Kitle İletişim Araçları Eğitim İlişkisi

İSLAM ÖNCESİ ARAP TOPLUMUNUN TANRI
TASAVVURU VE BU TASAVVURUN İSLAM’IN TANRI
TASAVVURUNA ETKİSİ SORUNU
Resul ÖZTÜRK
ÖZET
Bu çalışmada İslam öncesi Arap toplumunun inanç yelpazesini oluşturan unsurlar, bu unsurların Tanrı anlayışları ile İslam‟ın Tanrı anlayışı arasındaki
ilişki incelenmiştir. Büyük çoğunluğunu putperest insanların oluşturduğu İslam öncesi Arap toplumundaki insanların inançlarının temellerinde Tanrı (Allah) inancının var olduğu anlaşılmaktadır. İslam-öncesi Arap toplumundaki
putperestliğin etkinliği, put isimleri ile Allah‟ın isim ya da sıfatları ile olan ilişkisi değerlendirilmiştir. Bu toplumda az da olsa Yahudi, Hıristiyan ve kendilerine
Hanif denilen inanç yapılarına da rastlanılmaktadır. İslam‟ın Tanrı tasavvuru ile
putperestlerin Tanrı anlayışları arasında bir ilişkinin var olup olmadığı bu çalışmanın genel içeriğini oluşturmaktadır.
Anahtar Kelimeler: İslam öncesi, putperestlik, Arap toplumu, Haniflik, Baş
İlah, Yahudilik ve Hıristiyanlık.
ABSTRACT
The Imaging of God in Pre-Islam Arabic Society and The Problem of The
Effect of This Imaging To The Islam’s Imaging of God
In this study take up the part of pre-Islam‟s belief‟s elements, the imaging of
God in this elements and the relation of the Islam‟s imaging of God. In the preIslam Arabic society there are pagans, hanifs (God seekers), Jewish and a few
Christians. In the deep of the believes of the pre-Islam Arabic society there are
the belief of God. There are connections between the God and idols name. The
imaging of God in the Islam is different idolatry, Judaism and Christianity.
Key Words: Pre-Islam, idolatry (paganism), Arabic society, hanifs (God seekers)
Head God, Jewish and Christianity.
GİRİŞ
İslam öncesi Arap toplumunun dinî yaşantılarının bilinmesi, bu inançların İslam‟ın getirdikleri ile olan benzerlik ya da
farklılıklarının belirlenmesi önem arz etmektedir. Her inanç sisteminde olduğu gibi İslam inanç sisteminin de kendinden önceki
inançlarla bazı benzerliklerinin bulunduğu bir gerçekliktir. Bu

(Dr.), Yüzüncü Yıl Üniversitesi
resulozturk65@hotmail.com.
İlahiyat
Fakültesi,
Van,
e-mail:
122
Resul ÖZTÜRK
durum İslam‟ın kaynağını araştırmada farklı yaklaşımların sergilenmesine neden olmaktadır. İslam ya kendisinden önceki vahiy
eksenli dinlerin bir uzantısı ya da ilk nazil olduğu dönemin toplumunda var olan anlayışların yeni bir sentezi gibi algılanabilmektedir. Bu çalışmada İslam öncesi Arap toplumunun “Tanrı”
anlayışları genel bir çerçevede incelenecek ve mevcut toplumda
var olan bu anlayışın etkileri değerlendirilmeye çalışılacaktır.
Bir toplumun kültür alt yapısının özelliklerini belirlemek o
toplumda var olan ve toplumu şekillendiren düşünce ya da
inançların konumunu belirlemede önem arz etmektedir. Her toplumu tanımada geçerli olan bu durum İslam‟ın neşet ettiği Arap
toplumunu tanımak için ise ayrı bir öneme sahiptir. İslam öncesi
Araplarının nasıl bir Tanrı anlayışına sahip olduklarını belirlemek bu toplumun kültür alt yapısını bilmekle yakından ilişkilidir. Hz. Muhammed‟den önceki dönemlerde Hicaz‟da Tevhid
inancının var olduğu, Arapların zamanla bu inancı terk ederek
putperestliğe döndükleri hususu Arap tarihi ile ilgilenen neredeyse herkes tarafından kabul edilen bir durumdur.1 Bununla
birlikte Kuran‟ın indiği dönemdeki ilk muhatapları olan Arapların
neredeyse tamamının putperest olduğu da bilinen ayrı bir gerçekliktir. O dönemdeki Araplarda her kabilenin kendine ait özel
bir putunun var olduğu şeklinde kendini gösteren çok tanrıcılık
yaygın bir inanç biçimi idi. Bununla birlikte bu çok tanrılı inancın içerisinde adına Allah denilen ve bütün tanrılara hâkim yüce
bir varlığın kendisine ortak koşularak kabul edildiği de bilinmektedir. Kuran‟da ifade edilen “Biz onlara ancak bizi Allah‟a daha
fazla yaklaştırsınlar diye tapıyoruz”2 şeklindeki putperestlerin
gerekçelerinden onların Allah‟a ancak şirk koşarak inandıklarını
anlamaktayız. Görüntüsü genel olarak bu şekilde belirlenen Allah inancının İslam‟ın öğrettiği Allah mefhumunun aynısı olmayıp ona yakın ancak şirk karışık bir inancı karşıladığını söylemek
mümkün olmaktadır.3
Kuran‟ın bize sunduğu Tanrı anlayışını anlama konusunda
onun indiği ortam ve şartları iyi bilmenin önemi ortadadır. Ku1
2
3
Şaban Kuzgun, İslam Kaynaklarına Göre Hz. İbrahim ve Haniflik, Se-da yay.,
1. b., Kayseri 1985, s.118.
Zümer, 39/3.
Bekir Topaloğlu, İslâm Kelâmcılarına ve Filozoflarına Göre Allah‟ın Varlığı
(İsbât-i Vâcib), 7. b., Ankara 1995, s.21.
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, VIII (2008), sayı: 2
İslam Öncesi Arap Toplumunun Tanrı Tasavvuru
123
ran‟ın indiği dönemde Arap yarımadasında kimlerin var olduğu,
nasıl bir hayat yaşadıkları, siyasi, dinî ve sosyal yapılarının özelliklerinin belirlenmesi üzerinde durulması gereken hususlardandır. Bu ve benzeri konulara cevap verebilmek için İslam öncesi
Arap toplumun bütün bu sosyal yönlerini ele alan inceleme ve
araştırmalara ihtiyaç duyulmuş ve bu alanlarda gerek doğulu ve
gerekse batılı araştırmacılar tarafından çeşitli çalışmalar yapılmıştır.4 İslam‟ın ilk hitap ettiği topluluk olan Cahiliye toplumunun inanç, örf, adet ve yaşayış tarzı hakkında bilgi sahibi olmak
İslam‟ın değiştirdiği ya da değiştirmediği inançları belirleme konusunda bize yardımcı olacaktır. Özellikle bazı pasajları anlamak
için Kuran‟ın nazil olduğu ilk toplumun adetleri ile sosyal yasaları konusunda belli başlı kavramların bilinmesi zorunludur.5 Kuran‟ın bizzat kendisini “Arapça bir Kuran”6 olarak tanımlaması
sadece Kuran‟ın dilinin Arapça olduğu anlamına gelmez. Bu anlatım Kuran‟ın ilk planda Hicaz Araplarına hitap etmesi nedeniyle, bütün yönleriyle onların dünya tasavvurlarının ifadesi anlamına da gelmektedir. Bu resimlemelere Arapların doğru ya da
yanlış tanımlamaları da dâhildir.7 Kuran, putperest Arapların
inançları ve Hz. Muhammed ile Müslümanların zihninden geçen
bir takım düşünceler hakkında açık beyanlarda bulunmaktadır.
Aynı zamanda Kuran, Hz. Muhammed ve çağdaşlarının bakış açılarını sonuç olarak çıkarabileceğimiz bazı anlatımlara da sahiptir.8
Bilindiği üzere Hz. Peygamber Cahiliye dönemi gelenek ve
kurumlarının tamamını değiştirmeğe yönelmemiş, Tevhid ilkesine
ters düşmeyen ve sosyal yaşam için yeterlilik özelliğini yitirmeyen
kurumları bazı düzenlemelerle sabit bırakmış, bu özellikleri ta-
4
5
6
7
8
Bu konuda yapılmış çalışmalar için bkz.: T. Nöldeke, “Encyclopedia of
Religion and Ethics‟deki „Eski Araplar‟ adlı makalesi; J. Wellhausen, “Reste
Arabischen Heidentums”; W. Montgomery Watt, Hz. Muhammed Mekke‟de,
Çev. M. Rami Ayas, Azmi Yüksel, Ankara 1986, s.29-30; Cevad Ali, Mufassal
Tarihu‟l-Arab Kable‟l-İslam, 2. b., 1993/1413, VI/5-34; Şemseddin Günaltay, İslam Öncesi Araplar ve Dinleri, Ankara 1997, Sunuş s.7.
W. Montgomery Watt, Hz. Muhammed‟in Mekke‟si, Çev. Mehmet Akif Ersin,
Ankara 1995, s.34.
Yûsuf, 12/2.
