T.C. SÜLEYMAN DEMiREL ÜNİVERSİTESİ İLAHİYAT FAKÜLTESi ..., IV. KUTLU DOGUM SEMPOZYUMU (TEBLİGLER) 19-20 NİSAN 2001 ISPARTA S.D.Ü. İLAHİYAT FAKÜLTESi YAYlNLARI NO: 10 BİLİMSEL TOPLANTlLAR YAYlN NO : 4 TERTİP HEYETi i ·; Başkan : Prof. Dr. İsmail YAKIT (Dekan) Sekreter : Yrd. Doç. Dr. Kemal SÖZEN Üyeler : Prof. Dr. Mustafa ÇETİN Prof. Dr. M. Orhan ÜNER Doç. Dr. M. Saffet SARIKAYA ISBN 975-7929-46-8 DİZGi Ayşe SERİM KAPAK S.D.Ü. Basın ve Halkla İlişkiler BASKI Ali ÇOLAK Yayınlanan Tebliğierin Sorumluluğu Yazariarına Yayınlanan tebliğler Aittir. kaynak gösterilmek şartıyla iktihas ve atıf şeklinde kullanılabilir ©SDÜ ilahiyat Fakültesi Isparta-2002 İSTEME ADRESi S.D.Ü. ilahiyat Fakültesi Merkez KampüsüISPARTA Tel : (0.246) 237 10 61 Fax: (0.246) 237 10 58 1I GÜNÜMÜZ DİN EGİTİMİ VE ÖGRETİMİNDE PEYGAMrnERÖGRETThfl Yrd. Doç. Dr. Ramazan BUYRUKçu· Giriş Geçmişte ve günümüzde müslümanların İslam anlayış ve yaşayışını genelde Kur'an ve Sünnet belirlemiş ve belirlemektedir. Başka bir ifade ile, İslam, Kur'an ve Sünnet anlayışına göre şekillenmiştir. Dolayısıyla İslam'ın doğru anlaşılması ve yaşanınası Kur'an ve Sünnetin doğru anlaşılması ve anlatılınasına bağlıdır. Kur'an ve Sünnetin doğru anlaşılması da Kur'an ve Sünnetin doğru öğrenilmesi ve öğretilmesi ile ilgili bir problemdir. Peygamberler dünya ve ahirette insanın mutluluğunu, toplumun huzurunu sağlamak için Allah tarafından görevtendirilmiş elçilerdir. Onların görevleri Allah'tan aldıkları ila.Iı1 mesajları insanlara tebliğ etmek, açıklamak, hakikat yollarını göstermek, inananlara önderlik ve örneklik yapmaktır. Hz. Muhammed de aynı misyonu İcra etmiş, kendisine inananlara rehberlik etmiş, onlar için örnek bir hayat yaşamıştır. Peygamber inananlar için ideal bir şalısiyettir. O'nun söz ve davranışlarında inanan kimseler için güzel bir örnek vardır. Hz. Peygamberin görevi sadece Kur'an'ı tebliğ etmekten ibaret değildi. O, aynı zamanda Kur'an'ın ifadesiyle "insanlara, kendilerine indirileni açıklamak'" la da görevliydi. Açıklamalar; sözlü anlatım şeklinde olduğu gibi, zaman zaman uygulamanın bizzat pratize edilmesi şeklinde gerçekleşiyordu. Hz. Muhammed'in peygamber! hayatı Kur'an'ın emir ve yasaklarını tatbik etmekten ibaretti. Gazali'nin ifadesiyle; "0, yeryüzünü değiştirip, yepyeni bir medeniyet tesis eden canlı bir Kur'an'dı 2". Hz. Muhammed'in risalet hayatı, Kur'ani düşüncenin uygulamaya geçirilmesinden ibaretti. Bu anlamda Hz. Peygamberi Kur'an'dan ayrı değerlendirmek mümkün değildir. Çünkü O'nun Sünnetinin dayanağı S.D.Ü. İlahiyat Fakültesi Din Eğitimi Anabilim Dalı. K. 16,44. 2 Gazali, M., Es Sünnetü'n Nebeviyye, s. 143. Kur'an'dır. 3 Dolayısıyla Kur'an'nın doğru anlaşılmasında Sünnetin yeri ve önemi oldukça büyüktür. Kur'an'ın doğru anlaşılmasında Sünnetin etkinliği ve problematiğini dikkate aldığımızda, Peygamber öğretimi problemi ayrı bir önem ve anlam kazanmaktadır. Biz bu tebliğimizde Peygamber öğretiminin tarihi gelişim ve yerine günümüz örgün ve yaygın din eğitimi ve öğretiminde Peygamber öğretimini tartışmaya açmak istiyoruz. Tebliğimizde: problematiği - Örgün ve yaygın din eğitimi ve öğretiminde Hz. Peygamberi nasıl öğretiyoruz? - Peygamber öğrenim ve öğretiminin yaşanan hayata yansımaları nasıl olmaktadır? - Hz. Peygamber nasıl öğretilmelidir? Sorularına "hipotez sınayıcı" değil, "tanımlayıcı", "muhteva analizi" ve "gözlem tahlili" metotlarıyla cevap aramaya çalışacağız. Örgün eğitimde; okullardaki Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersi programları ve ders kitaplarını, yaygın eğitimde ise, Kur'an 1 kurslarındaki öğretim program ve ders kitapları ile camilerdeki va'z ve hutbeleri temel kaynak olarak esas alacağız. Aile, kitle iletişim araçları, tarikat ve cemaatler, yani diğer yaygın eğitim alanlarına, dalaylı olarak ve ihtiyaç duyuldukça "gözlem tahlili" şeklinde başvurulacaktır. Örgün ve yaygın eğitimde peygamber öğretimi, ağırlıklı olarak amaç-program çerçevesinde "muhteva analizi" metoduyla değerlendirilecek, zaman zaman da konuyla bağlantılı olarak metodik eksiklik ve yetersizliklere dikkat çekilecektir. öğretim ·; Örgün Din Eğitimi ve Öğretiminde Peygamber Öğretimi Yukarıda da ifade edildiği üzere, örgün din eğitimi ve öğretiminde peygamber öğretimini, öğretim kademelerine göre, öğretim program ve ders kitaplarını esas alarak değerlendireceğiz. Değerlendirmelerimizde; Milli Eğitim Bakanlığı Talim Terbiye Kurulu'nun 28.02.1992 tarih ve 47 sayılı kararıyla kabul edilen Temel Eğitim (4, 5, 6, 7 ve 8. sınıf) Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersi öğretim programı ve ders kitapları ile, aynı Kurulun 19.09 2000 tarih ve373 sayılı kararı ile 2000-2001 öğretim yılından itibaren uygulanmak üzere kabul edilen İlköğretim Okulu Din Kültürü ve Ahlak Bk. Kırbaşoğlu, M. H., İslam Düşüncesinde Sünnet, s.84. 380 Bilgisi (4, 5, 6, 7, ve 8. sınıf) öğretim programları 4 ile Ortaöğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi öğretim program ve ders kitaplan esas alınmıştır. Amaç-program ilişkisi, yani her programın belli bir amaca yönelik olarak hazırlanacağı ilkesinden hareketle, öğretim programlarında peygamber öğretimi konusuna geçmeden önce, Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersinin genel ve özel amaçları ile peygamber öğretiminin amaçlar arasında yer alışının tespitinin, öğretim programlarının sağlıklı değerlendirilmesine ve konunun daha doğru ve kolay anlaşılınasına imkan vereceği düşüncesiyle, önce dersin genel ve özel amaçlarını son şekliyle kısaca hatırlatmak istiyoruz. Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersinin genel amacı: "Temel eğitim ve ortaöğretimde, Türk Milli Eğitim politikası doğrultusunda, Türk Milli Eğitiminin genel amaçlarına, ilkelerine ve Atatürk'ün laiklik ilkesine uygun, din, İslam Dini ve Ahlak Bilgisi ile ilgili yeterli temel bilgi kazandırmak; böylece Atatürkçülüğün, milli birlik ve beraberliğin, insan sevgisinin, dini ve ahlaki yönden geliştirilmesini sağlamak, iyi ahlaklı ve faziletli insanlar yetiştirmektir." şekliyle belirlenmiştir. 5 Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersinin özel amaçları arasında da peygamber öğretimi "Allah' ı ve peygamberi tanımak ve sevmek, örnek bir insan olarak Hz. Muhammed'in güzel ahlakını, yaşayışını çeşitli alanlardaki, öğüt, görüş ve düşüncelerini bilmek" şeklinde yer almaktadır. Öğretim Programlarında (Eski) Peygamber Öğretimi Belirlenen genel ve özel amaçlar doğrultusunda hazırlanan Temel 4. sınıf Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersi öğretim programında (eski) peygamber öğretimi: "Peygamberimiz ve Din, Peygamberimiz Hz. Muhanımed'in Hayatı ve Peygamberimizin Örnek Ahlakı" ünite başlıklarında işlenmektedir. İlköğretim 5. sınıf Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersi öğretim programında da peygamber öğretimi: "Peygamberlere İnanmak" ünitesinde, Peygamberlik ve Din, Peygamberler ve Allah Niçin Peygamberleri göndermiştir?, Kitabı Olan Peygamberler, Peygamberimiz Hz. Muhammed, Peygamberimize Karşı Görevlerimiz olarak yer almaktadır. İlköğretim 6. sınıf Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersi öğretim programında ise peygamber öğretimi: "İslam' da İman, ibadet Esasları ve Yükümlülükler" ünitesinde, Ahlaki Görevlerimizden Bazıları başlığında, Peygamberimize Eğitim 4 Yeni öğretim programına göre hazırlanan yayınlanmamıştır. B k. 29 Mart 1982 tarihli Tebliğler Dergisi. 381 ve hazırlanacak ders kitapları henüz Karşı Görevlerimiz altbaşlığında yer almaktadır. İlköğretim 7. sınıf Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersi öğretim programında peygamber öğretimi: "Peygambere İman" ünitesinde: Peygamber Kavramı ve Peygamberlere İnanmak, İnsanların Peygamberlere Olan ihtiyacı, Peygamberlerin Sıfatları şeklinde yer almaktadır. Peygamberimiz Hz. Muhammed'le ilgili özel bilgi verilmemiştir. İlköğretim 8. sınıfDin Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersi öğretim programında peygamber öğretimi: "Kur'an ve Hz. Muhammed" ünitesinde Son Peygamber Hz. Muhammed başlığı altında; Ailesi, Çocukluğu ve Gençliği, Peygamber Oluşu, Hicreti, Savaşları, Veda Haccı ve Vefatı alt başlıklarında yer almaktadır. Ortaöğretim ., ' ., .i .. ' 9. sınıf (lise 1) Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersi peygamber öğretimi: "Dinler ve Özellikleri" ünitesinde, Son Din Müslümanlık baş lığında; İslam' ın .Doğuşu ve Hz. Muhammed, Hz. Peygamberin Aile Çevresi alt başlıklarında işlenmektedir. öğretim programında Ortaöğretim 10. sınıf (lise2) Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersi öğretim programında peygamber öğretimi: "İslam'da İnanç Esasları" ünitesinde, Peygamber inancı, '~Çalışmak ve Üretici Olmak" ünitesinde de Hz Muhammed'in Çalışma İle İlgili Güzel Sözleri başlıklarında yer almaktadır. ' Ortaöğretim ll. sınıf (lise3) Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersi ise peygamber öğretimi: "Evrensel Bir Din Olarak İslamlık" ünitesinde; İslam! Bilgilerin Dört Ana Kaynağı başlığında Sünnet, Allah Alemierin Rabbi'dir başlığında da Peygamberimiz Bütün İnsanlığa Gönderilmiştir alt başlıklarında; "Adalet, Ahlak ve Din" ünitesinde de, Hz. Muhammed'in Adalet Konusundaki Güzel Sözleribaşlığında işlenmektedir. öğretim programında İlköğretim (4, 5, 6, 7 ve 8. sınıflar) Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersi öğretim programlarını bir bütünlük içerisinde değerlendirdiğimizde; Peygamber-din ilişkisi, peygamberlere iman, peygamberlerin sıfatları ile Hz. Muhammed'in hayatı, doğum öncesinden, ölümüne kadar, (ailesi, doğumu, çocukluğu, geçliği, peygamber oluşu, hicreti, savaşları, veda haccı) konularının biyografık ve tarih! olarak geniş bir şekilde ve tekrar tekrar işlendiğini görürüz. Hz. Peygambere karşı görevlerimiz ve O'nun örnek ahlakı da "sevmek, saymak, bilmek, öğrenmek" yüklemleriyle dar ve sınırlı olarak programda yer almaktadır. Programda aşırı ve benzer bir tekrarlama gözlenmektedir. Örneğin 4. sınıf programı ile 8. sınıf programı, 5. sınıf programıyla 7. sınıf programı ünite ve alt başlıklar itibariyle hemen hemen aynıdır. Öğretim programındaki tekrarlamanın pekiştirme amaçlı olduğunu ifade etmek mümkün ise de; içerik ve öğretim dili itibariyle öğrenim ilkelerine (motivasyon) uygun değildir. 382 aşırı tekrar, Şüphesiz öğretim programlarında konuların işlenmesinde indirekt peygamber öğretimiyle ilgili bilgiler yer almaktadır. Bununla birlikte Temel Eğitim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersi öğretim programlarında peygamber öğretimi muhteva itibariyle dar ve sınırlı olarak yer almıştır. Yalnızca bilgilendirme amacı taşımaktadır. Programın hazırlanmasında dini ve siyasi endişelerin etkisinin olduğu, bütüncül olarak program incelendiğinde hissedilmektedir. Dini, siyasi, idari ve ekonomik endişelere dayalı sınırlandırma ve tekrarlama, eğitim-öğretİrnde ogrenmeyi zorlaştıracağı, amaca ulaşmayı engelleyeceği gibi, çağdaş eğitim anlayış ve programiarına da uygun olmayacaktır. Ayrıca eğitim etkinliklerini ve öğretim programlarını sadece bilgilendirme amacına indekslernek, eğitimi ezberlemeye teşvik edecek, bireysel düşü~~enin gelişimini ve üretkenliği engelleyecektir. Halbuki modem eğitim, bilgi ile birlikte davranış kazandırmayı, bilgi aktarma yerine bilgi üretmeyi amaçlamaktadır. Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Ders Kitaplarmda Peygamber Öğretimi Ders kitaplarının genel değerlendirmesini yapmak konumuz sınırları Biz sadece peygamber öğretiminin ders kitaplarında yer alışını, öğrenim-öğretim ilkeleri doğrultusunda, içerik, dil ve günümüz peygamber anlayışına yansırnalarına etkisi çerçevesinde belirlerneye ve değerlendirmeye dışındadır. çalışacağız. Eski öğretim programiarına göre hazırlanan Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi ders kitaplarında peygamber öğretimi: Peygamberlere İnanmak, Peygamberlere İman, Peygamber inancı şeklinde "inanç"; Peygamberimiz ve Din, Son Peygamber Hz. Muhammed, Son Din Müslümanlık, ünite ve başlıklarında da "bilgi" öğretimi gibi iki temel üzerine kurulmuştur. Konular zaman zaman aynı veya benzer içeriklerle, çeşitli öğretim kademeleri için hazırlanan ders kitaplarında tekrarlanmıştır. Örneğin İlköğretim 4. ve 8. sınıf ile ortaöğretim 1. sınıf ders kitaplarında, ağırlıklı olarak bilgilendirmeye yönelik olarak Hz. Muhammed'in hayatı işlenirken, İlköğretim 5. ve 7. sınıf ile ortaöğretim 2. sınıf ders kitaplarında inanca yönelik olarak Peygamberlere İman konusu yer almaktadır. İlköğretim 6. sınıf ve ortaöğretim 3. sınıf ders kitaplarında ise peygamber öğretimi ahlaki görevlerimiz ünitelerinde peygambere karşı görevlerimiz başlıklarında, çok dar ve hemenhemen aynı içerikle yer almaktadır. Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi ders kitaplarında peygamber öğretimi birliktelik görülmekle birlikte, ders kitaplarında ve konunun işlenmesinde fikir birliği sağlanabilmiş değildir. Bir ders kitabında duygusal ve mucizevi anlatıma ağırlık verilirken, bir incelendiğinde; öğretim programlarında 383 başkasında rivayetçi bilgi aletarımı ön plana çıkarılmaktadır. Peygamberlik ve peygamberlere iman konusu, çok dar ve içerik itibariyle çocuğun zilın1 gelişiminin üstünde soyut kavramlarla anlatılınaya çalışılmaktadır. Konuyla ilgili Kur' an-ı Kerim ayetleri ve mealieri çok az verilmekte ve yeterince anlaşılır hale getirilememektedir. Hz. Muhammed'in hayatı; doğum öncesi gelişmelerden, doğumu, çocukluğu, gençliği, peygamberliği, savaşları ve ölümü oldukça geniş bir şekilde işlenmektedir. Hz. Peygamberin Hayatı klasik Siyer-Megazi ve İslam Tarihi kitaplanndan rivayetçi bir yaklaşımla aynen aktarılmaktadır. Muhteva statik olup, çocuğu düşündürnıemektedir. Çocuğun gelişim özellikleri dikkate alınmaksızın sürekli muhteva tekran yapılıyor. Konular arası ilişkiler sağlıklı kurulamıyor. Aynı konu başlığında birbirine zıt, eksik ve çelişkili bilgiler verilebiliyor. 6 .i ., ' _.. .i .. ' Eski öğretim programına göre hazırlanan ders kitaplarındaki peygamber öğretiminde, öğrencinin gelişim dönemlerine göre programda bir gelişme gözlenınediği gibi, konular arasında da bir bütünlük ve tamamlayıcılık gözlenmemektedir. İnanç, ibadet ve ahiakla ilgili konular işlenirken, Kur' an-ı Kerim ayetleri ve Hz.. Peygamberin söz ve davranışlarından uygun ve yeterli örnekler verilmemektedir. Örneğin Hz. Peygamberin örnek ahlakı .' işlenirken, programa "ihlas" suresının ezberletilmesi ve manasının açıklanması yerleştiriliyor, kitaplar bu şekilde hazırlanıyor. 7 Halbuki peygamberle ilgili ayetlerin verilmesi ve açıklanması, öğrenmeyi kolaylaştıracak ve davranış geliştirmeyi etkileyecektir. Ders kitaplarına yerleştirilen okuma parçaları ve şiirler çoğunlukla konuyla bağlantılı değildir. Ayrıca dili oldukça ağır ve çoğunlukla menkibev1 ve duygusal metinlerdir. Aynı metinler, resimler, okuma parçaları ve şiirler, ayrı dönemler için hazırlanan kitaplarda aynen kullanılmaktadır. Ülkemizde eğitim sistemi yenilenme,modernleşme arayışındadır. olduğu gibi din eğitimi ve öğretiminde de program geliştirme ve yeni yöntem arayışları devam etmektedir. Arayışlar sonuçlarını vermeye de başlamıştır. Bu gelişmeler doğrultusunda 2000-2001 öğretim yılından itibaren uygulanmak üzere hazırlanan İlköğretim Okulları Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersi öğretim programında peygamber öğretimini ayrıca ele almak gerekir, düşüncesiyle biz de konuyu ayrı bir başlıkta Genel eğitimde değerlendirdik 6 Krş. Çınarlı, A. R. Kadımoğlu, K., Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi 8, Meram Yayıncılık, s. 31. 7 Krş. İlköğretim 4. sınıf Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi ders Kitapları. 384 Yeni Öğretim Programlarmda Peygamber Öğretimi MilllEğitim Bakanlığı Talim Terbiye Kurulu'nun 19.09.2000 tarih ve 373 sayılı kararı ile 2000-2001 öğretim yılından itibaren uygulanmak üzere kabul edilen İlköğretim Okulları Din Kültürü ve Ahiilk Bilgisi (4, 5, 6, 7 ve 8. sınıf) öğretim programında peygamber öğretimi şöyledir: İlköğretim 4. sınıf Din Kültürü ve Ahiilk Bilgisi dersi öğretim Peygamber öğretimi: "Hz. Muhammed'i Tanıyalım" ünitesinde, Hz. Muhammed'in Doğduğu Çevreyi Tanıyalım, Hz. Muhammed'in Aile Büyüklerini Tanıyalım, Hz. Muhammed'in Çocukluk ve Gençlik Yılları, Hz. Muhammed'in Çocukluk ve Gençlik Yıllarındaki Erdemli Davranışlarını Öğrenelim. Hz. Muhammed Aile Büyüklerini Sever ve Sayardı, Hz. Muhammed Dürüst ve Güvenilirdi, Hz. Muhammed Çalışmayı ve Yardımiaşmayı Severdi, Hz. Muhammed Kötü Davranışlardan Kaçınırdı, Hz. Muhammed Haksızlıklara Güzel Bir Tavırla Karşı Çıkardı, Hz. Muhammed Arkadaşlarıyla İyi Geçinirdi, Hz. Muhammed Doğayı ve Hayvanları Severdi, başlık ve alt başlıkları ile yer almaktadır. programında İlköğretim 5. sınıf Din Kültürü ve Ahiilk Bilgisi dersi öğretim programında peygamber öğretimi: "Peygamberleri Tanıyalım" ünitesinde; Allah Mesajlarını İnsanlara Peygamberler Aracılığı İle Göndermiştir, Peygamberlerin Gönderilmesi Allah'ın İnsanlara Bir Yardımıdır, Peygamberlere Gelen Mesajlar Aynı Amaca Yöneliktir, Peygamberlerin İnsanlardan Seçilmesinin Nedenleri, Peygamberlerin Nitelikleri; Doğru