ragmen kudüs`te - İSAM Kütüphanesi

~_.)u J!Yu!J.,,r-{;--~'.::.-9if~ı:ı>'!/,..
!r
isLAM MiMARi MiRASINI KORUMA KONFERANSI
THE CONFERENCE ON THE PRESERVATı"ON OF AACHITECTURAL HEAITAGE OF ISLAMIC CITIES
j
22-26/4/1985 ISTANBUL
~"":"'.;.-;.:.
-~-..:._.
AAAS l::ICTLfl< Sı;;veı
ISI .ı.~ ELI~ i:!JYCK StNI~ EEtECIYESı
.liU3 I!J/i>jS Ql\C.I.'ıi[ATIQ'f
G~!,t.Tiil ISU.It5Ut UUICOPJ.tıit
.;.
...·..../,.._....'
.I.IU.6lfiiiSfl Gfli5Ut
t'c5tıTU5U
.ı.AA3UREJ.HQf;tlCPUiiCT u-ıSHTUTE
~
~ .. ~;j::.:..~:":
TC UARI.I.I.AAVE sc:tA!U.FJ
EHE!HTEW<lll~l~
UNıQNOfLlUICOi'.lllfltSOf
~ıau.AAı<.:GD'I
Yapı m
tıd: ılolt'rA
Araştırma, Basın, Yayın,
Dizgi, Film: Damla Dlzgl,
Baskı:
Organizasyon 512 43 30
Seçll Ofset, Cilt: Numune Basım ve CIItevi
Istanbul, Şubat 1987
İSRAiL İŞGALiNE RAGMEN
KUDÜS'TE İSLAM MİMARİ
MiRASININ KORUNMASI
Müh. Raif NECİM
Tarihi, Dini ve Eski Eserler Açısmdan Kudüs'ün Arap-islam Kimliği
Arap dilinde Kudüs kentinin kökeni "kuds" sözcüğüne dayanmaktadır. Ayıplardan ve
eksikliklerden arınmış anlamına gelmektedir. Böylece Kudüs kenti temiz, pak ve
arınmış kent anlamını dile getirmektedir. ·
Kudüs, islam inançlarına göre de kutsal bir yere sahiptir. Nitekim Kuran-ı Kerim'de ve
Hadis-i Şerif'te bu husus üzerinde durulmuştur. Bütün bunlara dayanarak,
Müslümanların Kudüs sorununu, siyasal değil de dini sorun olarak ele almaları gerekir.
Hz. Muhammed Kudüs'ün. fethini teşvik etmiş, daha sonra bu iş için çeşitli tarihlerde
üç ordu göndererek, sözlerini fiiliyata dönüştürm.9ştür. Bunu Halife Ebu Bekir dört
ordu hazırlayarak izlemiştir. Sonra gelen Halife Omer M. 636'da lbn-i Ubeyde bin eiCerrah kamutasında gönderdiği ordu ile, kutsal kentin fethine muvaffak olmuştur.
Böylece Kudüs, Emeviler, Abbasiler ve Fatımiler dönemi boyunca Müslümanların
elinde kalmıştır. Birçok tarihi olaya sahne olan Kudüs, Emeviler, Abbasiler ve Fatımiler
dönemi boyunca Müslümanların elinde kalmıştır. Birçok tarihi olaya sahne olan Kudüs,
r·\
__ .-
474
iSLAM MiMARi MiRASINI KORUMA KONFERANSI
Haçlı ordularının eline geçmiŞ, ancak M. 1187 yılında Komutan Selahaddin Eyyubi
kent ikinci defa müslümanların eline geçmiştir. Bu zaferin sembolü olarak
Selahaddin, Nureddin Zengi'nin yaptırdığı minberi Halep'ten geti~erek Mescid-ül
Aksa'ya koydurtmuştur. Uzun yıllar Aksa'da kalan bu minber, bir ısrail sabotajı olan
1969 Mescid-i Aksa yangınında yok olmuştur.
tarafından
Tarihi açıdan ise Kudüs, Büveysiler tarafından Lnşa edilmiştir. Arap Yarımadasından
gelen, Kananiler soyuna mensup Büveysiler MO 3000 yılında ilk defa Kudüs'te iskana
girişmişlerdir. Tarım ve zenaat bakımından burada uygarlığın öncüsü olmuşlardır.
