€u hastal›klar, çevre kirlili€i, aﬂ›r› kalabal›k, ses kirlili€i (gürültü), h›zla de€iﬂen yaﬂam koﬂullar›d›r. Ayr›ca baz› iﬂ koﬂullar› ve türleri strese neden olmaktad›r. Yetersiz kazanç,
üretilen parça baﬂ›na ücret al›nd›€› için h›zl› çal›ﬂma, otoriter çal›ﬂma düzeni strese yol açan iﬂ koﬂullar› aras›nda say›labilir. Ayr›ca doktorluk, avukatl›k, muhasebecilik, ö€retmenlik ve vardiya iﬂçili€i gibi baz› iﬂ kollar›nda çal›ﬂanlar›n da stresten fazla etkilendi€i görülmektedir.
‹çsel (Psikolojik) Stres Verici Faktörler
‹çsel stres verici faktörler, iç çevreden (psikolojik özelliklerden) kaynaklanan, k›smen kiﬂinin kontrolü alt›na al›nabilen ve psikolojik dengeyi bozan her ﬂeydir. Bu faktörleri; günlük stresler, geliﬂimsel
stresler ve yaﬂam olaylar› niteli€indeki stresler olarak grupland›rabiliriz.
Günlük stresler, günlük yaﬂam›n basit gerilimleridir. Çeﬂitli durumlarda bireylerin birbiriyle çeliﬂen amaçlar› ve gereksinimleri nedeniyle ortaya ç›kar. Ayr›ca yaz›l› ve görsel bas›nda ç›kan baz› haberler de stres kayna€› olabilir. Günlük stresler daha çok bireyin o olay› de€erlendirmesine ba€l›d›r.
Geliﬂimsel olaylar; çocukluk, ergenlik, yetiﬂkinlik ve yaﬂl›l›k dönemlerinde karﬂ›laﬂ›lan olaylard›r.
Geliﬂim basamaklar›nda meydana gelen de€iﬂiklikler, olaylar›n alg›lan›p yorumlanmas›nda rol oynar
ve stres yarat›r.
Önemli yaﬂam olaylar›, yaﬂama baﬂl› baﬂ›na biçim verecek nitelikteki olaylar› kapsar ve strese neden olur. A€›r hastal›klar, do€um, aile bireylerinden birinin ölümü, iﬂten ç›kar›lma, taﬂ›nma, kaza sonucu yaralanma gibi olaylar, insan yaﬂam›ndaki önemli de€iﬂikliklerdir. Bireylerin bu tür olaylara psikolojik olarak uyum sa€lamas› zordur ve bu nedenle stres ortaya ç›kar.
Ön Çal›ﬂma Görevi
Aﬂa€›daki temel nefes egzersizini ve istenilen araﬂt›rmay› yap›n›z.
• Sa€ avucunuzu göbe€inizin hemen alt›na, sol elinizi gö€sünüzün üstüne koyunuz ve gözlerinizi kapat›n›z.
• Nefes almadan önce ci€erinizi iyice boﬂalt›n›z.
• Ci€er kapasitenizi hayalinizde ikiye bölünüz ve içinizden bir, iki diye sayarak ci€erinizin bütününü havayla doldurunuz.
• K›sa bir süre bekleyiniz ve yine bir, iki diye sayarak nefesinizi ald›€›n›z›n iki kat› sürede boﬂalt›n›z. Sa€ eliniz, gö€üs kemiklerinizin, hareketli bir köprü gibi yana do€ru aç›ld›€›n› hissetmelidir.
• Yukar›daki iﬂlemi üst üste yapmay›n›z. Yeni bir nefes almadan önce bir kaç saniye bekleyiniz
ve bu arada dört beﬂ kez normal nefes al›n›z.
• Yukar›daki egzersizi günde k›rk kez tekrarlay›n›z.
• Yapt›€›n›z uygulama sonunda neler hissetti€inize dikkat ediniz.
• Bu egzersizin ara verilmeden uygulanmasının zararlar›n› ö€reniniz.
183
E. STRES VE GÜNLÜK YAﬁAM
TEMEL KAVRAMLAR
• Savaﬂma
• Uzlaﬂma
• Çekilme
KONUYA HAZIRLANALIM
• At›l›m
Aﬂa€›daki görseli inceleyerek sorular› yan›tlay›n›z.
A⁄IRLIK
BA⁄LIYORUM K‹
FAZLA YÜKSELMEYEY‹M...
1. ‹lkokul beﬂinci s›n›flar üzerinde s›nav›n stres verici
etkileri araﬂt›r›lm›ﬂt›r. Araﬂt›rmada denek olarak ‹stanbul’da s›navs›z ortaokula devam etme hakk› veren bir
okulun ö€rencileri kullan›lm›ﬂt›r. Araﬂt›rma sonunda s›nava haz›rlanan ö€rencilerin de€il, haz›rlanmayanlar›n
daha yüksek kayg› düzeyinde olduklar› görülmüﬂtür. Bunun nedeni ne olabilir?
2. Hipotalamus beyin taban›na yak›n bir yerde bulunan, mercimek büyüklü€ünde bir iç salg› bezidir. Görevi, beyin taraf›ndan alg›lanan uyar›c›lara karﬂ› bedeni haz›rl›kl› tutmak olan bu bez, üzüntü durumunda sinyallerini gözyaﬂ› bezlerine, yüzdeki kan damarlar›na, akci€er
ve kalpteki sinirlere gönderir. Bunun sonucunda üzülen bir insan›n tepkileri neler olabilir?
‹Y‹MSERL‹⁄‹NE
HAYRANIM...
Karikatür 4. 3: Selçuk Erdem
3. “Stres, modern yaﬂam›n çöpüdür. Hepimiz onu
üretiriz ama ondan uygun bir biçimde kurtulamazsak birikir ve yaﬂam›m›zda önemli bir bask› unsuru olur.”9
Yukar›daki söz stresle ilgili hangi konuya dikkat
çekmektedir?
4. Karikatürde gördü€ünüz adamlardan hangisi stresten daha çok etkilenir?
ETKÜNLÜK
‹hsan Polat’a ait olan aﬂa€›daki ﬂiiri okuyunuz ve 185. sayfadaki bilgi notundan yararlanarak sorular› yan›tlay›n›z.
TEKNOSTRES-1
ﬁifreyi unutmuﬂum computer (kompitür) aç›lm›yor.
Makale indirirken virüsten geçilmiyor.
Programlar çak›ﬂm›ﬂ yaz›lar seçilmiyor.
Teknoloji geliﬂti ve iﬂler kolaylaﬂt›,
Tetikledi€i stres kendi kâr›n› aﬂt›.
Tam ba€lant› sa€lam›ﬂken elektrik gitmiﬂtir,
Güç kayna€› olsa da bu sefer net yitmiﬂtir,
Tükenmiﬂ tüm hevesim ve çal›ﬂma bitmiﬂtir.
Döndüm kalem kâ€›da vallahi sabr›m taﬂt›,
Tetikledi€i stres kendi kâr›n› aﬂt›.10
1. ﬁair anlatt›€› durumda mücadele edebilir (savaﬂma), yenilgiyi kabullenebilir (çekilme) ya da teknolojiye yaklaﬂ›m biçimini de€iﬂtirebilirdi (uzlaﬂma). Bunlardan hangisini seçmiﬂtir?
2. ﬁair, karﬂ›laﬂt›€› güçlükle savaﬂmaya karar verseydi hangi bedensel tepkiler ortaya ç›kabilirdi?
3. ﬁairin durumuna eﬂlik eden duygu ne olabilir?
184
Bilgi Notu
STRESE BEDEN‹N GÖSTERD‹⁄‹ TEPK‹LER
Anl›k tepkiler: Organizma, stres veren durumla savaﬂmaya karar verirse amaca ulaﬂabilme yolundaki engelleri ortadan kald›rmaya çabalar. Buna at›l›m ad› verilir. At›l›mda yaﬂanan duygu, k›zg›nl›k duygusudur. At›l›mla birlikte alarm durumu baﬂlar. Onun arkas›ndan, organizman›n dayanma gücünü yükseltti€i direnç dönemi gelir.
Alarm durumu, organizman›n iç ve d›ﬂ uyaran› stres olarak alg›lad›€› andan itibaren ortaya ç›kan
durumdur. Organizma, mücadelesine gerekli ortam› yaratmak için bir dizi faaliyet ortaya ç›kard›€›ndan bu duruma alarm durumu diyoruz. Alarm durumunda bedende görülen tepkiler ﬂunlard›r: Depolanm›ﬂ ya€ ve ﬂeker kana kar›ﬂ›r. Böylece mücadeleye gerekli enerji için ham madde sa€lan›r. Solunum say›s› artarak bedene daha fazla oksijen sa€lan›r. Kalp vurum say›s› artar ve kan bas›nc› yükselir. Sinir sistemi ve kaslara ihtiyaç duyduklar› daha fazla kan gönderilir. Kas gerilimi artar. Sindirim faaliyeti yavaﬂlar; böylece iç organlardaki kan, kaslara ve beyne geçer. Göz bebekleri büyür. Daha fazla ›ﬂ›k al›narak alg›y› güçlendirmeye yard›mc› olunur. Bütün duyu organlar›n›n duyarl›l›€› artar. D›ﬂ ortamdan daha çok haberdar olunmas› sa€lan›r.
Organizman›n alarm durumundaki belirtilere ek olarak yeni bedensel belirtiler gösterip direncini
yükseltti€i dönem, direnç dönemidir. Bu dönemde bedende görülen tepkiler ﬂunlard›r: A€›zda, bo€azda kuruluk, iﬂtahs›zl›k ya da çok yemek yeme görülür. Baﬂ a€r›s›, baﬂ dönmesi, bitkinlik, boyunda, ensede, belde, s›rtta a€r›, gerginlik, kas›lma ve eklem a€r›lar› ortaya ç›kar. Dururken, otururken, yürürken
dengesizlik; sallanma, terleme, bulant›, kusma baﬂlar. Ayr›ca uykusuzluk ya da aﬂ›r› uyku, uykuda diﬂ
g›c›rdatma ve konuﬂma, korkulu rüyalar görme, birdenbire uyanma, uykuda yürüme, konuﬂma güçlü€ü, hecelerin ve sözcüklerin ba€lanmas›nda bozukluk, gürültü ve sese karﬂ› duyarl›k gözlenir.
E€er organizma yenilgiyi kabul etmiﬂse buna çekilme diyoruz. Çekilme durumuna eﬂlik eden duygu korkudur. Baz› durumlarda, uzlaﬂmaya gidilir. Stres yaratan duruma yaklaﬂ›m biçimi de€iﬂtirilir. Genellikle insanlar, uzun süre ortadan kald›r›lamayan engellerle karﬂ›laﬂt›klar›nda, ilk isteklerinden giderek vazgeçer ve onun yerine geçecek amaçlar› kabul etme e€ilimi geliﬂtirirler.
ETKÜNLÜK
Aﬂa€›daki metni okuyunuz ve 186. sayfadaki bilgi notundan da yararlanarak sorular› yan›tlay›n›z.
I. Sarp, okulun en baﬂar›l› ö€rencilerinden biridir ve ÖSS’de çok baﬂar›l› olaca€›na inanmaktad›r. Buna ra€men stres içindedir. Ailesi ve ö€retmenleri de onun bu inanc›n› paylaﬂ›r ve ellerinden
geldi€ince destek olurlar.
II. Sarp, s›nava girer ve düﬂük bir puan al›r.
III. O günden sonra da ﬂiddetli bir baﬂ a€r›s› ve uykusuzluk çekmeye baﬂlar.
1. ‹lk durumda Sarp’ta görülen bedensel tepkiler neler olabilir?
2. ‹kinci durumda Sarp neler hisseder?
3. Üçüncü durumda baﬂ a€r›s›n›n nedeni nedir? Bununla baﬂ edebilmek için sizce Sarp ve
ailesi neler yapmal›d›r? Konuyu değerlendirerek öyküyü tamamlay›n›z.
185
Bilgi Notu
STRESE GÖSTER‹LEN SÜREKL‹ VE PS‹KOLOJ‹K TEPK‹LER
Sürekli tepkiler: Stresle birlikte ortaya ç›kan sürekli bedensel tepkiler; uyku bozukluklar›, konuﬂma bozukluklar› ve psikosomatik hastal›klard›r. Stres, uykuyu etkiler. Uykuya dalma süresi uzar, s›k
s›k uykudan uyanmalar olur. Uykuda diﬂ g›c›rdatma, ani el kol hareketleri, konuﬂma ve karabasanlar
da görülebilir. Uyku, derin ve dinlendirici olmad›€› gibi uyanma da zordur. Güne hiç uyumam›ﬂ gibi
bitkin, endiﬂeli, tedirgin baﬂlan›r.
Stres, konuﬂman›n biçimini ve içeri€ini de etkiler. Stres s›ras›ndaki bu konuﬂma biçimi, s›z›lt› (s›zlanma, yak›nma) ad›n› al›r. Konuﬂma s›ras›nda anlams›z sesler ç›karma ve h›zl› konuﬂma, konuﬂma
süresince duraksama ve karars›zl›k, cümlelerde kimi sözcüklerin unutulmas› ya da yanl›ﬂ kullan›lmas›, dil sürçmeleri, s›k s›k “Anlatabiliyor muyum?” diye sorma gözlenir.
Psikosomatik hastal›klar: Psikolojik nedenlerle ortaya ç›kan bedensel hastal›klard›r. Solunum,
dolaﬂ›m, sindirim sistemi ve iç salg› bezleri hastal›klar›n›n önemli bir k›sm›, baﬂka nedenler yan›nda
psikolojik nedenlerle de ortaya ç›kmaktad›r.
Psikolojik tepkiler: Strese ba€l› olarak ortaya ç›kan davran›ﬂ bozukluklar› ve ak›l hastal›klar›, zihnin gösterdi€i yarars›z tepkilerdir. Bu tepkiler aras›nda psikozlar, kiﬂilik sapmalar›, ilaç ve madde ba€›ml›l›klar› ve nevrozlar say›labilir. Ayr›ca dikkatin da€›lmas›, unutkanl›k, üretkenli€in azalmas› ve çeﬂitli duygusal sorunlar›n ortaya ç›kmas› zihnin strese gösterdi€i yarars›z tepkiler aras›nda say›labilir.
ETKÜNLÜK
A. ÖSS’ye haz›rlanan Asl›, her deneme
s›nav›nda yaklaşık aﬂa€›daki sözleri söylüyor. Bu sözlerin neyin göstergesi olabilece€ini belirtiniz.
B. Asl›’n›n bu kayg›lar› ile nas›l baﬂa ç›kabilece€ini yandaki bilgi notundan da yararlanarak söyleyiniz.
a. Çok çal›ﬂt›m ama baﬂar›l› olamad›m,
bende bir gariplik olmal›.
b. Bu s›navdaki tüm sorular› yapmal›y›m, bir yanl›ﬂ bile yaparsam baﬂar›s›z say›l›r›m.
c. Geçen s›navda baﬂar›l› olamad›m, bu
s›nav› da kazanamayaca€›m.
ç. ‹lk dört deneme s›nav›nda baﬂar›l›yd›m ama sonuncusu kötüydü. Bu da as›l
s›navda baﬂar›l› olamayaca€›m› gösteriyor.
d. Deneme s›nav›nda dört soruyu boﬂ
b›rakt›m, baﬂar›s›z›m.
Bilgi Notu
SINAV KAYGISI
Pek çok ö€renci, s›navla birlikte kiﬂilik ve varl›€›n›n
de€erlendirildi€ini düﬂünür. Oysa s›navda de€erlendirilen onun belli bir alandaki bilgisidir. S›nav kayg›s›; beyinde ö€renme için gerekli olan protein zincirinin oluﬂumunu engeller. Ak›l yürütme ve soyut düﬂünme etkinliklerini bozar. Bu nedenle de yüksek s›nav kayg›s›,
baﬂar›s›zl›€›n temel nedenlerindendir ve özellikle orta
zekâ düzeyindeki ö€renciler üzerinde etkilidir.