Watt, Hz. Muhammed‟in Mekke‟si, s.12.
Watt, Hz. Muhammed Mekke‟de, s.33.
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, VIII (2008), sayı:2
124
Resul ÖZTÜRK
şımayanları ise ya tamamen kaldırmış veya zamanla kalkmasını
sağlayacak bazı düzenlemelerde bulunmuştur. Kan davalarını bu
anlatımın birinci şıkkı için, kölelik müessesesi ve kadın hakları
da ikinci şıkkı için örnek olarak sunulabilir. Bu bağlamda Cahiliye döneminin hac ve Kâbe hizmetleri, hatta hac ibadetinin bazı
uygulamaları da bu konunun çarpıcı örneklerinden bir kısmını
oluşturmaktadır.9 Kuran‟da, hac ibadetinin gerçekleştirildiği Zilhicce ayının, hac kurbanının, onun boynuna asılan gerdanlığın
ve Safa ile Merve tepelerinin „Allah‟ın [koyduğu] sembolleri‟, „toplumun ayakta kalabilmesinin kıstasları‟ olduğu ifade edilmekte ve
bunlara saygısızlık gösterilmemesi emredilmektedir.10 Bu ayetlerden de açıkça anlaşılacağı üzere İslam, daha önceki uygulamalardan bir kısmını değiştirmemiş hatta yaşatılmasını istediğini
açıkça belirtmiştir. Şimdi genel hatları ile İslam öncesi Arap toplumunun inanç düzeylerini belirlemeye ve bu inançların etkilerini
tartışmaya geçebiliriz.
A. İslam Öncesi Döneminin Arap Yarımadasında Dinlerin Genel Durumu
1. İslam Öncesi Araplarının Tanrı Tasavvurları
İslam öncesi Arap toplumunun çoğunluğunu müşrikler
oluşturmaktadır. Bizzat Kuran‟ın tanımlamasıyla kendilerine
„müşrik‟ denilen bu insanların Allah‟ın varlığından haberdar oldukları birçok ayette açıkça ifade edilmektedir.11 Onlar, Allah‟ı
Kâbe‟nin Rabbi olarak kabul ediyor;12 yeminlerinin en samimi
olanlarını Allah‟a yapıyorlardı.13 Hatta putperestlerin ibadet ettikleri nesneleri “şefaatçiler” olarak görmeleri, onların daha yüksek
bir varlığı tanıdıkları anlamına gelebileceği gibi bu tanımlama ile
Yargı Gününü kabul ettikleri anlamına da gelebilmektedir.14 Ancak müşriklerin ahret inançları kişisel ve toplumsal hayatlarında
hiçbir etkisi olmayan kaybolmuş bir inançtı. Kuran müşriklerin
9
10
11
12
13
14
Bekir Topaloğlu, Kelâm Araştırmaları Üzerine Düşünceler, İst. 2004, s.52–53.
Maide, 5/2, 97; Hac, 22/32, 36–37.
Ankebut, 29/61, 63; Lokman, 31/25; Zümer, 39/3, 38; Zuhrûf, 43/9, 87;
En‟am, 6/100, 109, 136, 148. Bakara, 2/165; İbrahim, 14/30; Enbiya,
21/24. Cevad Ali, Mufassal Tarihu‟l-Arab, VI/44–45; Watt, Hz. Muhammed
Mekke‟de, s.33, 71, 115, 167.
Kureyş, 106/3.
Fâtır, 35/42; Nahl, 16/38.
Watt, Hz. Muhammed Mekke‟de, s.115.
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, VIII (2008), sayı: 2
İslam Öncesi Arap Toplumunun Tanrı Tasavvuru
125
ahrete inanmadıklarını vurgularken belki de bu etkisizliği sergilemek istemektedir. Yine Kuran‟da insanlığa sunulan Tevhid
inancının zor kabul edilir bir inanç olmadığı, bunu kabul etmek
istemeyenlerin onu kendi gözlerinde büyüttükleri ifade edilmektedir.15 Buradan Tevhid inancının insan fıtratına en uygun inanç
olduğu, bunun zıddı olan her türlü şirkin ise içinden çıkılmaz bir
karanlık olduğu sonucuna varmak mümkündür. İslam öncesi
Araplarının bazı dualarında, deyim, atasözü ve özellikle de şiirlerinde Allah kelimesinin oldukça fazla kullanıldığı görülmektedir.
Her ne kadar bazı müsteşrikler şiirlerdeki Allah lafızlarının put
isimleri ile sonradan değiştirildiğini iddia etseler de16 bu iddianın
tutarlı olmadığı ortadadır.17 Sözlü anlatımdaki Allah lafızlarının
varlığını ve dinî hayatta görülen yüce tanrı inancını Hz. İbrahim‟den kalan Hanîf dinine dayandırmak çok daha isabetli olacaktır.18 Müşrik Araplara ait çok sayıdaki şiirde Allah‟tan büyük
bir ilah olarak bahsedildiğine tanık olunmaktadır.19
İslam öncesi ve İslam‟ın geldiği ilk dönem müşriklerinin,
putları Allah‟a yakınlaştırıcı birer unsur olarak değerlendirerek
Hz. Muhammed‟le tartıştıkları bilinmektedir. Onlar putları Allah
katında birer şefaatçi olarak değerlendiriyorlardı. Bu müşrikler
için putlar Allah‟la kendileri arasında birer aracı konumunda
15
16
17
18
19
Şûrâ, 42/13.
Bu tür iddialar için bkz. Cevad Ali, Mufassal Tarihu‟l-Arab, VI/113–118.
Bekir Topaloğlu bu konuda şu değerlendirmeyi yapmaktadır: “Bugün elimizde bulunan İslam öncesi edebî metinler içinde Allah lafzının yanında azımsanmayacak derecede put isimleri de yer almaktadır. Aslında Câhiliye şiirinden put adlarının çıkarılıp yerlerine Allah kelimesinin yerleştirilmesinin lafız
ve mâna âhengi bakımından çok zor olmasının yanında sağlayacağı önemli
bir fayda da yoktur. Çünkü İslam öncesi Araplarının puta taptığı zaten bilinmekte, kabul edilmekte ve İslamiyet‟in inanç alanında meydana getirdiği
yenilik bu temele dayandırılmaktadır.” Bekir Topaloğlu “Allah” mad. DİA, İst.
1989, II/473.
Bekir Topaloğlu “Allah” mad., II/473.
Şeyh İnayetullah İslam Öncesi Arap Düşüncesi, Çev. Kürşat Demirci, Editör:
M. M. Şerif, İslam Düşüncesi Tarihi içerisinde, İnsan yay. İst. 1990, I/156.
İslam öncesi dönemde yaşamış şairlerin şiirlerindeki dinî motifleri konu alan
önemli bir çalışmada onların Allah, Allah adına yemin, Allah adıyla beddua,
Kâbe adına yemin, Rabb, İlâh, Âhiret, Peygamber, Mukaddes Kitaplar gibi
kavramlarına ilişkin örnekler verilmektedir. Bkz. Ali Bulut, “Cahiliye Şiirinde
Bazı Dinî Motifler,” Ondokuzmayıs Ünv. İlahiyat Fakültesi Dergisi, Yıl: 2005;
Sayı: 18–19, s.212–235.
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, VIII (2008), sayı:2
126
Resul ÖZTÜRK
idi.20 Burada müşriklerin İslam‟ı kabuldeki dirençlerinin sosyal
ve siyasal nedenlerinin ayrı bir araştırmanın konusu olduğuna
işaret etmek yerinde olacaktır.21 İslam öncesi Araplarının tapındıkları şaşırtıcı derecede çok sayıdaki küçük tanrılarının bulunmasına rağmen yine de kendisine Allah adını verdikleri Yüce bir
Tanrı‟nın varlığına inandıklarının diğer bir kanıtı da Kuzey Arabistan‟da yapılan kazılarda elde edilen yazıtlarda Allah kelimesine rastlanılmış olmasıdır.22
Kuran‟dan ve hadislerden öğrendiğimiz kadarıyla Kureyş
kabilesine mensup Araplar ile onların çevresindeki diğer Arapların Allah‟a inanmayı inkâr etmedikleri, tersine Allah‟ın varlığını
kabul ettikleri ve O‟nu benimsedikleri anlaşılmaktadır. Arapların
İslam‟ı kabul etmeyerek ona karşı mücadele etmelerinin temelinde İslam hakkındaki önyargıları ve farklı siyasî ve sosyal endişeler bulunmaktaydı. Değişimden nefret eden Araplar23 putları kutsayarak ilah mertebesinde onlardan şefaat diliyor ve onları Allah‟ın birer ortağı olarak değerlendiriyorlardı. Cahiliye Araplarının ortak koşarak benimsedikleri Allah, Rablerin Rabbi ve İlahların İlahı idi. Bu Tanrı bütün kabilelerin ilahları üzerinde üstün
bir ilah olarak değerlendiriliyor ve öylece benimseniyordu.24 İslam‟ın getirdiği Tevid anlayışı ise bu duruma temelden karşı çıkıyor ve reddediyordu. Müşriklerin bu şekildeki kabulü Tevhid‟e
aykırı olduğu için İslam tarafından kabul edilmiyor ve temelden
reddediliyordu.