Buraya ayrıca Ur-selam, yani barış, güven, emniyet anlamına gelen Selam-kenti de
denilmiştir.
Yahudiler ise, ilk olarak Kudüs'e MÖ 1350 yılında Mısır Firavunundan kaçtıktan sonra
Hz. Musa ile birlikte girmişlerdir.
1967-1983 Yılları Arasında israil'in Kudüs'te
islam Eserlerini Tehdit Eden Uygulamaları
israilliler Haziran 1967'tle Kudüs'ü işgal ettikten sonra, islam eserlerini ve mimari
mirasını tehdit eden planlarını uygulamaya başladılar. Haziran 1967'de Kudüs'ün israil
topraklarına bağlanmasının ilanından sonra, burada Yahudi Hahamının da hazır
bulunduğu bir toplantı yapılmıştır. Bu toplantıda Haham, Süleyman'? ait yapının
yeniden inşa edilmesini istemiştir. Dinler Bakanı da, bunun elbette ısrail için nihai
hedef sayıldığını, ancak zamanın henüz erken olduğunu, Mescid-i Aksa ortadan
kaldırıldıktan sonra, bunun enk.azı üzerine yapıyı tekrar inşa edeceklerini söylemiştir.
Bundan sonra gelişen olaylar, ısrail'in Mescid_-i Aksa'yı ortadan kaldırmak yolunda
niyetlerini açıkça ortaya koyacak açıklıktadır. Ilk olarakei-Megaribe mahallesini yıkarak
!)50 Arabı kovmuşlar ve burası büyük bir otopark alanı yapılmıştır. 1968 Nisan'ında
ısrail Maliye Baka.nı bir genelge yayımiayarak Mescid-i Aksa'ya bitişik geniş bir alanı
istimlak etmiş ve lsrail.devletinin resmi mülkiyetine geçirmiştir. 595 yapı, 637 dükkan,
5 cami, 4 Arap okulu, lbn-i Medin ei-Gavs Zaviyesi ile ei-Fahriye Zaviyesi adında iki
islam kültür merkezini kapsayan .bu bölgede oturan 6000 ~rap gayrımenkullerinden
zorla atılmıştır. Haziran 1969'da ısrail makamları 14 tarihi Islam eserini buldozerlerle
yıkmış ve 1000 Arabı buradan uzaklaştırmıştır. Daha sonra, yine Haziran 1969'da israil
makamları, aralarında tarihi ei-Tenkiziyye M~dresesinin de bulunduğu 17 Arap yapısını
istimlak etmiş ve adı geçen medrese binası ısrail ordusunun bir karargahı yapılmıştır.
1968 yılında ise israil makamları birçok bölgede kazı çalışmalarına başlamıştır. Harem
ei-Şerif'in batı duvarının altında başlatılan kazılardan ilki, yapının güney köşesinden
kuzeye doğru yürütülmüştür. 340 metre uzunluğuna varan bu kazılar 9 metre derinliğe
inmiştir. Bu yüzden ei-.Kerd Ribatı, Osmanlı Medresesi, ei-Şahabi Vakfı, Mengücek
Medresesi gibi birçok Islam yapısında çatlamalara ve çökmelere sebebiyet verilmiştir.
AyrıcaMescid-i Aksa'nın gü.ney bölümünde yapılan diğer bir kazıda islam ve Bizans
eserlerinin izlerine rastlanmıştır. Nebi Davud bölgesinde yapılan kazılarda da büyük
zararlar verdirilmiştir. Kanuni Sultan Spleyman'ın yaptırdığı Kudüs Kalesi kazıları da
devletler t)ukukuna aykırı olarak başlatilmıştır. Bunlar gibi daha birçok kazı çalışmasını
sürdüren ısrail, diğer yandan, yangın çıkartma gibi birtakım komplolar da p'anlamaktan
geri kalmamıştır. ısrail'in yürüttüğü bütün bu planların tek hedefi Kudüs'te Islam
mimari mirasının kökünü kazımaktır.
