çevreci bir bakış açısının markaya getirdikleri
advertisement
5. ULUSLARARASI MATBAA TEKNOLOJİLERİ SEMPOZYUMU 5. INTERNATIONAL TECHINOLOGIE SYMPOSIUM FÜR DRUCK 5th INTERNATIONAL PRINTING TECHOLOGIES SYMPOSIUM İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ - İSTANBUL - 04-05 KASIM / NOVEMBER 2016 ÇEVRECİ BİR BAKIŞ AÇISININ MARKAYA GETİRDİKLERİ THE GREEN PERSPECTIVE WHAT BRINGS TO BRAND Derya ÖCAL Prof. Dr., dtellan@atauni.edu.tr, Atatürk Üniversitesi, İletişim Fakültesi, Erzurum Derya ÇAKMAK KARAPINAR Arş.Gör. deryacakmak@atauni.edu.tr, Atatürk Üniversitesi, Açıköğretim Fakültesi Erzurum ABSTRACT Along with the development of new communication technologies dominated in productionmarketing-distribution process and businesses, may arise in an environment can be affected that stakeholder management strategies that impact on production and much more and the negative news about themselves that may be affected in a short period of time. Acquire the business of the trust and loyalty of consumers as keeping the trust and loyalty is much more difficult. For businesses, loyalty to their brands means rather than the product of the repurchase comes again to establish an emotional bond with consumers. Businesses, to achieve to maintain consumers’ loyalty perform social responsibility projects or reshape production and management strategies according to the demands and expectations of stakeholders. Strategic approaches are located in environmentally friendly product development. There is an understanding among consumers also, about the concept of using environmentally friendly products instead use only products. In the process, within the scope of green marketing and starting with the production of a product and pricing, distribution and sales processes ongoing and resulting in cessation of the product, no activity or the damaging nature of the practices carried out, including all of the raw material and energy consumption to a minimum and thus the retention effort that aims to leave a livable world for future generations is considered ecofriendly. The aim of this study is to demonstrate the effects environmentally friendly products and packaging on brand consumers choose. In this context, practices of green marketingoriented businesses that use environmentally friendly products and packaging in Turkey will be examined; Erzurum will be measured in the survey of consumers by way of questionarry. Key word: Green Marketing, Eco-Friendly Production, Recycled Packaging, Savings in Raw Material Packaging ÖZET Yeni iletişim teknolojilerinin üretim-pazarlama-dağıtım süreçlerinde hakimiyet kazanmasıyla birlikte işletmeler, üretim ve yönetim stratejileri üzerinde paydaş etkilerinin çok daha fazla olduğu ve haklarında çıkabilecek olumsuz haberlerden kısa süre içerisinde etkilenebilecekleri 359 5. ULUSLARARASI MATBAA TEKNOLOJİLERİ SEMPOZYUMU 5. INTERNATIONAL TECHINOLOGIE SYMPOSIUM FÜR DRUCK 5th INTERNATIONAL PRINTING TECHOLOGIES SYMPOSIUM İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ - İSTANBUL - 04-05 KASIM / NOVEMBER 2016 bir ortam içerisinde bulunmaktadırlar. İşletmelerin tüketicilerin güvenini ve sadakatini kazanmaları kadar mevcut güven ve sadakati sürdürmeleri çok daha zordur. İşletmeler için markalarına duyulan sadakat, ürünlerinin yeniden satın alınmasından ziyade tüketicilerin duygusal bağ kurmaları anlamına gelmektedir. İşletmeler, tüketicilerin sadakatini kazanmak ve sürdürmek için sosyal sorumluluk projeleri gerçekleştirmekte ya da üretim ve yönetim stratejilerini paydaşlarının beklenti ve isteklerine göre yeniden şekillendirmektedir. Stratejik yaklaşımlar arasında çevre dostu ürün geliştirme yer almaktadır. Tüketiciler arasında da salt ürün kullanımı yerine çevre dostu ürün kullanma anlayışı gelişmiştir. Yeşil pazarlama kapsamına giren ve bir ürünün üretimi ile başlayıp, fiyatlandırma, dağıtım ve satış süreçleri ile devam eden ve ürünün tamamen bitmesi ile sonuçlanan süreç içerisinde gerçekleştirilen hiçbir aktivitenin ya da uygulamanın doğaya zarar vermemesini, hammadde ve enerji tüketimini asgari düzeyde tutmasını içeren ve böylece gelecek nesiller için yaşanılabilir bir dünya bırakmayı hedefleyen çabaların tümü çevre dostu olarak nitelendirilmektedir. Bu çalışmanın amacı çevre dostu ürün ve ambalaj kullanımının tüketicilerin marka tercihi üzerindeki etkilerinin ortaya konulmasıdır. Bu çerçevede Türkiye genelinde çevre dostu ürünler ve ambalajlar kullanan yeşil pazarlama odaklı işletmelerin uygulama örnekleri incelenecek; Erzurum ili örneğinde anket yolu ile tüketicilerin eğilimleri ölçümlenecektir. Anahtar Kelime: Yeşil Pazarlama, Çevre Dostu Üretim, Geridönüşümlü Ambalajlar, Ambalajlarda Hammadde Tasarrufu 1. GİRİŞ İçinde bulunduğumuz yüzyılda işletmelerin sadece kâr amacı güttüğü eski klasik pazarlama anlayışın yerini sosyal sorumluluklarını bilen ve sosyal sorunlara duyarlı yeni bir pazarlama anlayışı almıştır. Klasik pazarlama anlayışının değişmesi ve yaygınlık kazanmasında teknolojik gelişimler önemli bir etken olmuştur. Bunun yanı sıra tüm dünyada doğal kaynakların tükenmeye başlaması ve çevre kirliliğinin önlenemez boyutlara ulaşması