TDV DIA - İslam Ansiklopedisi

el-MUHTASAR
Şaban
868 (24 Nisan 1464) tarihli müellif
Chester Beatty Library'de
(nr. 5040) bulunan eser, kütüphane kayıt­
hattı nüshası
larında
et-TercilJ_ ve 't-ten]fil:ı <aıe'l-Ku­
dCıri (Süleymaniye Ktp . Carullah Efe~di ,
nr. 601; Şehid Ali Pa ş a , nr. 91511), etTercilJ_ ve't-taş]J.il]. <ale'l- KudCıri (Süleymaniye Ktp., Süleymaniye, nr. 500). Taş ­
J:ıi]J.u Muotaşari'l-KudCıri (Süleymaniye
Ktp., Serez, nr. 1074). Şerl].u müşkilati'l­
KudCıri (İÜ Ktp ., AY, nr. 2642) ve lfaşiye
<ala Muotaşari'l-KudCıri (Millet Ktp.,
Murad M olla, nr. 796) adıyla da geçmektedir. Şevket Kerasnlş ' in Medine el-Camiatü'l-islamiyye'de yüksek lisans tezi olarak
neşre hazırladığı eser (1417/ 1996, Külliyyetü ' ş- ş erla) Ebu Muhammed Şerif Mağ­
riblzacte tarafından Türkçe'ye çevrilmiştir
(Sezgin , i. 455) . 16. Abdürrahim b. Ali elAmidl, el-Mühimmü't-taruri (Süleymaniye Ktp., Carullah Efendi , nr. 728-730;
Laleli, nr. 1016). 17. Ebu Ya'küb Yusuf b.
Fazı el-Erzincan!, ŞerJ:ıu'l-KudCıri (Süleymaniye Ktp., Carullah Efendi, nr. 731) . 18.
Abdullah b. Hüseyin b. Hasan b. Hamid,
lfada'i]fu'l- <uy un ii ŞerJ:ıi Muotaşari'l­
KudCıri (Beyazıt Devlet Ktp., Bayezid, nr.
2376, 2378; Kayseri Raşid Efendi Ktp.,
Raşid Efendi, nr. 1355). 19. Bedreddin Ahmed b. Muhammed er-Razi (lbnü'I-Muzaffer) , ŞerJ:ıu Muotaşari'l-(Müşkilati')Ku­
duri (Süleymaniye Ktp., Çorlu lu Ali Pa şa ,
nr. 21 ı ; Laleli, nr. ı 160, ı 161 ). zo. ilyas b.
Ali, Şer]J.u Muotaşari'l-Kuduri (Hacı Selim Ağa Ktp ., Aziz Mahmud Hüdayl, nr.
773) . Z1. Ömer b. Danişmend, Şerl].u
Muotaşari'l-KudCıri (Süleymaniye Ktp.,
Hafld Efendi , nr. 76) . zz. Bostanzade, Şer­
J:ıu Muotaşari'l-Kuduri (İzmir Milli Ktp. ,
Yazmalar Katalogu, nr. ı 577) . Z3. Cemaleddin Mut ahhar b. Hüseyin el-Yezdl, elLübfıb Şerl].u Muotaşari'l-KudCıri (Çorum il Halk Ktp., nr. ı 528) .
Kaynaklarda ayrıca el-Muotaşar'a ibnü'l-Muhaddis er-Res'ani, isınail b. Hüseyin el-Beyhaki, Muhammed b. Resul elMukanl, Muhammed b. Abdullah eş-Şib­
li, Ebu ishak ibrahim b. Abdülkerlm elMevsıli, Muhammed Şah b. Muhammed
(İbnü'I-H1k), Ebü'l-Abbas Muhammed b.
Ahmed el-Mahbubl, Nasır b. Hüseyin elAlev! el-Best!, Nasr b. Muhammed el-Hutteli, ibn Vehban gibi müelliflerin şerh ve
haşiye yazdıkları belirtilmektedir.
Şafii fakihi Abdürrahlm b. Muhammed
el-Mevsıli,
Zahirüddin Muhammed b.
Ömer en-Nevcabazi, müfessir ve edip
Münşi el-Muotaşar'ı ihtisar etmiş, Ebü'lMuzaffer Muhammed b. Es'ad el-Hakimi
ile Ebu Bekir b. Ali el-Amili de eseri naz-
66
ma çekmiştir (Keşfü'?-?Unun, ıı. 1632 ,
1634; Sezgin, I, 455) .
el-Muotaşar' ı Ch. Solvet
(Paris 1829). Rosenmüller
cihadla ilgili kısmını Latince'ye (Analecta
Arabica, Leipzig 1825-1826), O. N. Bousquet- L. Bereher m uarnetata dair bir bölümünü Fransızca'ya (Le statut personel
en droit musulman hanafi.te, Tunus, ts.).
Oeorg Helmsdörfer, nikahla ilgili kısmını
Tercümeleri.
Fransızca 'ya
Des Abul Hasan Ahmed ben Mohammed el Koduri aus Bagdad moslemitisches Eherecht nach hanefitischen
Grundschritten herausgegeben adıyla
Almanca'ya (Frankfurt 1822, 1832) tercüme etmiştir.
Eserin Türkçe'ye ilk çevirisinin ne zaman
yapıldığı tesbit edilememiştir. Londra'da
School of Oriental and African Studies'in
öğretim üyelerinden Mr. Mundy'nin özel
kitaplığında kayıtlı (nr. 89) Türkçe Kuduri
çevirisinin baş tarafı eksik olup 888 (1483)
yılında istinsah edilmiştir. Eser, Türkler'in
edebi yazı dilinden islam sonrası Oğuz yazı diline geçiş aşamasında yazılmış bir kitap olarak nitelenmektedir (Korkmaz, s.
23 ı) . Ayrıca Bursa Eski Yazma ve Basma
Eserler Kütüphanesi'nde (Haraçç ıoğlu ,
nr. 558) müellifi belli olmayan, 949'da
( 1542) istinsah edilmiş Tercüme -i KudCı­
ri adlı bir eser bulunmaktadır.
el-Muotaşar'ın bilinen diğer Türkçe çevirileri şunlardır : 1. Muhammed Emin Fehim Paşa, Tercüme-i KudCıri (Kitiibü'lAzrzr fi 'l-Muhtasari'l-Kudurf; istanbul
1281 , 1304, 1309, 1314, 1315, 1316, 1320,
ı 323) . Aziziyye adıyla meşhur olan ter-
cümede eserin metni kelime veya cümleler halinde parantez içerisinde yazılmış,
arkasından Türkçe'si verilmiştir.
Hüseyin Hüsnü, Sual ve Cevaplı KudCıri Şe ­
rif Tercümesi (İ stanbul 1329). Eserin taharetten hacca kadar olan bölümleri madde~er haline getirilerek tercüme edilmiştir.
3. !smail Müfid Efendi, Tercüme-i Muhtasar-i KudCıri (İstanbul , ts.) . 4. Muzaffer Ozak, K uduri-i Şerif Tercümesi: Su alli- Cevaplı (İstanbul ı 958) . s. Süleyman
Fahri, Kuduri Metin ve Tercümesi (istanbul ı 967, 1979) . 6. Ali Arslan, KudCıri
Metni Tercemesi (İstanbul. ts., Arslan
Yayınları) . 7. Seyyid Fahreddin, KudCıri
Tercümesi (Isparta Uluborlu Alaeddin ilçe Halk Ktp., nr. 2194).
BİBLİYOGRAFYA :
z.
KudQrl, el-Mu!;taşar (nşr. Kamil Muhammed
Muhammed Uveyza ). Beyrut 1418/1997; Tahavl.
el-Muf;taşar (n ş r. Ebü'I-Vefa el-Efgiinl). Kahire
1370/1950, s. 445-476; Alaeddin es-Semerkandi, Tuf:ı{etü 'l-fu~ahtı', Beyrut 1405/1984, I, 5;
Keş{ü '?-?unün, ll, 1631-1634; M. Aşık İlahi eiBereni. et-Teshflü'z-zarüri li-mesfı'ili 'l-Kudüri
(nşr. Abdülhaflz el-Mezahirl el-Mekkl) , İstanbul,
ts., neşredenin girişi, I, 3-7; Brockelmann, GAL,
I, 183-184; Suppl., ı , 295; İzfı/:ıu 'l-meknün, II,
450; A. J. Arberry. The Chester Beatty Library a
HandUst of the Arabic Manuscripts, Dublin
1964, VII, 14, 181 ; Sezgin, GAS, I, 452-455; Zeynep Korkmaz. "Eski Bir Kuduri Çevirisi" , X!.
Türk Dil Kurultayında Okunan Bilimsel Bildiriler (1966) , Ankara 1968, s. 225-231 · Abdülvehhiib İbrahim Ebu Süleyman. Kitfıbetü 'l-bahsi'l­
'ilmi, Cidde 1403/1983, s. 334-335· Ah~et
Özel, Hanefi Fıkıh Aiimleri, Ankara 1990, s. 37 ,
49, 57, 67, 70, 89, 93, 115; Abdullah Muhlis.
"Şerl).u Mu1J.taşad'l-f5:uduıi
tü'd-dela'il
fı
el-müsemma ijuU\şa­
teni}il).i'l-mesa'il", MMiADm., XVI
/11-12 (1941). s. 506-511; M. Ben Cheneb, "al-
f5:udüri", EP (ing ), V, 345.
r:;;;:1
l.!ll!l
FERHAT KocA
e l-MUHTASAR
(~f)
L
Ebu Şüdi' ei-İsfahani'nin
(ö . 500/1107'den sonra)
Şafii fılrnına dair eseri.
_j
et-Ta]frib fi'l-fı]fh ve Gaye tü '1-ibtişar
da bilinen eser Şafii fıkhını özetleyen küçük hacimli bir kitaptır. Müellif
önsözde eserin öğrencilerin kolayca aniayıp ezberleyebileceği, imam Şafii'nin mezhebine göre belli başlı meselelerin taksimatına ve hükümlerine yer veren özlü bir
metin olduğunu belirtir. el-Muhtasar kitab ve fasıl tertibine göre düz~nl~nmiş
olup ilki "Taharet". sonuncusu "cltf5" olmak
üzere on altı kitaptan meydana gelmiştir.
Muhtemelen fıkıh eğitiminin ilk basamağı için kaleme alındığından Maverdi'nin elİ]fnflı ve Oazzali'nin el- Veciz'i gibi aynı
dönemde telif edilmiş Şafii muhtasarları­
na nisbette kitapta bilhassa vaz'i hükümler kapsamındaki terimferin çok az kullanıldığı görülmektedir. Bu özelliğiyle eser,
Abdullah b. Abdurrahman el-Hadrami'nin el-Mu]faddimetü '1-lf acjramiyye'si
ve zekeriyya ei-Ensari'nin Ta]J.rirü Ten]fil].i'l-Lübfıb'ından daha kısa ve basit bir
metindir. Pek çok defa basılan et-Takrib'i (Bombay 1297; Kahire 1314 1344
1345, 1347, 1374/ 1955 ; nşr. Muhyiddin
el-Cerrah , Dımaşk ı 969 ; Beyrut ı 985 ;
nşr. Muhammed Leblb, Tan ta 141 3/ 1993)
S. Keijzer (Precis de jurisprudence musulmane par Abou Chodja, Le iden ı 859)
ile O. H. Bousquet ("Abrege de la loi musulmane selon le rite !'imam El-Chafi'i par
Abou Chodj'a", Revue algerienne dejegislation et dejurisprudence, I [Alger ı 935 ı.
s. 193- 207) Fransızca'ya ve Abdullah Elçioğlu Türkçe'ye (Şafii ilmihali, istanbul ,
ts.) tercüme etmiştir.
adlarıyla
el-MUHTASAR
el-Mu{J.taşar
üzerine kaleme alınmış
ve haşiyelerin belli başlıları şunlar­
dır: 1. Takıyyüddin İbn Dakikul'ld, Tul)ie tü'l-lebib ii şerl)i't-Ta]frib. Şerhintemel
özelliği, metindeki hükümlerin naslarla ve
bilhassa ahkam hadisleriyle irtibatının kurulmasıdır (nşr. Sabri b. Selame Şahin.
Riyad 1420/1999) . 2. Takıyyüddin el-Hısnl,
Kiiayetü '1-aJJ.yar ii l)alli Gö.yeti'l-iJJ.tişar. Eserde açıklamaların yanında birçok
fıkhl mesele mezhep literatürüne atıf yapılarak ele alınmaktadır (l-ll, Kahire ı 350;
Kum ı410; nşr. Abdullah el-Ensart. Beyrut. ts.; nşr. Ali Abdülhamtd Ebü'l-HayrMuhammed Vehbi Süleyma n. Beyrut
1996) . 3. İbn Kasım el-Gazzi, Fet}) u '1-]faribi'l-mücib ii şerl)i elia?:i't-Ta]frib (ellfaulü '1 -mui)tar fi şerf:ıi Gayeti'l-ii)tişar).
Metinde yer almayan meselelere pek temas etmeyen ve lugavi tahliliere ağırlık
veren kısa bir şerhtir (Bu la k ı 27 ı , ı 285,
1298; Kah i re 1278, 1279, ı 285 , ı 289; nşr.
L. W. C. van den Berg, Leiden 1895, Fransızca tercümesiyle birlikte). Bu şerh üzerine Ahmed b. Ahmed el-Kalyfıbl, İbrahim
b. Muhammed el-Birmavi (Bulak 1287,
ı298; Kahire ı279 , ı287 , 1298) ve İbrahim
b. Muhammed el-Bacuri (Bulak ı273 , 1285,
ı 298; Kah i re 1303, ı 326) haşiye yazmış­
tır. 4. İbn Abdüsselam el-Menufı, el-İ]f­
na< ii şerl)i Mu{J.taşari Ebi Şüca<. Müellif bu şerhini Teşniiü '1-esmiı< bi-l)alli elHı?:i Mu{J.taşari Ebi Şüca< adıyla ihtisar
etmiştir (Keşfü'?-?unün, ll, ı625) . S. Hatib eş-Şirbini, el-İ]fna< ii l)alli elia?:i Ebi
Şüca<. Eserin en çok tanınan şerhi olup
(Kahire 1277, ı282 , ı284, 1306, 1307; Bulak ı291, 1293; Halep 1412/1991) haşiye­
leri arasında Ahmed b. Ahmed el-Kalyubi'nin haşiyesiyle Süleyman b. Muhammed el-Büceyrimi'nin Tul)ietü'l-l)abib
<ala şerl)i'l-lfatib'i (1-IV, Bulak ı 284; Kahire 1310; Beyrut 1398/ 1978. 1996, 2000)
zikredilebilir. 6. İbn Kasım el-Abbadl, Fetl)u'l-Gaftar. 7. Ebü'l-Fazl Veliyyüddin elBasir, en-Nihaye (nşr. Zekeriyya Umeyrat. Beyrut 1995) Şerefeddin Yahya b. NGreddin Musa el-İmriti, et-Ta]frib'i Nihôyetü't-tedrib ii na?:mi't-Ta]frib adıyla
manzum hale getirmiştir (a.g.e., ll, 1191 ;
Brockelmann, GAL Suppl., 1, 677). Mustafa Dib el-Buga da eser üzerine et-Teıhib
ii edilleti metni'I-Gaye ve't-Ta]frib adıy­
la bir çalışma yapmıştır (Dımaşk ı 983, 3.
bs)
BİBLİYOGRAFYA :
şerh
İbn Dakikul 'id, Tuf:ı{etü '1-lebib {f şerf:ı.i't- Ta/i:rib
(nşr. Sabri b. seıame Şahi n). Riyad
1420/ 1999,
s. 14-15; Keşfü '?·?unun, ll, 1191 , 1625; Serkis,
Mu'cem, 1, 318, 509, 529, 553; ll, 1416; Th. W.
Juynboll. Handleiding, Leiden 1930, s. 374-375;
Brockelmann, GAL, 1, 492-493; Suppl., I, 676677; lzaf:ı,u'l-meknün, ll, 447-448; N. P. Aghnides,
An Introduction to Mohammedan Law and a
Bibliography, Lahare 1981 , s. 188; Salihiyye, elMu'cem ü 'ş-şamil, lll , 360-361; Cl. Gilliot, "Tex-
tes arabes anciens edites en Egypte au cours des
annees 1994 a 1996". MIDEO, XXIII (ı 997). s.
383; J. Schacht, "Abü Shudja'", EF (ing.) , ı, 150151 ; Feramürz Hac MenOçihri, "Ebu Şüca' isfahfı­
ni" , DMBi, V, 594-595; Ahmet Özel. "Fıkıh", DlA.,
Xlll, 18.
GiJ
~
r
M. KAMiL YAŞAROÖLU
el-MUHTASAR
(~f)
İbnü'I-Hikib'in
(ö. 646/1249)
L
fıkıh
usulüne dair eseri.
_j
Mu{J.taşarü '1-uşCıl, el-Mu{J.taşarü '1uşCıli, Mu{J.taşaru İbni'l-lfacib el-uşCıli
(el-aşli, fi'l-uşül),
Mu{J.taşarü'l-Münte­
ha gibi isimlerle anılan eser, müellifin Seyfeddin el-Amidl'nin el-İl)kôm'ı ile bunun
üzerine yaptığı ihtisar çalışmasının yine
kendisi tarafından yapılmış özetidir (İbn
Kestr. el-Bidaye, XIII, I 76; İbn Haldun . s.
427; Keşfü'?-?Unün, 1, 17; ll, 1853) . Kitabın "usul" kaydıyla birlikte anılması , yazarın Maliki mezhebinin istikrar döneminde fürG alanında yazılmış en temel
metinlerden biri olan Camlu'l-ümmehat adlı diğer muhtasarından ayırt edilebilmesi içindir. Mu{J.taşarü'l-Müntehô'­
nın aslı olan ilk muhtasar İbn Haldun tarafından el-Mu{J.taşarü 'l-ke bir diye anı­
lırken Ahmed Cevdet Paşa'nın Mukaddime Tercümesi'nde Müntehe'l-vüşCıl
ve'l-emel ii <ilmeyi'l-uşCıl ve'l-cedel
şeklinde kaydedilmiş (Mukaddime-i İbn
Haldün'un Fasl-ı Sadisinin Tercemesi, s.
56). eserin bazı baskılarında da (Kahire
ı326 ; Beyrut 1405/ 1985) bu isim esas alın­
mıştır. Bununla birlikte kaynaklarda daha yaygın olarak kullanılan isim Müntehe's-sCıl (sü'l) ve'l-emel ii cilmeyi'luşCıl ve'l-cedel'dir (Makkarl, ll, 665; Keş­
fü'?-?unün, ll, 1625 , 1853-1855; Sıddlk Hasan Han, lll , 34; Hediyyetü 'l-'arifin, 1, 655;
krş. Serkts. ı. 72). Müntehe's-su'al şeklin­
deki adlandırmanın ise (EF!İng.J. lll, 78ı)
yanlış olduğu anlaşılmaktadır (Keşfü '?-? u­
nün, ll, 1857) .
Mütekellimin metoduna göre yazılmış
fıkıh usulü kitaplarının olgunluk aşamasını
temsil eden iki önemli eserden biri Arnidi'nin el-İl)kôm'ı, diğeri Fahreddin er-Razl'nin el-Mal)şCıl'üdür. Kadi Abdülcebbar'ın el-<umed, İmamü'l-Haremeyn elCüveyni'nin el-Burhan, Ebü'l-Hüseyin elBasri'nin el-Mu<temed ve Gazzali'nin el-
Müstaşia'sını
özetleyen ve bunların içerusul konularını yeni bir sistematik
içinde ele alan bu iki eser. daha sonra gelişen fıkıh usulü edebiyatını büyük ölçüde
etkilemiş olup bu konuda Mu{J.taşarü'l­
Münteha'nın da önemli katkısı vardır. Zira Arnidi ile Razi'nin sistemleştirerek aktardıkları birikimi özetleyen bu kitap, gerek mütekellimin metoduna gerekse karma metoda göre kaleme alınan sonraki
fıkıh usulü eserlerince esas alınan son
muhtasar kabul edilebilir. Nitekim İbnü'l­
Hacib'in ardından bilhassa mütekellimin
fıkıh usulü edebiyatı artık büyük ölçüde
şerh ve haşiyelerle devam etmiştir. Diğer
taraftan Eş'ari fıkıh usulü geleneği içerisinde özellikle mantığın usule dahil edilmesiyle belirginleşen müteahhirin çizgisinin Razi-Amidi-İbnü'l-Hacib şeklinde ifade edildiği görülür (İbn Teymiyye, Mecmü'u fetaua, xııı. 59; XX. 403, 408; er-Red
'ale'l-manM:ıyyin, s. 418) . Hatta İbnü'l­
Hacib, dil ilimlerinde olduğu gibi fıkıh usulü alanında da mantığı belirleyici konuma
getirdiği için eleştirilmiştir. Bu açıdan bakıldığında İbnü'l-Hacib ve Mu{J.taşarü'l­
Münteha üzerinde Razi etkisinin daha
belirgin olduğu söylenebilir.
diği
Fatımi
hakimiyeti sebebiyle öğretim
Malikileri arasın­
da teorik fıkıh çalışmaları geri kalırken İb­
nü'l-Hacib'in fıkıh usulüne dair her iki eseri bu çevrede fıkıh usulünün gelişimi açı­
sından bir dönüm noktası teşkil etmiştir
(Çavuşoğl u, s. 21, 64). Diğer taraftan -İb­
nü'l-Kassar ve Ebü'l-Velid el-Bad gibi erken dönem usul yazarları bir yana- büyük
ölçüde Eş' ari 1mütekellimin çizgisinde gelişen Maliki usul literatürü içerisinde mantık merkezli usul anlayışını da yine İbnü'l­
Hacib'in el-Müntehô'sı ve el-Mul]taşar'ı
ile başlatmak mümkündür. Zira Ebu Bekir İbnü'l-Arabi ve Mazerl gibi daha önceki
Eş'ari-Maliki usulcüleri arasında mantık
ilmine ve dolayısıyla mantığın fıkıh usulüne dahil edilmesine karşı bir tavır söz konusu iken İbnü'l-Hacib ile birlikte Razi ekolü ya da müteahhirin metodu Maliki usulü içerisinde yeni bir çizgi olarak ortaya
çıkmıştır (Sa'd Gurab, s. 18, 21; M. Halid
Mes'Gd, s. 66, 100, 144)
halkaları zayıflayan Mısır
Eserin konu sistematiği Arnidi'nin elİl)kam'ındakine paralel biçimde mebadi,
sem'l (şer'l) deliller, ictihad ve tercih başlı­
ğını taşıyan dört bölüm üzerine kurulmuş­
tur. Birinci bölüm fıkıh usulüne giriş niteliği taşıyan temel bilgilerle (mebadl) ilgilidir. Fıkıh usulünün tanımı. konusu, amacı 1 faydası ve yararlandığı ilimler hakkın­
da oldukça ayrıntılı bilginin verildiği bu
67