Bu arada adı Yahudi mahallesi olarak değiştirilen Şeref mahallesinde yüksek binalar
inşa edilmiştir. Halbuki Yahudiler bunun gelirinden sadece % 15'ine sahiptirler. Sıra
475
·iSLAM MiMARi MiRASINI KORUMA KONFERANSI
halinde Kudüs'ün çevresini kuşatan burçlar yaptırmışlardır. Bunun için Araplara ait pek
çok arsaya el koymuşlardır.
Kudüs'te Nüfus
Gelişimi
Toplam
Nüfus
Yıl
(bin)
1918
1948
1967
1976
1984
40
240
270
390
600
Arap
Yahudi
(bin)
(bin)
30
140
80
100
100
10
100
190
290
soo
1918 yılında Filistin'in bazı kentlerinde
bini Kudüs'te yaşıyordu.
yaşayan
Kaynak
Survey of Palestine, Filistin, Hük. 1946
Kudüs Bel. Bşk. Yrd. Miron Benetseti'nin demeci
israil'in Yerashelton Gazetesi (4.7.1976)
Kudüs Bel. Bşk. Tidie Kolik'in demeci
Yahudilerin
sayısı
56 bin idi. Bunun 10
1948 yılındaki taksim anlaşmasından sonra Kudüs'ün % 75'i Yahudilerin eline geçti.
Nisan 1948'deki Deyr Yasin katliamından sonra bu katliamın da etkisiyle Kudüs'ün
yerli Arap halkının birçoğu yakın köy ve kasabalara göçrnek zorunda kaldı. Böylece
Kudüs Ulusal Konseyi'nin Ekim 1948 tarihli sayımına göre, Kudüs'te yaşayan 140 bin
Arap nüfusundan 35 bin kişi kentte kalmıştır. 1948-1967 yılları arasında ise Kudüs'teki
Arap nüfusu 80 bine ulaşmıştır. Artışın başlıca sebepleri, kenti terkedenlerin bu tarihler
arasında geri dönmeleri ile yeni doğumlardır. Bu tarihte ise Yahudilerin nüfusu 190
bine varmıştır. Bu da hiç şüphesiz Yahudi göçünün Kudüs'e teşvikinden
kaynaklanmaktadır. Diğer yandan israil iskan Bakanlığının yeni iskan alanları açma
yolunda yoğun çabalar harcadığı gözlenmiştir. Günümüzde işe 600 bine ulaşan
Kudüs'teki nüfusun 500 Bini Yahudi ve 100 bini ise Araptır. ısrail'in Yahudileri
yerleştirmeda yaptığı teşvik ve gösterdiği kolaylıklar yanında, Araplara yeni bina yapma
izni verilmernekte ve Arapları Kudüs'ten uzaklaştırmak içiiı her çareye
başvurulmaktadır.
Düzenleme
Çalışmaları
ve
Bunların
Kudüs'e Etkileri
Kudüs Belediyesi 1965 yılında ayrıntılı ve ciddi bir istatistik hazırlayarak, Kudüs'ün sur
içinde kalan bölümünün, resmi siciliere dayanmak suretiyle arazi mülkiyetlerini tespit
etmiştir. Buna göre Kudüs'ün toplam yüzölçümünün 825 dönümü, yani % 89'unun
Müslüman ve Hıristiyan Araplara, 40 dönümü yani % 4,3'ünün Yahudilere, 62
dönümünün yani % 6,7'sinin de devlete ait olduğu anlaşılmıştır.
