PDF İndir - Hikmet Yurdu

HİKMET YURDU Düşünce – Yorum Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi
ISSN: 1308-6944
www.hikmetyurdu.com
Hikmet Yurdu, Yıl: 2, S.3 (Ocak-Haziran 2009), ss. 215 - 226
Tarihsel Bakımdan Halifelik
- Ortaya Çıkışı, Geçirdiği Aşamalar Numan Durak Aksoy*
Özet:
Halifelik, bütün İslam tarihi boyunca İslam toplumlarının yegane yönetim biçimi olarak algılanmıştır. Gerçekte ise güce dayalı bir sistemden
başka bir şey olmayan halifeliğin geçirdiği tarihsel aşamalar incelendiğinde,
dini olmaktan daha çok siyasi bir kurum olduğu görülmektedir. Biz bu çalışmamızda, halifeliğin ortaya çıkışından, 3 Mart 1924’te kaldırılışına kadar
geçirmiş olduğu tarihsel süreçleri incelemeye çalıştık.
Anahtar Kelimeler: Halifelik, Hilafet, Emeviler, Abbasiler, Osmanlılar,
Selçuklular
Abstract:
Historical Viewpoint: The Caliphate –Its Come out and states which
its pass onThe Caliphate is perceived only management system in all islamic
nations. Especially it can be seen that the Caliphate is only a system which
based on the power. İn our syudy we try to examine that from appear of the
Caliphate to li ed 3 March 1924 all of historical processes.
Key Words: The Caliphate, Emevis, Abbasids, Ottoman Empire
GİRİŞ
Halife kelimesi sözlükte; vekil, birinin yerine geçen kimse, Hz. Muhammed’in vekili olarak Müslümanların İmamı ve Şeriat’ın koruyucusu1 anlamlarına
gelmektedir. İslam camiasının en yüksek reisinin yani İmamı’nın unvanı2 olarak
halifeyi İslam alimleri “din ve dünya işlerinin yürütülmesi hususunda şeriat sahibine naiplik etmek” anlamında kullanmışlardır3.
Yrd. Doç. Dr., İnönü Üniversitesi Eğitim Fakültesi.
Ragıb el-İsfehani, el-Müfredat fi Garibi’l-Kur’an, İstanbul, 1986, 293; İbn Manzur, Lisanu’l-Arab, Beyrut,
1997, IV.183-183; Şemseddin Sami, Kâmûsu’t-Türkî II, İstanbul, 1985, 465.
2 Arnold T.W., “Halifelik”, İ.A., V/I, 148.
3 Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed el-Maverdi, Ahkamu’s-Sultaniyye, Beyrut, 1994, 29; İbn Haldun, Mukaddime, Kahire, t, II.578; Ebu’l-Muin en-Nesefi, Tabsiretü’l-Edille fi Usuli’d-Din, Dımaşk, 1993, 191; Muhammed
Ebu’z-Zehre, Tarihu’l-Mezahibi’l-İslamiyye, y, 1989, 20; Ali Duman, İslam Hukukuna Göre Siyasi Fikir
Hürriyeti, Basılmamış Doktora Tezi, Konya, 1999, 89.
*
1
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
216 | S a y f a
Tarihsel Bakımdan Halifelik
Gerek mikro gerekse makro düzeyde her ne suretle olursa olsun bir araya
gelmiş toplumun işlerini çekip çevirecek yöneticiye, başkana ihtiyaç duyulması,
inkarı mümkün olmayan sosyal ve siyasî bir olgudur. Dolayısıyla her toplumun
bir yönetime gerek duyacağı açıktır4. Meseleye bu yönden bakılacak olursa Hz.
Peygamber, Medine’de kurduğu İslam toplumunun başkanıdır. Diğer bir anlatımla Hz. Muhammed, peygamber olması hasebiyle Müslümanların dini lideri ve
Medine’deki toplumun siyasal işlerini üstlenen bir idareci olmak bakımından da
halkın dünyevî lideridir.
Halife kelimesi Kur’an-ı Kerim’de, yalın haliyle sadece iki ayette geçmektedir5. Bunların her ikisinde de halife kelimesi, Hz. Muhammed’in yerini alacak
kimse şeklindeki terim anlamında kullanılmamış olduğu gibi, bu anlamda kullanılacağına dair ne bir işaret ve ne de bir delil bulunmaktadır.
Hz. Muhammed’in vefatının ardından ortaya çıkan halifelik ise görünüş
itibariyle Hz. Peygamberin toplum içerisinde gerçekleştirdiği fonksiyonları sürdürebilmek amacıyla, ilk dönem İslâm toplumunda ortaya çıkmış bir siyasal sistemdir. Halifelik, başlı başına bir araştırma konusu olduğundan dolayı burada
her yönüyle, teferruatlı bir şekilde incelememiz söz konusu değildir. Bu araştırmamızda Hz. Peygamber’in vekilliği demek olan halifeliği, hukukî boyutları,
geçirdiği siyasal aşamaları ve bu aşamaların sonuçları bakımından ele almayı
amaçlamaktayız.