S›nava haz›rlanan bir genç, ö€renme ve baﬂar› için
gerekli olan düzeyde kayg›ya sahiptir. Ö€renece€i baz› gevﬂeme ve nefes egzersizleri ile kayg›y› azaltmak
yolunda bir ad›m atabilir. Ö€rencinin yak›n çevresinin
ve özellikle ö€retmenlerinin, onun kayg›s›n› artt›racak
davran›ﬂlardan kaç›nmalar› gerekir. Unutulmamal›d›r ki
yaﬂam›n amac›, kendine yeten bir insan olmak, yaﬂad›klar›ndan mutluluk duymak ve bunu yak›n çevresindeki insanlara yaymakt›r. S›nav kazanmak ve diploma sahibi olmak bu temel amaca yönelik araçlard›r. Okumak
ve e€itim görmek yaﬂam›n amaçlar›ndan yaln›zca biridir. Yaﬂam da tek bir seçenekten ibaret de€ildir. Herke-
186
sin gönlünde kendisine göre de€iﬂik bir baﬂar› kavram› olmal›d›r. Ö€renciler s›nava haz›rlan›rken kendilerine baﬂka seçenekler de düﬂünmeli, gerçekten baﬂar›l› olmak istedikleri alan›n hangisi oldu€una
karar vermeli ve s›nav› bir ölüm kal›m olay› olarak görmemelidirler.
Ön Çal›ﬂma Görevi
Bir hafta boyunca sürdürdü€ünüz temel nefes egzersizi ile ilgili aﬂa€›daki sorular› yan›tlay›n›z.
1. Temel nefes egzersizi sonucunda neler hissettiniz?
2. Temel nefes egzersizinin yap›lmas›n›n ve al›ﬂkanl›k hâline getirilmesinin yararlar› nelerdir?
3. Temel nefes egzersizi yap›l›rken nelere dikkat edilmelidir?
Bilgi Notu
ETKÜNLÜK
Aﬂa€›daki sorular›n nedenini tart›ﬂ›n›z ve yandaki
bilgi notundan da yararlanarak stresle baﬂa ç›kabilmek için önerilerde bulununuz.
1. Selim Bey yaz›l› ve görsel bas›n› günü gününe
izler. Ancak ald›€› baz› haberler onu öfkelendirir, moralini bozar. Bunu bilen arkadaﬂlar› ona yaz›l› ve görsel bas›ndan uzak durmas›n› önerdiler. Bu öneri Selim Bey’e yard›mc› olabilir mi?
2. Ali, ertesi gün arkadaﬂlar›yla pikni€e gidecek.
Bu nedenle havan›n güzel olmas›n› istiyor. “Hava güzel olmazsa mahvolduk. Günümüz berbat olacak.”
diye düﬂünmekten kendisini alam›yor. Böyle düﬂünmek do€ru mudur? Nedenini tart›ﬂ›n›z.
3. Ömer “Ben do€ru sözlüyüm. Gerçe€i söylerim.” der ve gerçe€i baﬂkalar›n› incitecek biçimde
söyler. Bu, stresi azaltan bir tav›r m›d›r? Nedenini tart›ﬂ›n›z.
4. Aygül, sinirlenince çok k›r›c› olur. Ama sonradan söylediklerine, yapt›klar›na piﬂmand›r. Aygül’ün
bu tutumu stres yarat›r m›? Nedenini tart›ﬂ›n›z.
5. Ogün, bir tart›ﬂmada öfkeyle, ilerde kendisine
karﬂ› kullan›labilecek sözler söyledi. O anda tart›ﬂmay› kazand› ama yapt›€›na da piﬂman oldu.
Ogün’ün piﬂman olmas›n›n nedeni ne olabilir?
Tart›ﬂ›n›z.
6. Yukar›daki sorulara verdi€iniz yan›tlardan
yola ç›karak stresle baﬂa ç›kabilmede nelerin yararl› olabilece€ini düﬂünüyorsunuz?
187
STRESLE BAﬁA ÇIKMA
Stresle baﬂa ç›kabilen insanlar, stresin verdi€i zararlar› ortadan kald›rabilen ve stresi geliﬂme yolunda bir araç olarak kullanabilen kimselerdir. Bunu baﬂarabilmek için bedensel,
duygusal ve duruma ba€l› baz› yöntemlerden
yararlanmak gerekir.
Bedene yönelik yöntemler: Stres azaltma tekniklerinin baﬂ›nda “gevﬂeme” gelir.
Gevﬂemeyi baﬂaran bir insan, stresin yaratt›€› gerginli€i ortadan kald›rm›ﬂ olur. Stresle baﬂa ç›kman›n en iyi yollar›ndan biri de spor yapmakt›r. Çünkü sporla birlikte vücutta mutluluk
hormonu da denilen endorfin salg›lan›r. Bu da
bedenin stresle baﬂa ç›kmas›na katk›da bulunur. Özellikle günlük olaylardan kaynaklanan,
örne€in yaz›l› ve görsel bas›ndaki olumsuzluk
içeren olaylar›n neden oldu€u stres, sporu yaﬂam biçimi hâline getirmiﬂ kiﬂiler üzerinde fazla etki yaratmaz.
Duygulara yönelik yöntemler: Stres, insan yaﬂam›na iç ve d›ﬂ kaynaklardan gelir. ‹ç
kaynaklardan gelen stres, kiﬂinin olaylar› de€erlendirme ve yaﬂama bak›ﬂ aç›s›n›n sonucudur. Bunu önlemek için düﬂünme biçimi
nesnel gerçeklere dayanmal›, yorumlama biçimi duygusal çat›ﬂma ve gerginli€e sürüklememeli, de€erlendirme biçimi de bireyin uzun ve
k›sa dönemli amaçlar›na uygun olmal›d›r.
Duruma ba€l› yöntemler: Stresle baﬂ etmede insanlarla kurulan iliﬂki biçimi önemlidir. Örne€in,
iliﬂkilerinde güvenli davranan bir insan haklar›n› korur, bu arada baﬂkalar›n›n haklar›n› hesaba katar.
Konuﬂmay› düﬂündü€ü problem veya konuyla ilgili zaman› ve yeri iyi seçer. Önemli bir konuyu kap›
aral›€›nda, özel bir konuyu baﬂka insanlar›n yan›nda konuﬂmaya kalk›ﬂmaz. Bu özellikleri taﬂ›yan bir
iliﬂki biçiminin ö€renilmesi ve benimsenmesi, bireyi stresten koruyacak önemli bir araçt›r.
Zaman›n› iyi düzenleyemeyen insanlar, kaç›n›lmaz olarak stres alt›ndad›r. Zaman› kontrol edememek, yaﬂam› kontrol edememektir. ‹nsan›n her an, zaman›n bask›s›n› hissetmesi, hem büyük bir stres
yarat›r hem de akl› yapaca€› bir sonraki iﬂte olaca€› için verimini azalt›r. Bu nedenle insan, “Zaman›m yok.” demeyi de ö€renmeli, o gün için öncelik taﬂ›yan iﬂleri yapmad›kça baﬂka iﬂlere geçmemeli, program d›ﬂ› olaylar için zaman ay›rmal›d›r.
F. SAVUNMA MEKAN‹ZMALARI
TEMEL KAVRAMLAR
• Savunma mekanizmas›
• Bast›rma (bilinçalt›na itme)
• Yads›ma (inkâr)
• Bahane bulma (mant›€a bürüme)
• Yans›tma
• Ödünleme (telâfi)
• Özdeﬂleﬂme
• Yön de€iﬂtirme
• Gerileme
• Karﬂ›t tepki oluﬂturma
KONUYA HAZIRLANALIM
Aşağıdaki karikatürü inceleyerek soruları yanıtlayınız.
1. Ölümcül bir hastal›€a yakalanan çocu€un annesinin ve babas›n›n bundan haberdar olduklar› hâlde
çocuklar›n›n pek yak›nda iyileﬂece€ine inanmalar›n›n, o iyiymiﬂ gibi davranmalar›n›n nedeni sizce ne
olabilir?
2. Sabah okula geç kald›€›n›z zaman gerçe€i yani uyudu€unuzu söyledi€iniz olur mu, yoksa “Annem
uyand›rmad›.” ya da “Biraz hastayd›m.” gibi bahaneler mi bulursunuz? Sizce bunun nedeni ne olabilir?
3. K›sa boylu, bodur bir adam›n boksla u€raﬂarak
gücünü göstermesi sizce, ona neler hissettirebilir?
4. Baz› ürünlerin reklamlar›nda ünlü oyunculara,
müzisyenlere ya da sporculara yer verilmesinin nedeni ne olabilir?
5. Karikatürdeki çocu€un böyle bir rüya görmesinin nedeni ve rüya s›ras›nda hissettikleri neler olabilir?
6. Çocu€un durumunu ifade eden bir atasözü akl›n›za geliyor mu?
Karikatür 4. 4: Dokhsh›d Ghodrat›pour
188
ETKÜNLÜK
Aﬂa€›da verilen savunma mekanizmalar›n›, yanlar›nda verilen örnekleri ve 190. sayfadaki bilgi notunu okuyunuz. Hangi örne€in, hangi savunma mekanizmas›na ait oldu€unu numaras›n› noktal› k›sma
yazarak gösteriniz. Siz de her savunma mekanizmas› için günlük yaﬂam›n›zdan bir örnek veriniz.
1. Bahane bulma (akla uygun neden bulma, mant›€a
bürüme) mekanizmas›: Nedenini pek bilmedi€imiz ya da
hoﬂ karﬂ›lanmayaca€›n› tahmin etti€imiz davran›ﬂlar›m›z için
toplumun benimseyece€i gerçekler yaratmad›r.
............ Ferhat, baﬂar›s›zl›klar›na ve ailesinin yaﬂad›€› ekonomik zorluklara ra€men vaktinin ço€unu, kendisini imrenilen, baﬂar›l›, varl›kl› bir kiﬂi gibi hayal ederek geçirir.
2. Yads›ma (inkâr) mekanizmas›: ‹nsanlar›n, çözülmesi
ya da uyulmas› zor durumlarda sorunu görmezlikten, anlamazl›ktan gelme, yok sayma e€ilimleridir.
............ Nasrettin Hoca, köy meydan›nda
eﬂe€inden yere düﬂer. Olay› görenler gülüﬂmeye baﬂlarlar. Hoca, hiçbir ﬂey olmam›ﬂ gibi
yerden kalkar ve ﬂöyle der: “Ne gülüyorsunuz?
Düﬂmeseydim ben zaten inecektim.”
3. Yans›tma mekanizmas›: ‹nsanlar›n, kendi eksikliklerinin ve baﬂar›s›zl›klar›n›n sorumlulu€unu baﬂkalar›na yükleme
ya da suçluluk duygular› uyand›racak nitelikteki dürtü ve isteklerini çevrelerindekilere mal etme e€ilimleridir.
............ Çelimsiz bir delikanl› olan Ferit, bedensel yetersizli€ini akademik çal›ﬂmalar›nda
üstün bir baﬂar› sa€layarak giderme yolunu
seçti.
4. Ödünleme (telafi) mekanizmas›: ‹nsanlarda di€erlerinden üstün olma güdüsü vard›r. Bu güdü, gere€i gibi doyurulmad›€›nda kiﬂide aﬂa€›l›k duygusu geliﬂir. Bireyin, rahats›z edici olan bu duygudan kurtulmak için üstünlük elde edebilece€i bir alan seçip tüm gücünü ve enerjisini bu alan üzerinde toplamas›d›r.
............ Seçim, önceleri anne ve babas›na
benzemeye u€raﬂ›rd›. Ama ﬂimdi arkadaﬂlar›na, ünlü sporculara, film y›ld›zlar›na benzemeye çal›ﬂ›yor.
5. Bast›rma (bilinç alt›na itme) mekanizmas›: Uygun
görülmeyen istek ve an›lar›n, hoﬂlan›lmayan durumlar›n bilinçten uzaklaﬂt›r›lmas›d›r.
............ Aileye yeni kat›lan bebek, tüm ilginin merkezi oldu. Ayﬂe kardeﬂini k›skan›yor,
can›n› yakmak istiyor ama bunu yapamad›€›ndan h›rs›n› oyuncaklar›ndan al›yor.
6. Yüceltme mekanizmas›: ‹lkel benlik, devaml› haz ve
doygunluk peﬂindedir. Fakat benlik ve üst benlik oluﬂunca ilkel benlik bask› alt›na al›n›r. ‹ﬂte ilkel benlik isteklerinin do€al
amaçlar›ndan sapt›r›l›p toplumca be€enilen sportif, estetik,
zihinsel vb. etkinliklere dönüﬂtürülmesi yüceltmedir.
............ Yeteri kadar çal›ﬂmad›€› için bütünlemeye kalan ﬁebnem, “Tembelim de ondan kald›m.” diyece€ine “Evde ortam çal›ﬂmama uygun de€ildi.” diyor.
7. Özdeﬂleﬂme mekanizmas›: Baﬂar›s›zl›klar, y›lg›nl›klar
ve engellemeler karﬂ›s›nda bireyin hoﬂland›€› bir alandaki baﬂar›l› kiﬂi ya da kiﬂilerle kendisini bir saymas›d›r. Kiﬂinin de€erini koruma ve artt›rma amac›n› güden bir mekanizmad›r.
............ Evlenmek istedi€i hâlde evlenemeyen Afet Han›m hay›r iﬂlerine yöneldi.
8. Yön de€iﬂtirme mekanizmas›: Öfke, korku, sevgi,
kayg›, k›skançl›k gibi duygular›n ve bunlar›n gerektirdi€i davran›ﬂlar›n bir nesneden ya da kiﬂiden, baﬂka bir nesne ya da
kiﬂiye aktar›lmas›d›r. Bu mekanizmada güdü de€iﬂmez, birey
güdünün hedefini, baﬂka bir hedef koyarak çarp›t›r.
............ Ahmet Bey karﬂ›laﬂt›€› sorunlara
uygun çözüm bulamay›nca çocuk gibi somurtur.
189
9. Gerileme mekanizmas›: Herhangi bir sorununu çözememesi sonucu meydana gelen doyumsuzluk ve kayg› durumunda kiﬂinin, çocukluk ve gençlikteki geliﬂme dönemlerine
dönmesidir.
............ Kardeﬂini çok k›skanan Sad›k, bu
duygular›n verdi€i rahats›zl›ktan kurtulmak için
ona aﬂ›r› sevgi gösterilerinde bulunur.
10. Karﬂ›t tepki oluﬂturma mekanizmas›: Suçluluk duygusu yaratan tehlikeli istekler çok yo€un oldu€unda, bunlar›n
bask› alt›nda tutulmas› güçleﬂir. Bu nedenle kiﬂinin, isteklerinin tam karﬂ›t› olan tutum ve davran›ﬂlar geliﬂtirerek kendisini korumaya çal›ﬂmas›d›r.
............Diﬂ Doktoru Servet Bey, müﬂterilerinin sürekli verdi€i randevular› unutmas›ndan
yak›n›r.
Bilgi Notu
SAVUNMA MEKAN‹ZMALARI
Benli€in, karﬂ›laﬂt›€› tehlikeyle baﬂ etmesini, savaﬂmas›n› ya da bu tehlikeden kaç›p kurtulmas›n›
sa€layan mekanizmalara savunma mekanizmalar› ad› verilir. Savunma mekanizmalar› hemen herkes
taraf›ndan kullan›l›r. Organizmadaki gerginli€i azaltmay› ve bu nedenle, karﬂ›laﬂ›lan önemli sorunlara
daha uyumlu bir ﬂekilde yaklaﬂmay› sa€lad›klar› sürece yararl›d›r. Ancak savunma mekanizmalar›n›n
as›l sorunu çözmedi€i, sadece sorunla ilgili kayg›y› azaltt›€› unutulmamal›d›r.
Savunma mekanizmalar›, sorunla baﬂa ç›kma çabas›n›n yerini al›r ve bireyin yaﬂad›€› koﬂullara
uyum sa€lamas›n› engelleyecek oranda abart›l›rsa sa€l›ks›z bir nitelik kazan›r. Birey, sorunlar›n› çözmek için çaba gösterece€ine, onlar› görmezden gelebilir. Yaﬂamda arad›€›n› bulamad›€› duygusuna
kap›labilir ve di€er insanlardan sürekli destek arar duruma gelebilir. Kendi davran›ﬂlar› gibi di€er insanlar›n davran›ﬂlar›n› da anlamakta güçlük çekebilir. Kendisine ve baﬂkalar›na karﬂ› sorumluluklar›n› yerine getiremez. Tüm bu belirtiler, artarak ak›l hastal›klar›n›n ortaya ç›kmas›na neden olabilir.
Ders Dışı Etkinlik
‹kiﬂer kiﬂilik gruplara ayr›larak bir psikolog, psikiyatr ya da psikolojik dan›ﬂmanla görüﬂünüz.
Ondan normal d›ﬂ› davran›ﬂlar ve tedavi yöntemleri konusunda bilgi al›n›z. Etkinlik süreniz iki haftad›r.
Bunun için görüﬂme öncesi konuyla ilgili ön bilgi edininiz. Görüﬂme yapaca€›n›z kiﬂiden randevu
al›n›z. Ö€retmeninizle birlikte konu ile ilgili soraca€›n›z sorular› belirleyiniz. Kitab›n›z›n ekler k›sm›ndaki görüﬂme kontrol listesini doldurunuz. Yine ayn› bölümdeki görüﬂme raporunu doldurarak ö€retmeninize teslim ediniz.