Filistin'de ingiliz işgal Yönetiminin, Birleşmiş Milletler Filistin Sorunu Uzmanlık
Komisyonu'nun talimı;itı üzerine hazırladığı Filistin arazi mülkiyeti haritasına göre, 1945
yılında Kudüs'ün durumu şöyle idi:
% 84 Araplar
% 14 Yahudiler
% 2 Yabancılar
Kudüs'ün imar planlarının ise, yine Yahudilerin nüfuz ve yerleşmelerini tesis etmek
/'\
iSLAM MiMARi MiRASINI KORUMA KONFERANSI
476
üzere hazırlandığı bilinmektedir. Kentin Düzenleme planına kronolojik olarak bakılırsa,
1967'de düzenlenmiş alanın 1949 yılındakinin 4 misli, 1973 yılındakinin de 1967
yılındakinin 5 misli olduğu görülür. Açılan iskan alanlarında ise Araplara ait arsaların
istimlak edilerek Yahudi mahalleleri haline dönüştürüldüğü kolaylıkla anlaşılır.
Bütün bunlar, Kudüs'te oturan Arap halkının gayrımenkulleri ve islam mimari mirası
için tehlike çanları olarak kabul edilmelidir.
Kudüs'te islam Eserlerinin Envanteri
Kudüs'te sayısız islam eseri vardır. Özellikle mücevher olarak değerlendirilen üç eser,
hem dini hem de tarihi açıdan gerçekten paha biçilmez yapılardır. Birincisi Mescid-i
Aksa, ikincisi Kubbet ei-Sahra, üçüncüsü ise inşaatı Memluk Sultanı Kayıtbay
tarafından tamamlanan Eşrefiyye medresesidir.
Kudüs'te cami, sebil, tekke, hanikah, revak, medrese, türbe ve mezarlıklar gibi sayısız
tarihi eser bulunmaktadır. 200'den fazla olan eserlerin dökümünü aşağıya alıyoruz:
A. Medrese/er:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
1O.
11.
12.
13.
14.
15.
ei-Nasıriyye
ei-Hanesniyye
ei-Fahriyye
ei-Tankiziyye
ei-Selamiyye
ei-Kuştemiriyye
ei-Geylaniyye
ei-Tazıyye
Dar-üi-Hadis
ei-Çalıkiyye
ei-Belediyye
ei-Eşrefiyye
ei-Osmaniyye
ei-Hatuniyye
ei-Arguniyye
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
ei-Mezheriyye
el-cevheriyye
ei-Mengüciyye
ei-Hasaniyye
ei-Barudiyye
ei-Ceharkesiyye
ei-Rısasiyye
ei-Lu'lu'iyye
ei-Vecihiyye
ei-Çavliyye
ei-Subbiyye
ei-Es'urdiyye
ei-Melekiyye
ei-Farısiyye
ei-Eminiyye
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.
43.
44.
45.
46.
ei-Davadariyye
ei-Basıtiyye
ei-Evhediyye
ei-Kerimiyye
ei-Kamiliyye
ei-Gadıriyye
ei-Toloniyye
ei-Feneriyye
ei-Salahiyye
ei-Mu'azzamiyye
ei-MeymOniyye
ei-Afzaliyye
ei-Hanbeliyye
ei-Nahviyye
ei-Bedriyye
el-ei-Muhaddısiyye
B. Zaviye, Türbe ve Makamlar:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Hanikah ei-Salahiyye
ei-Hünud Zaviyesi (ei-Rufaiyye)
Alaeddin ei-Basir Ribatı
Hüsameddin Burka Türbesi
Halidiyye Kütüphanesi Hanı
Şeyh Haydar Zaviyesi
(harap durumda)
7. ei-Manburi Ribatı
8. ei-Kerd Ribatı
9. ei-Mahmaziyye Zaviyesi
(harap durumda)
•.