Kuran‟ın ilk inen ayetlerinden Arapların belli belirsiz ve şirk
şeklinde de olsa bir tür Allah inancına sahip olduklarının varsayıldığı anlaşılmaktadır. Çeşitli olayların failinin kim olduğunun
sorgulanmasında fail olarak Allah‟ın gösterilmesi ile de onların
20
21
22
23
24
Cevad Ali, Mufassal Tarihu‟l-Arab, VI/61.
Hüseyin Atay, Kuran‟ın Reddettiği Dinler, Ankara 1999, s. 85–89. Bu araştırmacılardan Toshihiko Izutsu, onların dünyevîlik ve kavmiyetçilik engelinden dolayı İslam‟ı benimsemediklerini uzunca tartışmaktadır. Toshihiko
Izutsu, Kur‟an‟da Dinî ve Ahlâkî Kavramlar, Çev. Selahattin Ayaz, Pınar yay.
İst. ts. s.73, 84–108.
Watt, Hz. Muhammed Mekke‟de, s.30; Mustafa Çağrıcı, “Arap” mad., DİA,
İst. 1991, III/317.
Watt, Hz. Muhammed‟in Mekke‟si, s.15.
Cevad Ali, Mufassal Tarihu‟l-Arab, VI/118–119 vd.
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, VIII (2008), sayı: 2
İslam Öncesi Arap Toplumunun Tanrı Tasavvuru
127
bu inançları çok daha açık ve net bir şekilde ifade edilmektedir.25
Bunlarla birlikte müşriklerin Hz. Muhammed‟e uzlaşma teklif
etmelerinden onlara göre Allah‟ın varlığını kabul etmelerinin
önünde fazla bir engel olmadığı şeklindeki bir sonuca varmak
mümkündür. Müşriklerin yaptıkları bu teklifte Hz. Muhammed‟in putları yermeyi bırakarak onları tanıması, buna karşılık
kendilerinin de Allah‟a tapacakları yer almaktaydı.26
(Arapların adına Allah dedikleri Tanrı İnançlarının genel yapısı çalışmanın devam eden kısmında özellikle „Putperestlik‟, „Put
İsimlerinin Allah‟ın İsim Ya da Sıfatları İle Olan Benzerliği‟ve „Allah İnancının “Baş İlah” Olarak Değerlendirilmesi‟ başlıkları altında genişçe incelendiğinden dolayı burada özet geçilmiştir.).
B. İslam öncesi Arabistan’ında Var Olan Diğer Din ve
İnançlar
İslam gelmeden önce Mekke‟de herhangi bir Yahudi veya
Hıristiyan topluluğunun bulunup bulunmadığı veya bu dinlerin
etkinliğinin düzeyinin belirlenmesi önem arz etmektedir. Özellikle
batılı araştırmacılar bu dinlerin varlığını ve etkinliğini abartarak
İslam‟a bir menşe bulmaya, bununla da İslam‟ın orijinalliğini ortadan kaldırmaya çalışmışlardır. Aslında İslam‟ın Tevhid geleneğinin bir uzantısı olduğunu göz önünde bulundurduğumuzda
bunun fazla bir öneminin olmadığını kolaylıkla söyleyebiliriz. Öncelikle şunu kabul etmek gerekir ki İslam‟ın ortaya çıktığı dönemde bütün Mekkeli Araplar aynı dinî görüşlere sahip değillerdi. Çoğunluğu, özellikle aristokrat tüccar kesimi, atalarından
kalma puta tapma dinine taassup derecesinde bağlı idiler. Bununla birlikte gerek bazı şahısların gerekse de grupların Tevhidi
esas alan yeni bir din arayışı içinde oldukları bilgisi de bize
ulaşmaktadır. Örneğin İbn İshak, üç Mekkelinin Hıristiyanlığı
kabul ettiklerini, Zeyd ibn Amr ibn Nufeyl‟in ise ne Hıristiyan ne
25
26
Ankebut, 29/61, 63; Lokman, 31/25; Zümer, 39/3, 38; Zuhrûf, 43/9, 87;
En‟am, 6/100, 109, 136, 148. Bakara, 2/165; İbrahim, 14/30; Enbiya,
21/24. Cevad Ali, Mufassal Tarihu‟l-Arab, VI/44–45; W. Montgomery Watt,
Hz. Muhammed Mekke‟de, s.71. Watt, “Allah kavramının Yahudi-Hıristiyan
Tektanrıcılığından Araplara sızdığı şeklindeki görüşü doğruluyor gibi gelmektedir” diyerek konuyu farklı bir boyuta çekmeye çalışmaktadır. s.71.
İbn-i Esir, el-Kâmil fi‟t-Tarih, Daru‟s-Sadr, Beyrut 1399/1979, II/65; Watt,
Hz. Muhammed Mekke‟de, s.130.
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, VIII (2008), sayı:2
128
Resul ÖZTÜRK
de Musevî olmadan yeni bir din arayışı içerisinde öldüğünü belirtmektedir.27 Bunun yanında birçok Mekkeli Arap‟ın Ehl-Kitap
tarafından kendi dinlerine davet edildikleri Kuran‟dan açıkça anlaşılmaktadır.28 Fazlur Rahman, “Bu tehdit hem bize, hem de daha önceki atalarımıza da yapıldı”29 mealindeki ayetten Yahudi ve
Hıristiyanların Arapları yoğun bir şekilde olmasa bile kendi dinlerine çevirmeye çalıştıklarının açıkça anlaşıldığını ifade etmektedir. Yine o, müşrik Arapların Kuran‟ı sık sık “önceki toplumların
masallarını anlatıyor” diyerek suçlamasını, birçok Arap‟ın Yahudi-Hıristiyan geleneğini bildiğinin açık bir kanıtı olarak sunmaktadır. Ayrıca Kuran‟da en azından bazı Arapların, bu geleneklerden sistemli bir şekilde haberdar edildiklerine dair kuvvetli işaretler bulunmaktadır.30 Sâd suresinin 7. ayetinde yine bu durum
açıkça ifade edilmektedir.31 Bununla birlikte Bell ve Watt gibi bazı araştırmacıların Mekke‟de önemli ölçüde Ehl-i Kitap bir toplumun varlığını kabul etmediklerini görmekteyiz.32 Şimdi İslam
gelmeden önce Mekke‟deki dinî toplulukların durumunu, belli
başlı inançları ve dinleri temel alarak değerlendirmeye geçebiliriz.
1. Yahudilik
İslam öncesi Mekke toplumunu oluşturan insanlar içerisinde farklı dinlere mensup olanların varlığının belirlenmesi İslam‟la
olan ilişkilerinin boyutunun tespiti bakımından önemlidir. Özellikle batılı araştırmacılardan bazıları kendi mensubu bulundukları dinlerin Mekke‟de yaygınlığı ya da etkinliğini ileri sürerek İslam‟ın kendi dinlerinden etkilendiğini veya İslam‟ın kendi dinlerinin bir uzantısı olduğunu iddia etmişlerdir. Hatta bu konuda
zaman zaman çok ileri giderek mesnetsiz iddialarda dahi bulunabilmişlerdir. Bunlardan C. C. Torrey hiçbir delile dayandırmadan Mekke‟de büyük bir Yahudi toplumunun bulunduğunu ileri
27
28
29
30
31
32
Zeyd ibn Amr ibn Nufeyl hakkında geniş bilgi için bkz.: Cevad Ali, Mufassal
Tarihu‟l-Arab, VI/463, 469-477; Fazlur Rahman, Ana Konularıyla Kur‟an,
Ankara 1996, s 245.
Neml, 27/67-68; Mü‟minûn, 23/83.
Neml, 27/67-68; Mü‟minûn, 23/83.
En‟am, 6/91; bu ayetin geniş yorumu için bkz.: Fazlur Rahman, a.g.e., s
245-246.
“Son dinde de bunu işitmedik, bu ancak bir uydurmadır.” Sa‟d, 38/7.
Watt, Hz. Muhammed Mekke‟de, s.167-170; Fazlur Rahman, a.g.e., s 244.
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, VIII (2008), sayı: 2
İslam Öncesi Arap Toplumunun Tanrı Tasavvuru
129
sürebilmiştir.33 Biz Medine ve Hayber gibi şehirlerde bulunan
büyük Yahudi topluluklarından ve onların Müslümanlarla olan
ilişkileri konusunda yeterince bilgiye sahibiz. Ancak ne Kuran‟da
nede Müslüman tarihçilerinin kitaplarında Mekke‟de bulunan
büyük bir Yahudi toplumu ve bunların akıbetleriyle ilgili hiçbir
bilgiye rastlamamaktayız. Şayet büyük bir Yahudi topluluğu var
idiyse bu topluluğun sonuçta Müslüman olup olmadıkları veya
Medine ve Hayber‟deki diğer Yahudiler gibi İslam‟a şiddetle karşı
çıktıkları konusunda mantıkî bazı haberlerin bize ulaşması elbette gerekirdi.34 Şemseddin Günaltay, Yahudiliğin Arabistan‟a giriş
sürecini anlattıktan sonra zamanla Yesrib ve çevresinin Yahudilerle dolduğunu ve bunların Benî Kurayza, Benî Nadir, Benî
Kaynuka, Benî Hedl, Benî Sâmile ve Benî Zaurâ gibi büyük kabileler olduğunu belirtirken Mekke‟deki Yahudi varlığından hiçbir
şekilde söz etmemektedir.35 Bu bağlamda Hüseyin Atay da Yahudilerin tarihlerini ve inançlarını özetledikten sonra İslamiyet‟ten
bir asır öncesine kadar Yahudilerden ilmî bir surette bahsedilmediğine, Yahudilere ait herhangi bir yazıya rastlanılmadığına ve
tarihçilerinin de bu konuda sessiz kaldıklarına dikkat çekmektedir.36
İslam öncesi Mekke‟sindeki Yahudilerin varlıkları ve etkinlikleri konusunda gerek Kuran‟da ve gerekse de diğer tarih kaynaklarında bahsedilmemektedir. Buradan Mekke toplumunda
İslam‟a etki edecek güçte bir Yahudi topluluğundan bahsedilemeyeceğini ve onların İslam‟ın Tanrı anlayışına herhangi bir etkisinin olamayacağını kolaylıkla söyleyebiliriz.