gibi tarihsel süreç içerisinde kendini gösteren insanoğlunun doğaya vermiş olduğu zararlar da farklı bir pazarlama anlayışının ortaya çıkmasını ve işletmeler tarafından uygulanmasını gerekli kılmıştır. Meydana gelen bu değişimler sonucunda işletmeler sadece ekonomik boyutu olan bir varlık olarak değil, hem ekonomik hem de sosyal boyutu olan bir varlık olarak tüketicilerin davranışlarını yönlendirmeye başlamıştır. Üretim ve dağıtım mekanizması içerisinde işletmeler, tüketicileri yönlendirirken aynı zamanda tüketicilerden de etkilenmeye başlamışlardır. Bu karşılıklı etkileşimin sonucunda çevre sorunlarına duyarlı tüketicilerle karşılaşan işletmeler ‘çevre duyarlılığı’ temelli bir strateji ya da bir anlayış oluşturma yoluna gitmek zorunda kalmışlardır. Öyle ki bu durum küresel ölçekte bir reklam unsuruna dönüşmüştür. İşletmelerin çevre bilincine sahip olmaları ve sosyal sorumluluklarını benimsemeleri zaman içerisinde işletme kültürüne de yansımıştır. Böylece işletmeler hem iç hem de dış hedef kitlelerini tatmin edebilecek bir bilince sahip olmaya başlamışlardır. Araştıran ve sorgulayan tüketicilere hitap eden, bu tüketicilerde güven oluşturmayı hedefleyen işletmelerin tüketicilerde ‘çevreye duyarlı işletme’ imajı yaratması oldukça önemlidir. Çevreye duyarlı işletme imajını tüketicilerin zihinlerine yerleştirme amacı taşıyan işletmeler ‘yeşil pazarlama’ anlayışı benimsemektedirler. Yeşil pazarlama, çevresel kaynakların tükenmeye yüz tutması ya da kirlenmeye başlaması yüksek enerji sarfiyatı gibi tüm olumsuz sonuçları azaltabilecek ve uzun vadede işletmeye kâr getirecek bir pazarlama stratejisidir. 360 5. ULUSLARARASI MATBAA TEKNOLOJİLERİ SEMPOZYUMU 5. INTERNATIONAL TECHINOLOGIE SYMPOSIUM FÜR DRUCK 5th INTERNATIONAL PRINTING TECHOLOGIES SYMPOSIUM İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ - İSTANBUL - 04-05 KASIM / NOVEMBER 2016 Yeşil pazarlama stratejisinin çevre dostu ürünler üretmek, tüketiciyi çevre dostu ürünleri kullanmaya teşvik etmek ve kurum kültürüne çevre dostu bir anlayışı yerleştirmek gibi birçok zorlu aşaması bulunmaktadır. İşletmeler için çevreye duyarlı bir imajın oluşturulması ve bu imajın yapılanlarla desteklemesi önemli taşımaktadır. Çünkü bu durum küresel rekabet ortamında işletmelerin birbirinden farklılaşmasını sağlayan en önemli unsurlardan biri haline gelmiştir. Bu noktada işletmelerin iletişim ve halkla ilişkiler faaliyetlerini yönetmesi gerekmekte; müşterilerin bilinçlendirilmesinin yanı sıra bu bilinçlenmeye paralel olarak başarılı biçimde kendi politikalarını düzenlemeleri gerekmektedir. 2. YEŞİL PAZARLAMA Teknolojik gelişmeler işletmelerin küresel ölçekte üretim- dağıtım mekanizması geliştirmelerini kolaylaştırmaktadır. Bu süreç işletmeler ve tüketiciler çevrelerindeki kaynakların sınırlı olduğunu unutmuş; işletmeler sürekli olarak üretime ve tüketiciler ise tüketime odaklanmış görünmektedirler. Bunun bir sonucu olarak da günümüzde dünya üzerinde yaşamı tehdit eden çevre sorunları ve hammadde sıkıntıları ortaya çıkmaya başlamıştır (Straughan ve Roberts, 1999:558). Her ne şekilde gerçekleştirilirse gerçekleştirilsin üretim süreci ister istemez doğada bulunan hammaddeyi tüketmekte ve doğal kaynakları kirletmektedir. Üretim süreçleri sonucunda ortaya çıkan olumsuz çevre etkilerini tamamen ortadan kaldırmak mümkün değildir. Bu nedenle de işletmeler çevreye verilen zararı en aza indirebilecek şekilde ürünler üretmeye ve tüketiciler de çevreye daha az zararlı ürünleri tüketmeye özen göstermeye çalışmaktadırlar (Yıldız vd., 2008:259-260). Üretimden tüketime değin uzanan süreç içerisinde hem tüketicilerin hem de üreticilerin davranışlarının çevreye daha duyarlı hale gelmesiyle birlikte ortaya çıkan bir kavram olarak ‘yeşil pazarlama’, işletmelerin üretimi gerçekleştirirken topluma, tüketiciye ve işletmeye faydasını düşünerek geliştirdiği bir pazarlama stratejisidir (Karna, 2008:10). Günümüze kadar yeşil pazarlama odaklı reklam çalışmaları ürünün çevresel duyarlılığı üzerine konulumlandırılmaktadır. Örneğin; geri dönüşümlü ambalaj, gübresiz ürün, tekrar kullanılabilme özelliği ve ozon dostu ürün gibi (Polansky, 1994:1). Ancak yeşil pazarlama sadece ürünün çevre dostu özelliklerinden ibaret olan bir kavram değildir. Yeşil pazarlama, ürünün üretimiyle başlayıp nihai tüketiciden çevreye dönüşüne kadar süren uzun bir süreci kapsamaktadır. Bu açıdan bakıldığında yeşil pazarlama toplumun ihtiyaç ve isteklerini gidermeye, tüketicileri tatmin etmeye yönelirken aynı zamanda işletmenin stratejilerinde ve tüketici algılarında da değişiklik meydana getirerek ürünlerin üretim ve tüketim süreçlerinde doğal çevreye en az seviyede zarar vermek amacıyla yürütülen faaliyetler olarak tanımlanabilecektir (Uydacı, 2011:130). Yeşil pazarlama karvramı ilk olarak Amerikan Pazarlama Derneği (AMA-American Marketing Association) tarafından 1975 yılında bir seminerde tartışılmaya başlamıştır (Yüksel, 2009:3). Seminer esnasında gerçekleştirilen görüşmeler sonucunda yeşil pazarlama “kirlilik üzerine pazarlama çalışmaları, enerji tüketimi ve tükenebilir kaynakların tüketiminin olumlu ve olumsuz yanlarını inceleyen bilim dalı” olarak tanımlanmıştır (Shehu, 2010:20). Yeşil pazarlama, pazarlama karması elemanı olan ürün, fiyat, tutundurma ve dağıtımda hem müşteri ihtiyaçlarını düşünerek hem de işletmenin amaçlarını merkeze alarak, çevreye verilebilecek zararı en aza indirecek düzeyde tüketici ihtiyaçları ile işletme amaçlarının 361 5. ULUSLARARASI MATBAA TEKNOLOJİLERİ SEMPOZYUMU 5. INTERNATIONAL TECHINOLOGIE SYMPOSIUM FÜR DRUCK 5th INTERNATIONAL PRINTING TECHOLOGIES SYMPOSIUM İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ - İSTANBUL - 04-05 KASIM / NOVEMBER 2016 eşzamanlı şekilde karşılanması için işletmenin planlama ve uygulama aşamalarının denetim ile gerçekleştirildiği bir yaklaşımdır (Polonsky ve Rosenberger III, 2001:23). Başka bir tanıma göre yeşil pazarlama, işletmelerin toplumun ve tüketicilerin ihtiyaçlarını karşılama esnasında uzun vadede kârlılığı hedefleyerek, çevreye karşı sorumlu olmayı benimsediği yönetim süreçleridir (Ottman, 1993:77). Pazarlama karması elemanları içerisinde “çevrenin korunmasında yeşil ürünlerin yeri ve önemi” ayrı bir öneme sahiptir. Yeşil ürün, yaşadığımız dünyayı kirletmeyen, doğal kaynakların tüketimini en aza indirgeyen, geri dönüşümü mümkün kılan ve uzun süre saklanabilen ürünlerdir. Yeşil ürün, insan sağlığı için tehlike oluşturmamalı, yaşam süresi kısa olmamalı, fazla ambalaj kullanımı gerektirerek çevresel atık oluşturmamalı, hayvanları koruma eğiliminde olmalı ve üretim, tüketim ve yok olma aşamalarında çevreye zarar vermemelidir, ayrıca bu aşamalarda enerji tüketimi minimum seviyede olmalıdır (Yüksel, 2009:18-19). Yeşil ürün kavramı ise 4S formülü ile ifade edilmektedir. Bu formülü; (i) tatmin (satisfaction), (ii) sürdürülebilirlik (sustainability), (iii) sosyal kabul (social acceptibility) ve (iiii) güvenlik (safety) bileşenlerinden oluşmaktadır. Bu bileşenlere göre yeşil ürün, tüketici gereksinimlerini ve tatminini karşılayan, enerji ve doğal kaynakların devamlılığını sağlayan, çevreye, doğaya ve hayvanlara zarar vermediği konusunda kamuoyunda kabul görmüş olan ve insan sağlığını tehdit etmeyen üründür (Yüksel, 2009:19). Çevreye duyarlı işletmeler, çevreye verdiği zarar oranını en aza düşürüp üretim yaparak çevreyi koruyan işletmelerdir (Crane, 2000:278). Çevreye duyarlı tüketiciler ise satın alma güçlerini kullanarak çevreyi koruyan tüketicilerdir (Odabaşı, 1992:1). Çevreyi koruma bilinciyle hareket eden tüketiciler temel olarak üç kritere dikkat ederek tüketimi gerçekleştirirler. Bunlar; (i) doğal kaynakları daha az tüketen ürünler satın almak, (ii) doğaya daha az zarar veren ürünleri kullanmak ve (iii) geri dönüştürülebilen ve tekrar kullanıma imkan tanıyan ambalajlı ürünleri tercih etmektir (Alnıaçık, 2010:510-511). 3. ÇALIŞMANIN AMACI, ÖNEMİ VE YÖNTEM Çevreci bir bakış açısı günümüz rekabet koşullarınde özellikle üzerinde durulan bir konudur. Gerek üretim gerekse dağıtım ve süreçlerinde “çevre dostu” ürün anlayışının geliştirilmiş olması, işletmeleri tüketici nezdinde saygın ve tercih edilir bir konuma taşımaktadır. Bu çerçevede “çevre dostu” olarak tanımlanan işletme ve markaların farkındalığı, tercih edilmesi gibi konularda tüketicilerin eğilimlerinin ölçülmesi amaçlanmıştır. Bu çalışma çevreci bakış açısının markaya getirdikleri, çevre dostu ürünler üreten markalara, çevreye dair tüketicilerin tutumlarını ve tüketicilerin marka tercihi üzerindeki etkilerinin belirlenmesi amacıyla gerçekleştirilmiştir. Çevreci bakış açısının markaya getirdikleri, çevre dostu ürünler üreten markalara, çevreye dair tüketicilerin tutumlarını ve tüketicilerin marka tercihi üzerindeki etkilerinin belirlenmesi amacıyla gerçekleştirilen bu çalışmada 39 maddesi 5’li Likert ölçek, 3 maddesi açık uçlu soru kapsamında hazırlanan bir anket kullanılmıştır. Ölçekte bulunan 39 madde kendi içerisinde çevre odaklılık (“Çevreye ve çevreyi korumaya odaklı bir insanım”, “Çevre konusu yaşamımın merkezinde yer alır”, “Çevre, dünyamızın karşı karşıya olduğu en önemli sorundur”, “İnsanlar genellikle çevre sorunlarına duyarsızdır”, “Birey olarak çevreyi korumak için üzerime 362 5. ULUSLARARASI MATBAA TEKNOLOJİLERİ SEMPOZYUMU 5. INTERNATIONAL TECHINOLOGIE SYMPOSIUM FÜR DRUCK 5th INTERNATIONAL PRINTING TECHOLOGIES SYMPOSIUM İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ - İSTANBUL - 04-05 KASIM / NOVEMBER 2016 düşen sorumlulukların bilincindeyim”, “Çevre sorunları konusunda endişelenmem çünkü tek başıma bir şey yapamayacağımı biliyorum”, “Çevreyi korumaya yönelik kampanyalara gönüllü olarak katılmak isterim” ve “Çevre sorunlarının abartıldığını düşünüyorum”), çevremarka ilişkisi (“Çevre koruma amaçlı kampanyalara katılan firmaların bu konudaki reklam ve tanıtımları toplumsal bilincin gelişmesine yardımcı olur”, “Ambalajlarda ve reklâmlarda firmaların çevre dostu olduğunu açıklaması satış amaçlıdır”, “Ambalajlarda ve reklâmlarda firmaların çevre dostu olduğunu açıklaması bir zorunluluktur”, “Yabancı markaların insanların tepkisinden kurtulmak için çevre koruma amaçlı projelere destek verdiklerini düşünüyorum” ve “Yerli markaların insanların tepkisinden kurtulmak için çevre koruma amaçlı projelere destek verdiklerini düşünüyorum”) ve çevre dostu tüketim (“Alışveriş yaparken çevre odaklı düşünürüm”, “Herkes alışveriş yaparken çevre odaklı düşünmelidir”, “Satın alacağım ürünlerin markalarının çevre dostu olup olmadığını araştırırım”, “Arkadaşlarıma çevre dostu ürün satın almalarını öneririm”, “Ambalajı çevreyi temsil eden renklerden oluşan ürünü tercih ederim”, “Alışveriş yaparken ambalajların üzerinde çevre dostu ibaresi ararım”, “Alışveriş yaparken ambalajların üzerinde geri dönüşüm işareti ararım”, “Alışveriş yaparken ürünün ve ambalajının çevreye zarar vermediğini bilmek isterim”, “Çevre konularına duyarlılık gösteren ürünleri/markaları satın almayı tercih ederim”, “Çevre dostu olduğu belirtilerek satılan ürünlere daha fazla para ödeyebilirim”, “Çevreye zarar vermeyen otomobil markasını pahalı olmasına rağmen tercih ederim”, “Çevre dostu beyaz eşya satın alırım”, “Satış gelirlerinin bir kısmını çevreyi koruma amaçlı bir kampanyayı desteklemek için kullanan markaların ürünlerini almayı tercih ederim”, “Çevre koruma kampanyasının sonuçlarını görmezsem kendimi aldatılmış hissederim”, “Benim için önemli olan sadece üründür, üretici firmanın çevre koruma amaçlı bir kampanyayı desteklemesiyle ilgilenmem” ve “Hoşlanmadığım bir firmanın çevre koruma kampanyası yürütmesi o firmanın ürünlerine karşı olumsuz tutumumu etkilemez”) olmak üzere üç ayrı bölümden meydana gelmektedir. Açık uçlu 2 soru ile tüketicilerin tercihleri ve son soru ile de tüketicilerin kampanya ve marka ismi farkındalığı tespit edilmeye çalışılmıştır. Bu ölçek bir deneme grubu üzerinde uygulanarak maddelerin anlaşılırlığı ve güvenilirliği kontrol edilmiştir. Bu araştırmanın örneklem grubu seçilirken tesadüfi ve kolayda örnekleme yöntemleri kullanılmıştır. 2016 itibariyle Erzurum ili nüfusu 413.000 olup; %2,8’lik örneklem alınmıştır. Anket belirlenen örneklem grubuna uygulanarak analizler yapılmıştır. Bu kapsamda Erzurum ilinde 151 anket uygulanmıştır. Bu anketlerden 3 tanesi istenilen kriterlere uygun olarak cevaplanmadığından ve telafi edilemeyecek boşluklar içerdiğinden değerlendirme dışı bırakılmıştır. Alan araştırmasında toplamda 148 anket değerlendirmeye alınırken, araştırma sonucunda elde edilen veriler SPSS 21.0 paket programıyla analiz edilmiş ve bu süreçte frekans analizi, faktör analizi, bağımsız gruplar t testi ve aritmetik ortalamalar testi kullanılmıştır. 5.BULGULAR Araştırma kapsamında gerçekleştirilen anket çalışmasına katılanların %48’i (71 kişi) kadın ve %52’si (77 kişi) erkektir ve bu kişilerin %48’i (71 kişi) bekar, %48,6’sı (72 kişi) evli ve %3,4’ü (5 kişi) eşlerinden ayrılmıştır. Çalışmaya katılanların %40,5’i (60 kişi) 26 ile 35 yaş arasında %33,1’i (49 kişi) 16 ile 25 yaş arasında, %16,9’u (25 kişi) 36 ile 45 yaş arasında, %6,1’i (9 kişi) 46 ile 55 yaş arasında ve 56-65 yaş arasında %3,4’ü (5 kişi) bulunmaktadır. Ayrıca çalışmaya katılanların %8,1’i (12 kişi) doktora, %14,2’i (21 kişi) yüksek lisans, %36,5’i (54 kişi) lisans, %16,2’i (24 kişi) önlisans, %20,3’ü (30 kişi) lise, %4,1’i (6 kişi) 363 5. ULUSLARARASI MATBAA TEKNOLOJİLERİ SEMPOZYUMU 5. INTERNATIONAL TECHINOLOGIE SYMPOSIUM FÜR DRUCK 5th INTERNATIONAL PRINTING TECHOLOGIES SYMPOSIUM İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ - İSTANBUL - 04-05 KASIM / NOVEMBER 2016 ortaokul ve %0.7’si (1 kişi) ilkokul düzeyinde eğitime sahiptir. Tablo 1’de çalışmaya katılan bireylerin çevre odaklı davranışa ait 8 maddeye verdiği cevaplara uygulanan bağımsız gruplar t testi ile incelendiğinde sadece “İnsanlar genellikle çevre sorunlarına duyarsızdır” maddesine verilen cevapların cinsiyete göre farklılık gösterdiği tespit edilmiştir. Bu maddede erkekler kadınlara oranla insanların çevre sorunlarına karşı duyarsız olduğunu düşünmektedir. Bireylerin verdiği diğer cevapların ise cinsiyete göre farklılık göstermediği görülmüştür. Tablo 1. Çevre Odaklı Davranış ve Cinsiyet İlişkisi Cinsiyet Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın N 71 77 71 77 69 76 70 77 71 Ortalama 4,01 3,88 3,75 3,74 4,16 4,04 4,00 4,10 4,17 Erkek 75 4,07 Çevre sorunları konusunda endişelenmem çünkü tek başıma bir şey yapamayacağımı biliyorum. Kadın 71 2,72 Erkek 77 2,94 Çevreyi korumaya yönelik kampanyalara gönüllü olarak katılmak isterim. Kadın 71 3,89 Erkek 75 3,68 Çevre sorunlarının abartıldığını düşünüyorum. Kadın 71 2,63 Erkek 77 2,49 Çevreye ve çevreyi korumaya odaklı bir insanım. Çevre konusu yaşamımın merkezinde yer alır. Çevre, dünyamızın karşı karşıya olduğu en önemli sorundur. İnsanlar genellikle çevre sorunlarına duyarsızdır. Birey olarak çevreyi korumak için üzerime düşen sorumlulukların bilincindeyim. Sig. 3,544 3,440 0,927 0,001 0,416 2,026 4,450 1,986 *. p<0,05 anlamlılık düzeyinde Araştırmaya katılan bireylerin çevre odaklı davranışlarının eğitim durumlarına göre değişip değişmediğini incelemek amacıyla tek yönlü ANOVA analizi yapılmıştır. Tek yönlü ANOVA analizinin önkoşulu olan Levene testinin sonucunda p değeri 0,05 den büyük olduğu için grup varyanslarının homojen olduğu saptanmış, bu nedenle de farklılıklar olduğu görülmüş ve tek yönlü ANOVA analizi yapılmasında bir engel olmadığı gözlemlenmiştir. Grup varyansları arasındaki farklılığın hangi gruplar arasında olduğunu tespit etmek amacıyla Tukey testi sonuçlarına bakılmıştır. Yapılan ANOVA analizi sonucunda sadece “İnsanlar genellikle çevre sorunlarına duyarsızdır” maddesinde önlisans ve lise eğitim düzeyine sahip bireyler arasında anlamlı bir farklılık olduğu tespit edilmiştir. Lise eğitim düzeyine sahip bireylerin “İnsanlar genellikle çevre sorunlarına duyarsızdır” maddesinde kararsız oldukları buna karşın önlisans mezunu olan bireylerin kesinlikle katıldıkları görülmüştür (Bkz. Tablo 2). 364 5. ULUSLARARASI MATBAA TEKNOLOJİLERİ SEMPOZYUMU 5. INTERNATIONAL TECHINOLOGIE SYMPOSIUM FÜR DRUCK 5th INTERNATIONAL PRINTING TECHOLOGIES SYMPOSIUM İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ - İSTANBUL - 04-05 KASIM / NOVEMBER 2016 Tablo 2. Çevre Odaklı Davranış ve Eğitim Durumu İlişkisi (I) Eğitim İnsanlar genellikle çevre sorunlarına duyarsızdır. Lise *. p<0,05 anlamlı farklılaşma (J) Eğitim Ortaokul Önlisans Lisans Yüksek Lisans Doktora Ortalama Farkı (I-J) -0,476 -,0875* -0,333 -0,524 -0,333 Ortalama 4,14 4,54 4,00 4,19 4,05 Sig. 0,887 0,032 0,729 0,497 0,945 Çalışmaya katılan bireylerin çevre dostu marka tutumuna ait 5 maddeye verdiği cevaplar bağımsız gruplar t testi ile analiz edildiğinde p değeri 0,05’den küçük değer bulunmadığı için anlamlı bir farklılık göstermediği bulgulanmıştır (Bkz. Tablo 3). Tablo 3. Çevre Dostu Marka ve Cinsiyet İlişkisi Çevre koruma amaçlı kampanyalara katılan firmaların bu konudaki reklam ve tanıtımları toplumsal bilincin gelişmesine yardımcı olur. Ambalajlarda ve reklâmlarda firmaların çevre dostu olduğunu açıklaması satış amaçlıdır. Ambalajlarda ve reklâmlarda firmaların çevre dostu olduğunu açıklaması bir zorunluluktur. Yabancı markaların insanların tepkisinden kurtulmak için çevre koruma amaçlı projelere destek verdiklerini düşünüyorum. Yerli markaların insanların tepkisinden kurtulmak için çevre koruma amaçlı projelere destek verdiklerini düşünüyorum. Cinsiyet N Mean Kadın 71 4,01 Erkek 77 4,04 Kadın Erkek Kadın 71 77 71 3,99 4,05 3,41 Erkek 76 3,21 Kadın 69 3,65 Erkek 75 3,81 Kadın 70 3,81 Erkek 76 3,95 Sig. 1,798 0,537 3,186 0,713 4,413 *. p<0,05 anlamlılık düzeyinde Çalışmaya katılan bireylerin çevre dostu marka algılarının eğitim durumlarına göre değişip değişmediğini incelemek amacıyla tek yönlü ANOVA analizi yapılmıştır. Tek yönlü ANOVA analizinin önkoşulu olan Levene testinin sonucunda p değeri 0,05’den küçük olduğu için grup varyanslarının homojen olmadığı saptanmış ve bu nedenle gruplar arasında anlamlı bir farklılık olmadığı tespit edilmiştir. Tablo 4’de çalışmaya katılan bireylerin çevre dostu tüketim davranışına ait 16 maddeye verdiği cevaplar üzerinde gerçekleştirilen bağımsız gruplar t testi sonuçlarına göre 2 maddeye verilen cevapların cinsiyete göre farklılık gösterdiği tespit edilmiştir. Bunların, “Ambalajı çevreyi temsil eden renklerden oluşan ürünü tercih ederim” ve “Çevre konularına duyarlılık gösteren ürünleri/markaları satın almayı tercih ederim” maddeleridir. Her iki maddede erkeklerin kadınlara oranla daha fazla kararsız olduğu görülmüştür. Bireylerin verdiği diğer cevapların ise cinsiyete göre farklılık göstermediği tespit edilmiştir. 365 5. ULUSLARARASI MATBAA TEKNOLOJİLERİ SEMPOZYUMU 5. INTERNATIONAL TECHINOLOGIE SYMPOSIUM FÜR DRUCK 5th INTERNATIONAL PRINTING TECHOLOGIES SYMPOSIUM İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ - İSTANBUL - 04-05 KASIM / NOVEMBER 2016 Tablo 4. Çevre Dostu Tüketim ve Cinsiyet İlişkisi Cinsiyet N Mean Alışveriş yaparken çevre odaklı düşünürüm. Herkes alışveriş yaparken çevre odaklı düşünmelidir. Satın alacağım ürünlerin markalarının çevre dostu olup olmadığını araştırırım. Arkadaşlarıma çevre dostu ürün satın almalarını öneririm. Ambalajı çevreyi temsil eden renklerden oluşan ürünü tercih ederim. Alışveriş yaparken ambalajların üzerinde çevre dostu ibaresi ararım. Alışveriş yaparken ambalajların üzerinde geri dönüşüm işareti ararım. Alışveriş yaparken ürünün ve ambalajının çevreye zarar vermediğini bilmek isterim. Çevre konularına duyarlılık gösteren ürünleri/ markaları satın almayı tercih ederim. Çevre dostu olduğu belirtilerek satılan ürünlere daha fazla para ödeyebilirim. Çevreye zarar vermeyen otomobil markasını pahalı olmasına rağmen tercih ederim. Çevre dostu beyaz eşya satın alırım. Satış gelirlerinin bir kısmını çevreyi koruma amaçlı bir kampanyayı desteklemek için kullanan markaların ürünlerini almayı tercih ederim. Çevre koruma kampanyasının sonuçlarını görmezsem kendimi aldatılmış hissederim. Benim için önemli olan sadece üründür, üretici firmanın çevre koruma amaçlı bir kampanyayı desteklemesiyle ilgilenmem. Hoşlanmadığım bir firmanın çevre koruma kampanyası yürütmesi o firmanın ürünlerine karşı olumsuz tutumumu etkilemez. Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın 71 77 71 76 71 77 71 77 71 76 71 76 71 76 71 77 71 74 71 76 70 77 69 75 71 3,49 3,26 4,01 3,89 3,59 3,23 3,30 3,29 2,61 2,79 3,58 3,16 3,62 3,18 4,04 3,57 3,83 3,77 2,86 2,96 3,11 3,21 3,84 3,69 3,87 Erkek Kadın Erkek Kadın 77 71 76 71 3,60 3,83 3,74 2,94 Erkek 75 2,88 Kadın 71 3,63 Erkek 77 3,38 Sig. 0,911 1,997 0,069 0,220 0,004 2,958 2,259 15,045 0,727 3,602 0,008 10,441 8,828 4,625 0,143 5,468 *. p<0,05 anlamlılık düzeyinde Çalışmaya katılan bireylerin çevre odaklı davranışlarının eğitim durumlarına göre değişip değişmediğini incelemek amacıyla tek yönlü ANOVA analizi yapılmıştır. Tek yönlü ANOVA 366 5. ULUSLARARASI MATBAA TEKNOLOJİLERİ SEMPOZYUMU 5. INTERNATIONAL TECHINOLOGIE SYMPOSIUM FÜR DRUCK 5th INTERNATIONAL PRINTING TECHOLOGIES SYMPOSIUM İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ - İSTANBUL - 04-05 KASIM / NOVEMBER 2016 analizinin önkoşulu olan Levene testinin sonucunda p değeri 0,05 den büyük olduğu için grup varyanslarının homojen olduğu saptanmış, bu nedenle de farklılıklar olduğu görülmüş ve tek yönlü ANOVA analizi yapılmasına bir engel olmadığı saptanmıştır. Grup varyansları arasındaki farklılığın hangi gruplar arasında olduğunu tespit etmek amacıyla Tukey testi sonuçlarına bakılmıştır. Yapılan ANOVA analizi sonucunda sadece 4 maddede farklılaşma olduğu tespit edilmiştir. “Herkes alışveriş yaparken çevre odaklı düşünmelidir” maddesinde önlisans ve lise eğitim düzeyine sahip bireyler arasında anlamlı bir farklılık olduğu tespit edilmiştir. Lise eğitim düzeyine sahip bireylerin bu maddeye “kararsız” yaklaştıkları, önlisans mezunu bireylerin ise “katıldıkları” görülmüştür. “Satın alacağım ürünlerin markalarının çevre dostu olup olmadığını araştırırım” maddesinde lise ve yüksek lisans eğitim düzeyine sahip bireyler arasında anlamlı bir farklılık olduğu tespit edilmiştir. Lise eğitim düzeyine sahip bireylerin bu maddeye “kararsız” yaklaştıkları, yüksek lisans eğitim düzeyine sahip bireylerin ise “katılmadıkları” saptanmıştır. “Ambalajı çevreyi temsil eden renklerden oluşan ürünü tercih ederim.” maddesinde ortaokul ve yüksek lisans eğitim düzeyine sahip bireyler arasında anlamlı bir farklılık olduğu tespit edilmiştir. Ortaokul eğitim düzeyine sahip bireylerin bu maddeye “kararsız” yaklaştıkları, yüksek lisans eğitim düzeyine sahip bireylerin ise “katılmadıkları” saptanmıştır. “Çevre dostu olduğu belirtilerek satılan ürünlere daha fazla para ödeyebilirim.” maddesinde ortaokul ve yüksek lisans eğitim düzeyine sahip bireyler arasında anlamlı bir farklılık olduğu gözlemlenmiştir. Ortaokul eğitim düzeyine sahip bireylerin bu maddeye “kararsız” yaklaştıkları, yüksek lisans eğitim düzeyine sahip bireylerin ise “katılmadıkları” saptanmıştır (Bkz. Tablo 5). Tablo 5. Çevre Dostu Tüketim ve Eğitim Durumu İlişkisi (I) Eğitim Herkes alışveriş yaparken çevre odaklı düşünmelidir. Satın alacağım ürünlerin markalarının çevre dostu olup olmadığını araştırırım. Ambalajı çevreyi temsil eden renklerden oluşan ürünü tercih ederim. Lise Lise Ortaokul (J) Eğitim Ortaokul Önlisans Lisans Yüksek Lisans Doktora Ortaokul Önlisans Lisans Yüksek Lisans Doktora Lise Önlisans Lisans Yüksek Lisans Doktora 367 Ortalama Farkı (I-J) -0,808 -0,838* -0,305 Ortalama Sig. 4,43 4,46 3,93 0,428 0,042 0,790 -0,189 3,81 0,988 -0,213 -0,410 0,108 0,437 3,83 4,14 3,63 3,30 0,991 0,953 0,999 0,525 0,971* 2,36 0,032 0,400 1,067 1,000 1,453 3,41 2,93 3,00 2,55 0,902 0,344 0,445 0,055 2,048* 1,95 0,004 1,250 2,75 0,306 5. ULUSLARARASI MATBAA TEKNOLOJİLERİ SEMPOZYUMU 5. INTERNATIONAL TECHINOLOGIE SYMPOSIUM FÜR DRUCK Çevre dostu olduğu belirtilerek satılan ürünlere daha fazla para ödeyebilirim. Ortaokul *. p<0,05 anlamlılık düzeyinde 5th INTERNATIONAL PRINTING TECHOLOGIES SYMPOSIUM İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ - İSTANBUL - 04-05 KASIM / NOVEMBER 2016 Lise Önlisans Lisans Yüksek Lisans Doktora 1,529 1,637 1,542 2,90 2,79 2,89 0,096 0,071 0,068 2,095* 2,33 0,009 1,012 2,42 0,639 Çalışmaya katılan bireylerin çevre dostu bir kampanyaya katılım gösterdiklerinde markada dikkat ettiklerinin ne olduğunun tespit edilmesi amacıyla aşağıdaki soru sorulmuştur. Eğer herhangi bir markanın çevre dostu kampanyayı destekleyen ürününü satın alıyorsam ya da yürütülen kampanya için para, eşya, SMS gönderiyorsam, öncelikle (1’den fazla seçilebilir). Firmanın yardım kampanyasını birlikte yürüttüğü sivil toplum kuruluşuna dikkat ederim. Firmanın/markanın satış gelirinin ne kadarını kampanyaya bağışladığına dikkat ederim. Firmanın/markanın imajına ve güvenilirliğine dikkat ederim. Bana maliyetine dikkat ederim. Diğer (Lütfen yazınız)…………………………………………………………………… Çalışmaya katılan bireylerin çevre dostu bir kampanyaya katılım gösterdiklerinde markada dikkat ettikleri özelliğin öncelikli olarak “Firmanın/markanın imajına ve güvenilirliği” olduğu tespit edilmiş olup kampanyanın tüketiciye maliyetine, firmanın/markanın işbirliği yaptı sivil toplum kuruluşuna ve kampanyaya bağışlanan satış gelirinin miktarına dikkat ettiği görülmüştür (Bkz. Tablo 6). “Diğer” şeklinde açık uçlu bırakılan kısma ise bir katılımcı “satış personeline dikkat ederim” şeklinde cevap vermiştir. Tablo 6. Tüketicinin Markadan Beklentisi Frekans % (Yüzde) 51 34,5 Evet Firmanın yardım kampanyasını birlikte yürüttüğü sivil toplum kuruluşuna dikkat ederim. Hayır 97 65,5 Evet 44 29,7 Firmanın/markanın satış gelirinin ne kadarını kampanyaya bağışladığına dikkat ederim. Hayır 104 70,3 Evet 90 60,8 Firmanın/markanın imajına ve güvenilirliğine dikkat ederim. Hayır 58 39,2 Evet 54 36,5 *Bana maliyetine dikkat ederim. Hayır 93 62,8 * Bir katılımcı soruyu cevapsız bırakmıştır. Çalışmaya katılan bireylerin marka/ürün/ambalaj tercihinde “çevre dostu” olması özelliğinin ne kadar etkili olduğunun tespit edilmesi amacıyla aşağıdaki soru sorulmuştur. 368 5. ULUSLARARASI MATBAA TEKNOLOJİLERİ SEMPOZYUMU 5. INTERNATIONAL TECHINOLOGIE SYMPOSIUM FÜR DRUCK 5th INTERNATIONAL PRINTING TECHOLOGIES SYMPOSIUM İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ - İSTANBUL - 04-05 KASIM / NOVEMBER 2016 Kalite olarak birbirinin aynı olan iki marka arasında tercih yapmanız istendiğinde iki markadan biri çevre dostu ürün ve ambalaj kullanırken diğerinin böyle bir uygulaması olmaması durumunda bu iki markadan hangisini seçersiniz? Fiyatı uygun olanı tercih ederim. Ambalajı ve estetiği daha güzel olanı tercih ederim. Daha önce kullandığımı tercih ederim. Reklamı dikkatimi çekeni tercih ederim. Fazlaca düşünmeden herhangi birini alırım. Üretici firmasına bakarak alırım. Daha bilinen markayı tercih ederim. Çevre dostu kampanyayı destekleyeni tercih ederim. Diğer……………………………………………….. Çalışmaya katılan bireylerin marka/ ürün/ ambalaj tercihinde “çevre dostu” olma özelliğinin etkisini tespit etmek amacıya sorulan soruya “Çevre dostu kampanyayı destekleyeni tercih ederim” cevabını %27,7 (41 kişi) vermiştir. Katılımcıların tercihlerini etkileyen etmenin fiyat olduğu tespit edilmiştir (Bkz. Tablo 7). “Diğer” şeklinde açık uçlu bırakılan kısma ise bir katılımcı “kendime yakışanı alırım” şeklinde cevap vermiştir. Tablo 7. Tüketici Tercihini Etkileyen Etmenler Fiyatı uygun olanı tercih ederim. Ambalajı ve estetiği daha güzel olanı tercih ederim. Daha önce kullandığımı tercih ederim. Reklamı dikkatimi çekeni tercih ederim. Fazlaca düşünmeden herhangi birini alırım. Üretici firmasına bakarak alırım. *Daha bilinen markayı tercih ederim. Çevre dostu kampanyayı destekleyeni tercih ederim. Evet Hayır Evet Hayır Evet Hayır Evet Hayır Evet Hayır Evet Hayır Evet Hayır Evet Hayır Frekans 51 97 13 135 40 108 8 140 9 139 36 112 37 110 41 107 % (Yüzde) 34,5 65,5 8,8 91,2 27 73 5,4 94,6 6,1 93,9 24,3 75,7 25 74,3 27,7 72,3 * Bir katılımcı soruyu cevapsız bırakmıştır. Çalışmaya katılan bireylerin çevre dostu olan markaların ve kampanyaların ne kadar farkında olduklarının tespiti amaçlı sorulan açık uçlu soruya Tablo 8’de verilen 35 markanın ismi 369 5. ULUSLARARASI MATBAA TEKNOLOJİLERİ SEMPOZYUMU 5. INTERNATIONAL TECHINOLOGIE SYMPOSIUM FÜR DRUCK 5th INTERNATIONAL PRINTING TECHOLOGIES SYMPOSIUM İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ - İSTANBUL - 04-05 KASIM / NOVEMBER 2016 yazılmışl, ancak kampanya ismini hatırlanamamıştır. Araştırmaya katılan 41 kişi tarafından marka adı hatırlanamamış olup, Tablo 8’de verilen frekans değerlerinde bir kişi birden fazla marka adı belirtmiştir. Marka Adı Beko Arçelik Garanti Papia Ülker Danone Opet Bosch Toyota Solo Opel McDonald’s Tetra Pak Torku Vestel Profilo Volkswagen Migros Duracel Samsung Dell BP Nike İkea Morhipo Banvit Ford Eti Adidas Hayat Su Baymak Mercedes Turkcell Panasonic Erikli Su Tablo 8. Marka ve Kampanya Farkındalığı Frekans 25 21 15 11 11 10 8 7 7 6 5 5 5 5 5 5 4 4 4 4 3 3 3 2 2 2 2 2 2 2 1 1 1 1 1 6.TARTIŞMA VE SONUÇ Çevreci bakış açısının markaya getirdikleri, çevre dostu ürünler üreten markalara, çevreye dair tüketicilerin tutumlarını ve tüketicilerin marka tercihi üzerindeki etkilerinin belirlenmesi 370 5. ULUSLARARASI MATBAA TEKNOLOJİLERİ SEMPOZYUMU 5. INTERNATIONAL TECHINOLOGIE SYMPOSIUM FÜR DRUCK 5th INTERNATIONAL PRINTING TECHOLOGIES SYMPOSIUM İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ - İSTANBUL - 04-05 KASIM / NOVEMBER 2016 amacıyla gerçekleştirilen bu çalışmada 39 maddeden ve 3 açık uçlu sorudan oluşan anket hazırlanarak uygulanmıştır. Erzurum ilinden 148 anket formu ile toplanan verilerden faydalanılarak çalışma gerçekleştirilmiştir. Çalışma kapsamında uygulanan anket formu kendi içerisinde çevre odaklılık (5 madde), çevre-marka ilişkisi (8 madde) ve çevre dostu tüketim (16 madde) olmak üzere üç ayrı bölümden meydana gelmektedir. Çevre odaklı tüketici davranışlarının cinsiyete göre değişiklik gösterip göstermediğine bakıldığında erkekler, insanların çevre sorunlarına duyarsız olduğunu kadınlara oranla daha çok düşünmektedir. Ancak diğer açılardan cinsiyet ayrımı olmaksızın genelde aynı davranışları sergilediği görülmüştür. Yeşil pazarlama ve çevre üzerine yapılan diğer çalışmaların bazılarında cinsiyet ile çevre duyarlılığı arasında farklılıklar görülmüş bazılarında ise görülmemiştir. Yılmaz ve Arslan’ın (2011:7) gerçekleştirdiği çalışmada erkeklerin kadınlara oranla çevreye daha duyarsız oldukları tespit edilmiştir. Buna karşın Ay ve Ecevit’in (2005:255) çalışmada çevreye duyarlı davranış konusunda cinsiyete göre bir farklılaşma tespit edilmemiştir. Yaş değişkeninin çevresel duyarlılığa etkisinin kesin olarak tespit edilebilmesi için daha kapsamlı çalışmaların gerçekleştirilmesi gerekebilir. Çevre odaklı davranış ve eğitim durumu arasındaki ilişkiye bakıldığında ise lise düzeyi eğitime sahip bireylerin önlisans düzeyine sahip bireylere göre çevre odaklı davranışlarda daha kararsız oldukları görülmüştür. Alnıaçık’ın (2010:527) gerçekleştridiği çalışmada bireylerin eğitim durumlarının çevre odaklı davranışlarına etkisinin olmadığı tespit edilmiştir. Buna karşın Yılmaz ve Arslan’ın (2011:8) gerçekleştirdiği çalışmada kadınların eğitim düzeyleri arttıkça çevre odaklı davranışlarının arttığı, erkeklerde ise bir farklılaşma olmadığı tespit edilmiştir. Çevre dostu ürün tüketimi ve cinsiyet arasındaki ilişkiye bakıldığında ise bireylerin çevre dostu ürün tüketiminin cinsiyete göre değişmediği görülmüştür. Çevre dostu ürün tüketimi ile eğitim durumu arasındaki ilişki incelendiğinde ise lisans ve yüksek lisans düzeyinde eğitime sahip bireylerin ortaokul ve lise düzeyinde eğitime sahip bireylere göre çevre dostu ürünler tüketmeye daha fuyarlı oldukları görülmüştür. Çabuk vd. (2008:96) tarafından gerçekleştirilen araştırmada, çevreye duyarlı satın alma davranışı ile eğitim durumu arasında anlamlı ilişki olduğu tespit edilmiştir. Çalışmaya katılan bireylerin çevre dostu bir kampanyaya katırlırken öncelikli olarak çevre dostu kampanyayı gerçekleştiren firmanın/markanın imajına ve güvenilirliğine dikkat ettikleri görülmüştür. Birçok araştırmaya ve çalışmaya konu olan marka imajı ve güvenirliliğinin tüketici davranışlarını her konuda etkilediği gibi çevre dostu kampanyaya da katılımını etkilediği ortaya çıkmıştır. İşeri’ye (2007:61) göre marka imajı, tüketicilerin markaya dair sahip olduğu tüm duygu ve düşüncelerin yanı sıra markayı çağrıştıran tüm görsel öğelerin birleşimidir (İşeri, 2007:61). Marka/firmaların tüketicilerin zihninde oluşturdukları olumlu imaj, birçok konuda tüketiciler tarafından tercih edilmelerini sağlamaktadır. Tüketicilerin aynı kalitede iki ürün arasında satın alma tercihini etkileyen en önemli unsurun ise fiyat olduğu tespit edilmiştir. Fiyat pazarlama karmasında üründen sonra gelen en önemli unsurdur. Ayrıca fiyat tüketiciler üzerinde psikolojik bir etkiye de sahiptir. İşletmeler fiyatın tüketiciler üzerindeki psikolojik etkisini başarıyla kullandıklarında satışların artmasını sağlamaktadır. Başarılı fiyatlandırma bazen reklamdan daha etkili olabilmektedir (Cemalcılar, 1999: 212; Korkmaz vd., 2009: 399; Yükselen, 2000: 161). 371 5. ULUSLARARASI MATBAA TEKNOLOJİLERİ SEMPOZYUMU 5. INTERNATIONAL TECHINOLOGIE SYMPOSIUM FÜR DRUCK 5th INTERNATIONAL PRINTING TECHOLOGIES SYMPOSIUM İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ - İSTANBUL - 04-05 KASIM / NOVEMBER 2016 7. KAYNAKÇA Ay, C. ve Ecevit, Z. (2005). “Çevre Bilinçli Tüketiciler”. Akdeniz İkdisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi. 10, 238-263. Cemalcılar, İ. (1999). Pazarlama Kavramlar- Kararlar. İstanbul: Beta Basım Yayım Dağıtım. Crane, A., (2000), “Facing the Backlash: Green Marketing and Strategic Reorientation in the 1990’s”. Journal of Strategic Marketing, 8(3): 277-296. Çabuk, S., Nakiboğlu, B. ve Keleş, C., (2008), “Tüketicilerin Yeşil (Ürün) Satın Alma Davranışlarının Sosyo-Demografik Değişkenler Açısından İncelenmesi”, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. 17(1), 85-102. Ataulusoy İşeri, Z. (2007). Kriz İletişimi Sürecinde Marka Yönetimi [Elektronik Sürüm]. (Yayımlanmış Yüksek Lisans Tezi). İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Karna, J. (2003). Environmental Marketing Strategy and Its Implementation in Forest Industries. (Yayımlanmış Doktora Tezi), Helsinki: Univesirty of Helsinki Department of Forest Economics. Korkmaz, S., Eser, Z., Öztürk, S. A. ve Işın, F. B. (2009). Pazarlama Kavramlar- İlkelerKararlar. Ankara: Siyasal Kitabevi. Odabaşı, Y., (1992), “Yeşil Pazarlama-Kavram ve Gelişmeler”, Pazarlama Dünyası, 6 (36): 4-9. Ottman, J. (1993). Green Marketing: Challenges and Opportunities for the New Marketing Age. Lincolnwood, İllinois: NTC Business Books. Polonsky, M. J. (1994). “An Introduction to Green Marketing”, Electronic Green Journal, 1(2), 1-10. http://escholarship.org/uc/item/49n325b7, Erişim Tarihi: 01.10.2016. Polonsky, M. J. ve Rosenberger III, P. J. (2001). “Reevaulating Green Marketing: A Strategic Approach”. Business Horizons, September-October 2001, 21-30. Shehu, V. (2010). Uluslararası İşletmelerde Yeşil Pazarlama Uygulamaları ve Halkla İlişkilerin Rolü (Yayımlanmış Yüksek Lisans Tezi), İzmir: Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Straughan, R. D. ve Roberts, J. A. (1999) “Environmental Segmentation Alternatives: A Look at Green Consumer Behavior in The New Millennium” Journal of Consumer Marketing, 16 (6): 558-575. Uydacı, M. (2011). Yeşil Pazarlama. İstanbul: Türkmen Kitabevi. Yıldız, K., Sipahioğlu, Ş. ve Yılmaz, M. (2008). Çevre Bilimi ve Eğitimi. Ankara: Gündüz Eğitim ve Yayıncılık. Yılmaz, V. ve Arslan, T. (2011). “Üniversite Öğrencilerinin Çevre Koruma Vaatleri ve Çevre Dostu Tüketim Davranışlarının İncelenmesi”. Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. 11(3), 1-10. Yüksel, E. (2009). Yeşil Pazarlamanın Modern Pazarlamadaki Yeri Ve Küresel Bazda Değerlendirilmesi: Uygulama Örnekleri (Yayımlanmış Yüksek Lisans Tezi), İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi. Yükselen, C. (2000). Pazarlama İlkeler- Yönetim. Ankara: Detay Yayıncılık. 372