1O. ei-Bastamiyye Zaviyesi
11. ei-Lu'lu'iyye Zaviyesi
12. ei-Kırımiyye Zaviyesi
13. ei-Vefaiyye Zaviyesi
14. ei-Zahiriyye Zaviyesi
15. Bayram Çavuş Türbesi
16. Sitte Tınsık ei-Muzafferiyye Türbesi
17. Duydariyye Hanikahı
18. ei-Cerrahiyye Zaviyesi
19. ei-Hunşiyye Zaviyesi
20. Netkez Hanı
iSLAM MiMARi MiRASINI KORUMA KONFERANSI
21.
22.
23.
24.
25.
26.
- 27.
28.
29.
30.
31.
Şeyh Reyhan Türbesi ·
Şeyh Yakup el-Acemi Zaviyesi
ei-Zemen1 Ribatı
Haseki Sultan Tekkesi
ei-Afganiyye Zaviyesi
Veliyy-Allah Ebu Medyen
ei-Sadiyye Türbesi
Türkan Hatun Türbesi
ei-Çalıkiyye Türbesi
ei-Geylaniyye Türbesi
ei-Salah1 Birnaristanı
32. Şeyh Muhammed EI-Musbit
Zaviyesi
33. Seyfi Altunboğa Türbesi
34. Bayram Çavuş Ribatı
35. Şeyh Diribaş Türbesi
36. ei-Evhediyye Türbesi
37. ei-Kabkebiyye Zaviyesi
38. ei-Fahriyye Hanikahı
39. Şeyh Gabay1n Türbesi
40. ei-Bahariyye Zaviyesi
C. Camiler ve Minar.e/er:
1. Osman bin Affan Camisi
2. Suveykut 'Uivan Camisi
3. ei-Haris1 Camisi
4. ei-Omari ei-Kebir Camisi
5. ei-Hayyat Camisi
6. ei-Mansuri Camisi
7. ei-Kaymari Camisi
8.. el-Om ari el-Sağ ir Camisi
9. Kızıl Minare Camisi
10. ei-Mevleviyye Camisi
11. Kale Camisi
12. Ebu Bekir Camisi
13. Veliyy-Allah Muharip Camisi
14. Mus'ab Camisi
15. Nebi Davud Camisi ve Makamı
16. ei-Muazzamiyye Medresesi
Minaresi
17. ei-Fahriyye minaresi
18. Bab ei-Gavanime Minaresi
19. Bab ei-Asbat Minaresi
20. EI-Salahiyye Hanikahı Minaresi
21. Bab ei-Silsile Minaresi
22. Ömer Camisi Minaresi
23. Cami' ei-Kebir Minaresi
24. Kale Minaresi
25. Kızıl Minare
D. Sebil ve Hamam/ar:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
1O.
11.
Süleyman Sebili
Derec ei-Vad Sebili
Han ei-Zeyt Sebili
Tarik ei-Vad Sebili
Bab el Nazır Sebili
Bab ei-Asbat Sebili
Barkat el-Sultan Sebili
Şulan Sebili
Kasım Paşa Sebili
Şeyh Bedir Sebili
Alaeddin ei-Basiri Sebili
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
Şorbacı Sebili
Şifa Hamarnı
ei-'Ayn Hamarnı
Sitte Meryem Ham?tmı
9.
1O.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
Kayıtbay Sebili
ei-Silsile Kubbesi
el-Hıdır Kubbesi
ei-Nebi Kubbesi
Mehmet Ağa Halveti
Ali Paşa Mihrabı
Sultan Mehmet Eyvanı
Çeşitli mastabalar
Köprüler
r·\
Melik el-Muazzam lsa Samıcı
Burkat Han Sebili
Kuştemiriyye Sebili
Bab ei-Silsile Sebili
Bab ei-'Akam Sebili
Bab Hıtta Sebili
ei-Kırımiyye Zaviyesi Sebili
E. Harem ei-Şerif'teki Eserler
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Mescid-i Aksa ve Eski Aksa
Kubbat ei-Sahra
islam Müzesi
_
ei-Nisa (Kadınlar) Camisi
Nebi Camisi
Dar-üi-Hitabe
Mescid-i Aksa
Kütüphanesi
8. ei-Ervah Kubbesi
iSLAM MiMARi MiRASINI KORUMA KONFERANSI
478
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
Mirac Kubbesi
Süleyman Kubbesi
Nahviyye Kubbesi
Kuzey Revakı
Batı Revakı
Musa Kubbesi
Davud Mihrabı
Burhan Minberi
ei-Mizan Kubbesi
Yusuf Kubbesi
Süleyman Ahırları
Altın Kapı
ei-Silsile Kapısı
ei-Kattanin Kapısı
ei-Hadid Kapısı
ei-Gavanime Kapısı
Hıtta Kapısı
ei-Mutahhara Kapısı
F. Yollar:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
G.