33
34
35
36
C. C. Torrey, The Jewish Foundation of Islam, New York, 1933, s.43 vd.
Torrey‟in bu iddiası bilimsellikten uzak ve fazla zorlanarak kendi görüşünün
oluşturulması çabası olarak değerlendirilmektedir. Bkz. Watt, Hz. Muhammed Mekke‟de, s.167-168; Fazlur Rahman, a.g.e., s.244.
Geniş bilgi için bkz. Fazlur Rahman, a.g.e., s 244-257.
Şemseddin Günaltay, a.g.e., s.86-89; Mustafa Çağrıcı, “Arap” mad., DİA, İst.
1991, III/320.
Hüseyin Atay, Kuran‟ın Reddettiği Dinler, s.102-110. Yine s.110‟daki 294
nolu dipnotta Medine Yahudilerinin bir peygamberin çıkacağını Medine‟de
anlattıklarını ve onların Müslümanlarla ilişkilerini Medine merkezli değerlendirirken yine Mekke‟deki Yahudi varlığından bahsetmemektedir.
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, VIII (2008), sayı:2
130
Resul ÖZTÜRK
2. Hıristiyanlık
İslam öncesinin özellikle Mekke‟sinde Yahudilere oranla Hıristiyanların biraz daha kalabalık olduklarını söylemek mümkündür. Genel olarak Hıristiyanların Arabistan‟a ilkin ne zaman
ve nereden geldikleri cevap verilmesi zor bir sorudur. Bununla
birlikte Hz. Peygamberin zamanında Arabistan‟ın kuzey ve güney
kısımlarında Hıristiyanlığın geniş bir alana yayıldığı bilinmektedir. Mekke‟de de Hıristiyanlar bulunmaktaydı. Bunun en iyi bilinen kanıtı olarak Hz. Peygamberin ilk eşi Hz. Hatice‟nin yeğeni
olan Hıristiyan Varaka b. Nevfel‟i gösterebiliriz.37 Hıristiyanlığın
Arabistan‟a giriş tarihini özetleyen Şemseddin Günaltay, Hıristiyanlığın ancak miladî dördüncü asırdan itibaren kuzeyde Suriye‟den ve güneyden de Habeşistan‟dan olmak üzere iki yolla sokulabildiğini ifade eder. Suriye yoluyla Arabistan‟a giren Hıristiyanlar daha çok çöllerde münzevi hayat sürdürmekteydiler.
Yesrib ve çevresinde öteden beri Yahudiler Araplardan sonra çoğunlukta bulunan topluluk olduğundan dolayı Hıristiyanlar Hicaz‟a kadar gidememişlerdi. Nesturî rahipleri Havran sahasından
ileri geçememiş, buralarda inşa ettikleri tapınaklarda kalmışlardı. Aynı sebepten dolayı bu yolla Arabistan‟a giren Hıristiyanlık,
sadece Suriye yöresine gelmiş olan Gassaniler‟le Irak‟taki
Lahmîler arasında yayılabilmiş, Hicaz kabileleri için ise meçhul
kalmıştır.38
Hüseyin Atay, Hıristiyanların Arabistan‟a getirdiği Tanrı
mefhumunun putperest Araplarınkinden üstün olduğunu ve Yunan felsefesi ile karışık olduğundan dolayı da anlaşılmasının zor
olduğunu ifade eder. O, Hıristiyanlığın İslam‟ın Tevhid anlayışı
üzerinde herhangi bir etkisinin olamayacağını “Hıristiyanlık
Tevhid dini olmadığı için Tevhidi aşılamaktan uzaktı” der.39 Hüseyin Atay müsteşriklerin İslam‟ın Yahudi ve Hıristiyan dinlerinden meydana gelmiş bir Yahudi-Hıristiyan fırkası olduğu ve İslamiyet‟in esaslarının bu iki dinden derlenmiş eklektik bir din
olduğu şeklindeki iddialarını reddetmekte ve bu iddialara uzunca
37
38
39
Varaka b. Nevfel hakkında yazılmış geniş bir çalışma için bkz.; Özcan Hıdır,
“İlk Vahyin Gelişi Bağlamında Varaka b. Nevfel‟in Hz. Peygamber‟e DinîKültürel Etkisine Dair İddiaların Değerlendirilmesi”, Marife, Yıl:4, Sayı:2,
Güz 2004, s.27- 37; Şeyh İnayetullah, a.g.e., I/159.
Şemseddin Günaltay, a.g.e., s.90-94.
Hüseyin Atay, Kuran‟ın Reddettiği Dinler, s.118.
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, VIII (2008), sayı: 2
İslam Öncesi Arap Toplumunun Tanrı Tasavvuru
131
cevaplar vermektedir.40 Hıristiyan öğretilerinin Cahiliye şiiri üzerindeki etkisinin yok denecek kadar az olmasını da bu öğretinin
Araplarca iddia edildiği gibi benimsenmediğinin başka bir kanıtı
olarak değerlendirmek mümkündür.
3. Putperestlik
Allah‟ın katında kendilerine şefaatçi olunabileceğini zanneden tüm şirk anlayışlarında olduğu gibi41 İslam öncesi Araplarında da çeşitli putları şefaatçi olarak kabul eden ve onlardan maddi ve manevi isteklerde bulunulan bir şirk anlayışının var olduğu
bilinmektedir. Putlar hayatın içerisinde çok önemli yer işgal etmekte ve hemen her yerde putlara rastlanılmaktaydı. Putların
çok çeşitli maddelerden yapılmasını onların yaygınlığının bir görüntüsü olarak değerlendirmek mümkündür. Nitekim cahiliye
Araplarının gümüşten, altından, parlak taşlardan, ağaçlardan ve
her çeşit maddelerden putlar yaptıkları ve onlara ibadet ettikleri
bildirilmektedir.42
Putları şefaatçi olarak kabul eden Araplar, onları efendilerini korudukları gibi koruyor hatta kabilenin çocukları da dâhil
olmak üzere her şeyin onlara ait olduğunu kabul ediyorlardı.
Putlar için “baba” anlamında “eb” (‫ )اب‬kelimesini kullanıyor ve
kendilerinden kolaylıkla “putların çocukları” olarak bahsedebiliyorlardı. Putlar adına savaşlar yapıyor ve savaşlarda onlardan
yardım bekliyorlardı. Kabilenin düşmanı aynı zamanda putların
da düşmanı olarak değerlendiriliyordu.43 Uhud savaşında Ebu
Süfyan‟ın “Hübel yücedir” ifadesi bunu göstermektedir. Yine Ebu
Süfyan; “bizim Uzza‟mız var sizin Uzza‟nız yok” derken yine putu
ileri sürüyor, Müslümanlar da buna “bizim Mevlâ‟mız Allah‟tır,
sizin Mevlâ‟nız yoktur” diyerek karşılık veriyorlardı.44 Putları savaşlarda beraberlerinde götürmelerine sebep ise onların zafer ya
da mağlubiyet getirdiğine olan inançları idi.45 Kabilenin konumu,
40
41
42
43
44
45
Hüseyin Atay, Kuran‟ın Reddettiği Dinler, s.122–140.
Paganizm (Putçuluk) konusunda bkz. Nadim Macit, Kur‟ân ve Hadîse Göre
Şirk ve Müşrik Toplum, Konya 1992, s.79–90.
Cevad Ali, Mufassal Tarihu‟l-Arab, VI/61-82.
Cevad Ali, Mufassal Tarihu‟l-Arab, VI/5.
Cevad Ali, Mufassal Tarihu‟l-Arab, VI/62.
Cevad Ali, Mufassal Tarihu‟l-Arab, VI/64.