Olmak, Güvenilir Olmak, Akıllı ve Zeki Olmak, Allah'tan Aldığı Mesajları Olduğu Gibi İnsanlara Bildirmek, Kur'an'da Adı Geçen Peygamberler ile "Hz. Muhammed ve Aile Hayatı" ünitesinde: Hz. Muhammed'in Ailesi İçindeki Örnek Davranışları, Hz. Muhammed Aile Bireylerini Çok Severdi, Hz. Muhammed Ev İşierine Yardımcı Olurdu, Hz. Muhammed Aile Bireyleriyle Şakalaşırdı, Hz. Muhammed Aile Bireyleri Arasında Ayırım Yapmazdı, Hz. Muhammed Aile Bireylerinin Görüşlerine Değer Verirdi, Hz. Muhammed Akrabayı Ziyaret Ederdi. Hz. Muhammed'in Ailesipin Seçkin Özellikleri; Hz. Muhammed'in Ailesinde Sevinçler ve Sıkıntılar Paylaşılırdı, Hz. Muhammed'in Ailesinde Misafıre Cömert Davranılırdı, Hz. Muha:ınılled'in Ailesinde İsraftan Kaçınılırdı, Hz. Muhammed'in Ailesinde Aile Bireyleri Birbirine Danışırdı, Hz. Muhammed'in Ailesinde Komşuluk İlişkilerine Önem Verilirdi, Hz. Muhammed'in Ailesinde Öksüzler ve Yoksullar Gözetilirdi, başlık ve alt başlıkları olarak yer almaktadır. İlköğretim 6. sınıf Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersi öğretim programında peygamber öğretimi ise; "Son Peygamber Hz. Muhammed" ünitesinde: İslam'ın Doğduğu Ortam, Hz. Muhammed'in Çağrısı, Mekke 385 Dönemi, İlk Vahiy, Yaratan Rabbinin Adıyla Oku!, Yakın Çevreye Çağrı, Çağrının Yaygınlaştırılması, Hicret Olayı, Medine Dönemi, Peygamberimizin Mescidi ve Sosyal işlevi, Eğitme ve Öğretme Etkinlikleri, Toplumsal Barışın Kurulması, Veda Hutbesi ve Hz. Muhammed'in Vefatı, Kur'an'da Hz. Muhammed, Hz. Muhammed'in İnsanı Yönü, Hz. Muhammed'in Peygamberlik Yönü, başlık ve alt başlıkları olarak yer almaktadır. İlköğretim 7. sınıf, Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersi öğretim programında ünite olarak peygamber öğretimi yer almamaktadır. Ancak "Din Güzel Ahlaktır" ünitesindeki başlık ve alt başlıklar peygamberin davranış modelleri olarak sunulmaktadır. .; ., ' .i ., .. ' İlköğretim 8. sınıf Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersi öğretim programında ise: "Hz. Muhammed'in Örnek Ahlakı" üİıitesinde; Hz. Muhammed Güzel Ahlak Örneği Olarak Gönderilmiştir, Hz. Muhammed'in Örnek Ahlakı, Hz. Muhammed Güvenilir Bir insandı, Hz. Muhammed Merhametliydi, Hz. Muhammed .İnsanlara Değer Verirdi, Hz. Muhammed Cesaretliydi, Hz. Muhammed Hakkı Gözetirdi, Hz. Muhammed Sabırlıydı, Hz. Muhammed Verdiği Sözde Dururdu, Hz. Muhammed Hoşgörülüydü, Hz. Muhammed Zamanı İyi Değerlendirirdi, Hz. Muhammed Danışarak İş Yapardı şeklinde düzenlenmiştir. Programın geliştirilmesindeki ilkeler, genel ve özel amaçlar, ünite başlık ve açılımları ile dersin örnek işlenişi çerçevesinde İlköğretim (4, 5, 6, 7 ve 8. sınıf) Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi Öğretim Programlarındaki "Peygamber Öğretimi"ni genel olarak değerlendirdiğiınizde: Öğrencinin 'j gelişim özelliklerine uygun olarak, Hz. Muhammed'in doğduğu aile ve sosyal çevre tanıtılarak, çocukluk ve gençliğinin tarihi ve biyografık tanıtımı, erdemli davranışlarıyla bir bütünlük içerisinde verilmektedir. Hz. Muhammed'in peygamberlik öncesi ahlaki davranışlarının teorik mesajlar içeren başlık ve alt başlıklar halinde sunulması, bilgilendirme ile birlikte davranış kazandırma ve geliştirme açısından anlamlıdır ve didaktiktir. Programda öncelikle peygamberlik öncesi Hz. Muhammed ailesi, çevresi ve şahsiyet özellikleriyle tanıtılmaktadır. Dersin "örnek işlenişinde" öğrenciyi hazırlama aşamasında, doğum günü kutlama, mevlit merasimleri ile bağlantı kurularak, Hz. Muhammed'in doğumu ile ilgili örfi ve kültürel bilgiler aktarılmakta ve değerlendirilmektedir. Böylece peygamber sevgisi duygusal ve kültürel çerçevede işlenmektedir. Daha sonra genel olarak peygamberler, peygamberlere olan ihtiyaç, peygamber seçimi, peygamberleriri nitelikleri gibi, inanca yönelik, peygamberliği tanıtıcı bilgiler verilmektedir. Ayrıca Hz. Muhammed ve aile 386 hayatı yine düşündürme ve davranış programda yer almaktadır. geliştirmeye yönelik mesajlar özelliğinde Hz. Peygamberin ailesine karşı tutum ve davranışları, ailesinin özellikleri birlikte işlenmekte, öğrencinin ferdi ve ailevl davranış ve yaşantılarını mukayese edebilme ortam ve imkanı hazırlanmaktadır. Bilgilendirme ve davranış kazandırma duygusal söylemlerle bütünleşmektedir. Sonraki sınıflarda ise, peygamber olarak Hz. Muhammed ve peygamberi etkinlikleri anlatılmakta, Hz. Muhammed, insani ve peygamberi özellikleriyle Kur' ani olarak verilmektedir. Son olarak da Hz. Peygamberin örnek ahlakı, düşündürücü ve yönlendirici bir şekilde işlenınektedir. Yeni öğretim programında peygamberlik öncesi bireysel farklılıklara dikkat çekilerek, sosyalleşme ilkesine uygun olarak, fert-aile-toplum ve evrenselliğe doğru tedricl bir öğretim hedeflenmektedir. Ayrıca mucizevi anlatımların çoğunlukla gerçekleri yansıtmadığı, Peygamber sevgisindeki taşkınlık sonucu oluştuğuna ve geleneksel olarak yaygınlaştığına dikkat çekilerek, Hz. Muhammed'in peygamberi ve insani özellikleri, dini ve idari sorumlulukları Kur'ani olarak verilmeye çalışılmaktadır. Öğretim programının genel amaç ve ilkeleri; bireysel sorumluluğu kazandırmak, sorgulayan, düşünen, inanan ve inancını yaşayan insanı yetiştirmek olarak belidendiği halde, ünite örnek hazırlık ve değerlendirme soruları daha çok Nerede, ne zaman doğdu, süt annesi kimdi, çocuklarının isimleri, Kur'an'da isimleri geçen peygamberler vs. gibi,- ezberleyerek öğrenmeyi teşvik edici bir özelliğe sahiptir. Kanaatimizce ders kitaplarının hazırlanması aşamasında, sorular amaç doğrultusunda geliştirilecektir. Yaygın Din Eğitiminde Peygamber Öğretimi Yaygın din eğitiminde peygamber öğretimini sağlıklı ve doğru tespit edebilmek için öncelikle yaygın eğitim ve yaygın din eğitimi kavramlarının tanımını doğru yapmak, mahiyet ve özelliklerini iyi belirlemek gerekir. Yaygın eğitimin farklı tanımları olmakla birlikte en kapsamlı ve ortak özellikler içeren tanım şöyledir: "Örgün eğitim sistemine hiç girmemiş ya da herhangi bir kademesinde bulunan veya bu kademelerden çıkmış bireylere gerekli bilgi, beceri ve davranışları kazandırmak için örgün eğitimin yanında veya dışında, onların; ilgi, istek ve yetenekleri doğrultusunda ekonomik, toplumsal ve kültürel gelişmeleri sağlayıcı nitelikte, çeşitli süre ve düzeylerde yaşam boyu yapılan eğitim, öğretim, 387 rehberlik ve uygulama etkinliklerinin tümüdür." 8 Yaygın eğitimde ayıncı özellik, örgün eğitimde yer almayan bireylere yönelik bir eğitim süreci olmasıdır. Yaygın eğitim, bireyin ve toplumun, sosyal, kültürel ve ekonomik gelişimini sağlayan en etkili faaliyetlerdendir. 9 .; ., ' ., .i .. ' Yaygın din eğitimi ise; örgün din eğitimine hiç girmemiş veya.hut herhangi bir kademesinde bulunan veyahut bu kademeden çıkmış olanlara, örgün eğitimin yanında veya dışında dini bilgi, beceri ile ahlaki davranışların kazandırılması etkinliklerinin bütünü şeklinde tanımlanabilir. Yaygın din eğitimi toplumu din konusunda aydınlatma, dini bilgi, beceri ve davranışlar kazandırılmasında önemli bir etkinliğe ve fonksiyona sahiptir .10 Yaygın din eğitiminin amacı, farklı yaş ve eğitim düzeyindeki insanları din konusunda bilgilendirmek, dini pratik ve tecrübelerin usulüne göre yapılmasını öğretmek, bilgi eksikliklerini tamamlamak, bilinenleri pekiştirmek, yanlış ve batıl inançları düzeltmek, milli birlik ve beraberliğin sağlanması ve korunmasına katkı sağlamak 11 şeklinde sıralanabilir. Yaygın din eğitiminin hedef kitlesi; -yaş, cinsiyet, öğrenim durumu, meslek, sosyo-kültürel yapı, ekonomik durum bağımsız değişkenlerine göre çeşitli öğrenim yetenek ve kabiliyeti, zeka düzeyi, ilgi, istek ve ihtiyaç durumu itibariyle farklı bireysel özellikler taşıyan- toplumun bütün kesim ve katmanlarıdır. Yaygın din eğitiminin programı ise, dini, ahlak'!, sosyal, kültürel, sağlık ve ekonomik konuları içerir. Yaygın din eğitiminin geleneksel yeri cami ve mescitler, eğitimcileri vaiz, müftü, imam-hatip ve Kur'an öğreticileri 12 öğretim vasıtaları da genellikle va'z ve hutbelerdir. İslam Eğitim Tarihine baktığunızda; eğitim-öğretim faaliyetlerinin Kur'an öğretimi olarak evlerde başladığını ve uzun yıllar mescit ve camilerde va'z ve nasihatlarla müslümanları dini konularda bilgilendirme şeklinde, öğrenen ve öğreten açısından tamamen ferdi fedakarlığa dayalı olarak, yaygın eğitim mahiyet ve özelliğinde devam ettiğini görürüzY Va'z ve hutbeler, İslam'ın başlangıcından itibaren toplumu dini ve ahlaki Mill! Eğitim Bakanlığı 9 Yaygın Eğitim Kurumlan Yönetmeliği, madde 7, s. 14. İnsanlık tarihinin başlangıcından itibaren eğitim, yetişkinlerin çocuk ve gençlere toplum kültürünü aktarmak şeklinde genellikle mabetler Bk. Baltacı, C., Osmanlı Medreseleri, s. 1. etrafında informal olarak yapılmıştır. 10 Bk. ll Krş. Doğan, R., Yaygın Din Eğitimi, s. 261; Bulut, M., Diyanet İşleri Başkanlığı'nın Doğan, Yaygın R., Yaygın Din Eğitimi, s. 260-261. Din Eğitimindeki Yeri, s. 22-23. 12 Bk. Bilgin, B./Selçuk, M., Din Öğretimi, s. 190. 13 Krş. Çelebi, A., İslam'da Eğitim Öğretim Tarihi, s. 38-106; Dağ, M./Öymen, H. R., İslfun Eğitim Tarihi, s. 65-88. 388 konularda bilgilendirme vasıtası olduğu gibi, siyası, sosyal, idari ve huhuki esasların telkin ve ta'liminde de en çok kullanılan yollardan birisi olmuştur. İslam eğitim-öğretim etkinliklerinde va'z ve hutbe etkili ve önemli iletişim vasıtasıdır, diyebiliriz.ı 4 Va'z ve Dutbelerde Peygamber Öğretimi Geçmişte olduğu gibi, günümüzde de cami ve mescitler; va'zı 5 ve hutbelerleı 6 toplumun dini yaşayışları için gerekli olan veya ihtiyaç duyulan dini ve ahlaki bilgilerin aktarılması ya da önceden öğrenilen bilgilerin düzeltilmesi veya pekiştirilmesi şeklinde eğitim fonksiyonlarını devam ettirmektedirler. Bu görev günümüzde yasalarla 17 Diyanet İşleri Başkanlığı'na verilmiştir. Başkanlık yönetmelik, yönerge, genelge ve talimatlada bu görevi belirlenen amaçlar doğrultusunda belirli ilke ve prensipler çerçevesinde yürütmektedir. ıs Belirli günlerde, özellikle kutsal gün ve gecelerde yapılan va'zlar ile Cuma ve Bayram günleri okunan hutbelerdeki "Peygamber Öğretimi"ni -her ne kadar Başkanlık va'z ve hutbelerin konularının belirlenmesi, hazırlanması ve sunulmasında bazı ilke ve kurallar belirlemiş ise de- örgün eğitimde olduğu gibi belirli kriterler çerçevesinde değerlendirerek, genel geçerliliği olan sonuçlara ulaşmak kolay değildir. Çünkü yaygın eğitimin hedef kitlesi farklı özelliklere sahip olduğu gibi, öğretim programları da standart ve sistematize edilmiş değildir. Bununla birlikte vaizlik ve vaizler hakkında ı4 Bu konuda geniş bilgi için bkz. Parladır, S., Hz. Peygamber Devrindeki ve işleyişi, s. 281-282; Bayraktar, M. F., Türkiye'de Vaizlik, s. 45-47. Eğitim Anlayış 15 Kelime olarak, öğüt vermek, nasihat etmek, birisinin kalbini yumuşatacak şeyleri söylemek, uyarmak, sakındırmak anlamına gelen va'z: camide namazdan önce veya sonra vaiz tarafından tek taraflı olarak, nasihat tarzında, dinleyenlere dini ve ahlaki bilgiler öğreterek, dini ve dünyevi görevlerin daha doğru ve daha verimli bir şekilde yapılmasına katkıda bulunmak üzere yapılan bir hitabet biçimidir. Başka bir ifade ile va'z; caınilerde, topluca ibadet edilen yerlerde toplumu din konusunda aydınlatmak amacıyla yapılan dini bir öğüttür. Krş. Çakan/ Gündüz/ Çiçek, Hitabet, s. 71; Yüzendağ, Dini Hitabet, s. 55; Tümer, Vaaz'da Takip Edilecek Metot, s. 12; Diyanet İşleri Başkanlığı Görev ve Çalışma Yönetmeliği, s. 54. Tanımlar ve va'zla ilgili kavramlar hakkinda geniş bilgi için bk. Bayraktar, M. F.,"Türkiye'de Vaizlik, s. 17-29; Tosun, C., ilahiyat Fakültelerinde Vaizlik Eğitimi, s. 181-188. ı6 Hutbe; belirli günlerde (Cuma ve Bayram) hatiplerin minbere çıkarak cemaate karşı yaptıkları konuşmalardır. Krş. Yüzendağ, Dini Hitabet, s. 43; Çakan/ Gündüz/ Çiçek, llitabet, s. 55. 17 Bk. 3 Mart 1924 tarih ve 429 18 Bk. Diyanet İşleri Başkanlığı Görev ve Çalışma Yönetmeliği, madde 156-208; Diyanet İşleri Başkanlığı Merkez ve Taşra Teşkilatı Görev ve Çalışma Yönergesi, s. 54-59. sayılı Kanun; 15.8.1965 tarih ve 633 389 sayılı Kanun. yapılan sınırlı araştırma 19 sonuçları ve gözlemlerimiz çerçevesinde konunun tartışılmasının faydalı olacağını düşünüyoruz. Vaizlerin nicelik ve nitelik itibariyle yeterlilikleri konumuz sınırları dışında olmakla birlikte, niteliksel yetersizliklerin camide peygamber öğretimini olumsuz etkilediği de muhakkaktır. ., ' ., .i .. ' Klasik Mev'iza kitapları 20 ve günümüz va'z konuları incelendiğinde; konunun hazırlanması ve takdiminde, konuyla bağlantılı olarak, Hz. Peygamberin sünnetinden sık sık örnekler verilmekle birlikte, sistematik bir peygamber öğretiminden söz etmek oldukça zordur. Yazılı kaynaklarda, sunulan va'z ve hutbelerde Hz. Peygamber, genellikle duygusal bir üslupla, menkibevi, mucizevi zaman zaman da cahill bir anlatımla öğretilmektedir. Başka bir deyişle va'z ve· hutbelerde çoğunlukla rasyonalist ve Kur' ani bir peygamber anlayışı öğretilememektedir. Öyle ki zaman zaman tasvir edilen peygamber ile Kur'an'ın tanımladığı peygamber arasında çok büyük farklılıklar meydana gelebilmektedir. Ayrıca va'z ve hutbelerde başlı başına peygamber öğretimine çok az yer verilmektedir. Ancak belirli kutsal gün (Mevlüd Kandili) gece ve hafta (Kutlu Doğum Haftası) larda peygamber öğretimi va'z ve hutbe konusu olarak'seçilmektedir. .. Kur' an kursları ve yaz kurslarında peygamber öğretimi konusuna gelince; Kur' an kurslarında peygamber öğretimini belirlemede bilgi kaynağımız, Diyanet İşleri Başkanlığı tarafından hazırlanan ve uygulanması zorunlu olan2 ı öğretim programları ile Başkaniıkça yayımlanan ders kitapları olacaktır. Kur'an Kursları Müfredat Programında Peygamber Öğretimi Kur' an kıırsları ders programı İtikat ders i öğretim programında Peygamber öğretimi; "Peygamberlere İman" ünitesinde; Peygamberlik ve Peygamberlere Olan İhtiyaç, Peygamberlerin Görevleri ve Sıfatları, Kur'an-ı Kerim'de İsmi Geçen Peygamberler, Mucize ve Keramet, Peygamberimizin ı9 Bu konuda yapılan araştırmalardan bazıları şunlardır: Bayraklar, M. Faruk, Türkiye' de Vaizlik, Marmara Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, İstanbul 1997; Demirkol, Bekir, "Vaizlerin Ehliyetleri ve Mesleğe Yatkınlıkları Üzerine Deneysel Bir Araştırma", Ankara Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Dergisi, XXXI, Ankara 1989 s. 283330; Zırh, Hüseyin, Diyanet İşleri Başkanlığı'na Bağlı Görev Yapan Vaizlerin Yeterlilikleri ve Hizmet İçinde Yetiştirilmeleri (Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi) Ankara 1987. 20 Meşhur Mev'iza Vaizlik s. 50-59. 2ı Bk. Diyanet İşleri Başkanlığı Kur'an Kursları ile Öğrenci Yurt ve Pansiyonları Yönetmeliği, madde 15, 3 Mart 2000 tarih ve 23982 sayılı Resmi Gazete, s. 28. kitapları hakkında geniş bilgi için bk. Bayraktar, M. F., Türkiye'de 390 Peygamberin savaşları rivayetçi tarih anlayışıyla ve çok teferruatlı ol: i kitaplarda yer almaktadır. 25 Kitaplarda kullanılan dil öğrencilerin seviye göre oldukça ağırdır. Kitaplarda din dilini koruma anlayışı hakimdir. Ku kurslarında halen okutulmakta olan ders kitabında peygamber öğre muhteva ve form açısından didaktik değildir. Değerlendirme son düşündünneye değil, ezberlemeye teşvik edicidir. Öğretim programları ve ders kitapları klasik eğitim aniayı yansıtmakta, geleneksel İslam düşüncesinin korunmasına yaygınlaşmasına katkı sağlamaktadır. Program ve kitaplar geliştirilmeyı Sonuçlarını çıkarmak mümkündür. yenilenmeye muhtaçtır. İletişim-etkileşim korelasyononda aile başta olmak üzere, din! y; yapan basın-yayın kuruiuşlarında, din! cemaat ve tarikatların eğ etkinliklerinde de genellikle geleneksel, duygusal ve mucizev1 peygan öğretiminin kabul gördüğünü söyleyebiliriz. Ancak konunun yaygın eğitimi problem alanı olarak derinlemesine araştırılması gerekir. Peygamber Öğrenim ve Öğretiminin Hayata Yansımaları Öğrenim, öğretim ve eğitim kavramları; tanım, amaç, görev : birbirleriyle ilişkileri çerçevesinde değerlendirildiğinde; inanç, fel düşünce ve dünya görüşü ile eğitimcilerin düşüncelerine göre fark göstermekte ise de; bireye bilgi, beceri ve davranış kazandırmak, yani bi yetiştirmek, geliştirmek ve olguulaştırmak gibi bireysel, toplumun kült değerlerini yeni kuşaklara aktarmak, yani kültürün korunması geliştirilmesini sağlamak gibi toplumsal, bireyi hayata hazırlamak gibi pragmatist ortak özellik ve fonksiyonlara sahip olduklan görülecektir. Gı eğitimde olduğu gibi din eğitimi ve öğretiminde de asıl hedef insani bed zihni ve ruhuyla bir bütünlük içerisinde yetiştirmektir. Ancak eğiı öğretiınde; planlama, düzenleme, uygulama ve değerlendirmedeki eksü yetersizlik ve yanlışlıklar, zaman zaman belirlenen hedeften uzaklaşm neden olmakta ve hayata yansımaları farklı oluşmaktadır. ve yaygın din öğretiminde uygulanan peygarr eksiklikler, yetersizlikler ve farklı uygulamalar, peygaır anlayışını ve hayata yansımalarını farklılaştırmaktadır. Konuyla ilgili i araştırma olmamakla birlikte, toplumdaki din! uygulamalardan, peygaır adına yapılan etkinliklerden günümüz peygamber öğretiminin ha~ yansımalarını örneklendirrnek mümkündür. Şüphesiz bugünh.ii peygarr adına yapılan etkinliklerin, Sünnet olarak yaşananların tarihi temeli var Örgün öğretimindeki 25 Bk. Yıizici, S., Temel Dini Bilgiler, s. 283-298. 392 ~eleri, Hz. Peygamberin Özellikleri, Hz. Muhammed'in Son .mber Oluşu alt başlıklarında yer almaktadır. 22 Siyer dersi öğretim ınıında peygamber öğretimi de; Hz. Muhammed' in Doğumu ve : duğu, Hz. Muhammed'in Gençliği ve Evliliği, Hz. Muhammed'in 'mber Oluşu ve Gizli Davet, Davetİn Açıklanması, Habeşistan'a Hicret, · )t ve Hüzün Yılları, Mir'ac, Hicret, Medine'de İlk Yıllar ve Hz. 'Lmberin Savaşları konuları ünite başlıkları şeklinde yer almıştır. 23 ; ~ Kur' an kurslarında uzun yıllar Ahmed Harndi Akseki tarafından, • bilgisi" özelliğinde hazırlanan ve Diyanet Işleri Başkanlığı ~) ıdan yayınılanan "İsliim Dini (İtikat, ibadet ve Ahlak.)" kitabı ders , olarak okutulmuştur. 1990-1991 öğretim yılından itibaren de, Din ll Yüksek Kurulu Üyesi Seyfettin Yazı-cı tarafından, Kur' an Kursları ~ ıdat Programı çerçevesinde, ders kitabı şeklinde hazırlanan ve Din ~ Yüksek Kurulu'nun 06.09.1990 tarih ve 82 sayılı mütalaaları ile ·\1 ıet İşleri Başkanlığınca yayonlanan "Temel Dini Bilgiler (İtikat, :~ t, Ahlak., Siyer)" kitabı ders kitabı olarak takip edilmektedir. . :ı ~ ıal 1 ı1: Hazırlanan öğretim (müfredat) programları v~ takip edilen ders ':\ arı çerçevesinde Kur'an kurslarında peygamber öğretiminin analizinde: ] n kursları öğretim programında peygamber öğretimi içerik itibariyle ;j·. Ayrıca örgün eğitim ilköğretim 5. ve 7. sınıf öğretim programı ünite i nu başlıklarıyla büyük ölçüde benzerlik göstermektedir. 24 Siyer dersi m programı tarihi ve biyografik bilgi özelliği taşımakta olup, J ·etim 4. ve 8. sınıf öğretim· programıyla ünite ve konu başlıkları :ı .yle genelde örtüşmektedir. J :ı Kur' an kurslarında takip edilen ders kitaplarında peygamber ilmihal bilgisi şeklinde verilmektedir. İtikat dersi programında yer '! ·Peygamberlere İman" ünitesi oldukça sınırlı, duygusal ve mucizevi bir 1.e işlenmektedir. Konular rasyonalist bir inanç yerine, duygusal ve ı ıatist bir inanç oluşturacak şekilde işlenmektedir. Peygamberin hayatı, J mberin özellikleri ön plana çıkarılarak ve menkıbevi bir şekilde ıekte, kalıcı özelliği olmayan ve ihtiyaç duyulmayan bilgiler çok geniş mmakta ve sürekli aynı üslup ve kavramlarla tekrarlanmaktadır. Hz. H mi k. Kur'an 1 • Kursları Milfredatı, Ankara 1985, s. 21. iyanet İşleri Başkanlığı Kur'an Kursları Milfredatı, Ankara 1985. rş. Diyanet İşleri Başkanlığı Kur'an Kursları Milfredatı Ankara 1976, s. 13-14; iyanet İşleri Başkanlığı Kur'an Kursları Mtifredatı, Ankara J 985, s. 21; Milli Eğitim akanlığı Talim Terbiye Kurulu 'nun 28.02.1992 tarih ve 47 sayılı kararıyla kabul edilen emel Eğitim (4, 5, 6, 7 ve 8. sınıf) Din Ktiltilril ve Ahl§.k Bilgisi dersi öğretim programı ve 7. sınıf öğretim programı. 391 Biz konunun tarihi gelişimini ilgililere bırakarak, günümüzü tespit ve değerlendirmeye çalışacağız. Yaygın ve örgün eğitim-öğretim etkinlikleri sonucu oluşan farklı peygamber algılama ve anlayışları yaşanan hayata da farklı yansımaktadır. İlın! ve teknolojik gelişmeler, hızlı kominikasyon ve etkileşim peygamber anlayış ve yaşanan hayata etkilerindeki farklılaşmaları daha da yaygınlaştırmakta ve hızlandırmaktadır. Gözlemlerimize dayanarak gunumuz peygamber öğretiminin toplumdaki peygamber anlayış ve yaşayışlarına etkilerini şu şekilde tasnif ve tasvir edebiliriz: Duygusal ve mucizevi bir anlatırula sadece "itaat etme" ve üzerine temellendirilen peygamber öğretimi sonucu, itaatin insana sağladığı; insanlar tarafından kabul edilmek, ödül kazanmak veya cezadan kurtulmak, O'nun gibi olmak ilkeleri çerçevesinde, peygamber için ve peygamber adına yapılanlar; cenneti kazanmak, cehennemden kurtulmak, O'nun şefaatini kazanmak veya şefaatinden mahrum kalmamak amacıyla, peygamberin adı anıldığı zaman, elini kalbinin üzerine götürerek O'na salat ve selam getirmek, saygı göstermek, çocuğuna, torununa O'nun adını vermek ve adından dolayı çocuğa saygı göstermek, mübarek gün ve gecelerde mevlit okutmak, okunan mevlitlere dinleyici olarak katılmak, evlilik, doğum, sünnet, askerlik, hac ve ölüm gibi çeşitli vesilelerle sık sık mevlit okumak ve okutmak, Ravza'da göz yaşı dökmek, sürekli tesbih çekmek, takke takmak, koku sürünmek, sakal bırakmak, yaygın olmamakla birlikte O'nun gibi giyinmek, yemek, içmek gibi, şekli sünnetlerini aksatmadan yerine getirmek olacaktır ve olmaktadır. "özdeşleŞme" Diğer taraftan rasyonalist bir yaklaşımla sadece "bilgilendirme, bilgi üzerine temellendirilen peygamber öğretimi sonucu, rasyonalist düşüncenin "her şeyin ölçüsü akıldır" ilkesi çerçevesinde, peygamber için ve peygamber adına yapılanlar: Sünnet olarak yapılanların eleştirisini yapmak, şekli sünnete uygun yaşayanları, insanın duygusallığını, dinin duygusal boyutunu göz ardı ederek "tutucu", ''yobaz" vs. şeklinde nitelendirmek, zorunluluk ve sosyal baskı sonucu olarak, peygamber adına düzenlenen dini pratiklere istemeyerek katılmak, peygamberin sünnetinin günümüzde geçerliliğini kaybettiğini düşünerek duyarsız kalmak olacaktır ve olmaktadır. kazandırma" Nasıl Bir Peygamber Öğretimi? Sorunun cevabı aslında gayet kolay ve tek cümle ile özetlenebilecek kadar .kısadır. Cevap, Kur'an'ın ve Sünnetin tanımladığı peygamberi yine Kur'an ve Sünnetin anlatımıyla öğretmek şeklinde özetlenebilir. Ancak 393 problem Kur'an'ın ve Sünnetin peygamberi nasıl tanımladığını doğru tespit etmek hususundadır. Çünkü abartılı nebevı ve insanı peygamber telakkİleri de görüşlerini Kur'an ve Sünnetle temellendirmektedirler. Kanaaitimizce zorluk, insan-peygamber, toplum-peygamber ilişkilerindeki peygamber telakkisinde ölçü, denge ve ttidal oluşturulmasındadır. Bu nedenle öncelikle: -Kur' am ve nebevı peygamber düzenlemeler yapılmalıdır _26 telakkİsini oluşturacak ve yaygınlaştıracak -Yalnızca duygusal veya yalnızca bilgilendirmeye yönelik anlatırnlardan kurtulmak, insanın fıtratına uygun olarak, duygu, düşünce ve davranış bütünlüğünü oluşturacak şekilde yeni yöntemler belirlenıneli ve uygulanmalıdır. .i ., ' Peygamberlik öncesi ve peygamberlik sonrası Hz. Peygamber ne beşer üstü bir varlık, ne de alelade olarak tanımlanmalıdır. Peygamberin insan olduğu kadar rasul olduğu da bir bütünlük içerisinde öğretilmelidir. ., .i Sonuç Günümüz örgün ve yaygın din eğitimi ve öğretiminde; eğitim kendilerine özgü 've özellikleri çerçevesinde eksiklik ve yetersizlikler olduğu gibi, örgün ve yaygin din eğitimindeki peygamber öğretiminde bilgi ve metot bütünlüğü ve tamamlayıcılığı da yeterli değildir. Yetersizlik ve eksikliklerin yanında çelişki ve çatışmalar da söz konusudur. şekillerinin Yaygın eğitimde; aile, kitle iletişim araçları, cami, Kur' an kursu, tarikat ve cemaatlerde daha.çok menkibevı ve rnucizev1 peygamber öğretimi benirnsenrnekte ve uygulanmaktadır. Yaygın eğitim bu alanda başarılı da olmaktadır. Menkibevı ve mucizevi peygamber öğretiminde başarılı ve etkin olunmasında, geleneksel ve kültürel İslam anlayışının etkisi ile birlikte, sözlü iletişirnin uzun süre Türk eğitimine hakim olmasının da etkisi vardır. İslam öncesi başlayan, destanlarla, atasözleriyle ve · özdeyişlerle yönlendirme şeklindeki sözlü iletişimin uzun süreli olması, yazılı iletişime geçişte ise, yazılı iletişirnin duygusallığı göz ardı ederek bilgi ağırlıklı olması, kitabı İslam' ın kılı kırk yarareasma titizliği, kullanılan dilin anlaşılır olmaması gibi nedenlerle halka mal edilememesi, bilgi çağında hala duygusal anlatırnın hakimiyetine fırsat vermekte, imkan ve ortam hazırlamaktadır. Örgün eğitimde ise tam tersine, bilgi çağında çağın özelliğinin de etkisiyle duygusallık, arka plana atılarak, sadece bilgilendirme amacı taşıyan 26 Yeni Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi gözlenmektedir. öğretim 394 programında bu arayışın izleri peygamber öğretimi, toplum tarafından yeterince benimsenmemekte veya bilgi merkezli peygamber öğretimi yaygınlaştırılamamaktadır. Bilgi merkezli peygamber öğretiminin benimsenmemesi ve yaygınlaştırılamamasında; muhafazakar-modem dualist sosyal yapının etkisi yanında, kültürel İslam'ın transtitasionel sosyal yapı ve özellikleri kullanılmaksızın bütünüyle reddedilerek, kitabi İslam'ın yerleştirilmesi düşünce ve tavırlarının olumsuz etkileri de vardır. Bibliyografya AKSEKİ, A. Hamdi, İslam Dini, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları (26. Baskı), Ankara 1974. BALTACI, Cahit XV-XVI. Asırlarda Osmanlı Medreseleri, İrfan Matbaası, İstanbul 1976. BAYRAKTAR, M. Faruk, Türkiye'de Vaizlik, Marmara Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul1997. BİLGİN, Beyza/SELÇUK, Mualla, Din Öğretimi (4. Baskı), Gün Yayıncılık, Ankara 1999. BULUT, Mehmet, Diyanet İşleri Başkanlığı'nın Yaygın Din Eğitimindeki Yeri, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, Ankara 1999. ÇAKAN, İsmail/GÜNDÜZ, İrfan/ÇİÇEK, Yakup, Hitabet, Milll Eğitim Gençlik ve Spor Bakanlığı Yayınları, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1985. ÇELEBİ, Ahmet, İslam'da Eğitim Öğretim Tarihi, (Ter. Ali Yardım) Damla Y ayınevi, İstanbul 1983. DAG, Mehmet/ÖYMEN, H. Raşit, İslam Eğitim Tarihi, Mill'i Eğitim Basımevi, Ankara 1974. DEMİRKOL, Bekir, "V aizlerin Ehliyetleri ve Mesleğe Yatkınlıkları Üzerine Deneysel Bir Araştırma", Ankara Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Dergisi, XXXI, Ankara 1989, s.283-330. Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi Öğretim Programı, 28.02.1992 Tarihli Tebliğler Dergisi. İlköğretim Okulları Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi Öğretim Programı, Diyanet İşleri Başkanlığı Merkez ve Taşra Teşkilatı Görev ve Çalışma Yönergeleri, Ankara 1985. 395 Diyanet İşleri Başkanlığı Kur'an Kursları Müfredatı, Ankara 1976, 1985. Diyanet İşleri Başkanlığı Kur' an Kursları İle Öğrenci Yurt ve Pansiyonları Yönetmeliği, Ankara 2000. DOGAN, Recai, "Yaygın Eğitim Açısından İkinci Meşrutiyet Dönemine Kadar Vaaz ve Vaizliğin Gelişimine Tarihi Bir Bakış", Dini Araştırmalar I, Ankara 1999, s. 257-272. ERUL, Bünyamin, Sahabenin Sünnet Y ayıriları, Ankara 1999. Anlayışı, Türkiye Diyanet Vakfı GAZALİ, Muhammed, Es-Sünnetü'n-Nebeviyyetü Beyne Ehli'l-Fıklıi ve Ehli'l Hadis, Kahire 1989, (6. Baskı), Ter. Ali Özek, Fakihlere ve Muhaddislere Göre Nebevl Sünnet, İstanbul 1992 . .i ., .i.,' KAYADİBİ, Fahri, "Cumhuriyet Dönemi İmam-Hatiplik ve Vaizlik", Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi S. 6. İstanbull999, s. 145-180. KIRBAŞOGLU, M. Hayri, İslam Düşüncesinde Sünnet, Fecr Yayınları, Ankara 1993. •' ' Milli Eğitim Bakanlığı Yaygın Eğitim Kurumları Yönetmeliği Eğitim 1979, Yaygın Genel Müdürlüğü, Ankara 1982. P ARLADIR, Selahattin, "Hz. Peygamber Devrindeki Eğitim Anlayış ve işleyişi", Dokuz Eylül Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Dergisi, I., İzmir 1983, s. 259-283. TOSUN, Cemal, "İlahiyat Fakültelerinde Vaizlik Eğitimi", Ankara Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Dergisi, XXXVI, Ankara 1997, s.179188. TÜMER, Günay, "Vaaz' da Takip Edilecek Metot" Diyanet Dergisi, XVII, S. 1, s. 5-22; XVII, S. 2, s.l0-27. YAZICI, Seyfettin, Temel Dini Bilgiler, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 2000. YÜZENDAG, Ahmet, Dini Hitabet ve Mesleki Uygulama, (8. Baskı), Emel Matbaacılık, Ankara. ZIRH, Hüseyin, Diyanet İşleri Başkanlığı 'na Bağlı Görev Yapan V aizlerin Yeterlilikleri ve Hizmet İçinde Y etiştirilmeleri, (Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 1987. 396