13. Bab ei-Nazır
(Aiaeddin)
14. ei-Tekye
15. el-alam
16. Barkuk
17. Bab ei-Gevanime
18. el-Mücahidin
19. Derviş
20. ei-Kadısiyye
21. Kızıl Minare
22. ei-Ömeri
23. Bab Hıtta
ei-Afraliyye
ei-Magaribe
el-Şeref
Bab ei-Silsile
Ebu Medyen
ei-Vad
ei-Hekkari
Suk ei-Kattanin
ei-Halidiyye
ei-Kırımi
el-Saraya
Bab ei-Hadid
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
ei-Sadiyye
Şeddad
Bab ei-'Amud
imam Malik
Ömer bin Hattap
Kanatır Hudeyr
ei-RCısül
ei-Seyyide
ei-MCıristan
Suk ei-Bezzaz
ei-Melik
Çarştlar:
3. ei-Havacat
4. Han ei-Zeyt
1. ei-Kattanin
2. ei-Lahhamin
7. 'Aiun
8. ei-Attarin
9. ei-Hasr
5. ei-Başura
6. ei-Bezzaz
H. Kudüs'ün Sur ve Kaptlan :
1. ei-Sahire Kapısı
2. ei-Amud Kapısı
3. ei-Cedid Kapısı
Bütün bunlardan
daha vardır.
başka,
4. el-Halil Kapısı
5. Nebi Davud Kapısı
6. ei-Meğaribe Kapısı
günümüze
ulaşmayan
ama
7. el-As bat Kapısı
8. 4200 metre uzunluğunda
taştan yapılmış sur
adlarını bildiğimiz
birçok eser
Kudüs'teki israil işgali üzerinden 17 yıl geçmiştir. israil makamları Süleyman'a ait
ileri .sürülen bir binanın Mescid'i Aksa'nın altında bulunduğuna inanmaktadır.
Bu yüzden ısrailliler sürekli yapılan kazılarla kendilerine ait olduğuna inandıkları
eserlerin izlerini kanıtlamak için çaba ·göstermektedirler. Ancak bütün bu çabalar boşa
gitmiştir. Zira yapılan kazılar, Harem-i Şerif'in çevresinde islam dönemine ait eserlerin
bulunduğunu kanıtlamaktan başka bir işe yaramamıştır.
olduğu
Kudüs'te islam Eserlerinin Korunması ve Restorasyon Çalışmaları
ilk önce Kudüs'teki kültür mirası ve islam eserlerinin korunması için, Ürdün, kentin
. iSLAM MiMARi MiRASINI KORUMA KONFERANSI
479
uluslararası
çapta dünya kültür mirası olarak tescili yolunda Unesco'ya başvurdu.
bir istekte de Kudüs'.ün "tehdit altmda bulunan uluslararasi kijitür değerleri"
arasına alınmasını önerdi. ısrail ve Amerika'nın itirazlarına rağmen Urdün, bu iki
kararın alınmasında başarılı oldu.
Diğer
Kudüs'te bulunan tarihi eserlerde oturanların hepsi, gelir düzeyleri düşük ailelerden
oluşmaktadır. Bu yapılardan vakıf statüsünde olan bazıları, yoksul ailelerce
kiralanmıştır. Bu durum aslında medrese, zaviye, tekke ve hanikah gayesiyle yapılan
bu eserle,re doğal olarak zarar vermektedir. Ayrıca Müslüman nüfusun buradan
atılması, ısrail işgalinde kenti Yahudileştirmeye kolaylık sağladığı gibi, Müslüman
nüfusun sayısını azaltmaya da yaramaktadır. Bu yüzden, içinde oturanların kalması
şartı ile, bu eserlerin onarımı zorunludur .
•
Kudüs'te onarım çalışmalarında karşılaşılan zorluklardan biri de, dar olan birçok yolun,
motorlu taşıtlarla inşaat malzemesi taşınmasına imkan vermemesi ve ayrıca kutsal
kentin birbirine geçen girift bir plana sahip olmasıdır. Bu yüzden eserleri tek tek ele
?Imanın yerine, bütün kitleyi ve yapılar topluluğunu birarada onarmak gerekir. Ayrıca
ısrail'in ekonomik ve sosyal baskısı yüzünden, buradaki halkın maddi imkanları çok
zayıftır. Bunun yanısıra mimari mirasa özen gösterilmesi konusunda, yoksul halkın
kültürel düzeyi çok düşüktür. Bunlara, işgal altında bulunulduğu için, bu eserleri
korumaya yönelik herhangi bir yasa veya yönetmelik uygulamanın zorluğu eklenebilir.
Ayrıca halkın bir bölümü, tarihi eserlerin arasına su şebekesi veya duvarlar gibi
olumsuz eklemeler yapmaya kalkışmıştır ki, bu durum, Kudüs'te çalışan restorasyon
kuruluşlarını, bunların giderilmesi ve böylece eski duruma dönülmesi için çalışmak
zorunda bırakmıştır.
Birçok sıkıntıya ve işgal şartlarına rağmen, Ağustos 1969 tarihindeki Mecsid-i Aksa
yangınından beri, bugüne kadar Kudüs'te gerçekleştirilen restorasyon projeleri hazırlık
çalışmaları Mescid-i Aksa, ei-Durri Vakfı, ei-Kattanin Çarşısı, Cevheriyye Medresesi ve
ei-Harek el-Şerif arasında birçok eseri kapsamaktadır. Hazırlanan programa göre
bugün ei-Geylaniyye Medresesi, ei-Kerd Ribatı ve Mezheriyye Medresesirıde çalışmalar
sürmektedir. Bütün bu projeler, Arap Birliği tarafından Kudüs'te kurulan Islam
Eserlerini Koruma ve Restorasyon Merkezi tarafından onaylanmıştır. Restorasyon
çalışmaları da, K!Jdüs'teki Evkaf Dairesi'ne bağlı Eski Eserler Bölümü ile Harem-i
Şerif'te bulunan Imar Komisyonu tarafından yürütülmektedir.
Sayıları 200 civarında olan Kudüs'teki eserlerin restorasyon programı için, tespit edilen
projelerin ana çizgileri belirlenmiştir. Mali bilançosu 15 milyon dolar tutan bu projelerin
ayrıntıları, Kunuz ei-Kuds (Kudüs'ün Hazineleri) adlı kitapta açıklanmıştır. Yahudiler de
kendi açılarından, üçüncü yapının araştırılması için hazırlık yapmaktadırlar. Ancak
bunun yerini tespit konusunda ihtilaf halindedirler. Zira yapılan kazılar, bu konuda
görüş birliğine varmalarına yardımcı olmamıştır. Bu yüzden Kudüs'ün kültür mirası ve
dini eserlerine ilgi gösteren İslam-Arap kuruluşları arasında sıkı işbirliği ve
yardımlaşma, her zamankinden daha büyük önem taşımaktadır. Onarımların
pızlandırılması da, mali .kaynakların sağlanmasına bağlıdır. Bu husus ayrıca bütün
Islam-Arap kentlerinin, ısrail tecavüzlerine karşı koymaları açısından son derece önemli
bir prestij meselesidir.