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, VIII (2008), sayı:2
132
Resul ÖZTÜRK
reisi değiştiğinde reise bağlı olarak kabilenin putu da değişiyordu.46 Bu durumu göstermesi bakımından “İnsanlar meliklerinin
dini üzeredir” sözü bir atasözü olarak Arap kültürüne yerleşmiş
bulunmaktadır. Efendileri hangi puta tapıyordu ise kabileye
mensup diğer halk da efendilerine tabi oluyor ve onun taptığı puta tapıyordu.47 Efendilerinin emri ile putlarını terk ediyor ve sorgusuz sualsiz din değiştirebiliyorlardı. Her kabile kendi özel tanrısına tapmakla birlikte başka kabilelerin tanrılarının da kendi
bölgelerinde nüfuzunun varlığını kabul ediyorlardı. Tanrıların
yerleri değişmezdi. Putlar kabile göç ettiği zaman onların yerine
gelenler tarafından da aynı saygıyı hak etmiş olarak değer görüyordu. Göç edenler yılda bir ya da iki kez özellikle bayramlarda
göçtükleri eski yerlerine gelerek geride bıraktıkları bu tanrıları
ziyaret etmeyi bir gelenek olarak devam ettiriyorlardı.48
İslam‟dan önceki Arap yarımadasında puta tapıcılık çok
yaygındı. Öyle ki her evde tapınılan bir put bulunmaktaydı. Hem
sefere çıkarken hem de seferden dönüşte put mesh edilirdi. Putperestlik yaşamlarına öylesine işlemişti ki Kureyş putperestlerinin gözünde putlarını terk ederek tek bir ilaha tapmak onlar için
en zor şeydi.49
İslam öncesi Arapları için put edinmek çok kolaydı. Örneğin
bir sürü taş içerisinden en parlaklarından dört tanesini seçer,
sonra da bu dört taşın içerisinden birisini ilah edinirlerdi. Seçilen
bu en parlak taştan daha parlak bir taş bulduklarında ise bunu
terk ederek onu alır ve ona taparlardı.50 Bu bağlamda Ebu
Recâ‟nın verdiği şu bilgi dikkate değerdir: “Biz İslam‟dan önce
taşlara secde ederdik. Daha güzel bir taş bulduğumuzda öncekini bırakarak yeni bulduğumuz taşa tapardık.” Yine Tarihçi
İbnu‟l-Esir, İslam‟ın ilk dönemlerinde Hz. Muhammed ile çok alay
eden ve bir aşağılama görüntüsü olarak annesine nispetle İbn
Antala diye isimlendirilen Haris b. Kays b. Adiyy b. Sa‟d esSehmî‟den söz ederken şöyle bir bilgiye yer verir: Bu adam daha
46
47
48
49
50
Cevad Ali, Mufassal Tarihu‟l-Arab, VI/65.
Cevad Ali, Mufassal Tarihu‟l-Arab, VI/65-66.
Neşet Çağatay, İslam Öncesi Arap Tarihi ve Cahiliye Çağı, Ankara Ünv. İlahiyat Fak. Yay., Dördüncü b., Ankara 1982, s.103.
Sa‟d, 38/4–6.
Cevad Ali, Mufassal Tarihu‟l-Arab, VI/67.
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, VIII (2008), sayı: 2
İslam Öncesi Arap Toplumunun Tanrı Tasavvuru
133
güzelini buluncaya kadar bir taşa tapardı. Daha güzelini bulunca
eskisini bırakır, beğendiği bu yeni taşa tapmaya devam ederdi.51
3. 1. Putperestliğin Başlangıcı
Kuzey Araplarının totemizm, animizm ve fetişizm gibi aşamaları geçerek putperestliğe ulaşmalarının derin izleri bulunmaktadır.52 İslam öncesi dönemde yaşayan Arap kabile ve boylarının isimlerinden hareketle bir totem unsurunun izlerinin bulunduğu görülmektedir. Kabileye ismini veren totem ya bir hayvan veya bir bitki ya da diğer doğal bir varlıktan oluşmaktaydı.
Ancak genel olarak bu totem bir hayvandı. Kabile isimlerini araştırdığımızda bu isimlerin aslan, kaplan, köpek, köpek balığı, keler, çakal, sırtlan yavrusu, tilki, yılan, ada tavşanı, müshil otu,
Ebu Cehil karpuzu, çakıl taşı, keskin sirke vb. anlamlarında oldukları görülmektedir. Örneğin bunlardan Beni Esed kabilesinin
totemi aslan, Beni Nemr kabilesinin totemi kaplan, Beni Kelb kabilesininki köpek, Kureyş kabilesinin totemi ise köpek balığı idi.
Bu şekildeki totemizmin zamanla bozulduğu, bunun yerini
animizim yani ruhçuluğun aldığı anlaşılmaktadır.53
Arapların fetişlere (taş vb. maddî şeylere) tapınmaları hakkında şöyle bir menkıbe anlatılır: Araplar arasında ilk fetişlere
tapınma İsmail oğulları arasında gerçekleşmiştir. Olay şu şekilde
aktarılmaktadır: İsmailîler düşmanlarının saldırı ve baskısı altında Mekke‟de yaşayamayacak bir duruma geldiklerinden dolayı
mecburi olarak civara göç etmiş, giderken de yanlarında derin bir
saygı besledikleri Kâbe‟den birer taş götürmüşlerdi. İsmail oğulları gittikleri yeni yurtlarına Kâbe‟ye saygı ve Mekke‟ye olan derin
bağlılıklarından ötürü beraberlerinde taş götürdüler. Gittikleri
yerlerde tıpkı Kâbe‟yi tavaf eder gibi kendilerine uğur getirsin diye ve saygı ve sevgilerini göstermek amacıyla Kâbe‟yi tavaf eder
gibi bu taşları tavaf etmeyi bir adet haline getirmişlerdi. Bu adet
zamanla beğendikleri her taşa tapınmakla sonuçlanmıştır.54 Beni
Milkan b. Kinâne kabilesinin atalarının kendi topraklarında bu51
52
53
54
Şemseddin Günaltay, İslam Öncesi Araplar ve Dinleri, s.68.
Şemseddin Günaltay, a.g.e., s.63.
Şemseddin Günaltay, a.g.e., s.66-67.
İbn Kelbî, Kitabu‟l-Asnâm (Putlar Kitabı) Ankara Ünv. İlahiyat Fakültesi yay.,
Ankara 1969, s.5-6; Şemseddin Günaltay, İslam Öncesi Araplar ve Dinleri,
s.67.
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, VIII (2008), sayı:2
134
Resul ÖZTÜRK
lunan Sa‟d-ı Sahra isimli bir kayaya tapındıkları bildirilmektedir.55 Bu tür rivayetlere sıkça rastlanılmaktadır. Bu durum göstermektedir ki fetişe tapıcılık zamanla puta tapıcılığa yükselmiş
yani fetişlerini muntazam bir şekilde yontarak insan şekline
sokmuşlar ve böylece insan şeklindeki putlara tapmaya başlamışlardır.56
Mekke‟de putperestliğin başlangıcı konusunda tarih kitaplarında nakledilen ortak rivayet şu şekildedir: “Kâbe‟nin
Huzaa‟nın eline geçmesinden sonra başkanları olan Amr b.
Luhay bazı işlerini yoluna koymak için Suriye‟ye gider. Şam bölgesinde bulunan Belka kasabasında insanların putlara ibadet
ettiklerini görür ve bu şekildeki ibadetlerinin sebebini sorar. Onlar da „bu putlar yüce heykeller ve beşer suretinde yapılmış yüce
tanrılardır. Bunlara ibadet ediyoruz. Çünkü ne zaman yağmur
istesek yağdırırlar, bir konuda yardım istediğimizde bize yardım
ederler‟ cevabını verirler. Amr, bu putları çok beğenir ve Mekke‟ye
götürmek üzere onlardan bir put ister. Belkalılar da ona Hübel
isimli putu verirler. Amr b. Luhay, Hübel‟i Mekke‟ye götürür.
Zemzem kuyusunun üst tarafında Kâbe‟ye yakın bir yere yerleştirerek herkesi buna ibadet etmeye teşvik eder. Rivayete göre
Hübel insan şeklinde yontulmuş kırmızı renkli akik taşından yapılmıştı. Ama sağ eli kırılmıştı. Amr ona altından bir el taktı.
Halk da ona ibadet etmeye başladı ve Hacer-i Esved kadar hürmet gösterdi. Daha sonra Kusay, Hübel‟i Kâbe‟nin içerisine taşıdı.57 Arap yarımadasındaki putperestlik işte bu şekilde başlamış
oluyordu. Bu rivayette Arapların tek Tanrıcılıktan sonra çok Tanrıcılığa geçtiklerini ve şirke düştüklerini anlamaktayız. Yine Arapların İslam‟dan önce Hz. İbrahim‟in dininden kalma ve Allah
adıyla tanıdıkları bir Tanrıya inandıklarını bilmekteyiz.58
3. 2. Putperestliğin Etkinliği
İslam öncesi Arap toplumunda putperestlik çok etkin ve
yaygın bir inanç biçimi idi. Öğle ki her insanın kendine özgü ta-
55
56
57
58
Şemseddin Günaltay, a.g.e., s.68 vd.
Şemseddin Günaltay, a.g.e., s.69.
İbn Kelbî, Kitabu‟l-Asnâm, s.7; Cevad Ali, Mufassal Tarihu‟l-Arab, VI/76–81;
Şemseddin Günaltay, İslam Öncesi Araplar ve Dinleri, s.69.