1. Halifeliğin Ortaya Çıkışı ve Raşit Halifeler
Hz. Muhammed hayatta iken hem devlet başkanı, hem Peygamber olarak
devletin başıdır. Bundan dolayı Peygamberimizin zamanında Müslümanlar arasında her hangi bir ihtilâf söz konusu değildir. Hz. Muhammed’in vefatının ardından ortaya çıkmış olan halifelik ise, Hz. Muhammed’in vekili olarak Müslümanların İmamı ve Şeriat’ın koruyucusu olarak kabul edilen kimseler tarafından
icra edilen siyasi bir kurumdur6.
4
5
6
İlk dönem İslâm toplumunun ve sonraki dönem Müslümanlarının sosyal düzenlerinin gerçekleştirilmesinde
siyasal iktidara olan ihtiyaç konusunda geniş bilgi için bkz. Duman, Siyasi Fikir Hürriyeti, 90.
“Hani Rabbin Meleklere demişti ki: Ben yeryüzünde bir Halife yaratacağım…” Bakara, 2/30, “Ey Davud! Biz seni
yeryüzünde halife yaptık…” Sâd 38/26.
Geniş bilgi için bkz. Duman, Siyasi Fikir Hürriyeti, 89-90; Ali Duman, “İslam Amme Hukuku Tarihinde Bir
Dönüm Noktası: Sakifetu Beni Saide”, Ekev Akademi Dergisi, Yıl: 8, 21 (Güz, 2004), 141-152.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 217
Yrd. Doç. Dr.N. Durak Aksoy
Halife seçimi veya kısaca hilafet konusu Müslümanların peygamberin vefatının ardından karşı karşıya geldikleri en büyük ve en önemli ihtilaftı.7 Peygamberin ölümüyle birlikte başlayan bu ihtilaf bir takım kabile çekişmelerini de
beraberinde getirmiştir. Ensar ve Muhacirler arasında başlayan ve peygambere
yakınlıktan tutun da misafirperverliğe kadar hizmet söylentileri devam eder ve
sonunda her iki taraftan birer emir seçilmesi önerisine kadar varan halifeliğin
ortaya çıkış süreci Sakife Oğulları Gölgeliğinde başlar8.
Bir takım tartışmalar sonucu Saide Oğulları Gölgeliğinde toplanan kalabalık, Hz. Ebu Bekr’i Devlet Başkanı (Halife) seçer. Cumhuriyet rejimi olarak
ifade edebileceğimiz bir sistem içinde Devlet Başkanı seçilen9 Hz. Ebu Bekr halka
yayınladığı bir mesajında: “Ey Müslümanlar, ben size devlet başkanı seçilmiş bulunuyorum, bana bu hususta yardımcı olunuz. Şayet hizmette kusur edersem beni ikaz edersiniz. Şu hususta işaret etmek isterim ki sizin kuvvetiniz, zayıfın hakkını alıncaya kadar
kuvvetlidir,” sözleriyle halka hizmet edeceğini ve herkese kanun önünde eşit haklar tanıyacağını ifade eder.
Görüleceği gibi Ebu Bekr’in halife olmasında belirleyici bir Nass olmayıp
bir nevi seçimle sonuçlanmış ve Ebu Bekr’in ifadesinden de anlaşılacağı gibi her
türlü şartlar koşulmamış tamamen sosyal şartlar mülahazası sonucu Hz. Ebu
Bekr Halife seçilmişti.
Çünkü yapılan bu toplantıda Ensar ve Muhacirler arasında Hz. Peygamber’e halife olacak şahıs araştırılırken hiç kimse Resulullah’tan naklen tek hadis
Ebu’l-Hasen Ali b. İsmail el-Eş’arî, Kitâbu Makalâti’l-İslâmiyyîn ve’htilâfi’l-Musallîn, neşr. Helmut Ritter,
Weısbaden, 1980, 2; Ebû Muhammed el-Hasen b. Musa en-Nevbahtî,, Fıraku’ş-Şî`a, Necef, 1936, 2; Ebu’l-Feth
Muhammed eş-Şehristânî, el-Milel ve’n-Nihal, Beyrut, 1993, I.23, I.31; Şerafeddin Yaltkaya, “İslam’da İlk
Fikrî Hareketler ve Dînî Mezhepler III”, Darü’l-Fünûn İlahiyat Fakültesi Mecmuası, XIV, 3; Muhammed
Ebu’z-Zehre, Târîhü’l-Mezâhibi’l-İslâmiyye fi’s-Siyâseti ve’l-`Akâidi ve Târihi’l-Mezâhibi’l-Fıkhiyye, ys,
1989, 20 vd; Hüseyin Hatemi, İslâm Hukukunda Devlet Yapısı, İstanbul, 1970, 58; Ziyauddin Rayyıs, İslam’da Siyasi Düşünce Tarihi, çev. İbrahim Sarmış, İstanbul, 1995, 87-88; Ethem Ruhî Fığlalı, İmamiye Şîâsı,
Ankara, 1984, 23; Duman, Siyasi Fikir Hürriyeti, 107.
8 Ebû Cafer Muhammed b. Cerîr et-Taberî, Tarîhü’l-Ümem ve’l-Mülûk, Beyrut, 1988, II.241-246; Eş’arî, 2-5; Ebû
Muhammed Abdülmelik b. Hişam (İbn Hişam), es-Siretü’n-Nebeviyye I-IV, tah Mustafa es-Sakâ-İbrahim elEbyûrî-Abdülhafız Şıblî, Daru İbn Kesîr, Beyrut, ts , IV.656-661; Ebu’l-Hasan Ali ibnü’l-Esir, el-Kâmil fi’tTârîh, Beyrut, 1995, II. 325-332; Ebû Muhammed Abdillah İbn Kuteybe ed-Dineveri, el-İmame ve’s-Siyâse,
İran, 1413, I.21-27; İbn Kuteybe ed-Dineveri, el-Me`ârif, Beyrut, 1970, 74; Duman, “Sakifetu Beni Saide”, 147.
9 Fahrettin Atar, İslam Adliye Teşkilâtı, Ankara, 1991, 63.
7
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
218 | S a y f a
Tarihsel Bakımdan Halifelik
rivayet etmemiştir.10 Zaten bu konuda belirleyici bir Nass ve işaret bulunsaydı bu
tür tartışmalar olmazdı. “İmamlar Kureyş’ten olur” hadisi de mezhep taraftarlığı
ve kabile, asabiyet ve kavmiyetçilik anlayışı ile rivayet edilmiş bir sözdür, demek
hiç de isabetsiz sayılmaz.
Bu toplantıda Ensar ile Muhacirlerin üzerinde birleştikleri hususlar şunlardır:
- Çıkış ve yayılışı sırasında İslamiyet’e malı ve canıyla hizmet
- İslâmiyet’i kabul etme sürecindeki kıdem
- Risaletin Cahiliye devrinden itibaren Kureyş’e ait oluşu; Nübüvvetin onların içinden çıkışı ve böylece Arapların “emirlik hususunu yalnızca Kureyş’e mahsus bilmeleri”
- Resulullah’a (sav) yakınlık, tecrübe ve aynı kabileden olma.
Diğer taraftan daha “Cahiliye Devri” Araplarında “Emir, hem padişah, hem
kadı, hem maliye nazırı, hem asker kumandanı, hem her şeydir”11. Bunlardan da anlaşılacağı üzere Ebu Bekr’in halife seçilmesinde herhangi bir Nass veya işaret değil,
doğrudan gelişmekte olan İslam devletinin savunması ve yayılmasını gerçekleştirebilecek birliği ve düzeni koruyabilecek kabiliyette oluşu, Kureyşli olmak hasebiyle de nesep, yaşlılık ve tecrübe bakımından etrafında saygı uyandırışı, Müslüman olmakta ki kıdemi ve Resulullah (sav)’ın en yakın arkadaşı oluşu gibi,
vasıflar rol oynamıştır.12
Hz. Ebu Bekr’in iki yıllık hilafeti, çevrede baş gösteren Dinden Dönme
(ridde) olaylarının kararlı bir şekilde bastırılması, Irak ve Suriye fetihlerine girişilmesi ile geçmiştir. Hz. Ebu Bekr hastalığı ağırlaşınca birçok sahabeye Hz.
Ömer hakkındaki kanaatlerini sorar hepsi de ondan sitayişle söz ederek, bu işi
ondan daha iyi yapacak birinin bulunmadığı hususunda birleşirler ve neticede
Hz. Ömer, Hz. Ebu Bekr’in vasiyeti üzerine halifeliğe getirilir. Sahabeden bir
kısmı Hz. Ömer’in sertliğini söylemiş olsalar da, onu adil ve gerçekten İslâm’ın
Gerçi Eş’ari (Makalat 2), Hz. Ebubekir’in “İmamet Kureyş’tendir” hadisini delil olarak zikre iğini söylüyorsa
da, ilk devir tarihçilerinin hiçbirinde buna dair bir tek teyit yoktur; Mehmed Said Hatipoğlu, “İslâm’da İlk
Siyasî Kavmiyetçilik Hilâfetin Kureyşliliği”, AÜİFD., C. XXIII, Ankara, 1978, 147; Fığlalı, , 42.
11 Fığlalı, , 43.
12 Muhammed Hamidullah, İslâm Peygamberi, çev. Salih Tuğ, İstanbul, 1991, II.846, 853; Philippe Hi i, Siyâsî
ve Kültürel İslâm Tarihi, çev. Salih Tuğ, İstanbul, 1980, I.210; Fığlalı, , 46; Duman, Siyasi Fikir Hürriyeti, 166.
10
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 219
Yrd. Doç. Dr.N. Durak Aksoy
şanını yücelten emsalsiz bir idarenin mümtaz mümessili olduğunu da kabul etmişlerdir. Hz. Ömer’in bu şekilde halifeliğe gelmesi dolayısıyla istihlaf adı verilen, önceki yöneticinin kendisinden sonra kimin yönetime geleceğini etrafındakilerle istişare ettikten sonra açıklaması şeklindeki seçim biçimi ortaya çıkmış olmaktadır13
Hz. Ömer’in on yıldan biraz fazla süren halifeliği İslam dünyasının her
bakımdan gelişme ve genişleme dönemi olmuştur. Selefinin iki yıllık halifeliğinde olduğu gibi onun halifeliği sırasında da, Müslümanlar arasında itikadî yönden her hangi bir ihtilafın varlığına rastlanılmaktadır.
Hz. Ömer azatlı kölesi ve Hıristiyan olan biri tarafından hançerlenince,
vefatından önce halifelik için kimseyi aday göstermeyerek halife seçimi işini bir
şûrâya havale etmiştir ki, bu şûra heyeti hayatlarında cennetle müjdelenen Aşere-i Mübeşşere’den sağ kalanlarla Hz. Ömer’in kendi oğlu Abdullah’tan meydana gelmektedir.14
Bu şûra uzun süren müzakerelerden sonra Hz. Osman b. Affan’ı halife
olarak seçmişlerdi. Şûra’da bulunan Abdurrahman b. Avf, Osman b. Affan, Ali b,
Ebi Talib, Zübeyir b. Avvam, Talha b. Ubeydullah ve Sa’d b. Ebi Vakkas ile üye
sıfatı ile olmayıp müşavir olarak bulunan Hz. Ömer’in oğlu Abdullah, seçimde
Allah’ın Kitabı’na, Resulü’nün Sünneti’ne uymak ve kendinden önceki iki halifenin yolundan gitme şartını koymuşlardır. Bu şartlara Hz. Ali “gücümün ve bilgimin yettiği kadar” cevabını verirken Hz. Osman “evet” cevabının verince, Şûra,
Hz. Osman’ı tercih etmiştir.
Hz. Osman’ın seçilişinde bu tereddütsüz olarak verilmiş evet cevabı kadar yaşının büyüklüğü ve yaratılışının yumuşaklığı rol oynamıştır, denilebilir.
Burada da görüldüğü gibi üçüncü halifenin tayin şekli de bir tür seçimle olmuştur ve bir Nass söz konusu değildir.
Hz. Osman’ın hilafeti tarihte genellikle ikiye ayrılır. Birinci altı yıllık dönem iyi idare, ikinci altı yıllık devre de “gayri meşruluk ve karışıklık” ile tavsif edi-
Taberi, II.352; İbnü’l-Esir, II. 425; İbn Kuteybe, el-İmame, I.35 vd.; Bakillani, 196; Fığlalı, , 48; Duman, Siyasi
Fikir Hürriyeti, 152.
14 Fığlalı, 42; Andre Miguel, 82.
13
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
220 | S a y f a
Tarihsel Bakımdan Halifelik
lir. Bu tür ayırımlar karışıklıkların ve isyanların, ikinci devrede daha çok olmasından kaynaklanmaktadır.
Hz. Osman devrindeki karışıklıklarda onun dini anlamda “gayri meşru”
idaresinden söz etmek haksızlık ise de, Haşim oğulları ve Ümeyye oğulları arasındaki rekabet ve ayrılıkların önemli rolü olduğu üzerinde durulabilir. Öte yandan bu devirde doğan karışıklıklar ve soylar arasındaki çekişmelerin tezahürleri,
daha sonraları Şia’nın doğuşu ve gelişmesine küçümsenmeyecek tesirlere sebep
olmuştur.
Cömertliği, yumuşak huyluluğu, tevazuu ve hayası ile tanınmış olan Hz.
Osman devrinde ortaya çıkan karışıklıklarda selefi Hz. Ömer kadar dirayetli olmayışı ve gelenleri her hususta serbest bırakışı, aldırmayışı bize göre fitnenin
çıkışındaki amillerin başlıcalarından biri olarak gözükmektedir.
Bu şekildeki idare toplumda huzursuzluklara yol açtığı gibi neticede isyancıların ortaya çıkmasına da zemin hazırlamıştır. Basra, Kufe ve Mısır’dan
gelen isyancılar Medine’yi muhasara ederek Halifeyi azl etmek istemişler, Hz.
Osman onları konuşarak ikna etmeye çalışmıştır15. Ancak Hz. Ali, Talha ve
Zübeyr’in oğulları ve diğer vazifelilerce korunmasına rağmen içlerinde Hz. Ebu
Bekr’in oğlu Muhammed’in de bulunduğu bir grup tarafından 18 Zilhicce 17
Haziran 656 tarihinde feci şekilde katl edilmiştir. Hz. Osman’ın şehit edilmesiyle,
Hz. Osman zamanında başlamış olan fitne doruğa ulaşmıştır.
Halife Hz. Osman’ın Haziran 656 yılında feci şekilde şehit edilmesine son
derece üzülen Hz. Ali ve diğer ashap Mescit’te toplanarak yeni halife seçimine
giderler ve Ali b. Ebu Talib’e teklif edilen hilafeti Hz. Ali, orada bulunan Talha ve
Zübeyr’e teklif eder. Fakat ısrar üzerine kabul eder. Hz. Ali’nin hilafete geliş tarihi ihtilaflı olmakla birlikte Hz. Osman’ın şahadetinin beş veya yedinci günü olarak tahmin edilmektedir.
Hz. Ali, biatten sonra en önemli mesele olan Hz. Osman’ın katillerinin bulunması ve cezalandırılması konusunda daha işin başında yıpratılmaya başlanır.
Kendisine ilk anda biat eden, Hz. Talha ve Hz. Zübeyr katillerin cezalandırılma-
15
İbn Kuteybe, el-İmame, I.46-62
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 221
Yrd. Doç. Dr.N. Durak Aksoy
sında ısrar ediyorlardı. Hz. Ali’de haklı olarak “Bize hükmeden bu kavimle nasıl
başa çıkarım” deyip, beklemeyi ve ortalığın yatışmasını uygun görüyordu.16
Bu düşüncesinde kendisine fiilen yalnız Medine’de biat edilmiş olması,
vilayetinin durumunun henüz aydınlanmayışıdır. Nitekim diğer vilayetler biat
ederse de Şam Valisi Muaviye b. Ebu Süfyan kendisini biate davet için gelen elçiyi reddeder ve Hz. Osman’ın kanını talep, perdesine bürüdüğü hilafet arzusunu
sonuna kadar göstermeye kararlı olduğunu zımnen ifade etmiş olur.
İşte Hz. Osman zamanından itibaren yönetim sorunları yüzünden kin tohumları yeşermeye başlamıştır. Hz. Ali’nin halifeliği döneminde bu kin tohumları Hz. Muhammed’in yakın arkadaşları arasında sıcak savaşlara sebep olmuştur.
Bir tarafında Hz. Muhammed’in damadı Hz. Ali, diğer tarafta Hz. Muhammed’in
eşi Hz. Aişe’nin bulunduğu Cemel savaşında 7000 Müslüman öldürülmüştür.17.
Bu savaşta cennetle müjdelenen sahabilerden Talha ve Zübeyr b. Avam da, Hz.
Aişe’nin yanında yer almışlardır18. Görülüyor ki, dinde siyasî sorunlar, seçkin ve
temiz Müslümanların bile birbirleriyle savaşmalarına sebep olmuştur.
Daha sonra Hz. Muaviye de Hz. Ali’nin halifeliğini kabul etmemiş ve bu
yüzden Sıffin Savaşı gerçekleşmiştir. Sıffin savaşında da 4000 dolayında Müslüman şehit olmuştur. Neticede Hz. Ali Kûfe’de, Hz. Muviye de Şam’da halifeliğini
yürütmüştür. Ancak Hz. Ali’nin şehit edilmesinin ardından oğlu Hz. Hasan halife seçilmiş. İslam toplumunda yeniden kan dökülmesini istemeyen ve insanların
sulh içinde yaşamalarından yana olan Hz. Hasan, halifeliği Muaviye’ye devr etmiştir.
2. Emevi ve Abbasi Halifelikleri
Hz. Hasan’ın hilafette kalış süresi hakkında farklı rivayetler vardır. Bir
kısmına göre dört ay 3 gün bir kısmına göre 6 ay 3 gündür. Hz. Muaviye ile anlaşma 31 Temmuz 661 tarihinde yapıldığına göre ikinci ihtimal daha doğru olmalıdır. Ancak görülen o ki, Muaviye Hz. Ali soyuna veya kısaca Haşimoğulları’na
Hi i, I.281; İrfan Aycan, Saltanata Giden Yolda Muaviye b. Ebî Süfyan, Ankara, 1990, 174-186; Fığlalı, , 68;
Duman, Siyasi Fikir Hürriyeti, 146.
17 İ. Agâh Çubukçu, “Kültürümüzde Din Unsuru”,, Milli Kültür Unsurlarımız Üzerine, Ankara, 1990, 66.
18 Ali b. Ebi Talib, Nehcü’l-Belaga, Beyrut, t, I.155-157, 162, 202; İbn Kuteybe, el-İmame, I.161-166.
16
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
222 | S a y f a
Tarihsel Bakımdan Halifelik
karşı sadakat ve itaat göstermek yerine, bunun tersini yapmış veya yapılmasına
müsaade etmiştir.
Hz. Muaviye’den sonra gerek Yezit, gerek II. Muaviye ve gerekse I.
Mervan ve daha sonralarında biat etme, yani bir nevi hanedanlık dönemi devam
etmiştir. Böylece Hilafet’in intikalinde tevarüs usulü başlamıştır.
On dört Emevî halifesinden dördü, I. Muaviye, I. Yezid, I. Mervan ve
Abdu’l-Melik kendilerinden sonra hilafet makamına gelmek üzere oğullarını
tayin etmişlerdir19.
Emevlerden İktidarı ele geçiren Abbasîler, Emevî ailesinin kökünü kazıma siyasetine girmişlerdir20. Abbasîler, umumiyetle Emevîlerin temsil ettiği Mülk
Devlet (Meliklik) yahut Seküler Devlet şeklinde gerçek Halifelik fikir ve idealini
temsil eden kimseler olarak kabul edilmişlerdir.21
Burada şunu da zikretmek yerinde olacaktır. Emevî Halifeliği bir Arap
İmparatorluğu, Abbasîlerin ki ise, daha çok (ümmet esasına) dayalı beynelmilel
bir İslam İmparatorluğuydu. Abbasî İmparatorluğunda yapıcı rol oynayan diğer
bir çok ırk ve milletler arasında Araplar diğerlerinden farklı bir biçimde her hangi
bir ırk unsurunu teşkil ediyorlardı.
Abbasîler’de Halife, devletin en üst noktasında (Devlet Başkanı) sıfatı ile
yerini almaktadır. Kazalarındaki yetkisini bir Kadı’ya, askerî fonksiyonunu bir
General (Emir)’e ve nihayet sivil mülkî alandaki sahip olduğu emretme gücünü
(otoritesini) vezire devredilebilirdi ve böylece yapılmıştır. Fakat Halife hükümetle ilgili bütün işlerde nihaî söz sahibi kimsedir.
Abbasîler başlangıçta ele geçirdikleri makamı bir İmamet (İmamlık) yani
dini vasıfta bir başkanlık makamı olmasına ve bu vazifenin asaletine yakışan bir
önem vermişlerdir ki, bu önem daha sonraki senelerde, ellerindeki fiili ve gerçek
kuvvet ve kudretlerine nazaran ters orantılı bir şekilde artmıştır. Sekizinci Abbasi
Halifesi Mutasım Billah (833) ile başlayıp hanedanının son bulduğu devreye kadar devam edecek şekilde bir halifeler “Allah” adının kendi asıl isimlerine takıldığı bir takım şeref ve unvanları taşımaya başladılar. Çöküşleri esnasında ise,
Hi i, I, 434.
Hi i, I, 440.
21 Hi i, I, 444.
19
20
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 223
Yrd. Doç. Dr.N. Durak Aksoy
halk onlara, “Halifetullah” (Allah’ın halifesi, vekili) ve daha sonraları ifade edilen
unvanlar vermeye başladılar. Gerçekte bu unvanların verilmesi ilk olarak elMütevekkil (847-861) ile başlamış ve Osmanlı halifelerinin son günlerine kadar
devam edip gitmiştir.22
3. Halifelik ve Türkler
İslamiyeti kendi arzuları ile kabul eden Türkler, Emevîlerin menfî tutumu
yüzünden devlet ve hükümet işlerinde faal rol oynayamamışlardı.23 Türkler daha
sonra Abbasîlerin müspet davranışlarıyladır ki, sarayda ve orduda kendilerini
göstermişler ve komutanlıklara, valiliklere kadar yükselmişlerdir. Tolunoğulları
ve İhşitoğulları adıyla geçen Türk devletlerini, Abbasî sarayında yetişmiş valiler
kurmuşlardır.
Selçuklular döneminde emirler ve komutanlar halifelere saygı göstererek
ve otoritelerini tanıyarak onların manevi desteğinden yararlanmışlardır. Türk ve
İslam tarihi bakımından çok mühim bir gelişme olarak değerlendirilen Selçuklu
Sultanı Tuğrul Bey ile Abbasi halifesi Kaimbiemrillah arasında başlayan ilk resmi
münasebetler müspet bir şekilde neticelenmiştir.
Tuğrul Bey’in Abbasî halifeliğini Büveyhoğulları tehlikesinden kurtarmasına karşılık Halife Kaim bi-emrillah kızını Sultan Tuğrul’a vererek O’nu
“Meliku’l maşrık ve’l-Mağrib” (Doğu’nun ve Batı’nın Meliki) olarak dünyaya tanıtmıştır.24 Bundan dolayı Selçuklu sultanları ile Abbasî halifeleri arasında yapılan antlaşma gereğince din işleri Halifeye, dünya işleri de Sultanlara intikâl ettirildiğinden, dinî yönden Sultan Halifeye, siyasî yönden de Halife Sultana bağlı
olup Selçuklu sultanlarına: (Rüknü’d-din-Dinin Temeli) ve (Kâsımü’l-Emiri’lMümin)nin (Halifenin ortağı) unvanları verilmekle bu ortaklık sağlanmıştır.25
İslam tarihinde ilk defa din ve dünya işleri birbirinden resmen ayrılmış,
Selçuklu Sultanları Halifeliğin dünyevî otoritesini ellerine geçirerek “Sultan” veya “Sultan-ı İslam” unvanını alırken Abbasi halifeleri de, “dini reis” sıfatıyla uhre-
Hi i, I, 448.
H. Dursun Yıldız, İslamiyet ve Türkler, İstanbul, 1980, 45-48.
24 Mehmet Altay Köymen, Selçuklu Devri ve Türk Tarihi, Ankara, 1983, 168.
25 Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, 95.
22
23
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
224 | S a y f a
Tarihsel Bakımdan Halifelik
vî işleri yürütmüşlerdir. Böylece Selçuklular, Abbasî halifelerini adeta, avuçlarına
almış ve halifeler onların isteklerine boyun eğmek durumunda kalmışlardır.26
Bunun yanında Sultanlar da, Halifelere hürmet ve tâzimde kusur etmemişler. Bastırdıkları paralarla, okuttukları hutbelerde önce onların adlarını zikretmişlerdir.27 Büyük Selçukluların yıkılışına kadar devem eden bu münasebetler,
Anadolu Selçukluları devrinde de devam etmiş. Türkler daima iç ve dış tehlikelere karşı hilâfeti korumuşlar ve kollamışlar. İslam aleminin birlik ve beraberliğinin bozulmamasına dikkat göstermişlerdir. Ancak, Anadolu Selçukluları’nın
Moğollar’a 1243 Kösedağ yenilgisini müteakip Moğol-İlhanlı hakimiyetini tanımak mecburiyetinde kalmaları ile vefalı bir koruyucudan mahrum kalan Abbasî
Halifeliği de 1258 tarihinde Moğollar tarafından yıkılmış oldu.28 Kısa bir aradan
sonra Halifelik müessesi Mısır’da yeniden kuruldu. Mısır ve Suriye’ye hakim
olan Türk Memluklu Sultanları yanında artık dünya işlerine karışmayan en yüksek din adamı olarak kalmışlardır.
Halifelik müessesi 1517 yılında Suriye ve Mısır’ın fatihi Yavuz Sultan Selim tarafından Kahire’den İstanbul’a devredilmiştir. İslam’ın en sonuncu büyük
halifeliği, Arap olmayan bir millet Osmanlı Türkleri, İstanbul’da temsil etmişlerdir. Bu da takriben (1517-1924) yılına kadar sürmüştür.29
Yavuz Sultan Selim ile “Halifelik” sıfatını da taşımaya başlayan Osmanlı
Sultanları, böylece ülkenin hem maddi ve hem de manevi alanda başkanlığını
yapmışlardır. Osmanlı Sultanları’nın örfî ve dinî hükümranlık alâmetleri: Hutbe
(Cuma namazında adının anılması), sikke, tabl (Arapça da davul demek olup,
adına nöbet vurulur), sancak, (Sultan adına devleti temsil eder ve kutsal), Tuğ,
mühür (Adına mühür kazdırmak) ve ferman olarak sayılabilir.30
Yavuz Sultan Selim’in “Halife” unvanını kullanıp kullanmadığı hakkında
ihtilaf vardır. Bazılarına göre Yavuz’un Mısırı alması üzerine hilafet Osmanlı
saltanatına geçmiş gibi kabul olunmuştur. Gerçekte Yavuz Sultan Selim “halife”
unvanı ile bulunup, kendisini Abbasî halifelerine bağlayan şahsı, siyasî bir fitne-
İbrahim Kafesoğlu, Türk Milli Kültürü, Ankara, 1977, 302-303.
Köymen, , 87.
28 Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul, 1971, 458.
29 Philip K. Hitti, İslam Tarihi, çev. Salih Tuğ, İstanbul, 1989, 262.
30 Uzunçarşılı, Saray Teşkilatı, , 235 vd; Taneri, , 33-82.
26
27
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 225
Yrd. Doç. Dr.N. Durak Aksoy
ye alet olmamak için İstanbul’a getirmiş olması, ondan “Hilafet”i almış gibi yorumlanmışsa da, bu görüş doğru değildir.
Yavuz ve ondan sonra gelen padişahlar bastırdıkları paralarda “Halife”
yerine “Sultan” unvanını kullanmışlardır. Cuma günleri okunan “Hutbe”ler de
“Halife” adına değil, “Sultan” adına okunmuştur.31
Bazılarına göre de, “Türk Sultanı” Yavuz, son Abbasî halifesi olan Mütevekkil’i beraberinde İstanbul’a getirip Ayasofya’da yapılan bir merasimle hilafeti
ve mukaddes emanetleri devralmış: Bu suretle İslam Halifeliği Abbasîlerden
Osmanlılara geçmiştir.32 Tarihçilerin çoğunluğu bu görüşü benimsemediklerinden, bizde bu görüşe katılarak Yavuz Sultan Selim’in ilk Osmanlı halifesi olduğunu kabul etmekteyiz.33 Çükü, “Hilafet” şartlarına göre, bu makam gölge insanların değil, İslam davasına sahip ve kudretli Osmanlı Sultanları’nın fiilen olduğu
gibi, hukukende halife olmalarını gerektiriyordu.34 Böylece, Selçuklular devrinde,
maddi kudret sultanlara, manevi otorite de halifelere ait iken; Osmanlılar Saltanat ve Hilafeti birleştirmekle, İslam’ın hilafet şartlarını da yerine getirmişlerdir.
Ancak Sultan II. Mahmud (1808-1839)’un açtığı yol üzerinde ilan edilen
Tanzimat (3 Kasım 839)’a göre Padişah, Osmanlı tarihinde ilk olarak kendi ordusu ile yetkilerini sınırlamaktadır. Osmanlı Sultanı ile tebâsı arasındaki münasebetleri düzenleyen bir anlaşma özelliğini taşıyan Tanzimat’a aynı zamanda bir
İslam Halifesi olan Osmanlı Sultanı, kendi yetkileri üzerinde bir kuvveti -Yeni
Kanunu- tanıyarak hukuk devleti yolunu açmış olmaktadır.
23 Aralık 1876 tarihinde Sultan II. Abdülhamid (1876-1909) tarafından ilan
edilen “Kanunî Esasî” (Anayasa) ile Meşrutiyet kabul edilmiştir. Buna göre hakimiyet yönü Osmanlı hanedanına ait olup, bu hanedanın en yaşlı erkek üyesi padişah olacaktır. Padişah “kutsal ve sorumsuzdur”. Devletin dini “İslâm”dır. Kanunî
Esasî ile (Madde 3-6) kanun yapma gücünü Padişah elinde tutup görüşülmesinden oluşan meclis kurulmuştur.35 Kısa bir süre sonra yürürlükten kaldırılan anayasayı “Halifelik ve Sultanlık” yetkililerini sınırsız olarak uzun süre kullanan II.
Taneri, 45.
Turan, 78.
33 İsmail Hami Danişment, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, II, İstanbul, 1971, 37-38.
34 Turan, 78.
35 Hamza Eroğlu, Türk İnkilab Tarihi, Ankara, 1977, 20-21.
31
32
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
226 | S a y f a
Tarihsel Bakımdan Halifelik
Abdülhamid, 23 Temmuz 1908’de yeniden yürürlüğe koymasa da, 1909 31 Mart
harekatı ile tahttan indirilmiş, yerine Sultan V. Mehmed geçirilmiştir.
Kasım 1922 tarihinde Türkiye Büyük Millet Meclisi Türkiye’yi bir Cumhuriyet idaresi ilan ederek Sultan ve Halife VI. Mehmed’i hal edip onun yerine
yeğeni Abdulmecid’i sultanlığını üzerinden almak suretiyle sadece “Halife” olarak bırakmış ve 1924 yılının Mart ayında da Hilafet makamını ilga etmiştir.36
1922’de Osmanlı devletinin yıkılmasından sonra Türkiye Büyük Millet Meclisi
tarafından 3 Mart 1924’de halifelik resmen kaldırılmıştır.37 Aynı gün çıkarılan bir
kanunla da Şer’iyye ve Evkaf Vekaleti din işlerini yürütecek bir müessese olarak
Diyanet İşleri Başkanlığı’na dönüştürülmüş ve Başbakanlığa bağlanmıştır.
Sonuç
İslam tarihinde nev’i şahsına münhasır olarak kabul edilen ve İslam toplumlarının yönetim biçimi olarak algılanan Halifeliğin, esasen siyasi bir kurum
olduğu ve büyük oranda dini niteliğe sahip olmadığı söylenebilir. Nitekim Hz.
Peygamber’in vefatının ardından Hz. Ebu Bekir’in halife seçilmesiyle başlayan
Halifelik müessesi, ilk dört halifeden sonra Saltanat şekline dönüşmüş ve Halifeler, Halife-Sultan olarak icra-yı hükümet etmişlerdir. Gerek Emevi ve Abbasiler
ve gerekse Halifeliği devr alan Osmanlıların Halifelikleri Halife-Sultan biçimindedir.
Kısaca vermeye çalıştığımız halifelik tarihinden de anlaşılacağı üzere, dini
olmaktan çok dünyevi bir iktidar biçimi olan halifelik, İslam toplumlarına özgü
bir yönetim biçimi olmasına rağmen, İslam toplumlarının yegane yönetim biçimi
olarak görülmemelidir. Bu sebeple Hz. Peygambere izafeten nakledilen ve Halifeye bey’atı dinin rüknü gibi gösteren anlayışların, İslam diniyle ilgili yorumlar
olmadığını söylemek yanlış olmayacaktır.
36
37
Hitti, I. 262.
Atatürk, Nutuk, II, İstanbul, 1967, 845-851.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org