ETKÜNLÜK
Savunma mekanizmalar› ile ilgili olarak aşağıdaki tabloda do€ru olan ifadeleri iﬂaretleyiniz. ‹ﬂaretlemediklerinizin neden yanl›ﬂ oldu€unu söyleyiniz.
Savunma mekanizmalar› benli€in karﬂ›laﬂt›€› tehlikeyle baﬂ etmesini sa€lar.
Savunma mekanizmalar› baz› insanlar taraf›ndan kullan›l›r.
Savunma mekanizmalar› organizmadaki gerginli€i artt›r›r.
Savunma mekanizmalar› sorunlara daha uyumlu biçimde yaklaﬂmay› sa€lad›€› sürece yararl›d›r.
Savunma mekanizmalar› sorunlar›n çözümünü sa€lar.
190
G. RUH SA⁄LI⁄ININ ÖNEM‹ VE ÖLÇÜTLER‹
TEMEL KAVRAMLAR
KONUYA HAZIRLANALIM
• Ruh
• Ruh sa€l›€›
Yandaki görseli inceleyip aﬂa€›daki soruyu yan›tlad›ktan sonra ruh konusuyla ilgili bir
beyin f›rt›nas› yap›n›z.
Eski ça€larda ruhun bedenden ayr› varl›€› olan, uçucu, görünmez bir nesne oldu€u düﬂünülüyordu. Bu güç, insanlar rüya
gördükleri zaman geçici, öldükleri zaman
da sürekli olarak bedeni terk ederdi. Kelime
anlam› ruh bilgisi olan psikolojideki ruh kavram› ile resimde ifade edilen ruh kavram›
hangi aç›lardan farkl› olabilir?
Resim 4. 4: Eski M›s›r’›n Ölüler Kitab›’na göre ruh a€›zdan bir
kuﬂ gibi uçard›.
Ruh nedir?
Yukar›daki konuyu birkaç dakika düﬂünerek etkinli€i öyle baﬂlat›n›z. Söylenen fikirleri bir iki sözcükle özetleyerek tahtaya yaz›n›z. Her turda yaln›z bir fikir söyleyiniz. Fikriniz yoksa “Geçiniz.” Diyebilir, sonraki turda düﬂüncenizi yine söyleyebilirsiniz. Etkinlik s›ras›nda eleﬂtiri ve yorum yapmay›n›z. Etkinli€in sonunda tahtada yaz›l› olan fikirleri grupland›r›n›z ve ruh teriminin hangi ögeleri içerdi€ini belirlemeye çal›ﬂ›n›z. Buna göre ruh sa€l›€› teriminin hangi alanlardaki bozukluklarla ilgili olabilece€ini belirtiniz.
ETKÜNLÜK
A. Size göre sa€l›kl› olman›n ölçütlerini defterinize yaz›n›z. Sonra ikili gruplar oluﬂturarak yazd›klar›n›z› de€erlendiriniz. Ard›ndan dört ve sekiz kiﬂilik gruplar hâlinde, daha sonra da s›n›fça konuyu tart›ﬂ›n›z. Ortak görüﬂleri maddeler hâlinde s›ralayarak 192. sayfadaki bilgi notundan bunlar›n do€rulu€unu
kontrol ediniz.
B. Aﬂa€›daki metni okuyunuz ve 192. sayfadaki bilgi notundan da yararlanarak sorular› yan›tlay›n›z.
DOSTOYEVSK‹
Ünlü yazar Dostoyevski, 1821 y›l›nda Moskova’da yoksullar hastanesinde do€ar. Hastanenin doktoru olan babas›, çok içki içen, sert ve aﬂ›r› düzenli biridir. Çocuklu€u sarhoﬂ bir baba ve hasta bir anne aras›nda geçen Dostoyevski, annesinin ölümünden sonra Mühendis Okuluna girer. Okulu bitirdikten sonra bir y›l devlet memurlu€u yapar. Ard›ndan edebiyata yönelir. Ancak eserleriyle bekledi€i ba-
191
ﬂar›y› elde edemez. Politikayla ilgilenmeye baﬂlar ve devlet aleyhinde bir komploya kar›ﬂt›€› iddias› ile
tutuklan›r. Sekiz ay hapiste kal›r. Ona verilen ölüm cezas› dört y›l kürek ve alt› y›l hapis cezas›na dönüﬂtürülür. Cezas›n› çekmek üzere Sibirya’ya gönderilir.
Dostoyevski, 1859 y›l›nda özgürlü€üne kavuﬂur, Ezilenler ve Ölüler Evinden An›lar adl› eserlerini bu
dönemde yazar. Ancak sara nöbetleri ve kumar ba€›ml›l›€› yüzünden maddi durumu bozulur. Bu arada eﬂini ve k›z›n› kaybeden yazar, büyük bir sars›nt› geçirir. 1881 y›l›nda da ölür. Dünya edebiyat›n›
en çok etkileyen yazarlardan biri olan Dostoyevski’nin cenaze törenine yaklaﬂ›k otuz bin kiﬂi kat›l›r.
Dostoyevski’nin yaﬂam öyküsü ile yap›tlar› aras›nda paralellik vard›r. Örne€in babas›na olan nefreti Karamazof Kardeﬂler, Sibirya’ya sürgün ediliﬂi Suç ve Ceza, k›z›n›n ölümü ile kendisini kumara vermesi Kumarbaz adl› eserlerini yazmas›na yol açar.11
1. Dostoyevski, hangi savunma mekanizmas›n› aﬂ›r› kullanm›ﬂt›r? Nedenini ve sonucunu tart›ﬂ›n›z.
2. Yazar›n yaﬂam› üzerinde ailesinin ve arkadaﬂ çevresinin etkileri neler olmuﬂtur?
3. Dostoyevski’nin davran›ﬂlar›, sa€l›kl› olman›n ölçütlerine uymakta m›d›r?
Bilgi Notu
RUH SA⁄LI⁄I
Psikolojinin sözcük anlam› ruh bilgisidir. Ancak bu sözcükteki ruh terimi biliﬂ, duygu ve eylemleri
içerir. Ruh sa€l›€› ise bu alanlardaki bozukluklarla ilgilidir.
Ruhsal aç›dan sa€l›kl› olman›n ölçütleri ﬂunlard›r:
1. Kiﬂi kendisiyle uyumlu olmal›d›r.
2. Kiﬂi, yaﬂad›€› yak›n ve uzak çevreyle iliﬂki kurup sürdürebilmelidir.
3. ‹nsanlarla geçinme ve iﬂ birli€i yapman›n ötesinde sevgiye ve sayg›ya dayal› ba€lar kurabilmelidir.
4. Kiﬂinin kendine güveni olmal›d›r.
5. Kiﬂi toplumda bir yeri ve görevi oldu€u duygusunu edinmiﬂ olmal›d›r.
6. Kiﬂinin gelece€e yönelik tasar›lar› olmal› ve bunlara ulaﬂmak için gerçekçi çabalarda bulunmal›d›r.
7. Kiﬂi karﬂ›laﬂt›€› güç durumlara uyma esnekli€i gösterebilmelidir.
8. Ba€›ms›z olarak giriﬂimlerde bulunabilmelidir.
9. Yaﬂad›€› çevre ve toplumla ters düﬂmeyen de€erleri ve inançlar› olmal›d›r.
10. Mesle€i d›ﬂ›nda e€lendirici, dinlendirici ve kendini geliﬂtirici u€raﬂlar› olmal›d›r.
Anne, baba, kardeﬂ, akraba, arkadaﬂ gibi sosyal destek gruplar›, bireyin ruh sa€l›€› üzerinde etkilidir. Aile iliﬂkileri uzun süreli, çok yönlü ve yasalarla düzenlenmiﬂ iliﬂkilerdir. Ayr›ca anne, baba ve
kardeﬂ iliﬂkilerinde kan ba€› vard›r ve insanlar›n özgür seçimleri sonucu gerçekleﬂmez. Ancak yine de
aile bireyleri, insan›n hem kendisi hem de toplum taraf›ndan tan›mlanan toplumsal kimli€inin bir parças›d›r. ‹nsanlar›n baﬂkalar› taraf›ndan de€erlendirilmelerinde bu kiﬂilerin olumlu ya da olumsuz davran›ﬂlar›n›n etkisi vard›r. Bu etki, geleneksel toplumlarda daha belirgindir.
Arkadaﬂl›klar ise kiﬂilerin özgür seçimleri sonucu gerçekleﬂir. Bunlar, baz› durumlarda yaﬂam boyu sürmekle birlikte ayr›l›k, çal›ﬂma, farkl› yönlerde geliﬂme, çevre bask›s› gibi nedenlerle genelde
daha k›sa süreli olabilir. Arkadaﬂlar›n karﬂ›l›kl› beklentileri, iliﬂki bitince sona erer. Arkadaﬂlar, her ne
kadar toplumsal kimli€i etkilerse de reddedilebilirler ya da toplumsal kimli€i oluﬂturma bilinciyle seçilebilirler.
Görülüyor ki bireyin ilk sosyal destekleri annesi, babas›, kardeﬂleri ve arkadaﬂlar›d›r. Bu kiﬂiler taraf›ndan sevildi€ini, say›ld›€›n›, korundu€unu bilen bir birey güven içinde, mutlu ve sevgi dolu bir yaﬂam
192
sürer. Ola€an günlük ya da geliﬂimsel stresler d›ﬂ›nda zorlanma ve
uyum güçlü€ü yaﬂamaz. Dolay›s›yla ruh sa€l›€› yerinde olur.
Toplum, özellikle de aile, arkadaﬂ, akraba ve akran gruplar›
bireylerin ruhsal aç›dan sa€l›kl› olmas›nda önemli rol oynar. Ancak bu etkileﬂim karﬂ›l›kl›d›r. Ruh sa€l›€› yerinde olan bireyler de
bu gruplarda ve toplum genelinde huzurlu, güvenli bir ortam›n
oluﬂmas›n› sa€lar. Sa€l›kl› bireylerden oluﬂan toplumlarda insan
iliﬂkileri düzgün, iﬂ birli€i ve dayan›ﬂma tam, her alanda üretkenlik fazlad›r. Dolay›s›yla toplum güçlüdür ve gelece€e güvenle bakabilir.
Ön Çal›ﬂma Görevi
Beşer kişilik gruplar
oluşturunuz. Grup arkadaşlarınızla bir hafta içinde olumlu iletiﬂim örne€i olabilecek birer senaryo haz›rlayınız. Haz›rladığınız
senaryoları, yaln›zca beden dili
ile canland›rarak s›n›fa sununuz.
H. RUH SA⁄LI⁄ININ KORUNMASI
TEMEL KAVRAMLAR
• Dengelenme (homeostatis)
• ‹letiﬂim
• Empati
• Hobi
KONUYA HAZIRLANALIM
A. Hobi, kiﬂilerin görevleri ya da meslekleri d›ﬂ›nda severek yapt›klar› u€raﬂt›r. Farkl› sebzelerden görsellerde gördü€ünüz
canl›lar› yapmak baz› insanlar›n hobisidir. Bu ve benzeri hobilerin
yararlar›n›n neler olabilece€ini söyleyiniz.
Foto€raf 4. 4: Hobi örnekleri
B. Aﬂa€›daki metni okuyarak sorular› yan›tlay›n›z.
Bir araﬂt›rmada köpe€in yemek borusu midesinden ayr›lm›ﬂ, böylece a€›zdan giren suyun mideye de€il, baﬂka bir kaba gitmesi sa€lanm›ﬂt›r. Köpek, belli bir miktar su içtikten sonra bir süre durmuﬂ
ve yeniden ayn› miktarda suyu içmiﬂtir. Yap›lan her denemede içilen suyun ayn› miktarda oldu€u görülmüﬂtür.
1. Köpek, a€›z yoluyla giren suyun miktar›n› bilmekte midir?
2. Köpe€in içti€i su miktar›, vücudunun o anda suya olan gereksinimiyle orant›l› m›d›r?
3. Köpe€in bedeninin bir süre sonra aldat›ld›€›n› anlay›p tekrar “Su iç.” komutunu vermesi
neyin göstergesidir?
193
ETKÜNLÜK
Aﬂa€›daki metni okuyunuz ve bilgi notundan da yararlanarak sorular› yan›tlay›n›z.
GARY KASPAROV
Gary Kasparov (Geri Kasparov), tarihteki en büyük satranç oyuncusuydu. 1997 bahar›nda, kariyerinin zirvesindeydi ve on iki y›ld›r
dünya ﬂampiyonuydu. Hiç yenilmemiﬂ, kendine olan güveni hiç sars›lmam›ﬂt›. Rakiplerine karﬂ› tavr› kibirliydi. Bu durum, bir y›l önce
aç›k arayla yendi€i bir rakibiyle yapt›€› alt› oyunluk maç›n ilkinde de
sürdü. Ancak maç baﬂlad›€›nda ﬂampiyonun rakibini eziﬂini seyretmek için orada toplanan uzmanlar, beklenmedik bir durumla karﬂ›laﬂt›lar. Kasparov sanki duygusal bir çöküntü yaﬂ›yordu. Dehﬂete kap›lm›ﬂ gibiydi.
Fotoğraf 4. 5: Gary Kasparov
ﬁampiyonun, bir sinir krizinin eﬂi€inde oldu€unu gösteren ilk iﬂaret, ikinci oyunda ortaya ç›kt›.
Oyuncular maça tekrar baﬂlad›klar›nda oyun ç›kmazdayd›. Kasparov, sald›rgan ve zeki bir baﬂlang›ç
yapt›, kazand›€›n› biliyordu. Rakibi, onu sarsan bir dizi yarat›c›, hatta ac›mas›z hamleyle karﬂ›l›k verdi. ﬁampiyon yine geri çekilmek zorunda kalm›ﬂt›. Maça bir gün ara verildi.
Pazartesi günü olay› izleyenler, kibirli ﬂampiyon imaj›n›n gidip yerine sinirli, ma€lup bir oyuncunun
geldi€ini gördüler. Kasparov, mat olmak üzereyken satranç tahtas›na e€ildi, elleriyle yüzünü ve gözlerini kapad›, baﬂ›n› mahzun bir tav›rla e€di. ‹nsan umutsuzlu€unun ebedi bir portresi gibiydi. Birkaç dakika sonra aniden aya€a kalkt› ve maçtan çekildi€ini ilan etti. “Savaﬂç› ruhumu kaybettim.” diyordu.12
1. Kasparov’un psikolojik dengesi bozulmuﬂ mudur, bunu nereden anl›yorsunuz?
2. Organizman›n fizyolojik ve psikolojik dengesinin bozuldu€u durumlara birer örnek veriniz.
3. ‹stek ve imkân aras›nda dengenin bozulmas›n›n ruh sa€l›€› aç›s›ndan önemini tart›ﬂ›n›z.
4. Kasparov, dengesini yeniden kuramazsa neler olabilir? Tart›ﬂ›n›z.
5. Bir psikiyatrist olsayd›n›z Kasparov’a ne önerirdiniz?
Bilgi Notu
DENGELENME
Canl› varl›klar›n yaﬂayabilmesi için organizmada; beden ›s›s›, oksijen, su ve kandaki ﬂeker oran›
gibi ögelerin belli s›n›rlar içinde tutulmas› gerekir. Bunlar›n oran›n›n de€iﬂmesi hastal›klara hatta ölüme neden olabilir.
Dengelenme, organizman›n en elveriﬂli yaﬂama koﬂullar›n›n kendili€inden devam›n› sa€layan mekanizmad›r. Bu biyolojik mekanizma sonucu meydana gelen otomatik tepkiler, organizmada yaﬂamak
için en uygun iç koﬂullar›n belli s›n›rlar içinde kalmas›n› sa€lamaktad›r.
‹nsan, devaml› olarak içten ve d›ﬂtan gelen uyar›c›lara tepkide bulunmak zorundad›r. Bu uyar›c›lar;
açl›k, susuzluk gibi fizyolojik dürtüler, baﬂar›l› olma iste€i gibi toplumsal güdüler ya da d›ﬂtan gelen ani
bir gürültü, toplumsal bir istek veya bask› olabilir. Bunlar aral›ks›z olarak organizman›n dengesini bozar. Organizma, fizyolojik dengesini sa€lamak için gösterdi€i çabay›, ruhsal dengesini korumak için de
gösterir. Kiﬂi, çeﬂitli davran›ﬂ ﬂekilleriyle dengesini yeniden kurmaya çal›ﬂ›r. Denge durumunun bozulmas›, insan›n içinde bir gerginlik ve stres yarat›r. Stresi yaratan istek ya da gereksinim doyuruluncaya
kadar gerginlik devam eder. E€er bu yap›lamazsa ruhsal bozukluklar ortaya ç›kabilir.
194
Ders Dışı Etkinlik
Hobileri olan kiﬂilerle görüﬂünüz. Onlardan hobilerin sa€l›€a yararlar› ile ilgili düﬂüncelerini
ö€reniniz. Hazırlanma süreniz bir haftad›r.
Bunun için görüﬂme öncesi konuyla ilgili ön bilgi edininiz. Görüﬂme yapaca€›n›z kiﬂilerden randevu al›n›z. Ö€retmeninizle birlikte konu ile ilgili soraca€›n›z sorular› belirleyiniz. Kitab›n›z›n ekler k›sm›ndaki görüﬂme kontrol listesini doldurunuz. Yine ayn› bölümdeki görüﬂme raporunu doldurarak ö€retmeninize teslim ediniz.
ETKÜNLÜK
A. Karikatürü inceleyerek sorular› yan›tlay›n›z.
1. ‹letiﬂimin sa€lanmas› için neler gereklidir?
2. Karikatürde konuﬂan ve dinleyen adamlar hangi iletiﬂim kurallar›na uymam›ﬂlard›r?
3. Karikatürdeki iki adam iletiﬂim kurabilselerdi neleri
sa€layabilirlerdi?
Karikatür 4. 5: Grzegorz Szumowski
B. Aﬂa€›da baﬂar›l› iletiﬂimle ilgili bir metin verilmiﬂtir. Metni okuyarak alt› çizili olan k›s›mlara birer
örnek veriniz.
‹LET‹ﬁ‹M VE ÖNEM‹
Canl›lar, varl›klar›n› sürdürmek için iletiﬂim kurmak zorundad›rlar. Bunu yaparken ses, beden dili
gibi çeﬂitli araçlardan yararlan›rlar. Karﬂ› taraf, kullan›lan arac›n temsil etti€i anlam› ay›rt edebiliyorsa
iletiﬂim kurulabilir. Anlam›n ay›rt edilmesi sürecinde e€itimin, kültürün, düﬂüncenin, alg›n›n, bedeni
kullanman›n, mizac›n, içinde bulunulan konumun, kullan›lan iletiﬂim arac›n›n ve iletiﬂime giren kiﬂilerin niyetinin rolü vard›r.
Sözlü iletiﬂimin sa€lanmas›nda konuﬂma ve dinleme olmak üzere iki ana beceriye gereksinim duyulur. Konuﬂmada; ses tonunu ayarlama, sözcükleri iyi seçme, vurgulama, istenileni aç›kça söyleme,
çok h›zl› ya da yavaﬂ konuﬂmama, espriler yapma gibi etkenler iletiﬂimi kolaylaﬂt›r›r. Etkili dinleme; beden diliyle dinlemek, gerekti€inde soru sormak, göz temas› kurmak, konuﬂmac›ya geri bildirim vermek ve önemli k›s›mlar› not almak yoluyla sa€lan›r.
‹letiﬂimde beden dilinin önemi büyüktür. Çünkü beden dili, asl›nda insanlar›n ne demek istedikleri
konusunda dünyada konuﬂulan tüm dillerdeki sözcüklerden daha çok ﬂey anlat›r. Yüz ifadeleri, jestler, beden duruﬂu iletiﬂimi etkili duruma getirir.
‹letiﬂim çok kanall› bir süreçtir. Görsel, iﬂitsel, dokunsal, kokusal ve tatsal kanallara sahiptir. Bu kanallar aras›nda da uyum vard›r. Bu uyumun bozulmas› ruh sa€l›€›n›n bozuk oldu€unun belirtisi olarak
yorumlanabilir. ‹ﬂte, bütün bu becerilerle donanarak gerçekleﬂtirilebilecek olumlu bir iletiﬂim, bireyin
kendisi ve çevresiyle uyumunda birincil role sahiptir.
195
Ön Çal›ﬂma Görevi
Gruplar, haz›rlad›klar› olumlu iletiﬂimle ilgili senaryolar› s›n›fa yaln›zca beden dillerini kullanarak sunacaklard›r. ‹zleyen ö€renciler, sunumdan neler anlad›klar›n› söyleyecekler ve hep birlikte
özellikle sözlü iletiﬂimin önemi üzerinde durulacakt›r. ‹letiﬂimle nelerin sa€lanabilece€inin yaz›ld›€›
aﬂa€›daki k›s›m tamamlanacakt›r.
1. Baﬂkalar›na bilgi vererek davran›ﬂlar›n› de€iﬂtirmelerini ve çevreye uygun ﬂekilde hareket etmelerini sa€lar.
2. ....................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................
3. ‹nsanlar›n normalde baﬂkalar›ndan saklayacaklar› bilgileri söylemelerini sa€lar.
4. ....................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................
5. ....................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................
6. Bize yönelik eleﬂtiri ve suçlamalar› dinlemeyi sa€lar.
7. ....................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................
ETKÜNLÜK
A. Yandaki foto€raf› inceleyiniz, alttaki masal› okuyunuz. 197. sayfadaki “Empati ve Hobi” adl› bilgi notundan da yararlanarak sorular› yan›tlay›n›z.
“Gö€sü k›nal› bir serçe varm›ﬂ. Gök gürledi€i zamanlar tir tir titreyerek yere yatar,
gök y›k›lmas›n diye bir yandan ayaklar›n› havaya kald›r›r, bir yandan da ‘Korkumdan k›rk
kilo ya€›m eriyor.’ dermiﬂ. Onu görenlerden
biri ‘Sen kendin k›rk gram de€ilsin, nas›l oluFotoğraf 4. 6: Bazı insanlar balık tutmaktan hoşlanır.
yor da k›rk kilo ya€›n eriyor?’ diye sormuﬂ.
Bunun üzerine serçe gülmüﬂ ve ‘Herkesin kendine göre kilosu, gram› var, sen ne anlars›n?’ demiﬂ.”13
1. Masalda anlat›lmak istenen nedir?
2. Karﬂ›m›zdakini anlamak için ne yapmam›z gereklidir? Nedenini aç›klay›n›z.
3. Masaldan ç›kard›€›n›z sonucu tart›ﬂ›n›z.
4. Günümüzde pek çok insanın fotoğrafta gördüğünüz adamınki gibi severek yaptığı bir uğraşı vardır. Bu uğraş insanlara neler kazandırabilir? Tartışınız.
B. Çocuklukta, gençlikte ve yetiﬂkinlikte hobiler hangi önemli iﬂlevleri yerine getirebilir? Tart›ﬂ›n›z.
196
Bilgi Notu
EMPATİ VE HOBİ
Empati, bir insan›n kendisini karﬂ›s›ndaki insan›n yerine koyarak onun duygular›n› ve düﬂüncelerini do€ru anlamas›d›r. Karﬂ›l›kl› empati kurabilen bireylerin çevreye uyumu kolay olaca€›ndan, birbirlerini de iyi anlayacaklar›ndan stresleri az olacakt›r. Kendini ifade etme, toplumsallaﬂma, sosyal duyarl›l›k ve topluma uyum empati ile artar. Kayg›, depresyon ve sald›rganl›k ise azal›r.
Hobi, kiﬂilerin görevleri ya da meslekleri d›ﬂ›nda severek yapt›klar› dinlendirici, oyalay›c› u€raﬂt›r.
Hobiler, insanlar›n çocuklu€unda baﬂlar. Çocu€un ilk hobisi oyundur. Daha sonra yeteneklerine göre baz› hobilere yönlendirilmesi son derece önemlidir. Hobiler, çocu€un belli bir arkadaﬂ çevresi edinmesinde, yeteneklerini geliﬂtirmesinde, zaman›n› yararl› biçimde de€erlendirmesinde önemli rol oynar. Satranç gibi hobiler zihin; yüzme, koﬂu gibi hobiler beden için egzersiz sa€lar. Bireyleri, ayn› zevki paylaﬂan kiﬂilerden oluﬂan bir grup içinde olmaya yönlendirir. Yeni kiﬂilerin tan›nmas›nda, yeni yerlerin görülmesinde etkilidir. Özellikle günümüzün stresli yaﬂam biçiminde kiﬂinin yaln›zca keyif ald›€›, e€lendi€i için bir ﬂeyler yapabilmesi onu günlük kayg›lardan uzaklaﬂt›r›r, zihinsel ve bedensel rahatlama sa€lar. Hobiler, bireylerin emeklilik dönemlerinin de dolu dolu geçmesini sa€lar.
I. NORMAL DIﬁI DAVRANIﬁ TÜRLER‹
TEMEL KAVRAMLAR
KONUYA HAZIRLANALIM
• Normal
• Normal d›ﬂ›
• Psikosomatik bozukluk
• Somatoform bozukluk
• Afektif psikoz (manik depresif psikoz)
• Konversiyon histerisi
• Psikojenik a€r›
• Hipokondri
• Kayg› (anksiyete)
• Sinirsel yorgunluk (nevrasteni)
• Saplant› (obsesyon)
• Fobi
• Zorlan›m (kompülsiyon)
Aﬂa€›daki metni okuyunuz, görseli de inceleyiniz ve sorular› yan›tlay›n›z.
Beﬂ yaﬂ›ndaki çocuk, babas› küveti doldurmuﬂ
banyoya girecekken bir ﬂiﬂe mürekkebi, onun y›kanaca€› suya boﬂalt›r. Öfkelenen adam, o€lunun
kahkahalar›yla karﬂ›laﬂ›r. Annesinin özene bezene
arkadaﬂlar› için haz›rlad›€› çay sofras›n› tam onlar
gelmek üzereyken örtünün bir ucundan çekerek
yerlere saçar. Bir baﬂka gün büyük annesinin
ayakkab›s›n›n tekini çöpe atar, yaﬂl› kad›n›n gözlüklerinin camlar›n› ç›kar›r. Onun periﬂan ve ﬂaﬂk›n
hâlini e€lenceli bulur. Her seferinde cezaland›r›l›r
197
Resim 4. 5: Sonsuzlu€un Eﬂi€inde, Van Gogh, Rijksmuseum Kröller Muller
ama bu davran›ﬂlar›n› tekrarlar. Gitti€i kreﬂte arkadaﬂlar›na rahat vermez, okul yönetimi onu evine
göndermek zorunda kal›r.14
1. Çocu€un davran›ﬂlar› normal midir? Nedenini tart›ﬂ›n›z.
2. Yukarıdaki örneklerden ve ön bilgilerinizden yola ç›karak normal d›ﬂ›n›n ne anlama geldi€ini ve ruh sa€l›€›n›n insan›n kendisi ve çevresi için neden önemli oldu€unu söyleyiniz.
3. Sigmund Freud “Güç ve güveni hep d›ﬂ›mda
arad›m ama bunlar insan›n içinden gelir ve her zaman oradad›r.”15 derken ak›l sa€l›€› ile ilgili neyi
vurgulamak istemiﬂtir?
4. 198. sayfadaki resmi normal ve normal dışı davranış açısından yorumlayınız?
Bilgi Notu
NORMAL VE ANORMAL KAVRAMLARI
Normal, kurala ve al›ﬂ›lagelene uyan, anormal ise bunlara uymayan anlam›na gelir. Hiçbir
davran›ﬂ, tek baﬂ›na ele al›nd›€›nda anormal say›lamaz. Anormallik, belirli bir ortam içinde anlam kazan›r ve normal kavram› görecelidir.
Normal ve anormal kavramlar› de€iﬂebilir
kavramlard›r. Salt normal bir davran›ﬂ›n olmas›
mümkün de€ildir. Çünkü ayn› davran›ﬂ, belli bir
ortamda, belli bir kültürde, belli bir miktarda ve
belli aral›klarla yap›ld›€›nda, onun normal ya da
anormal olma durumu belirlenmektedir. Normal
davran›ﬂ, insan›n belirli biyolojik, psikolojik ve
toplumsal koﬂullarda uyar›c›lara; al›ﬂ›lagelen,
düzgün, do€ru, kurala uygun biçimde gösterdi€i tepkidir.
1. Duygu-Durum Bozukluklar›
ETKÜNLÜK
Aﬂa€›daki metni okuyunuz, 199. sayfadaki “Manik Depresif Psikoz” adlı bilgi notundan da yararlanarak sorular› yan›tlay›n›z.
MAR‹LYN MONROE
Marilyn Monroe (Merilin Monro), altm›ﬂl› y›llar›n baﬂ›nda
duygu-durum bozuklu€u nedeniyle tedavi görmekteydi.
Depresif dönemde kayg›yla bo€uﬂuyor, manik dönemde
ise duygu ve faaliyet taﬂk›nl›€› içinde oluyordu. Uyuyabilmek için alkole ve yat›ﬂt›r›c›lara ihtiyac› vard›. Psikiyatristi
Ralph Greenson (Ralf Grins›n)’a yak›n olmak için Kaliforniya’daki evine taﬂ›nm›ﬂt›. Onun önerisiyle kendisine yeni bir
yard›mc› alm›ﬂt›. Bu yard›mc›, üstlendi€i tüm di€er iﬂlerin
yan› s›ra Marilyn’in günlük psikolojik durumunu Greenson’a
rapor etmekle de görevlendirilmiﬂti. Ancak tüm bu çabalar
boﬂunayd›. 5 A€ustos’ta sabaha karﬂ› Marilyn’in evine gelen polisler, orada ünlü y›ld›z›n cesedini, baﬂ ucunda da
özel doktorunu ve psikiyatristini buldular.16
Fotoğraf 4. 7: Marilyn Monroe
1. Marilyn Monroe, di€er yönlerden normal oldu€u hâlde nas›l dönemler geçiriyordu?
2. Marilyn Monroe, hangi dönemde intihar etmiﬂ olabilir?
3. Ünlü y›ld›z›n, neden sürekli psikiyatrist gözetiminde olmas› gerekmiﬂtir?
198
Bilgi Notu
MAN‹K DEPRES‹F PS‹KOZ
Duygu-durum bozukluklar›n›n ana özelli€i duygulardaki aﬂ›r›l›kt›r. Bu özelli€in belirgin oldu€u duruma afektif psikoz ya da manik-depresif psikoz ad› verilir. Di€er yönlerden normal olan bu kiﬂiler, k›sa süreli psikotik, döngüsel dönemler geçirirler.
Bu dönemlerden biri manik dönemdir. Mani hâlinde, hasta yo€un bir duygu ve faaliyet taﬂk›nl›€›
içindedir. Normal insan gücünün üstünde bir enerjiyle dans edebilir, ﬂark› söyleyebilir, koﬂabilir veya
konuﬂabilirler. Obsesyon ve sanr›lar› olabilir. S›kl›kla sald›rganl›k gösterirler, cana ve mala zarar verebilirler. Depresif dönemde, ayn› kiﬂi elem, de€ersizlik, suçluluk ve umutsuzluk duygular› içindedir.
Baz› durumlarda hasta s›k s›k a€lar, sürekli hayal ürünü günahlar›ndan söz eder, yemekten içmekten
kesilir. Giyinme ve temizlenme gibi gündelik iﬂlerini yapamaz ve bazen intihar görülebilir.
Manik ve depresif dönemler birbirini izler. Depresif dönemler, manik dönemlere oranla daha uzundur. Bazen iki dönem aras›nda hastan›n aylar boyu iyileﬂti€i, normal davrand›€› gözlenebilir. Modern
tedavi teknikleri uyguland›€› takdirde, manik-depresif hastalar›n yüzde yüzü bir y›l sonunda hastaneden iyileﬂerek ç›kabilmektedir. Manik-depresif psikozlar›n genetik bir temele dayand›€› düﬂünülmektedir.
2. Psikosomatik Bozukluklar
ETKÜNLÜK
Aﬂa€›daki metni okuyarak Argan adl› kiﬂinin
fizyolojik bir bozuklu€u olmad›€› hâlde neden
sürekli doktora gittiğini ve ilaç kullandığını yandaki bilgi notundan da yararlanarak aç›klay›n›z.
Moliére (Molyer)’in “Hastal›k Hastas›” adl›
oyununun konusu, asl›nda sa€l›kl› olan saf bir
adam›n kendisini ölümcül bir hasta olarak görmesidir. Oyunun baﬂ kahraman› olan Argan;
bencil, ac›mas›z, ç›karc› insanlar taraf›ndan kuﬂat›lm›ﬂt›r. Öylesine saft›r ki çevresinde olanlar›n hiçbirinin fark›na varmaz. Hasta olmad›€›
hâlde doktoru sürekli muayeneye gelir, türlü
türlü ilaçlar yazar. Eczac› da ilaç fiyatlar›n› kafas›na göre yükseltir. Günün birinde kardeﬂi Beralde ona ﬂöyle der: “Kardeﬂim, tan›d›€›m insanlar içinde sizden daha az hastalanan yok.
Keﬂke benim bünyem de sizinki kadar sa€lam
olsayd›. Sa€l›€›n›z›n yerinde oldu€u, do€uﬂtan
kusursuz yarat›ld›€›n›z ﬂundan belli ki bu kadar
çok tedavi gördü€ünüz hâlde bünyenizin sa€lam yap›s›n› hâlâ bozamad›n›z. Yutturduklar›
bütün o ilaçlardan çok ﬂükür ölmediniz.”
Bilgi Notu
SOMATOFORM BOZUKLUKLAR
Bedensel bozukluklar› taklit eden psikolojik kökenli bozukluklard›r. Bunlara somatoform bozukluklar ad› da verilir. Somatoform bozukluklar, herhangi bir fizyolojik neden olmadan kendisini gösterir. Psikolojik nedenlerin, bedensel aksakl›klara yol
açt›€› bozukluklard›r. Baﬂl›calar›; konversiyon histerisi, psikojenik a€r›, hipokondridir.
Konversiyon histerisi, bedensel hiçbir neden
olmad›€› hâlde, sadece psikolojik nedenlerle belirli
iﬂlevsel yetersizliklerin ortaya ç›kmas› ﬂeklindeki
bozukluktur. Psikojenik a€r›, psikolojik nedenlerle ortaya ç›kan iﬂlevsel yetersizlikler yerine, bedenin de€iﬂik yerlerinde sürekli bir a€r›n›n ve ac›n›n
olmas›d›r. Bu a€r›n›n bedensel olarak nedenlerini
bulma olana€› yoktur. Hipokondri, organik temeli
olmayan abart›lm›ﬂ fiziki yak›nmalarla ortaya ç›kar.
Halk aras›nda “hastal›k hastal›€›” olarak bilinen bu
bozuklukta, hasta tüm zaman›n› hastal›klardan korunmak ya da gerçekte olmayan hastal›klar›na çare arayarak geçirir.
199
3. Kayg› Reaksiyonlar›
ETKÜNLÜK
Aﬂa€›daki foto€raf› inceleyiniz, metni okuyunuz ve yandaki bilgi notundan da yararlanarak sorular› yan›tlay›n›z.
MONK
Monk, ünlü dedektif Adrian Monk’un öykülerinin anlat›ld›€› bir televizyon dizisidir. Psikolojik rahats›zl›€› yüzünden kariyeri tehlikeye giren Adrian Monk güçlü görsel belle€i, en ince
detaylar› yakalamas› ve ufac›k ipuçlar›n› birleﬂtirmesi ile dikkati çeker. Eﬂinin bir cinayete kurban gitmesi Monk’un rahats›zl›€›n› artt›r›r. Kapal› yerlerde kalamaz, yüksekten ve mikroplardan ödü kopar. Ç›kt›€› basamaklar› sayar, s›k
s›k ellerini y›kar.
Bilgi Notu
KAYGI
Kayg› (anksiyete), nedeni aç›k olmayan korku
ya da giderilemeyen isteklerden do€an s›k›nt›d›r.
Kayg›, korkudan farkl› bir kavramd›r. Korku terimi,
nedeni bilinen durumlarda kullan›l›r. Kayg›; nedeni
bilinmeyen, önceleri çok yo€un olmayan, sürekli
korkudur.
Fotoğraf 4. 9: Kaygı
Kayg› kaynakl› hastal›klar, çeﬂitli biçimlerde var
olabilir. Bir kayg› türünde, hasta çok yorgun oldu€unu ileri sürerek hiçbir iﬂ yapmaz. Bu ruhsal bozukluk nevrasteni ya da sinirsel yorgunluk ad›n› al›r.
Nevrastenide kayg› kiﬂiyi bitkinleﬂtirir, ancak hâlsizlik, bitkinlik, uykusuzluk, baﬂ, s›rt ve kas a€r›lar› gibi hastal›k belirtilerini ileri sürerek kayg› yaratacak
durumlardan kaç›nmak, kiﬂiyi biraz rahatlat›r.
Fotoğraf 4. 8: Adrian Monk
1. Monk’ta hangi psikolojik reaksiyonlar
vard›r?
2. Monk’un sofras›nda dikkatinizi neler
çekmektedir?
3. Monk’un bu kadar düzenli olmas› neden rahats›z edicidir?
4. Monk, bütün bu davran›ﬂlar› isteyerek
mi yapmaktad›r?
Di€er bir kayg› kaynakl› bozukluk fobilerdir. Fobi herhangi bir ﬂeyden duyulan mant›k d›ﬂ› ve yo€un korkudur. Çeﬂitli fobiler vard›r; ufak, kapal› yerlerden, yüksek yerlerden, karanl›ktan, belirli hayvanlardan korkma gibi.
Bir baﬂka kayg› kaynakl› bozukluk obsesyondur.
Obsesyon (saplant›), düﬂünce ve mant›k düzeyinde ortaya ç›kan, kiﬂinin istek ve iradesi d›ﬂ›nda s›k
s›k yinelenen, tedirginlik yaratan ve kayg› düzeyini
yükselten düﬂüncelerdir. Obsesyonun bireyi sürükledi€i davran›ﬂlar, kompülsiyon (zorlan›m) ad›n› al›r.
Birey, baz› davran›ﬂlar› tekrar etmede kendisini zorunlu hisseder.
200
‹. PS‹KOLOJ‹K DESTEK TÜRLER‹
TEMEL KAVRAM
• Psikoterapi
KONUYA HAZIRLANALIM
Aﬂa€›daki öyküyü okuyarak sorular› yan›tlay›n›z.
Bir zamanlar çok çabuk öfkelenen ve bu yüzden hiç arkadaﬂ edinemeyen küçük bir çocuk varm›ﬂ.
Babas› ona küçük bir torba dolusu çivi vermiﬂ ve her öfkelendi€inde, bahçe kap›s›na bir çivi çakmas›n› istemiﬂ. Çocuk, daha ilk gün kap›ya 37 çivi çakm›ﬂ. ‹lerleyen haftalarda öfkesini kontrol etmeyi ö€rendikçe, kap›ya çakt›€› çivilerin say›s› da her geçen gün azalm›ﬂ. Gün gelmiﬂ, öfkesini kontrol etmenin, kap›ya çivi çakmaktan daha kolay oldu€unun keﬂfetmiﬂ. Art›k kap›ya hiç çivi çakm›yormuﬂ. Babas›na koﬂup durumu anlatm›ﬂ. Babas› bu sefer de öfkesine her hâkim oldu€unda, kap›dan bir çivi
ç›kartmas›n› söylemiﬂ. Günler geçmiﬂ, kap›da hiç çivi kalmam›ﬂ. Babas›, çocu€u kap›n›n yan›na getirip söyle demiﬂ: “Çok ﬂey baﬂard›n ama bir bak, kap›n›n üstü delik deﬂik oldu. Kap› bir daha asla eskisi gibi olmayacak.”
1. Çocu€un öfkelenmesi normal bir durum mudur?
2. Baba, çocu€un hangi davran›ﬂlar›n› de€iﬂtirmek istemektedir?
3. Baba çocu€un davran›ﬂlar›n› de€iﬂtirirken hangi psikolojik süreçten yararlanm›ﬂt›r?
4. Metindeki gibi bir tedavi türünün baﬂar›l› olabilece€ine inan›yor musunuz?
ETKÜNLÜK
A. Aﬂa€›daki foto€raflar› inceleyiniz ve 202.
sayfadaki bilgi notundan da yararlanarak bunlarda ne tür psikoterapiler uyguland›€›n› altlar›na yaz›n›z.
B. 202. sayfadaki bilgi notunda sözü edilen
psikolojik destek türlerinin her birinin bilişsel,
duyuşsal ve davranışsal süreçlerden hangisine
yöneldiğini tart›ﬂ›n›z.
Fotoğraf 4. 10: ................................
Fotoğraf 4. 11: ................................
Fotoğraf 4. 12: ................................
201
Bilgi Notu
PS‹KOTERAP‹LER
Psikoterapi, insan›n kendisiyle ve baﬂkalar›yla bar›ﬂ içinde olmas›, denge ve düzenini sürdürmesi, çevreye uyum sa€lamas› amac›na yönelik olan, uzman bir psikolo€un uygulad›€› psikolojik tedavidir. Psikoterapi uygulamas›nda, terapist, baz› bilgi kaynaklar›ndan yararlanarak tedaviden ne elde
edebilece€ini ve tedavi için nelerin gerekti€ini saptar. Hastayla hastan›n yak›nlar›ndan al›nan yaﬂam
öyküsü, fiziki muayene ve kiﬂinin; zekâ, kiﬂilik, meslek yetenek testlerinin sonuçlar› terapistin bilgi
kaynaklar›n› oluﬂturur. Terapist, bu kaynaklara dayanarak sorunlar›n hangi nedenle ortaya ç›kt›€›na
karar verir. Terapistin kiﬂili€i ve nitelikleri, tedavinin baﬂar›l› olmas›nda etkilidir.
Psikoterapinin farkl› türleri vard›r. Davran›ﬂ terapisi, sa€l›ks›z ve istenmeyen davran›ﬂlar üzerinde yo€unlaﬂ›r ve genelde olumlu davran›ﬂlar› pekiﬂtirme, olumsuz davran›ﬂlar› yok etme temeline dayan›r. Örne€in kiﬂi, mikroplardan korkuyor, sürekli ellerini y›k›yorsa davran›ﬂ terapisi kiﬂiyi çeﬂitli yöntemlerle e€iterek buna gerek olmad›€›n› ö€renmesini sa€lar. Biliﬂsel terapi, problemli duygu ve davran›ﬂlara yol açan bozuk düﬂünce kal›plar›n› saptamak ve düzeltmek amac›ndad›r. Bu terapi türünde örne€in kiﬂi depresyonda ise olaylar› pozitif bir aç›dan görmesi için günlük yaﬂamda edindi€i deneyimlerden de yararlan›larak onun ikna edilmesine çal›ﬂ›l›r. D›ﬂavurumcu sanat terapisi, duygu ve
düﬂüncelerini ifade etmekte zorlanan insanlar›n yarat›c› yöntemlerle bu sorunu aﬂmalar›n› hedefler.
Dans, tiyatro, müzik ve ﬂiir gibi de€iﬂik sanat etkinliklerinden yararlanır. Diyalektik davran›ﬂ terapisi, kiﬂileri stresle ve madde ba€›ml›l›€› ile mücadele edebilmesi, duygular›n› dengeleyebilmesi ve baﬂkalar› ile iliﬂkilerini geliﬂtirebilmesi konular›nda e€itme amac›ndad›r.
Bireyler aras› terapi, kiﬂileri di€er insanlarla iletiﬂim yeteneklerini geliﬂtirmesi ve insan iliﬂkilerinde yaﬂad›€› problemleri aﬂmak için ne tür stratejiler geliﬂtirmesi gerekti€i konular›nda e€itir. Oyun
terapisi, geliﬂim dönemindeki çocuklara uygulan›r. Oyuncaklarla oynamak, resim yapmak ve farkl›
baﬂka etkinliklerle çocuklar›n kendilerini kolayca ifade edebilmelerini sa€lar. Psikanaliz, ﬂu an yaﬂanan duygu ve davran›ﬂlar› aç›klamak için kiﬂinin geçmiﬂte yaﬂad›klar›ndan yararlanma amac›ndad›r.
Rüya analizi ve ça€r›ﬂ›m gibi tekniklerle bilinç alt›na ulaﬂmay›, buradaki sorunlar› çözümleyerek kiﬂinin yaﬂam›n› geliﬂtirecek de€iﬂimleri yapmay› hedefler.
ETKÜNLÜK
Aﬂa€›daki tabloda açıklamaları verilen psikoterapi türlerinin numaras›n›, karﬂ›lar›ndaki hedeflerin uygun olanlar›n›n yan›na yazarak eﬂleﬂtirme yap›n›z. Eşleştirmenizin doğruluğunu öğretmeninizin rehberliğinde denetleyiniz.
1. Stres ve madde ba€›ml›l›€› gibi sorunlar›yla baﬂ etmesi konusunda e€itip güçlendirmeyi hedefler.
2. Sa€l›ks›z ve istenilmeyen davran›ﬂlar› yok etmeyi, olumlu
davran›ﬂlar› pekiﬂtirmeyi hedefler.
3. Kiﬂileri insan iliﬂkilerinde yaﬂad›klar› sorunlar› aﬂmalar› konusunda strateji geliﬂtirmeye yönlendirir.
4. Hedefi, görünen sorunlar›n bilinçalt› nedenlerini bularak ortadan kald›rmakt›r.
5. Geliﬂim dönemindeki çocuklar›n kendilerini ifade edebilmelerini amaçlar.
6. ‹nsanlar›n sorunlar›n› yarat›c› yöntemlerle aﬂmalar›n› sa€lar.
202
( ) Psikanaliz
( ) Diyalektik davran›ﬂ terapisi
( ) D›ﬂavurumcu sanat terapisi
( ) Bireyler aras› terapi
( ) Oyun terapisi
( ) Davran›ﬂ terapisi
ETKÜNLÜK
Aa€›daki kavram haritas›n› inceleyiniz. Ünitede ö€rendi€iniz kavramlarla siz de yeni bir kavram haritas› oluﬂturunuz.
Organizma
evresel etkenler
KalÝtÝm
DÝß stres vericiler
Olußur.
Kißilik
Ü stres vericiler
Stres
Dengelenme
Baßa Ýkma
Üerir.
Alarm tepkisi
Direnme
Tkenme
Olumsuz
Olumlu
Savunma mekanizmalarÝ
AßÝrÝ kullanÝm
Normal dÝßÝ davranÝßlar
BastÝrma
Tedavi
YadsÝma
Bahane bulma
YansÝtma
Üerir.
eßididir.
Biyolojik medikal
yaklaßÝmlar
eßididir.
Psikoterapiler
dnleme
Yceltme
zdeßleßme
Kißilik bozukluklarÝ
Yn deÛißtirme
Duygu durum bozukluklarÝ
Gerileme
Psikosomatik bozukluklar
KarßÝt tepki olußturma
KaygÝ kaynaklÝ bozukluklar
Cinsel bozukluklar
Uyku bozukluklarÝ
Þizofreni
203
DEÚERLENDÜRME ALIÞMALARI (II)
A. Aﬂa€›daki çoktan seçmeli sorular›n do€ru seçeneklerini iﬂaretleyiniz.
1. Doktorluk, avukatl›k, muhasebecilik gibi baz› iﬂ kollar›nda çal›ﬂanlar›n stresten daha fazla etkilendi€i görülür.
Bunun nedenleri aras›nda aﬂa€›dakilerden hangisi say›lamaz?
A. ‹ﬂin fazla yo€un olmas›
B. H›zl› çal›ﬂmay› gerektirmesi
C. Kazanc›n yetersiz olmas›
D. Teknolojinin h›zla de€iﬂmesi
E. Sorumlulu€un fazla olmas›
2. Yaﬂamda pek çok engelle karﬂ›laﬂ›l›r. Engellenme sonucunda organizma, hayal k›r›kl›€› yaﬂar. Bu
da bireyde gerginlik, sald›rganl›k, içe kapanma, hayal kurma, a€lama, sürekli konuﬂma gibi tepkiler yaratabilir.
Buna göre aﬂa€›dakilerden hangisi engellenmenin bireyin davran›ﬂlar›na etkisini gösteren bir örnektir?
A. Boyu k›sa oldu€u için basketbol oynayamayan kiﬂinin kendine güvenini yitirmesi
B. Psikoloji dersini çok seven ö€rencinin psikoloji ö€renimi görmek istemesi
C. Girdi€i s›nav› kazanamayan ö€rencinin sorular›n zor oldu€unu söylemesi
D. Arkadaﬂ›na çok k›zan gencin kap›y› h›zla vurarak oday› terk etmesi
E. Büyük annesini kaybeden torunun onu çok k›sa sürede unutmas›
3. Her iste€i yerine getirilen bir genç, doktor olmak için baﬂka bir kentte ö€renim görmek zorundad›r. Ancak bu, art›k ﬂ›mart›lmamas› ve kendi sorumlulu€unu taﬂ›mas› anlam›na gelecektir.
Aﬂa€›dakilerden hangisi böyle bir durumda seçim yapma zorlu€unun birey üzerindeki etkilerinden biridir?
B. Huzursuzluk ve karars›zl›k duyma
A. Rahatlama ve mutluluk duyma
C. Üzüntü ve sevinç duyma
D. Sevinç ve piﬂmanl›k duyma
E. Öfke ve korku duyma
4. Yoksul bir kiﬂinin zengin oldu€unu düﬂlemesi, kolu k›r›lan birinin aya€›n›n k›r›lmad›€› için sevinmesi günlük yaﬂamda stresle baﬂa ç›kma yollar›ndan ikisidir.
Aﬂa€›dakilerden hangisi bunlar›n birey üzerinde olumsuz etkileri aras›nda say›labilir?
A. Bireyi çat›ﬂmalardan ve gerginlikten kurtarma
B. Bireyin k›sa süreli€ine rahatlamas›n› sa€lama
C. Aﬂ›r› kullan›m›nda gerçekle ba€lant›s›n› koparma
D. Bireyin toplumsal çevreye uyumunu kolaylaﬂt›rma
E. Bireyin olaylar sonucu yaﬂad›€› kayg›y› azaltma
204
5. Stres, bireyde düzen bozuklu€u ve gerginlik yarat›r. Stres çok güçlü oldu€unda organizman›n
fizyolojik yap›s›nda çeﬂitli tepkilerin görülmesine neden olur.
Aﬂa€›dakilerden hangisi bu tepkilerden biri de€ildir?
A. Kalp at›ﬂlar›n›n h›zlanmas›
B.Bedenin çeﬂitli yerlerinin terlemesi
C. Özellikle bacaklar›n titremesi
D. Duyu organlar›n›n duyarl›l›€›n›n artmas›
E. Dikkati toplamada güçlük çekilmesi
6. Spor karﬂ›laﬂmas›na çok iyi haz›rlanan ve karﬂ›laﬂman›n yap›laca€› günü sab›rs›zl›kla bekleyen
sporcu , karﬂ›laﬂman›n iptal edilmesiyle içinde bulundu€u çöküntüyü gidermek için kendisini rahatlatan aç›klamalarda bulunmuﬂtur.
Bu sporcu, aﬂa€›daki psikolojik süreçlerden hangisini s›rayla yaﬂam›ﬂt›r?
A. Savunma mekanizmas›, hayal k›r›kl›€›, engellenme
B. Hayal k›r›kl›€›, savunma mekanizmas›, engellenme
C. Çat›ﬂma, engellenme, hayal k›r›kl›€›
D. Engellenme, hayal k›r›kl›€›, savunma mekanizmas›
E. Hayal k›r›kl›€›, çat›ﬂma, savunma mekanizmas›
7. Belirli bir düzeyde stres, sa€l›€›n korunmas› ve baﬂar›l› olunmas› için yararl›d›r. Ancak rekabetle de kar›ﬂan s›nav stresi bazen baﬂar›s›zl›€a da neden olabilmektedir.
Bu stresle baﬂa ç›kabilmek için aﬂa€›dakilerden hangisinin yap›lmas› uygun olur?
A. Kendi kiﬂilik ve varl›€›n›n de€erlendirildi€ini düﬂünmek
B.Çevredeki her insan›n önerisini dinlemek
C.S›nav konusunda aﬂ›r› güdülenmeyi sa€lamak
D.Gevﬂeme ve nefes egzersizleri yapmak
E.S›nav› ölüm kal›m meselesi olarak de€erlendirmek
8. Ruh sa€l›€›, kiﬂinin gerçekçi bir alg›lama ve mücadele gücüne sahip olmas›, kendini oldu€u gibi kabul etmesi, kendisine güvenmesi, yan›lg›lar›n› yinelememesi, sevgi ve enerjisini olumlu alanlara yöneltmesi gibi özelliklere ba€l›d›r.
Buna göre aﬂa€›dakilerden hangisi ruh sa€l›€› yerinde olan insanlarda görülen bir davran›ﬂt›r?
A. Çevresiyle uyum içinde olmay› istememe
B. ‹nsanlardan ve çal›ﬂmaktan hoﬂlanmama
C. Gerçekleri oldu€u gibi alg›lamaktan kaç›nma
D. Çevrenin beklentilerine ald›r›ﬂ etmeme
E. Sorunlar›na kal›c› çözümler üretme
205
9. Bireyin ruh sa€l›€›n›n yerinde olmas› hem onun içsel huzuru hem de toplumsal bar›ﬂ›n gerçekleﬂmesi aç›lar›ndan önemlidir.
Bireye bu konuda yard›mc› olan faktörlerin en önemlisi aﬂa€›dakilerden hangisidir?
A. Aile, arkadaﬂ gibi sosyal destek gruplar›
B. ‹ﬂ ve meslek çevresinde iliﬂkide bulundu€u kiﬂiler
C. Stres yaratan olaylardan kaç›nabilme gücü
D. Yaﬂam› ciddiye almama tavr› geliﬂtirebilmesi
E. Çeﬂitli gruplardaki rollerini yerine getirmesi
10. Bir davran›ﬂ›n normal olmas› yap›ld›€› yere, süreklili€ine ve niteli€ine göre de€iﬂir.
Buna göre aﬂa€›dakilerden hangisi normal d›ﬂ› bir davran›ﬂ say›lamaz?
A. Bir etkinlikten di€erine atlama, dürtü ve isteklerine göre davranma
B. Al›ﬂ›lm›ﬂ›n d›ﬂ›ndaki durumlar› enine boyuna düﬂünme
C. Herhangi bir durumda dikkati kolayl›kla ve tümüyle da€›lma
D. K›sa süreli ve anl›k amaçlara tutunup planlama yapamama
E. ‹lgisiz, hatta saçma bir etkinli€i durmadan sürekli tekrarlama
11. Organizmadaki yaﬂama koﬂullar›n›n kendili€inden devam›n› sa€layan do€al düzenlemeye dengelenme denir. Bu mekanizma ruh sa€l›€› için de geçerlidir. ‹stek ve olanaklar aras›nda dengenin sa€lanm›ﬂ olmas› gerekir.
Buna göre aﬂa€›dakilerden hangisi psikolojik dengeyi sa€lamaya yönelik bir davran›ﬂt›r?
B. S›cak havada terleme
A. So€uk havada titreme
C. Alarm tepkileri gösterme
D. Ac›k›nca yemek yeme
E. Heyecanlan›nca s›k s›k nefes alma
12. ‹letiﬂimde empati son derece önemlidir. Bir dostumuz üzüntülüyken kendimizi onun yerine koyup neler düﬂündü€ünü ve neler hissetti€ini anlar›z yani onunla empati kurar›z. Sonra da hiçbir ﬂey
yokmuﬂ gibi gülümseyerek kafas›na takmamas›n› söyleriz. Böyle bir durumda empati süreci tamamlanmam›ﬂ olur.
Bunun nedeni aﬂa€›dakilerden hangisidir?
B. Duyuﬂsal öge eksiktir.
C. Durum anlaﬂ›lamam›ﬂt›r.
A. Biliﬂsel öge eksiktir.
D. Anlanan iletilememiﬂtir.
E. Anlama ögesi eksiktir.
13. ‹letiﬂim, ruh sa€l›€›n›n korunmas›nda son derece önemlidir. Çünkü kiﬂinin kendisini açabilmesini, karﬂ› taraf› anlayabilmesini, topluma kolayca uyum yapabilmesini sa€lar. Bu yüzden de iletiﬂimin etkili hâle getirilmesi gerekir.
Aﬂa€›dakilerden hangisi iletiﬂimi daha etkili hâle getirmenin yollar›ndan biridir?
A. Olas› farkl›l›klara anlay›ﬂ ve sayg› göstermek
B. ‹letiﬂim sürecinde olay›n yaln›zca bir yönünü görmek
C. ‹letilecek konuyu planlamadan içten geldi€i gibi bildirmek
D. Farkl› görüﬂler karﬂ›s›nda kendi görüﬂünde direnmek
E. Karﬂ›daki kiﬂi üzerinde bask› kurup onu yönlendirmek
206
B. Aﬂa€›daki cümlelerde bulunan boﬂluklar› uygun sözcüklerle tamamlay›n›z.
1. Fizik ve sosyal çevreden gelen olumsuz etkiler karﬂ›s›nda organizman›n gerginleﬂmesi ve yeni duruma uymak amac›yla bedensel ve psikolojik s›n›rlar›n›n ötesinde çaba harcamas› durumuna
.......................... ad› verilir.
2. Organizman›n iç ve d›ﬂ uyaran› stres olarak alg›lad›€› durum .......................... tepkisi ad›n› al›r.
3. ................................................. , kiﬂinin herhangi bir sorununu çözememesi sonucu meydana
gelen doyumsuzluk ve kayg› hâllerinde çocukluk ve gençlikteki geliﬂme dönemlerine dönmesidir.
4. Bir hedefe yönelen davran›ﬂ›n, herhangi bir nedenle amac›na ulaﬂmas›n›n önlenmesine
......................................................... denir.
5. .................................................................... , istenilen ve istenilmeyen iki durumdan birinin seçilmesindeki zorluk sonucu ortaya ç›kan karars›zl›k ve gerginlik durumudur.
6. Organizmadaki en elveriﬂli yaﬂama koﬂullar›n›n kendili€inden devam›n› sa€layan do€al düzenleme ................................................ ad›n› al›r.
7. Bedensel hiçbir neden olmad›€› hâlde, yaln›zca psikolojik nedenlerle belirli iﬂlevsel yetersizliklerin ortaya ç›kmas› ﬂeklindeki bozukluk ..................................................................... dir.
8. .............................................. , insan›n kendisiyle ve baﬂkalar›yla bar›ﬂ içinde olmas›, denge ve
düzenini sürdürmesi, çevreye uyum sa€lamas› amac›na yönelik olan, e€itimli bir uzman›n tek kiﬂi ya
da gruba uygulad›€› tedavidir.
C. Aﬂa€›daki aç›k uçlu sorular› yan›tlay›n›z.
1. Verem hastal›€›na dünyan›n her taraf›nda ayn› teﬂhis konuldu€u hâlde, nevrasteni teﬂhisi konulan bir hastaya, baﬂka bir doktor taraf›ndan depresyon teﬂhisi konulabilir. Bu durumu,
ruh hastal›klar›n›n teﬂhisinde farkl› yaklaﬂ›mlar›n de€erlendirmelerini göz önüne alarak yorumlay›n›z.
2. Zaman zaman coﬂku ya da çöküntü duygular›n›n egemen oldu€u, bu devrelerin aylarca
sürebildi€i ak›l hastal›€› hangisidir? Belirtiniz.
3. “Kayg›n›n korkuya dönüﬂmesidir.” diye tan›mlanabilen ruhsal bozuklu€a ne ad verilir?
Belirtiniz.
4. Anormal davran›ﬂlar›n oluﬂumunda ailenin rolü ne olabilir? Bu konuyu aç›klayan bir yaz›
yaz›n›z.
5. Ruhsal bozukluklar›n temelindeki faktörler nelerdir? Belirtiniz.
207
Aﬂa€›da yer alan öz eleﬂtiri tablosundaki sorular› yan›tlayarak bu ünitede ö€rendiklerinizi de€erlendiriniz.
ÖZ ELEŞTİRİ TABLOSU
Bu bölümden önce, ruh sağlığı hakk›nda neler biliyordum?
Bu bölümde ruh sağlığı ile ilgili
Neler ö€rendim?
Kavrayamad›klar›m› nas›l ö€renebilirim?
4. ÜNİTE DİPNOTLAR
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
Orhan Hançerlio€lu, Ruhbilim Sözlü€ü, s. 233.
Orhan Hançerlio€lu, Ruhbilim Sözlü€ü, s. 229.
Cemal Y›ld›r›m, Bilimin Öncüleri, s. 168.
Norman L. Munn, Psikoloji, C 2, s. 410.
Jerry M. Burger, Kiﬂilik, s. 484.
Acar Baltaﬂ, Zuhal Baltaﬂ, Stres ve Baﬂa Ç›kma Yollar›, s. 265.
Acar Baltaﬂ, Zuhal Baltaﬂ, Stres ve Baﬂa Ç›kma Yollar›, s. 59.
Ayd›n Ankay, Ruh Sa€l›€› ve Davran›ﬂ Bozukluklar›, s. 86.
Acar Baltaﬂ, Zuhal Baltaﬂ, Stres ve Baﬂa Ç›kma Yollar›, s. 19.
http://www.edebiyatdefteri.com/siir/309851/teknostres-1.html
Ayd›n Ankay, Ruh Sa€l›€› ve Davran›ﬂ Bozukluklar›, s. 89.
D. Schultz, S. Schultz, Modern Psikoloji tarihi, s. 693.
Üstün Dökmen, ‹letiﬂim Çat›ﬂmalar› ve Empati, s. 138.
Ayd›n Ankay, Ruh Sa€l›€› ve Davran›ﬂ Bozukluklar›, s. 107.
D. Schultz, S. Schultz, Modern Psikoloji tarihi, s. 599.
Nazl› Eray, Marilyn Venüs’ün Son Gecesi, s. 55.
208
Neleri kavrayamad›m?
EKLER
Beyin F›rt›nas›
Beyin f›rt›nas›, belirli bir durum veya probleme iliﬂkin fikir ve seçenekleri ortaya
koymakt›r. Beyin f›rt›nas›na kat›lmak, insan›n kendine güvenini artt›r›r ve e€lencelidir. Beyin f›rt›nas› etkinli€inin, dört temel koﬂulu sa€lamas› gerekir: Kiﬂinin, hayal gücünü kullanabilmesi ve zihninde imgeleme yapabilmesi için düﬂüncelerinin yarg›lanaca€›
endiﬂesinden uzak olmas› gerekir. Üretilen fikirlerin do€ru olup olmamas›ndan çekinilmez, aksine de€iﬂik fikirler teﬂvik edilir. Bunlar, yeni çözüm yollar›n›n ortaya ç›kmas›na yard›mc› olur. Temel ilke, mümkün oldu€unca çok say›da fikir üretmek ve iyi bir çözüm bulma olas›l›€›n› artt›rmakt›r.
Teknik uygulan›rken konuﬂulanlar› ve görüﬂleri yazacak bir sekreter seçilmelidir. Bu teknikle iﬂlenecek olan
problem sunulmal›d›r. S›n›fa, ak›llar›na gelen herhangi bir fikri, mant›k ölçülerine vurmadan söylemelerinin gere€i belirtilmelidir. Tekni€in devam› esnas›nda eleﬂtirilere yer verilmemelidir. Tart›ﬂman›n sonunda, fikirler taran›p
de€erlendirmesi yap›lmal›d›r. Son olarak, problem için uygun olan çözüm biçimi özetlenmelidir.
D‹NLED‹M VE Ö⁄REND‹M
Ö€rencinin ad› ve soyad›
: ________________________
Konu
: ________________________
Uzmanın ad›
: ________________________
Sunuﬂ s›ras›nda ö€rendiklerim:
Ö€rendiklerimin yaﬂam›ma katk›s›:
Sunuﬂ s›ras›nda yaﬂad›€›m duygular:
209
GÖRÜﬁME KONTROL L‹STES‹
Görüﬂmeyi yapan
: ________________________
Görüﬂme yap›lan kiﬂi
: ________________________
Görüﬂme konusu
: ________________________
Görüﬂme tarihi
: ________________________
Baﬂar›l› bir görüﬂme gerçekleﬂtirilirken unutulmamas› gerekenler:
Evet
Görüﬂmeye ön haz›rl›k yaparak gittim.
Görüﬂme s›ras›nda kullanaca€›m sorular› haz›rlad›m.
Görüﬂme öncesi randevu ald›m.
Görüﬂmeyi yapaca€›m kiﬂiye görüﬂme öncesi görüﬂme konusunu söyledim.
Görüﬂmeye zaman›nda gittim.
Görüﬂme esnas›nda kullanaca€›m malzemeleri yan›mda götürdüm.
Görüﬂme esnas›nda kullanaca€›m ses kay›t cihaz› ve foto€raf makinesi için izin istedim.
Görüﬂmeye baﬂlarken görüﬂmemin amac›n› anlatt›m.
Görüﬂme esnas›nda not tuttum.
Görüﬂme esnas›nda karﬂ›mdaki kiﬂiyi etkili biçimde dinledim.
Görüﬂme sonras› görüﬂme yapt›€›m kiﬂiye teﬂekkür ettim.
Görüﬂme sonras› ses kay›t cihaz›m› yeniden dinledim.
Görüﬂme sonras› ö€rendiklerimi düzenledim ve görüﬂme raporumu haz›rlad›m.
210
DERECEL‹ PUANLAMA ANAHTARI ÖRNE⁄‹
Ölçütler
1. Etkinliğe
katılım
4
3
1
Etkinliğe katılmak konusunda
Etkinliğe pek fazla katıloldukça istekli davrandı. Diğer Etkinliğe katılmak konusunda Etkinlik s›ras›nda baz›
madı. Etkinlik sırasında
arkadaşlarını da etkinliğe katıl- istekli davrandı.
yerlerde ilgisini kaybetti.
oldukça ilgisiz davrandı.
maları konusunda teşvik etti.