Cevad Ali, Mufassal Tarihu‟l-Arab, VI/34, 36; Suat Yıldırım, Kuran‟da
Uluhiyyet, Kayıhan yay. 1. b., İst. 1987, s.3.
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, VIII (2008), sayı: 2
İslam Öncesi Arap Toplumunun Tanrı Tasavvuru
135
pındığı bir putunun var olduğunu bilmekteyiz.59 Herkesin kendine özel putunun yanında her kabile kendisini hastalıklardan,
düşmanlardan vb. şeylerden koruması için başka ilâhlar da
edinmekteydi. Kabilenin önde gelenleri, emirler, melikler ve din
adamları şirkin ortaya çıkmasında ve şekillenmesinde etkili idiler. Bunlar yine imkânları ölçüsünde eski ilâhlarla bir şekilde
bağlantı kurarak yeni ilâhlar ortaya çıkarmada da etkili olabiliyorlardı. Bu şekilde ilâhların sayısı artmakta veya azalmaktaydı.
Bir beldede salgın bir hastalıktan iyileşme varsa bu durum oranın ilâhından bilinir ve o ilâh böylece bir saygınlık kazanırdı.
Cahiliye tarihi kabilenin efendisinin ilâhını değiştirmesi ile
kabilenin de kendi ilâhını değiştirmesine ilişkin bilgilerle doludur. Bu nedenle kabile ne zaman değiştireceği belli olmayan yeni
dine girmiş olmaktaydı. Aynı durumun Arap kabilelerinin İslamlaşması sürecinde de etkili olduğunu görmekteyiz. Kültür düzeyi
düşük kabile toplumlarında insanlar önderlerini ve komutanlarını takip ederek onların inançlarını benimsemektedirler. Bu bağlamda „İnsanlar meliklerinin dinleri üzerindedir‟ şeklindeki Arap
atasözünü hatırlamak yerinde olacaktır.60
Kuran‟daki Allah‟a ortak koşan müşriklerle yapılan tartışmalardan da anlaşılacağı üzere İslam öncesi Arabistan‟ının hemen hemen tamamında politeizm (çok tanrıcılık) üzerine temellenmiş bir din anlayışı hâkimdi. Bu tanrı, kabilenin din konusunda kendisine mensup olduğu en yakın nesnesi idi. Allah‟la
birlikte çok sayıda ikinci dereceden tanrıya inanıp onlara ibadet
ediliyor, en azından bu tanrıların Allah‟la kendileri arasında aracılık yaptıklarına inanılıyordu.61 Müşriklerin bu inançları Kuran‟da şöyle anlatılmaktadır: “Dikkat et, hâlis din Allah‟ındır. O‟nu
bırakıp kendilerine bir takım dostlar edinenler, „Onlara, bizi Allah‟a yaklaştırsınlar diye kulluk ediyoruz‟ derler. Doğrusu Allah,
ayrılığa düştükleri şeylerde aralarında hüküm verecektir. Allah
şüphesiz, yalancı ve inkârcı kimseyi doğru yola iletmez.”62 Bu
ayetten eski Arapların Allah‟ın varlığını kabul ettikleri, ancak
O‟na ulaşmada putları ikinci derecede birer ilâh olarak değerlen59
60
61
62
Cevad Ali, Mufassal Tarihu‟l-Arab, VI/336.
Cevad Ali, Mufassal Tarihu‟l-Arab, VI/42–43.
Nadim Macit, Kur‟ân ve Hadîse Göre Şirk ve Müşrik Toplum, s.84–85.
Zümer, 39/3.
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, VIII (2008), sayı:2
136
Resul ÖZTÜRK
dirdikleri açıkça anlaşılmaktadır. Bu putlardan özellikle üçü Lât,
Menat ve Uzza, „Allah‟ın kızları‟ (‫ )بنات اهلل‬olarak özel bir saygınlığa
sahiptiler.63
İslam öncesi dönemde Araplarda puta tapıcılığın yanında
her türlü din anlayışına da rastlanılmaktadır. Bu bağlamda inkârcılık (ta‟til) ve zındıklığın Kureyş‟te, Mazdeizm ve Mecusiliğin
Temim kabilesinde, Yahudilik ve Hıristiyanlığın Gassan‟da, putlara tapınmanın diğer kabilelerde yaygınlığından bahsetmek
mümkündür.64 Arabistan‟da putçuluğun bütün çeşitleri bulunmaktaydı. Himyer kabilesinin güneşe, Kinane‟nin aya, Temim‟in
sevr burcunda bulunan beş yıldıza, Lahm ve Cüzzam kabilelerinin müşteri yıldızına, Tayy kabilesinin Ülker yıldızına, Kays ve
Esed kabilelerinin de diğer yıldızlara taptıkları bildirilmektedir.65
Buradan da anlaşılmaktadır ki Araplar tek bir akideye sahip bir
topluluk değil, çok çeşitli şeylere tapınan itikadî bütünlüğü bulunmayan bir topluluktu.66 Maddi nesnelerden olan ağaçlara tapınma özellikle Samiler arasında yaygındı.67 Bununla birlikte bazı hayvanlara da68 tapınıldığı nakledilmektedir.
63
64
65
66
67
68
Necm, 53/19–22.
Mustafa Çağrıcı, “Arap” mad., DİA, İst. 1991, III/318.
Nadim Macit, Kur‟ân ve Hadîse Göre Şirk ve Müşrik Toplum, s.83.
Bu konuda şunları söyleyebiliriz: Yıldızlara tapılmaktaydı: Tay kabilesinden
bazı kimseler Süreyya yıldızına tapıyordu. Süreyya ve Necm Cahiliye‟de tapınılan iki puttu. Arap Süreyya‟ya Necm diyordu, bazıları da Necm suresindeki Necm‟e Zühre diyor ve buna bazı Araplar tapıyordu. Yine semavi varlıklardan Merih‟e de tapılmaktaydı, yıldızlardan yağmur istiyordular. Hadiste
de bu durum belirtilmiştir: “Ümmetimin içinde Cahiliye döneminden kalma,
tamamen terk edemeyecekleri dört âdet vardır: Asâletleri ile övünmek, başkalarının soyuna dil uzatmak, yıldızları vesile edinerek yağmur beklemek,
ölünün arkasından yüksek sesle ağlamak” Müslim, Cenâiz, 29; Cevad Ali,
Mufassal Tarihu‟l-Arab, VI/59 ve 60.
Cevad Ali, Mufassal Tarihu‟l-Arab, VI/60. Bu bağlamda Mekke‟ye yakın bir
yerde Zat-ı Envad denilen büyük, yeşil bir ağaçtan bahsedilmektedir. Cahiliye Arapları her sene bu ağacı tazim için gelir, silahlarını ona asar ve yanında
kurban keserlerdi.
Bunlara örnek olarak Tay kabilesinden bir grup şairin siyah bir deveye ibadet ettiklerini bilmekteyiz. Öğle ki Hz. Peygambere elçi gönderdiklerinde onlardan „Allah‟ı bırakarak siyah bir deveye ibadet edenler‟ olarak bahsedilmiştir. Yine Bahreynli bir kavmin ata yaptıklarından, kısrağı ve deveyi kutsadıklarından da bahsedilmektedir. Cevad Ali, Mufassal Tarihu‟l-Arab, VI/61.
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, VIII (2008), sayı: 2
İslam Öncesi Arap Toplumunun Tanrı Tasavvuru
137
Arap yarımadasının çeşitli yerlerinde semavî varlıklardan
Güneşe de tapınılmaktaydı. Çocuklara „Güneşin oğlu‟ (‫)عبد الشمس‬
adının verilmesi; Kuran‟da Güneş ve Ay‟ın Allah‟ın ayetlerinden
olduğundan onlara tapılmamasının ifade edilmesi Araplarda bu
semavî varlıklara da kutsiyet atfedildiğini göstermektedir.69 Bu
bağlamda Ben-i Temîm‟in güneşe taptığından bahsedilmektedir.
Sabahı güneşin taze oğlu olarak tanımlıyorlar, güneşe özellikle
kuşluk vaktinde yöneliyorlardı. Kureyş‟in kuşluk namazından
haberdar olduğu bildirilmektedir.70 Semavî varlıklardan aya da
tapıyorlar ve ayı baba hükmünde değerlendiriyorlardı. Ay; baba,
Güneş; anne ve Zühre de oğul olarak değerlendiriliyordu.71 Semavî varlıklardan yıldızlar da ihmal edilmiyor onlara da tapılıyordu. Yine Temim kabilesinden bir grubun Süreyya‟yı takip ettiğinden Ed-Debrân ismini alan ayın yörüngesi ve beş yıldızdan
oluşan yıldız kümesine taptığı da nakledilen bilgiler arasındadır.72
Kuran‟daki “Şira yıldızının Rabbi O‟dur”73 ayetinden bir kısım Arapların bu yıldıza ibadet ettiklerini ve Kuran‟ın bu yanlış
anlayışı düzelttiğini anlayabiliriz.74 Şira ismi gökyüzünün en parlak iki yıldızından birisine verilen isim olarak bilinmektedir.
Hımyer ve Huzaâ kabilelerinin Şira yıldızına taptıkları ve onu ilk
defa mabut edinen Huzaâ kabilesinin efendisi olan Ebu Kebşe
lakabıyla tanınan Cüz‟ (veya Vecz) b. Gâlib b. Amir el-Huzâî olduğu bildirilmektedir.75 Böylece Ebu Kebşe, putlara tapınmayı
terk ederek putlardan farklı bir varlığa (Şira yıldızına) ibadet etmiş olmaktaydı. Bu yüzden müşrikler Hz. Peygambere “İbn-i Ebî
Kebşe” demekteydiler. Bu lakap putlara ibadet etme konusunda
kavmine muhalefet ettiğinden dolayı verilmiş idi.76 Bu kadar
69
70
71
72
73
74
75
76
“Güneşe ve Aya secde etmeyin! Eğer Allah‟a ibadet etmek istiyorsanız onları
yaratan Allah‟a ibadet ediniz.” Fussilet, 41/37.
Cevad Ali, Mufassal Tarihu‟l-Arab, VI/56–58.
Cevad Ali, Mufassal Tarihu‟l-Arab, VI/57.
Cevad Ali, Mufassal Tarihu‟l-Arab, VI/57.
Necm, 53/49.
Cevad Ali, Mufassal Tarihu‟l-Arab, VI/58; Hüseyin Atay, Kuran‟ın Reddettiği
Dinler, s.80.
Mustafa Çağrıcı, “Arap” mad., DİA, İst. 1991, III/318.
Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır, Hak Dini Kuran Dili, Eser Kitabevi, İst.
1979, VII/4612. Bu bağlamda Ebu Süfyân Mekke‟nin fethi gününde ordu
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, VIII (2008), sayı:2
138
Resul ÖZTÜRK
farklı şeylere tapan, kendilerini tam bir keşmekeşlikte bulan bu
toplum için doğru yolu gösterecek bir peygambere ne kadar ihtiyaç duyulduğu aşikârdır.
İslam öncesi Arap toplumunda putperestliğin bu kadar yaygın ve çeşitlilik göstermesinin yanında yine de putperestliğin
herkes tarafından sıkıca benimsenen bir inanç olmadığına,
onunla alay eden insanların bulunduğuna ilişkin bilgilere de
rastlanılmaktadır. Puta tapıcılığın ciddî bir inanç olmadığına ilişkin rivayetlere rastlanılmaktadır. Zaman zaman bu putlara karşı
saygısızlık ve başkaldırmalar olurdu. Başkaldıran kimse putun
başını düşürüp kırar ve alay etmek için yerde sürüklerdi. Puta
tapan kimse, ansızın, basit bir sebepten dolayı onunla eğlenmeye
ve alay etmeye başlardı. Putlara karşı saygısızlıklardan birisi şöyledir: Bir tilki Suva putunun üzerine işer. Beni Salim b. Mansur
adında birisi oradadır ve bu olaya tanık olur. Bunun üzerine Beni Salim b. Mansur şu şiiri okur: “Başına tilki pisleyenden Rab
olur mu? Başına tilki pisleyen zelil olmuştur.” Sonra Selîm halkına şöyle seslenir: “Hayır, Allah‟a yemin olsun ki bu putun ne
faydası nede zararı vardır.” Daha sonra da putu kırar ve Mekke‟nin fethedildiği yıl Hz. Peygamber‟e iltihak ederek Müslüman
olur.77 Arapların putlarına karşı saygısızlıkları konusunda buna
benzer daha pek çok hikâye nakledilmektedir.78 Bütün bunlar
onların putlara ibadetlerinin çoğu zaman yüzeysel olduğuna,
kalplerinin derinliklerinde yer etmediğinin delilleridir.
77
78
geçerken şöyle demekteydi: „İbn-i Ebi Kebşe‟nin işi iş oldu.‟ Ebu Kebşe lakabı Gabşân b. Amr b. Buey b. Milkan‟a da putları bırakarak Şira yıldızına
taptığından dolayı verilmiştir. Cevad Ali, Mufassal Tarihu‟l-Arab, VI/58. Yine
Şeddâd b. Esved‟e isnat edilen bir kıtada “İbn Kebşe (Hz. Muhammed) beni
yeniden diriltileceğimi söyleyerek mi korkutuyor?” beytinde de Hz. Peygamber‟e bu lakabın verilmesi farklı bir inançla kavminin karşısına çıkmasıdır.
Mustafa Çağrıcı, “Arap” mad., DİA, İst. 1991, III/319.
Cevad Ali, Mufassal Tarihu‟l-Arab, VI/259.
Bu hikâyelerden birisi şöyledir: Kinâne kabilesinin Cidde sahilinde “Sa‟d”
adını verdikleri bir putları vardı. Bir gün bu kabileden birisi develerini, bereket dilemek için bu putun önüne getirmişti. Putun üzerinde kesilen kurbanların kanları bulunuyordu. Develer puta yaklaşınca ürktüler ve etrafa kaçtılar. Develerin sahibi bu duruma kızarak Sa‟d putuna yerden bir taş alıp attı
ve: “Allah belanı versin, develerimi ürküttün” dedi. Develerini topladıktan
sonra şu beyitleri okudu: “Sa‟d, doğru yolu göstermesi umulmayan, ne iyilik
ve ne de kötülüğe yarayan taş parçasından başka bir şey değildir.” Bkz.: İbn
Kelbî, Kitabu‟l-Asnâm, s.41. Daha başka rivayetler konusunda bkz.: Neşet
Çağatay, İslam Öncesi Arap Tarihi ve Cahiliye Çağı, s.110-111.
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, VIII (2008), sayı: 2
İslam Öncesi Arap Toplumunun Tanrı Tasavvuru
139
3. 3. Put İsimlerinin Allah’ın İsim Ya da Sıfatları İle Olan
Benzerliği
Bazı put isimlerinin etimolojik tahlilleri yapıldığında İslam
öncesi Arap toplumunda Allah lafzının, dolayısıyla da Allah inancının var olduğunun bazı ipuçlarına ulaşılabilmektedir. Her şeyden önce Kuranî tektanrıcılığın „En Yüce Varlık‟ için bütünüyle
yeni bir ad bulmak ihtiyacını hissetmemiş olması ve o zamanlar
kullanımda olan Allah teriminin İslam tarafından da benimsenmiş olması79 Allah isminin Araplar tarafından bilindiğini göstermektedir. Eski Arapların putlara verdikleri isimler onların kullandıkları kavramlar arasında önemli bir yer işgal etmektedir. Bu
isimlerin varlığından iki türlü sonuca ulaşmak mümkündür: Bu
kelimeler ya eski semavî dinlerden kalan bazı esintilerdir ya da
tamamen kendi kurgularıdır. Her iki ihtimalde de bu toplumda
Allah‟ın varlığına inanıldığı sonucuna varmak mümkündür.
Gerek Kuran‟da80 gerekse de İslam öncesi toplum hakkında
bilgi veren kaynaklarda tapınılmakta olan birçok put isminden
bahsetmektedirler. Tarihçiler bu putların özellikle en bilinenlerinin dişil (müennes) kelimelerle isimlendirildiklerini bildirirler.
Bunlardan Lât, Menât ve Uzzâ‟dan bahsedebiliriz. Örnek olması
bakımından Lât isimli putun isminin kökenini bu anlamda incelemek yerinde olacaktır. Geçmişi Milattan öncesine kadar eski
olan isimlerden birisi Lât ismidir. Bu put İslam öncesi müşrik
Araplarının en meşhur putlarındandı. Taif‟te bulunmaktaydı ve
dört köşe beyaz bir taş şeklinde idi. Bu putun bekçilik görevini
Sakîf kabilesinden Attab b. Malik oğulları üstlenmişti. Putun
üzerinde onu içine alacak şekilde bir bina yapılmıştı. Kureyş ve
bütün Araplar üzerinde saygınlığı vardı.81 Bu puta Lât isminin
verilişinin birkaç nedeni bulunmaktadır ki en dikkat çekeni bu
ismin Allah lafzı ile olan ilişkisidir. Lât ismi Allah lafzının müennes bir şekli gibi görünmektedir.82 Lât kelimesindeki te (‫ )ت‬harfi79
80
81
82
Şeyh İnayetullah a.g.e., I/156.
Necm, 53/19–21.
Bu put hakkında geniş bilgi için bkz.: İbn Kelbî, Kitabu‟l-Asnâm, s.30-31;
Cevad Ali, Mufassal Tarihu‟l-Arab, VI/227-230. Allah lafzının Lât ismi ile
ilişkisi konusunda bkz. Cevad Ali, Mufassal Tarihu‟l-Arab, VI/230-235.
Cevad Ali, Mufassal Tarihu‟l-Arab, VI/230-231. Lât isminin diğer türevleri
konusunda bkz. Cevad Ali, a.g.e., VI/230-235.
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, VIII (2008), sayı:2
140
Resul ÖZTÜRK
nin he‟ye (‫ )ه‬dönüştüğü savunulmaktadır. İbn Abbas ve Mücahid
gibi zatlardan rivayet olunduğuna göre müşrikler putların isimlerini Allah‟ın isimlerinden türetmişlerdir. Allah isminden el-Lât, elAzîz‟den el-Uzzâ, el-Mennân‟dan Menât isminin türetildiği gibi.83
Bu kısa açıklamadan da anlaşılacağı üzere önde gelen bazı put
isimleri ile Allah lafzı ve diğer bazı isimleri arasında yakın bir
ilişki olduğu anlaşılmaktadır. Bu durum Arapların putlara tapmadan önce Allah‟a inandıklarının bir kanıtı olarak değerlendirilebilir.
4.
Allah İnancının “Baş İlah” Olarak Değerlendirilme-
si
İslam öncesi Arap toplumunda dinî hayat putlar üzerinde
yoğunlaşmış olsa da Allah üstün bir varlık olarak benimsenmekteydi.84 Bu bağlamda yeminlerinin en samimi olanlarını Allah‟a
yaptıklarından bahsedebiliriz.85 Kuran‟da putperestlerin ibadet
ettikleri nesneleri “Allah katında şefaatçiler”86 olarak gördükleri
ifade edilmektedir. Bu ifadeden de onların daha yüksek bir varlık
olarak Allah‟ı benimsedikleri anlamı çıkmaktadır.87 Bununla birlikte İslam öncesi Arapları ortak bir ilâha sahip değillerdi. Her
kabile kendi ilâhına tapardı. Mesela İbranîlerin Yehova‟yı ortak
bir ilâh kabul etmeleri durumu Araplarda bulunmamaktaydı.
Cahiliyenin benimsediği Allah, Rablerin Rabbi, İlâhların İlâhı idi.
Onların Allah‟ın yanında başka ilâhlara tapmaları tam anlamıyla
bir şirk şekli idi. Kuran‟da yer alan Allah‟tan başka ortaklar
edindiler ifadesinde Allah‟ın dışında edindikleri ilâhlar kastedilmektedir. Kısaca özetlemek gerekirse Cahiliye Araplarının Tanrı
anlayışları başında Allah isimli yüce bir tanrının yer aldığı bir
tanrılar sistemidir. İnanç yapınsın en tepesinde Allah yer alırken
ondan daha alt kademede farklı görevler ifa eden muhtelif tanrı
ve tanrıçalar bulunmaktadır. Onların bu ikincil tanrılarının bü-
83
84
85
86
87
Suat Yıldırım, Kuran‟da Uluhiyyet, s.6. Suat Yıldırım bütün müfessirlerin bu
rivayeti kullanmasından hareketle bunun doğru olduğunu kabul ediyor görülmektedir. s.6. Uzza ve Menât putları, isimlerinin menşei ve benzeri görüşler için bkz. Cevad Ali, a.g.e., VI/235-246 ve 246-253.
Veli Ulutürk, Kuran Allah‟ı Nasıl Tanıtıyor, İzmir 1985, s.3.
Fâtır, 35/42.
Yûnus, 10/18.
Watt, Hz. Muhammed Mekke‟de, s.9; 115.
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, VIII (2008), sayı: 2
İslam Öncesi Arap Toplumunun Tanrı Tasavvuru
141
yük bir kısmına müennes isimler vermeleri tanrıça inançlarının
var olduğunu da göstermektedir.
Allah‟ın dışında edinilen ilâhlar bazen put şeklinde bazen de
cin gibi görünmeyen gaybî varlıklar şeklinde olabilmekteydi.88 Yine onların itikatlarında göre Allah‟a mekân tayin edilmekte ve bu
mekân insanın dolayısıyla yerin üzerinde, gökler olarak tasavvur
ediliyordu. Puta tapan Araplara göre gök, Rab ya da Rablerin karar kılacağı bir yüceliktir. Araplar Allah‟ı bulutu gönderen, yağmuru yağdıran, insanlar için hayırlıyı dileyen olarak kabul ediyorlardı. Yağmur yağmadığı zaman Allah‟tan yağmur ister ve bu
amaçla yüksek dağlara sığır götürür ve orada yakarak bir nevi
kurban ederlerdi. Kurbanı yüksek dağlara çıkarmalarını Allah‟ı
yükseklerde zannetmelerinin bir kanıtı olarak değerlendirmek
mümkündür.89
C. “Hanifler” ve İslam’a Etkileri İddiası
İslam öncesi Arap toplumunda sayıları az da olsa kendilerinden bahsedilen önemli bir topluluk varır. Bunlar Allah‟ın varlığını ve birliğini kabul eder ve hiçbir şekilde putlara tapmaz ve
onlardan nefret ederlerdi. Hanif kelimesi Kuran‟da altı defa
Mekkî, altı defa da Medenî surelerde olmak üzere toplam on iki
kere geçmektedir.90 Hanif kelimesi özel bir terim olarak daha çok
“İslam gelmeden önce Arap yarımadasında Allah‟a ortak koşmayan ve onun birliğini tasdik eden bazı şahsiyetleri” ifade eden anlamıyla bilinmektedir. Ancak ayetlerin hiç birisinde bu kelimenin
anlamı cahiliye dönemine ait dinî bir akım olarak kullanılmamaktadır. Örneğin “„Yahudi veya Hıristiyan olun ki doğru yolu bulasınız‟ dediler; deki „Doğruya yönelmiş olan ve Allah‟a eş koşanlardan olmayan İbrahim‟in dinine uyarız”91 ayetinden ve “hanif”
kelimesinin geçtiği diğer ayetlerden de92 açıkça anlaşıldığı üzere
“hanif” kelimesi Yahudi ve Hıristiyan olmayıp putlara da tapma88
89
90
91
92
En‟am, 6/100; Sâffât, 37/158.
Cevad Ali, Mufassal Tarihu‟l-Arab, VI/118–121.
Bu kelime ayetlerin sekizinde İbrahim‟in milleti veya İbrahim‟in dinini nitelemek için kullanılmış, diğerlerinde ise ya Hz. Muhammed için ya da
„müslim‟ kelimesi ile eş anlamlı olarak kullanılmıştır.
Bakara, 2/135.
Bakara, 2/135; Al-i İmran, 3/67, 95; Nisa, 4/125; En‟am, 6/79, 161; Yunus, 10/105; Nahl, 16/120, 123, Rûm, 30/30.
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, VIII (2008), sayı:2
142
Resul ÖZTÜRK
yanlara ait bir sıfattır. Hanifler tek Allah‟a inanıyor, O‟na ortak
koşmuyor ve O‟na ibadet ediyorlardı. Gerek müfessirler ve gerekse de tarihçiler bu kişilerin isimlerini vermekle yetinmekteler ve
onların akaitlerinden, din konusundaki görüşlerinden derinlemesine bahsetmemektedirler.93 Onların Tevhid inançlarının mahiyeti ve Allah‟ı nasıl tasavvur ettikleri konusunda fazla bir şey söylenmemektedir. Hanifler ve onların inançları hakkında son derece kısıtlı bilgiler ihtiva eden rivayetlerden anlaşıldığına göre bu
kişiler düzenli bir dinî cemaat oluşturmayıp daha çok münferit
dinî hayat yaşayan âbid ve zâhid kişilerdi.94 Hanifler için kısaca
Allah‟a ortak koşmayıp putlara tapmayan ve insanî ilkeleri ayakta tutmaya çalışan insanlar tanımlamasını yapabiliriz.95
İslam gelmeden önce Allah‟ın varlığını ve birliğini benimseyen bazı şahsiyetlerin varlığını İslam‟ın ortaya çıkışı ve olağanüstü yayılma başarısını bir türlü kavramak istemeyen bazı batılı
araştırmacılar tarafından İslam‟ı küçümseme malzemesi olarak
kullandıkları görülmektedir. Bunlardan Spenger, Haniflerin
Tevhid‟i benimsemelerini esas alarak İslam‟ın menşeini bunlara
dayandırmaya çalışmıştır. Onun iddiasına göre Hz. Muhammed
bir din tebliğcisi değildir. O, durumdan faydalanan, Haniflerin
temsil ettikleri yaygın dinî duygulara belli bir şekil ve yön vererek
onu büyük bir siyasî güce dönüştüren sıradan bir maceracıdır.
(!)96 Yine onun iddiasına göre Hz. Muhammed, çağdaşı olan
93
94
95
96
Hanifler hakkında kaynaklarda fazla bilgi bulunmaması bu şahsiyetler hakkında özellikle şarkiyatçılar tarafından spekülatif bir takım yorumların yapılmasına sebep olmuştur. Bu yorumlardan birisi de Varaka b. Nevfel ve
onun Hz. Peygambere olan etkisi konusunda olmuştur. “Özellikle ilk vahyin
gelişine dair hadislerdeki, zahirde çelişki sayılabilecek bir takım ifadelerden
hareketle pek çok şarkiyatçı, onun Hz. Peygamber‟in şahsiyet ve öğretilerini
şekillendirdiğini ileri sürmüştür.” Bkz.; Özcan Hıdır, a.g.m., Sonuç, s.37.
Mustafa Çağrıcı, “Arap” mad., DİA, İst. 1991, III/317.
Puta tapanlardan hoşlanmamalarının bir kanıtı olarak bunlardan Ebu Amir
er-Rahib ölürken vefat ederken kendisine Kureyşten kimsenin mirasçı olamayacağını vasiyet etmesini müşrikleri sevmediklerinin bir kanıtı olarak değerlendirebiliriz. