TDV DIA - İslam Ansiklopedisi

iBN ZiYAD ei-GAYSI
redenin girişi, s. lO-ll; Farmer, s. 220).
iki kısımdan oluşan eserin birinci kısmın­
da mOsikinin temel unsuru olan ses, ikinci kısımda ise zaman incelenmektedir. eJKdfi'nin Zekeriyya Yusuf tarafından ilmi
neşri yapılmıştır (Kah i re 1964) . Z. Şerf:ıu
risaleti Jjay b. Yalf?dn. ibn Sina'nın sembolik eserinin şerhidir. Birçok dile çevrilen
ve ibn Sinifnın eserinin anlaşılması amacıyla sıkça başvurulan eserin ibn Ezra'ya
nisbet edilen i b ranlee tercümesi 1886 yı­
lında David Kaufmann tarafından Berlin'de neşredilmiştir (DİA, XVI, 552). Şerh in
çeşitli kütüphanelerde yazma nüshaları
vardır (Süleymaniye Ktp., Bağdat! ı Vehbi
Efendi, nr. 2023/42; Ayasofya, nr. 2456).
Müellifin kaynaklarda ayrıca el-İf.J.tişar
min tabi'iyyati'ş-Şifa' ve Kitab fi'n-nefs
adlı eserleri zikredilmekte ve diğer baz ı
risalelerinin de bulunduğu kaydedilmektedir.
BİBLİYOGRAFYA :
ibn Zeyle, el-Kafi fi'l-mCısiki (nşr. Zekeriyya Yusuf), Kahire 1964, s. 17; ayrıca bk. neşredenin
girişi, s. 2-16; Ali b. Zeyd ei-Beyhakl, Tarif]. u J:ıü­
kema'i'l-İslam (nşr. MemdOh Ha sa n Muhammed). Kahire 1417/1996,s. 115-116; Keş{ü'z­
zunün, 1, 862; H. G. Farmer, A History of Arabian Musle, London 1929, s. 220; H. Corbin,
Avicenna and the Visionary Recital (tre. W. R.
Trask), Texas 1980, s. 127-132,134, 161, 274;
a.mlf.. "İbn Sina'nın Hayy b . Yakzan Risalesi'nin Yazılışı ve Orjinalliği", İslam Felsefesinde
Sembolik Hikayeleri: İbn Sfntı-Sühreverdf-A.
Gazzalf-N. Rtızf (tre. Derya Örs v.dğr.). istanbul
1997, s. 10-22; ayrıca bk. indeks; A.- M. Goichon, "Ibn Zayla", EJ2 (ing.). lll, 974; Muhammed
Ali EbO Reyyan, "İbn Zeyle", Mevsü'atü '1-J:ıaçia­
reti'l-İslamiyye, Arnman 1993, s. 265-266; ilhan Kutluer- Hasan Katipoğlu, "Hay b. Yakzan", DİA, XVI, 552.
r:;;ı
ıtı
TAHSiN GöRGÜN
İBN ZİKRİ
L
(bk. İBN ZEKRI).
_j
İBN ZİYAn el-ABSi
( ~1~4jı,;,;l)
Ebü'l-Hasen Ali
b. Ziyad el-Absi et-TCmisi
(ö . 183/799)
L
İmam Malik'in
önde gelen talebelerinden.
_j
Trablusgarp'ta doğdu ve daha sonra
Tunus'a yerleşti. Abs kabilesine mensuptur: Arap asıllı olmadığına dair bir rivayet
bu kabilenin mevallsinden olabileceğ ini
akla getirmekte. soy zincirinde sadece
babasının adının kaydedilmesi de bu ihtimali kuwetlendirmektedir. Söz konusu
Abs kabilesi. aynı adla anılan birkaç kabileden muhtemelen Gatafan'ın kolu
olup Kuzey Afrika fetihleri sırasında bir
kısmı bu bölgede yerleşti. Ebu ömer
Halid b. Ebu im ran et-Tüclbi et-TOnisi'den ders alan ibn Ziyad ilim tahsili
için Hicaz ve lrak'a gitti. Malik b. Enes,
Leys b. Sa'd, Süfyan es-Sevri ve ibn Lehla
gibi alimlerden hadis dinledi. imam Malik'in el-Muvatta'ı ile Süfyan es-Sevri'nin
el-Cami'u'l-kebir ve el-Cami'u 'ş-şa­
gir'ini rivayet etti. ibn Ziyad, imam Malik'in görüşlerini Kuzey Afrika'da tanıta­
rak açıklayan ve esaslarını belirleyen ilk
alim dir. Devlet adamlarından uzak duran
ve kadılık teklifini reddeden ibn Ziyad,
kendisini öğretim faaliyetine verip aralarında Esed b. Furat. SahnGn, EbG Amr
Büh!GI b. Raşid el-Kayrevant Musa b. Muaviye es-Sumadıhl. Ebu Semüre Şecere b.
lsa el-Meafiri et-TGnisi gibi Maliki mezhebinin Kuzey Afrika'da yayılmasında büyük rol oynayan alimierin bulunduğu birçok talebe yetiştirdi. Özellikle mezhebin
en önemli iki temsilcisi SahnGn ve Esed'in
yetişmesine büyük katkısı oldu. 183 (799)
yılında Tunus'ta vefat etti ve şehrin Türk
Pazarı diye anılan mevkiinde defnedildi.
Hadis rivayetinde sika, hatız ve emin
gibi vasıflarla nitelendirilen ibn Ziyad fı­
kıh alanında da devrinin otoritelerindendi. SahnGn'a göre ifrikıye uleması arasın­
da fıkha hakimiyet ve takva bakımından
bir benzeri yoktu. Kayrevan halkı araların­
daki ihtilatlarda ibn Ziyad'ın görüşüne
başvururdu. Malik'in usulünü esas almakla birlikte zaman zaman onunkinden farklı
bazı görüşleri benimsernesi veya ictihadlarda bulunmasından mezhep taassubuna kapılmadığı anlaşılmaktadır (mesela
b k. Muvatta' ü '/-İmam Malik, neşredenin
girişi, s. 9-10).
ibn Ziyad'ın el-Muvatta' rivayeti. mezhebin ifrikıye'deki iki merkezinden biri
olan Tunus'ta ilk nüveyi oluşturmuştur.
el-Muvatta' rivayetlerinin ve hatta ifrikıye'de telif edilen kitapların ilki olması
muhtemel görülen bu eserin günümüze
ulaşan bir parçası, Muhammed eş-Şazell
en-Neyfer tarafından tahkik edilerekMuvatta'ü'J-İmdm Malik: Kıt'a minhü birivayeti İbn Ziyad adıyla neşredilmiştir
(Tunus 1978; Beyrut 1980, 1981, 1982,
1984). Bu parçada, Yahya b. Yahya ei-Leysi'nin el-Muvatta' rivayetinde "Kitabü'çlOat:ıaya". "Kitabü'ı-Zeba'it:ı ". "Kitabü' ş­
Şayd"
ve "Kitabü' l-cA~i~a· başlıkları altın­
da toplanan konulara tekabül eden on beş
bab bulunmaktadır. ibn Ziyad'ın rivayeti
diğer rivayetlere kıyasla Malik'in görüşle-
rine daha çok yer vermekte ve dolayısıy­
la usule dair bazı malumat da ihtiva etmektedir. ibn Ziyad'ın imam Malik'ten
dinlediği alışveriş, ni kah ve talak konularına dair hadisleri ihtiva eden ljayrun
min zinetih adlı bir eseri daha vardır.
Kaynaklarda belirtildiğine göre Sahnun.
bu eserin aslının ibn Eşres'e ait olduğunu
ve ibn Ziyad tarafından anlam bakımın ­
dan rivayet edildiğini söylemiştir.
BİBLİYOGRAFYA :
ibn Ziyad ei-Absi, Muvaıta'ü'l-İmam Malik:
~ıt'a minhü bi-rivayet! İbn Ziyad(nşr. Muhammed eş-Şazell en-Neyfer). Beyrut 1984, neşre­
denin girişi, s. 9-83; Ebü'I-Arab, Tabakatü 'ulema'i İ{rfkıyye ve TCınis (nşr. Ali eş-Şabbi - Nuaym Hasan ei-Yafi). Tunus 1985 , s. 220 -223;
Ebu Bekir ei-Maliki, Riytızü 'n-nüfüs ( nşr. Beşir
el-BekkOş- Muhammed el-ArOsi el-Matvi). Beyrut 1403/1983, 1, 234-237; ibn Abd ülber. el-İn­
tika', Kahire 1350, s. 60; ibn MakOia, el-İkmal,
1, 524; Şirazi, Tabaka.tü'l-fukaha', s. 152; Sem'ani, el-Ensab, lll, 108; Kadi iyaz, Tertfbü '1-medarik, 1, 326-329; ibnü'J-Cevzi, el-Muntazam
(Ata). IX, 85; Zehebi, Tarfl].u'l-İslam: sene 181190, s. 304; Safedi, el-Vafi, XXI, 119; ibn Ferhün,
ed-Dfbtıcü 'l-mü;:;heb, s. 192-193; ibn Kunfüz,
el-Vefeyat ( nşr. Adi 1 N üvey h iz) , Beyrut 1971, s.
145; el-f:lulelü's-sündüsiyye, 1, 692-695, 702;
Mahlüf, Şeceretü'n-nür, 1, 60; Sezgin, GAS, 1,
465; Tahir Ahmed ez-Zavi, Tari/:ıu 'l-fet/:ıi'l-'Ara­
bf {f U b ya, Trablusgarp 1972, s. 193-195; Ali
Reffi, "İbn Ziyad", DMBİ, lll, 639-640.
~
CENGiZ KALLEK
İBN ZİYAD el-GAYSİ
(~1 ~4j 0-11 )
Ebü'z-Ziya Abdurrahman
b. Abciiikerim b. İbrahim
ei-Gaysi ez-Zebidi
(ö. 975/1568)
L
Şafii
fakih i.
_j
900 yılı Receb ayında (Nisan 1495) Yemen'in Zebld şehrinde doğdu ve orada
büyüdü. Büyük dedelerinden Ziyad'a nisbet! e ibn Ziyad diye tanındı. Küçükyaşta
Kur'an'ı ezberledikten sonra Muhammed
b. Musa ed-Ducai. Ahmed b. Musa edDucaı. Ahmed b. ömer ei-Müzecced ve
Ebü'I-Abbas ibnü't-Tayyib et-Tanbezavi'den (et-TabenzavT) fıkıh, Hafız Veclhüddin
ibnü'd-Deyba' ve diğer bazı alimlerden
tefsir, hadis. siyer. Cemaleddin Yahya Kuteyb'den usul, Muhammed Mufaddal elLihyani'den Arapça okudu.
942 (1536) yılında hacca giden ibn Ziyad, başta Hicaz müftüsü Abdülaziz ezZemzeml olmak üzere Haremeyn alimleriyle f ikir alışverişinde bulundu. Hacası
Tanbezavl'nin 948'de (1541) ölümü üzerine fetva makamına getirildi. Zebld'de-
467
iBN ZiYAD ei-GAYST
ki el-Camiu'l-keblr. Mustafa Paşa en-Neş­
şar
Camii. Vehhabiyye. Eşrefiyye ve Vasikıyye medreselerinde ders verdi. Receb.
şaban ve ramazan aylarında el-Camiu'lMuzafferl'de Şa]J.i]J.-i Bu]Jdri okutur ve
ramazanın bitiminde yapılan son derste
şehrin emini ve diğer önemli kişiler de hazır bulunurdu . İbn Ziyad . kendisine gelen
soruları talebeleriyle birlikte değerlendiri r
ve gerekli araştırmaları yaptıktan sonra
cevap yazardı. Sabahları ders verir, öğle­
den sonra da geçimini sağlamak için çalı­
şırdı. İbn Ziyad'a ayrıca Hicaz. Hadramut.
Habeşistan ve Hindistan'dan zaman zaman fetva soru! urdu. Tasawufla da ilgilenen ve tarikat ehliyle müzakerelerde bulunan İbn Ziyad , Muhyiddin İbnü'l-Arabl'­
yi övücü ifadelerle anardı. 964 (1557) yı­
lında gözlerini kaybetmesine rağmen öğ­
retim, fetva ve telif çalışmalarını sürdürdü . 11 Receb 97S'te (11 Ocak 1568) Zebld'de vefat etti.
Eserleri.
Kırka yakın
risale kaleme almış olan İbn Ziyad'ın risalelerinin bir kıs­
mı. İbn Hacer ei-Heyteml gibi devrin tanınmış alimleriyle tartıştıkları konularla
ilgilidi r. el-Envdrü '1-müşri)fa fi'l-ietdv a'l-mu]J.a)f)fa)fa adlı eseri de çeşitli risalelerini ihtiva etmektedir (yazma nüshal arı için bk. Brockelmann, GAL, ll, 532-533;
Suppl., ll, 555; Ha beşi, s. 237) Belli başlı risaleleri şunlardır : İşbdtü sünneti rei'i'l-
yedeyn 'inde'l-i]J.rdm ve'r-rüku' ve'li 'tiddl ve'l-)fıydm mine'r-rek'ateyn,
Fet]J.u'l-mübin ii a]J.kdmi teberru'i'lmedin, en-Nu]Jbe fi'l-ul]uvve ve'ş-şu]J.­
be, el-Edilletü'l-vdzı]J.a fi'I-cehri bi'Ibesmele veennehd mine'l-Fdti]J.a, İ)fii­
metü'l-burhdn 'ald kemmiyyeti't-terdvi]J. ii ramazan, Ta]J.~iru e'immeti'l-İs­
Idm 'an tagyiri bind'i'l-Beyti'l-]J.ardm,
Müzilü '1- 'and ' ii a]J.kdmi'l-gınd', el-Ecvibetü '1-marc)ıyye 'ani'l-es'ileti'l-Mekkiyye, el-Cevdbü 'I-metin 'ani's-su'dli'l-vdrid mine'l-Beledi'l-emin, Jjallü'lma')füd ii a]J.kdmi'l-mei)füd, ita]J.u 'nnuşuşi'l-müiaşşa]J.a bi-butJdni tezvici'l-veliyyi'l-vdki' 'ald gayri'l-]J.a:.p;i
ve'l-maşlal.ıa, Simtü'l-le'dl fi'l-kelQm
'ald md verede ii kütübi'l-a'mdl, Keş­
iü'n-ni)fö.b 'an a]J.kdmi'l-mi]J.rdb, Ta]J.rirü'l-ma)fiil ii ]J.ükmi men a]Jbera birü'yeti hildli Şevvdl, Şeddü'l-yedeyn
'ald dei'i md nusibe ile'z-Zühri mine 'lvehm ii ]J.adişi Zi'l- Yedeyn, Risdle fi'l)fiit ve'l-küfte ve'l-)fahve ve'l-bün ve
cemi'i'l-ma]Jadderdti'l-mübd]J.a ve'lmekruhe, Keşiü'l-gıtd 'amma va)fa'a ii
teberru'i'd-deyn mine'l-lübsi ve'l-]Jatd', Müzilü'l-'and' ii a]J.kdmi md u]J.di-
468
şe fi'l-ardzi'I-mezru'a mine'l-iend', enNü)fülü'l- 'a~betü '1-ma'inetü '1-müsteiddü minhd şı]J.hatü bey'i 'l-'ine, el-Ecvibetü'l-mu]J.arrere 'ani'l-mesd'ili'l-vdride min bilddi'l-Mehre.
Abdülkadir ei -Ayde r usi, en-Nürü's-sa.{ır, s.
100, 206, 273-283; İbnü' J- imad. Şe?erat, VIII,
272-273, 377 -378; Brockelmann. GAL, ll, 532533; Suppl., ll, 555; Hed iyyetü 'l-'ari{in, ı, 545546; izaf:ıu'l- meknün, ı , 23, 28, 52, 78, 110,
152,154, 158,190,230,234,372,417,435,
554; ll, 27,170,171,190,256,358,362,368,
471,534,601, 632; Kehhale. Mu'cemü 'l-mü'ellifin, V, 145-146; Zirikli. el-A'lam (Fethu llah).
lll, 311; Ha beşi. el-Fikrü '!-islami {ı'l- Yemen, s.
236-237.
Iii
İBN ZİYAD
H.
İBRAHiM ACAR
el-LÜ'LÜi
-,
(bk. HASAN b. ZiYAD).
L
r
_j
İBN
ziYAn en-NisABORi
-,
(ıS;~~~ ,.')4j ~ 1)
Ebu Bekr Abdullah b. Muhammed
b. Ziyad en-Nisaburi
(ö.
Şafii
L
Kaynaklarda İbn Ziyad'ın çeşitli eserler
belirtilmekte birlikte Müzenl'nin
el-Mu]Jtaşar'ıyla ilgili Ziydddt 'ald Mu]J-
yazdığı
BİBLİYOGRAFYA :
r
defnedilmiştir. İsnevl Nlşabur'da öldüğü­
nü söylüyorsa da ona zaman ve mekan
bakımından daha yakın olan Hatlb el-Bağ­
dadl'nin tesbiti doğru olmalıdır.
324/936)
fakihi ve muhaddis.
_j
238 (852) yılının ilkaylarında Nlşabur'da
Tahsil için Horasan, Irak. Dımaşk,
Mısır ve Hicaz'a gitti. Öğrenimini tamamlayınca Bağdat'a yerleşti. Hadis hocaları
arasında Zühll, Abdullah b. Haşim et-TGsl. Ebu Zür'a er-Razı. İbn Vare. Za'feranl.
Rebl' b. Süleyman el-Muradl, Müzenl,
Bekkar b. Kuteybe, Yunus b. Abdüla'la
es-Sadefi gibi alimler bulunmaktadır. Ayrıca Müzenl, Rebl', Za'feranl ve Ebu Abdullah İbn Abdülhakem'den fıkıh öğreni­
mi gördü.
doğdu.
Güvenilir bir ravi olması yanında fıkıh
meselelerini ve sahabe ihtilaflarını da iyi
bilen İbn Ziyad kendi devrinde Irak Şafii­
leri'nin lideri durumundaydı. Nevevi onu.
mezhep imamının usul ve kaidelerine
bağlı olarak ictihad yapan "ashabü'l-vücCıh"tan sayar. Darekutnl. hocaları arasın­
da hadisin sened ve metinlerini ondan
daha iyi bilen, fıkıh sahasında da ondan
üstün olan birini görmediğini belirtmektedir. Darekutnl'den başka İ bn Şahin. Da'lec b. Ahmed, İbnü'l-Muzaffer. Muhallis.
İbn Ukde, Hamza el - Kinani ve Ebu Ali
en-NisabQrl gibi birçok alim kendisinden
hadis rivayet etmiştir. 4 Reblülahir 324'te
(1 Mart 936) vefat eden İbn Ziyad , Hatlb
el-Bağdadl ile İbnü'l-Cevzl'nin belirttiği­
ne göre Bağdat'taki BabülkGfe mevkiinde
taşari'l-Müz eni adlı kitabından başka
herhangi bir eserinin adı zikredilmemektedir. İbnü'l-İmad , İsnevl'ye atıfta bulunarak Kitdbü'z-Ziydddt yerine Kitdbü'rRibd adlı bir eserini kaydediyorsa da İs­
nevi yalnızca birinci eserin adını vermektedir. İbnü'I-İmad'ın muhtemelen bir hatadan kaynaklanan bu kaydı sebebiyle
Ömer Rıza Kehhale de bunları iki ayrı
eser olarak zikretmiştir (Mu'cemü'l-mü'ellifin, VI , 119). İbn Ziyad'ın ayrıca Darü'lkütübi'z-Zahiriyye'de bir mecmua içinde
(nr 18, vr. 134- 151) hadise dair el-Fevd'id
adlı bir eserinin kayıtlı olduğu belirtilmektedir (El banT, s. 143 ).
BİBLİYOGRAFYA :
Abbiidi. el-Fuf!:aha'ü 'ş-Şa{i'iyye, s. 42; Hatib,
Tari!; u Bagda d, X, 120- 122; Şirazi, Tabaf!:atü '1fuf!:aha', s. 113-114;Sem'ani, el-Ensab (BarOdi).
V, 550-551; ibnü'J-Cevzi. el-Munta?am, VI, 286287; İb n ü' J -Esir. el-Lübab, lll, 341; a.mlf.. el-Kamil, VIII, 328; Nevevi, Teh?ib, 1/2, s. 197 -198; Zehebi. A'lamü'n-nübela', XV, 65-68; a.mlf.. Te?kiretü'l-f:ıuffa?,lll, 819-820;Safedi. ei-Vafi,XVII ,
480-481; Yafii, Mir'atü'l-cenan, ll, 288 -289;
Sübki. Tabaf!:at, lll, 31 0-314; is nevi. Tabaf!:atü 'ş­
Şafi'iyye, ll , 481; İbn Keslr. el-Bidaye,XI , 186;
İ bn Kacti Şühbe , Tabaf!:atü 'ş-Şa{i'iyye, ı , ll Olll; Süyuti. Tabaf!:atü '1-f:ıuffa? (Ömer). s. 341342; Keş{ü '?-?Unün , ll, 1636; İbnü 'J-imad. Şe­
?erat, ll, 302; Zirikli. el-A' lam, IV, 263; Kehhiile.
Mu'cemü'l-mü'ellifin, VI , 119; a.mlf.. el-Müstedrek 'a la Mu'cemi'l-mü'ellifin, Beyrut 1406/
1985, s. 432; Elbani. Mal;tüta t, s. 143; M. Hasan Heyto, el-ictihad ve tabaf!:atü müctehidi 'ş­
Şa{i'iyye, Beyrut 1409/1988, s. 223.
!il
ŞüKRÜ ÖZEN
İBN ZÜLAK
(JY,j 0-! 1)
Ebu Muhammed el-Hasen
b. İbrahim b. el-Hüseyn
el-Leysi el-Mısri
(ö. 387 /997)
L
Mısırlı
tarihçi.
_j
İhşldller döneminde doğdu (Şaba n 306/
Ocak 919). Meşhur Şafii alimi İbnü 'l-Had­
dad el-Kinani'nin öğrencisidir. Fatımller' in
gelmesinden sonra onların görüşünü benimseyerek Şilliği seçti ve mezalim mahkemelerinde kadılık yaptı; 330'da (942)
Dımaşk'ta bulundu. 25 Zilkade 387 (29
Kasım 997) tarihinde Mısır'da vefat etti.
İbn Hallikan onun faziletli bir insan ve iyi