Kavramları oldukça doğru ve
yerinde kullandı. Tartışmalar
2. Kavrama sırasında kendi yaşantısıyla
da ilişkilendirme yaptı ve yorum kattı.
3. Tartışma
2
Tartışma sırasında düşüncelerini açık ve net bir şekilde
ifade etti. Diğerlerini etkili şekilde dinledi. Eleştirilere açık
olduğunu gösterdi.
Kavramları genellikle doğru
ve yerinde kullandı. Zaman
zaman kendi yorumlarını
kattı.
Kavramları bazı zamanlarda doğru kullandı.
Çok az kavramı doğru
Ancak bazı kavramların
kullandı.
kullanımı sırasında hatalar yaptı.
Tartışma sırasında genellikle
düşüncelerini açık bir şekilde ifade etti. Diğerlerini dinledi. Çoğu zaman eleştirilere
açık olduğunu gösterdi.
Tartışmalara ara sıra
katıldı. Bazı zamanlarda
düşüncelerini ifade etti.
Eleştirilere kimi zaman
tepki gösterdi.
Genelde baﬂkalar›n›n düﬂüncelerini onaylad›€›n›
gösteren ifadelerle tart›ﬂmaya nadiren kat›ld›.
PSİKOLOJİ DERS‹NE YÖNEL‹K TUTUM ÖLÇE⁄‹
Ö€rencinin ad› ve soyad›
: ________________________
S›n›f›, numaras›
: ________________________
Aç›klama: Aﬂa€›da, bu y›l içinde alm›ﬂ oldu€unuz psikoloji dersine iliﬂkin tutumlar›n›z› belirlemeye yönelik cümleler ve karﬂ›lar›nda seçenekler verilmiﬂtir. Dikkatlice okuduktan sonra kendinize uygun seçene€i iﬂaretleyiniz.
1. Psikoloji dersi konular› benim için e€lencelidir.
2. Psikoloji dersine girerken isteksiz olurum.
3. Arkadaﬂlar›mla psikoloji dersi konular›n› tart›ﬂmaktan zevk al›r›m.
4. Psikoloji dersi için ayr›lan ders saatlerinin fazla olmas›n› isterim.
5. Psikoloji dersine çal›ﬂ›rken can›m s›k›l›r.
6. Psikoloji dersi benim için gereksizdir.
7. Psikoloji dersi konular›n› severim.
8. Psikoloji dersinde zaman ak›c› geçer.
9. Psikoloji dersi s›nav›ndan çekinirim.
10. Psikoloji dersi benim için ilgi çekicidir.
211
Tamamen
kat›l›yorum.
Kat›l›yorum.
Karars›z›m.
Kat›lm›yorum.
DERECELER
Hiç kat›lm›yorum.
ÖLÇÜTLER
Ö⁄RENC‹ GÖRÜﬁME RAPORU
Görüﬂmeyi yapan
: ________________________
Görüﬂme yap›lan kiﬂi
: ________________________
Görüﬂme konusu
: ________________________
Görüﬂme tarihi
: ________________________
Görüﬂme yeri
: ________________________
Görüﬂme s›ras›nda kullan›lan malzemeler: ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Görüﬂme s›ras›nda sorulan sorular: ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Görüﬂme s›ras›nda ö€rendiklerim: ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Görüﬂme boyunca en ilgimi çeken ﬂey: ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Görüﬂme s›ras›ndaki duygular›m:––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Görüﬂme yapt›€›m kiﬂi ile ilgili duygu ve düﬂüncelerim: ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Bu görüﬂmenin yaﬂam›ma katk›s›: ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
212
SZLK
—A—
amnezi
: Bellek yitimi. Genel anlamda, herhangi bir bellek kayb›; özel
anlamda, kiﬂinin kimli€ini, tan›d›€› kiﬂi ve durumlar› unutmas›yla belirlenen bir nevrotik reaksiyon türü.
anatomi
: 1. ‹nsan, hayvan ve bitkilerin yap›s›n› ve organlar›n›n birbiriyle olan ilgilerini inceleyen bilim. 2. Beden yap›s›, gövde yap›s›. 3. Bir ﬂeyin oluﬂumunda göze çarpan özel yap›.
—B—
bast›rma
: Belirli ruhsal etkinlik ve süreçleri, kiﬂinin iste€i d›ﬂ›nda bilinç alt›na itmesi ya da bu itilenlerin bilinç alan›na ç›kmas›n›n önlenmesi.
bilinçalt› süreçler
: Kiﬂinin fark›nda olmad›€› psikolojik süreç ya da olaylar.
biliﬂsel süreç
: Organizman›n bir nesne ya da olay›n varl›€›na iliﬂkin bilgi edinme ya da bilinçli hâle gelme
süreci.
—D—
davran›ﬂ
: Organizman›n iç ya da d›ﬂ uyar›c›lara karﬂ› gösterdi€i, ölçülebilen ya da gözlenebilen her
türlü tepki.
de€iﬂken
: Gözlemden gözleme farkl› de€erler alabilen bir koﬂul ya da obje.
denek
: Deneylerde kullan›lan canl›.
dengelenme
: Organizmadaki, en elveriﬂli yaﬂama koﬂullar›n›n kendili€inden devam›n› sa€layan do€al
düzenleme, homeostatis.
devaml› pekiﬂtirme
: Do€ru davran›m›n her yap›l›ﬂ›nda pekiﬂtirilmesi.
duygu
: Belirli nesne, olay ya da kiﬂilerin bireyin iç dünyas›nda uyand›rd›€› izlenim.
duyusal alan
: Beynin duyusal iﬂlevlerle ilgili olan k›sm›.
dürtü
: Davran›ﬂa veya faal çabalamaya iten güç.
edim
: Belirli bir durumla karﬂ›laﬂt›€›nda kiﬂinin yapabildikleri.
enformasyon
: Belli bir alanda ve belli bir toplumda bilgi ve haberlerin yay›lmas›na olanak sa€layan araçlar›n tümü. Yap›land›r›lm›ﬂ veriler bütünü.
edimsel koﬂullama
: Olumlu pekiﬂtirecin elde edilmesini ya da itici olaylardan kaçma ve kaç›nmay› sa€layan
davran›m› ö€renme.
eﬂik
: Genel olarak tepkinin ortaya ç›kmas›nda etkili olan ruhsal, fizyolojik nokta. Duyu organ›n›n tepkide bulundu€u uyar›c› ﬂiddeti s›n›r›.
fark eﬂi€i
: ‹ki uyaran aras›nda duyumlanabilen en küçük ﬂiddet fark›.
fizyolojik güdü
: Vücuttaki baz› eksiklik veya yetmezliklerden, hormonlardan ya da vücudun di€er koﬂullar›ndan do€an güdü.
—E—
—F—
—G—
genel uyar›lm›ﬂl›k hâli : Organizman›n kas geriliminin artt›€›, tetikte, uyan›k ve ö€renmeye haz›r oldu€u durum.
213
genelleme
: Bir organizman›n koﬂulland›€› durumlara benzer durumlara da ayn› davran›m› göstermesi.
gereksinim
: Organizman›n yaﬂamas› için gereken maddi ve manevi gerekliliklerin bir ya da birkaç›n›n
eksikli€inin duyulmas›.
gizil güç
: Bireyin do€uﬂtan getirdi€i ve e€itimle yetenek hâlini alan geliﬂme e€ilimi.
—H—
haf›za geniﬂli€i
: Bir defa görülen veya iﬂitilenlerden do€ru olarak hat›rlanabilen miktar.
hayal k›r›kl›€›
: Güdülerin engellenmesi sonucu, insan›n içine düﬂtü€ü gerilim.
heyecan
: Olumlu veya olumsuz olabilen, çok yo€un olarak duyulan ve organizmada gerginlik yaratan duygular.
hipnoz
: Sözle, bak›ﬂla ya da yard›mc› nesneler kullanarak telkinle oluﬂturulan yapay uyku hâli.
huy
: Mizaç. Kiﬂili€in do€uﬂtan gelen yönü.
iç çevre
: Fizyolojik, biliﬂsel ve duyuﬂsal süreçlerden oluﬂan iç dünyas›.
içe bak›ﬂ
: Denekten, kendisine gösterilen uyar›c›ya iliﬂkin duyumlar›n› ayr›nt›l› olarak aç›klamas›n›n
istendi€i bir teknik. Bireyin kendi iç dünyas›nda olup bitenler hakk›nda bilgi vermesi tekni€i.
iletiﬂim
: En az iki kiﬂi aras›ndaki karﬂ›l›kl› düﬂünce ve bilgi al›ﬂveriﬂi.
istenç
: Bir davran›m› yapmay› ya da yapmamay› seçtiren ya da gerçekleﬂtiren zihin gücü.
kal›t›m
: Çevre etkileriyle köklü biçimde de€iﬂtirilemedi€ine inan›lan özelliklerin, döllenme s›ras›nda diﬂi ve erke€in kromozomlar› yoluyla nesilden nesile geçmesi.
karakter
: Kiﬂili€in, çevrenin de€er yarg›lar›yla oluﬂan yan›.
kayg›
: Nesnesi olmayan belirsiz korku.
kimlik
: Bireyin kendi kiﬂili€ine ait de€erlendirmelerinin yer ald›€› kiﬂili€in öznel yan›.
—I—
—K—
korteks
: Beyin kabu€u.
kuram
: Teori. Deney yönteminde hipotezlerin deneyle gerçeklenmiﬂ hâli (Kuram›n unsurlar› aras›ndaki iliﬂkinin matematiksel olarak ifade edilmesiyle yasalar oluﬂur.).
meditasyon
: Beden üzerinde ruhsal denetim sa€layarak farkl› bir bilinç durumu yarat›p gerginlikten ve
kayg›dan kurtulmak amac›yla geliﬂtirilen teknik.
muhakeme
: Bir kimsenin, geçmiﬂ yaﬂant›lar›n›n iki ya da daha fazlas›n› birleﬂtirerek bir problemi çözmeye çal›ﬂt›€› düﬂünme biçimi.
mutlak eﬂik
: Alg›lanabilen en az uyar›c› miktar›. Alt duyum eﬂi€i.
—M—
—N—
nesnel
: Objektif. Herkesçe ayn› biçimde alg›lanabilen. Bireyin kiﬂisel görüﬂlerinden ba€›ms›z olan.
nöron
: Sinir hücresi.
obez
: Çok ﬂiﬂman, aﬂ›r› ﬂiﬂman.
olgunlaﬂma
: Büyüme ve geliﬂme sonucu ortaya ç›kan ö€renmeye elveriﬂlilik durumu. Organizman›n
bedensel ve zihinsel yönden takvim yaﬂ›na uygun düﬂen çeﬂitli nitelikleri kazanacak yeterlili€e sahip olmas›.
—O—
214
—Ö—
öngörü
: Gelecekteki olaylar› önceden sezinleme.
özdeﬂ ikizler
: Döllenen tek yumurtan›n kromozomlar›n›n eﬂit iki parçaya bölünmesi sonucu olarak geliﬂen ikizlerden her biri.
özümleme
: Edinilmiﬂ olan bilgileri kendi öz mal› durumuna getirme.
pekiﬂtireç
: Bir davran›m›n güçlendirilmesine yarayan uyaranlar.
pekiﬂtirme
: Koﬂullu tepkinin sönmemesi için koﬂullu tepkiyi oluﬂturan uyar›c›n›n tekrarlanmas›.
projektif teknikler
: Kiﬂili€i incelemek için belirsiz bir uyar›c› kullan›larak uygulanan kiﬂilik testleri.
psikiyatri
: Davran›ﬂ bozukluklar›n›n tan›nmas› ve tedavisiyle ilgilenen t›p dal›.
—P—
psikosomatik hastal›k : Duygusal bozukluktan kaynaklanan bedensel rahats›zl›k.
psikoterapi
: Davran›ﬂ bozukluklar›n›n ya da hafif ﬂiddetteki uyum bozukluklar›n›n psikolojik tekniklerle tedavisi.
—R—
refleks
: Do€uﬂtan, otomatik, ani ve organizmay› korumaya yönelik davran›ﬂ.
REM uykusu
: Uykunun, h›zl› göz hareketlerinin ve rüyalar›n görüldü€ü beﬂinci ve son evresi.
soyut zekâ
: Soyut kavramlar›, iﬂlemleri ve sembolleri anlamak ve baﬂar›l› biçimde kullanmak için gerekli olan zihinsel güç.
statü
: Kiﬂinin toplum içindeki yeri.
sürrealizm
: Freud’un görüﬂlerine dayanan, bilinçalt›n› rüyalarda oldu€u gibi kopuk parçalar hâlinde
vermeye çal›ﬂan, ça€r›ﬂ›mlara önem veren ve ruhsal mekanizmalar› ortadan kald›rmay›
amaç edinen fikir ak›m›.
—T—
tutum
: Bireyin, bir durum, olay veya nesne karﬂ›s›ndaki olumlu ya da olumsuz vaziyet alma e€ilimi.
tümdengelim
: Genel önermeden tikel önermeye, yasalardan olaylara gidiﬂ ﬂeklindeki ak›l yürütme türü.
tümevar›m
: Tikel önermeden genel önermeye, olaylardan yasalara gidiﬂ ﬂeklindeki ak›l yürütme türü.
türe özgü davran›ﬂ
: Belli bir türe özgü olup baﬂka bir türün özelli€i olmayan davran›ﬂ.
—S–Ş—
—U—
uyar›c›
: Fiziki çevreden ya da organizmadan kaynaklanarak duyu organ›n› harekete geçiren herhangi bir nesne, enerji ya da enerji de€iﬂmesi.
uyum
: Organizma ve çevre aras›nda tepki yaratmayan denge durumu.
—Y—
yasa
: Teorinin unsurlar› aras›ndaki iliﬂkinin matematiksel olarak ifade edilmesiyle ortaya ç›kan;
genel, gerçekleﬂme olas›l›€› yüksek önerme.
yetenek
: 1. Bir becerinin kazan›lmas›na iliﬂkin gizil gücü veya önceden kazan›lm›ﬂ beceriyi ifade
eden genel terim. 2. E€itimden yararlanma gücü.
zihin
: Anl›k. Duyu ve istençten ayr› olarak düﬂünülen bilme yetisi, ak›l yürütme, yarg›lama ve anlama gücü.
zorlanma
: Stres. Organizmada gerginlik, düzen bozuklu€u yaratan güç.
—Z—
215
KAYNAKA
Ankay, Ayd›n, Ruh Sa€l›€› ve Davran›ﬂ Bozukluklar›, Turhan Kitabevi, Ankara, 1992.
Ataç, Füsun, Psikolojik Geliﬂim, Beta Yay›nc›l›k, ‹stanbul, 1991.
Baltaﬂ, Acar; Zuhal Baltaﬂ, Stres ve Baﬂa Ç›kma Yollar›, Remzi Kitabevi, ‹stanbul, 1990.
Baﬂaran, ‹brahim Ethem, E€itime Giriﬂ, Kad›o€lu Matbaas›, ‹stanbul, 1982.
Baymur, Feriha, Genel Psikoloji, ‹nk›lap Kitabevi, ‹stanbul, 1976.
Binbaﬂ›o€lu, Cavit, Ö€renme Psikolojisi, Kad›o€lu Matbaas›, Ankara, 1991.
Bloomfield, Harold; Michael Cain; Denis Jaffe; Robert Kory, Transandental Meditasyon, çev.: Nahit Oralbi, ‹nk›lap
Kitabevi, ‹stanbul, 1990.
Burger, Jerry M. , Kiﬂilik, çev.: Erguvan Sar›o€lu, Kaknüs Yay›nc›l›k, ‹stanbul, 2006.
Buscaglia, Leo, Kiﬂilik, ‹nk›lap Kitabevi, ‹stanbul, 1987.
Cevizci, Ahmet, Ayd›nlanma Felsefesi, Ezgi Kitabevi, Bursa, 2002.
Cücelo€lu, Do€an, ‹nsan ve Davran›ﬂ›, Remzi Kitabevi, ‹stanbul, 1991.
Cücelo€lu, Do€an, Yeniden ‹nsan ‹nsana, Remzi Kitabevi, ‹stanbul, 1993.
Cücelo€lu, Do€an, ‹çimizdeki Çocuk, Remzi Kitabevi, ‹stanbul, 1993.
Daco, Pierre, Ça€daﬂ Psikolojinin Ola€anüstü Baﬂar›lar›, çev.: A. Gürün, ‹nk›lap Kitap Evi, ‹stanbul, 1989.
Doğan, Mehmet H., Estetik, Dokuz Eylül Yayınları, İzmir, 1998.
Dökmen, Üstün, ‹letiﬂim Çat›ﬂmalar› ve Empati, Sistem Yay›nc›l›k, ‹stanbul, 2005.
Dyer, Wayne W., Hatalı Alanlarımız, çev.: Nizamettin Bilgiç, Profil Yayınevi, İstanbul, 2009.
Enç, Mitat, Ruh Sa€l›€› Bilgisi, ‹nk›lap ve Aka Kitabevi, ‹stanbul, 1979.
Eray, Nazlı, Marilyn Venüs’ün Son Gecesi, Doğan Yayıncılık, İstanbul, 2010.
Freedman, Jonathan L.; David O. Sears; Merrill Carl Smith, Sosyal Psikoloji, ‹mge Kitabevi, ‹stanbul, 1989.
Gates, Arthur; Arthur Jersild; Robert Challman, E€itim Psikolojisi, Remzi Kitabevi, ‹stanbul, 1962.
Geçtan, Engin, Ça€daﬂ Yaﬂam ve Normal D›ﬂ› Davran›ﬂlar, Remzi Kitabevi, ‹stanbul, 1991.
Geçtan, Engin, ‹nsan Olmak, Remzi Kitabevi, ‹stanbul, 1991.
Gillet, Richard; Patrick Pietroni, Depresyon, çev.: Ziya Kütevin, Remzi Kitabevi, ‹stanbul, 1990.
Gökçe, Birsen, Toplumsal Bilimlerde Araştırma, Savaş Yayıncılık, İstanbul, 2007.
Hançerlioğlu, Orhan, Düﬂünce Tarihi, Remzi Kitabevi, ‹stanbul, 1970.
Hançerlio€lu, Orhan, Ruhbilim Sözlü€ü, Remzi Kitabevi, ‹stanbul, 1993.
Hanımefendi dergisi, ABY Ajans, İstanbul, Ağustos, 2007.
Hayyam, Ömer, Rubailer, Alter Yay›nc›l›k, Ankara, 2009.
Horney, Karen, Nevrozlar ve ‹nsan Geliﬂimi, çev.: Selçuk Budak, Aç› Yay›nc›l›k, Ankara, 1990.
Horney, Karen, Ruhsal Çat›ﬂmalar›m›z, çev.: Selçuk Budak, Aç› Yay›nc›l›k, Ankara, 1990.
Hortaçsu, Nuran, ‹nsan ‹liﬂkileri, Remzi Kitabevi, Ankara, 1991.
‹nceo€lu, Metin, Tutum, Alg›, ‹letiﬂim, Verso Yay›nc›l›k, Ankara, 1993.
Ka€›tç›baﬂ›, Çi€dem, ‹nsan ve ‹nsanlar, Sevinç Matbaas›, ‹stanbul, 1988.
Köknel, Özcan, Zorlanan ‹nsan, Alt›n Kitaplar Yay›nevi, ‹stanbul, 1987.
Köknel, Özcan, Kiﬂilik, Alt›n Kitaplar Yay›n Evi, ‹stanbul, 1985.
Maurice, Reuchlin, Psikoloji Tarihi, çev.: Tanju Gökçöl, Remzi Kitabevi, ‹stanbul, 1991.
Morgan, Clifford T., Psikolojiye Giriﬂ, çev.: Komisyon, Hacettepe Üniversitesi Yay›nlar›, Ankara, 1980.
Munn, Norman L. , Psikoloji, çev.: Nahit Tendar, MEB Bas›mevi, ‹stanbul, 1968.
Orwell, George, 1984, çev.: Nuran Akgören, Can Yayınları, İstanbul, 2010.
216
Özgür, ‹brahim, Çocuk Psikolojisi, Gülek Bas›mevi, ‹stanbul, 1979.
Presey, Sidney L.; Francis Robinson, Psikoloji ve Yeni E€itim, çev.: Hasan Tan, ‹stanbul, 1969.
Robinson, Ken, Yaratıcılık Aklın Sınırlarını Aşmak, çev.: Nihal Geran, Koldaş Yayıncılık, İstanbul, 2003.
Schultz, Duane, Sydney Schultz, Modern Psikoloji Tarihi, çev.: Yasemin Aslay, Kaknüs Yay›nc›l›k, ‹stanbul, 2007.
Songar, Ayhan, Temel Psikiyatri, Minneto€lu Yay›nlar›, ‹stanbul, 1991.
Stora, Jean Benjamin, Stres, çev.: Ayﬂen Kal›n, Remzi Kitabevi, ‹stanbul, 1992.
ﬁerif, Muzaffer, Carolyn W. ﬁerif, Sosyal Psikolojiye Giriﬂ, çev.: M. Atakan, A. Yavuz, Sosyal Yay›nlar, ‹stanbul, 1996.
Tolan, Barlas; Galip ‹sen; Veysel Batmaz, Ben ve Toplum, Teori Yay›nc›l›k, ‹stanbul, 1969.
Topses, Gürsen, E€itim Sürecinde ‹nsan ve Psikolojisi, Arsu Yay›nc›l›k, Ankara, 1992.
U€urel, Refia ﬁemin, Gençlik Psikolojisi, Remzi Kitabevi, ‹stanbul, 1992.
West, Peter, Bioritmler, Akaﬂa Yay›nlar›, ‹stanbul, 1993.
Vester, Frederic, Düﬂünmek, Ö€renmek, Unutmak, çev.: Ayd›n Ar›tan, Ar›tan Yay›nevi, ‹stanbul, 1991.
Y›ld›r›m, Cemal, Bilimin Öncüleri, TÜB‹TAK Yay›nlar›, Ankara, 1994.
Zulliger, Hans, Çocukta Ruhsal Bozukluklar ve Tedavisi, çev.: Kâmuran ﬁipal, Cem Yay›nevi, ‹stanbul, 1991.
GÖRSEL KAYNAKÇA
Resim 1. 3 : http://www.google.com.tr/imgres?imgurl=http://members.aon.at/austrianart/freud.jpg&imgrefurl
Tablo 1. 2 : http://tr.wikipedia.org/wiki/Korelasyon
Afiş 1. 1 : http://pirandonopapio.blogspot.com/2011/07/1984-george-orwell-e-suposta-segregacao.html
Karikatür 1. 1 : http://www.karikaturokulu.com/content/images/YazisizKarikaturler/psikolog%5B1%5D.jpg
Karikatür 1. 2 : http://1.bp.blogspot.com/_axRj_BZGlH4/SYaVrIcs0cI/AAAAAAAAByA/uaIDN-uQdCo/s1600h/varmÄ±yÄ±myokmuyum.bmp
Karikatür 1. 3 : http://www.komikim.com/karikatur/Karikaturler/selçuk_erdem/sevgili.jpg
Karikatür 1. 4 : http://www.cenebaz.com/karikaturdepo/2010/1/Utanga%C3%A7.jpg
Karikatür 1. 5 : http://rt.com/s/obj/2009-06-12/kremlev-big.jpg
Karikatür 1. 6 : http://tr.toonpool.com/cartoons/japanese%20whale%20research_2745#img9 balina
Karikatür 1. 7 : http://www.hafif.org/yazi/talidomid-faciasi-bazen-fakirlik-ise
Karikatür 1. 8 : http://www.turkpdr.com/galeri/album/?W=6716wb8m
Karikatür 1. 9 : http://www.google.com.tr/imgres?imgurl=http://3.bp.blogspot.com
Karikatür 2. 1 : http://karikaturce.wordpress.com/2007/03/24/kasim-ozkan-karikaturleri/
Karikatür 2. 2 : http://www.komikim.com/karikaturgoster.asp?fldAuto=1210
Karikatür 2. 3 : http://www.google.com.tr/imgres?q=alg%C4%B1lama+karikat%C3%BCr&hl
Karikatür 2. 4 : http://www.google.com.tr/imgres?imgurl=http://www.kulturtarihi.org/iktam/krk_images/byk/
image5210840106 .jpg&imgrefurl
Karikatür 2. 5 : http:img261.imageshack.us//img261/1130/karikatur13buyukey0.gif
Karikatür 2. 6 : http://haciaelfuturoconelcoach.blogspot.com/2011/01/segundo-habito.html
Karikatür 2. 7 : http:img261.imageshack.us//img261/1130/karikatur13buyukey0.gif
Karikatür 2. 8 : http://www.chrismadden.co.uk/genetics/geneticselect.html
Karikatür 2. 9 : http://tr.toonpool.com/cartoons/Genetik_50656#img9
Karikatür 2.10 : http://www.psikologdeniztuncer.com/page19.php?SessionID=fca694e1af3e511899
Karikatür 2. 11 : http://kanlica.blogcu.com/birbirinden-ilginc-muhtesem-karikaturler/2948507
Karikatür 2. 12 : karikaturcu.bloggum.com/yazilar/2009/01/ Karikatür 2. 13 : http://www.research-insight.com/Documents/e005_january_2009_march_research.htm
217
Resim 2. 5 : http://artsonearth.com/2008/07/awesome-3d-street-paintings-of-kurt.html
Resim 2. 9 : http://www.postaciniz.com/wp-content/uploads/2008/05/illuzyon_postaciniz_com_016.jpg&
Karikatür 2. 14 : http://www.google.com.tr/imgres?imgurl=http://i56.tinypic.com/2qtieu1.jpg&imgrefurl=
http://dusunenadam. freeforums.org/karikatur-18Karikatür 2. 15 : http://www.komikim.com/karikaturgoster.asp?fldAuto=1387
Resim 2. 10 : http://www.abvizyonu.com/wp-content/flamenko-1.jpg&imgrefurl
Resim 2. 11 : http://www.freeiconsdownload.com/Big_Preview.asp?id=187
Karikatür 2. 16 : http://www.hayalevi.com/_k.asp?sayfa=31
Resim 2. 14 : http://tr.wikipedia.org/wiki/Hipnoz
Karikatür 2. 17 : http://www.glasbergen.com/wp-content/gallery/social-networking/socnet-49.gif&imgrefurl
Resim 3. 1 : http://www.med.navy.mil/sites/nhcl/siteCollectionImages/HW/LearningTree.jpg&imgrefurl
Resim 3. 3 : http://intropsycho.javabien.fr/IMAGES/pavlov.gif&imgrefurl
Karikatür 3. 1 : http://media.photobucket.com/image/al%2525C4%2525B1%2525C5%25259Fveri%2525C5
%25259F/ DebeMaxwell/shopping.png
Karikatür 3. 2 : http:img17.imageshack.us/img17/7105/scannedat110520092222co.jpg&imgrefurl
Resim 3. 5 : http://img135.imageshack.us/img135/8087/40la.jpg&imgrefurl)
Karikatür 3. 3 : http://3bp.blogspot.com/_eYjwy16Osjg/SXoURzsXoDI/AAAAAAAAAKg/bJcuSBbnb4Q/s320/
karikatur22 buyuksk0.gif&imgrefurl)
Karikatür 3. 4 : http://3.bp.blogspot.com/_eYjwy16Osjg/SXoURzsXoDI/AAAAAAAAAKg/bJcuSBbnb4Q/s320/
karikatur22buyuksk0.gif&imgrefurl
Karikatür 3. 5 : http://3.bp.blogspot.com/_eYjwy16Osjg/SXoURzsXoDI/AAAAAAAAAKg/bJcuSBbnb4Q/s320/
karikatur22buyuksk0.gif&imgrefurl)
Karikatür 3. 6 : http://3bp.blogspot.com/_eYjwy16Osjg/SXoURzsXoDI/AAAAAAAAAKg/bJcuSBbnb4Q/s320/
karikatur22buyuksk0.gif&imgrefurl
Karikatür 3. 7 : http://www.ilkogretim.info/?attachment_id=3111
Resim 3. 8 : http://www.telegraph.co.uk/education/universityeducation/4270613/Quentin-Blakes-sketchesof-Darwin-and-Newton-mark-Cambridge-Universitys-800th-birthday.html
Karikatür 3. 8 : http://www.eglenin.net
Karikatür 3. 9 : http://palermoviejo.mforos.com/545880/9852184-caricaturas/
Resim 3.12 : http://www.threadless.com/product/1074/Connect_It?utm_medium=affiliate&utm_source=gg_
aff&utm_campaign=k109972
Resim 3. 13 : http://wallpaperart.org/2010/05/flying-mouse-wallpapers/
Resim 3. 14 : http://weheartit.com/entry/7260714
Karikatür 4. 1 : http://img13.imageshack.us/i/10karakterler.jpg/
Resim 4. 2 : http://images.gittigidiyor.com/1145/NASREDDIN-HOCA-KARTPOSTALI-ESEKTEN-DUSMUS__11451981_0.jpg&imgrefurl)
Karikatür 4. 2 : http://www.dunyadanbilgiler.com/yazilar/431-freudun-kisilik-kurami-yapisal-kuram.html
Resim 4. 3 : http://www.google.com.tr/imgres?imgurl=http://www.pdrservisi.com/Resimler/manset/
2.jpg&imgrefurl
Resim 4. 4 : http://ruhüzerine.com
Karikatür 4. 3 : http://www.google.com.tr/imgres?imgurl=http://4.bp.blogspot.com/_x0AzhByC-qQ/
SLRX7kILD_I/AAAAAAAAAjg/7e7_FYvHZfs/s400/Stress%2Bcartoon.jpg&imgrefurl
Karikatür 4. 4 : http://www.aydindoganvakfi.org.tr/Gallery/Prize.aspx?Prz=2
Karikatür 4. 5 : http://www.aydindoganvakfi.org.tr/Gallery/Prize.aspx?Prz=2
218
CEVAP ANAHTARI
A
1. D
2. C
3. E
4. E
5. A
6. D
7. A
8. B
9. D
10. C
11. B
D
2
1
10
G
P
F R E U D
3
S
N
Ü
4
Ü
E
N
B
K
D
T
E
O R G A N Ü Z M A
T
L
V
K
Ü
7
O
R
M
J 6 M A S L O W
L
Ü
N
U
E
I 8 Y N T E M
Þ
D
E
T
4. ÜNİTE (II)
4. ÜNİTE (I)
3. ÜNİTE (II)
3. ÜNİTE (I)
2. ÜNİTE (II)
2. ÜNİTE (I)
1. ÜNİTE
9
B
1. Davran›ﬂ 2. Tan›mlama 3. Yap›salc›, Wilhelm Wundt
4. Sigmund Freud, psikodinamik
5. Biliﬂsel 6. Deneysel
7. Vaka incelemesi 8. Sosyal psikoloji, 9. Endüstri ve örgüt
C
3, 5, 1, 6, 2, 4
A
1. B
B
2. A
3. C
4. D
5. E
1. B
11. C
B
1. Yetersiz uyar›lma 2. Al›ﬂma
7. ‹llüzyon 8. Sosyal psikoloji
B
A
7. A
10. Genetik
8. E
1. Organizma 2. Beyin kabu€u 3. Uyar›m
4. Genotip, fenotip
6. Kuﬂak çat›ﬂmas› 7. Jean Piaget 8. Olgunlaﬂma 9. 12 yaﬂ
A
A
6. D
5
2. D
12. A
1. C
2. E
3. E
13. E
3. A
4. B
14. D
4. A
1. Ö€renme 2. Koﬂulsuz tepki
5 Biliﬂsel ö€renme 6. Anlatma
1. B
2. C
3. E
4. A
5. B
15. A
6. A
16. D
7. D
17. E
8. C
18. C
3. Dürtü 4. Güdülenme
9. Ön yarg› 10. Bilinç
5. Geliﬂimsel görev
9. B
5. Birincil
10. A
6. Alg›
5. B
3. Kendili€inden geri gelme
7. Azalt›r
5. B
6. E
7. A
8. C
4. Edimsel koﬂullanma
9. D
10. C
B
1. Duyumsal 2. Unutma 3. Gruplama 4. Ket vurma 5. Tanıma 6. Kavram
7. Yaratıcı düşünme 8. İstidat, yetenek 9. Dil 10. Yapay semboller 11. Zekâ
12. Zekâ bölümü 13. Takvim yaşı, zekâ yaşı 14. 110
A
1. A
B
1. Kiﬂilik
A
1. E
11. C
B
1. Stres 2. Alarm tepkisi 3. Gerileme 4. Engellenme 5. Yaklaﬂma kaç›nma çat›ﬂmas›
6. Dengelenme 7. Konversiyon histerisi 8. Psikoterapi
2. E
3. D
4. E
2. Karakter
2. A
12. D
3. B
13. A
5. C
3. Psikodinamik
4. C
5. E
4. Projektif
6. D
219
7. D
5. Derecelendirme ölçe€i
8. E
9. A
10. B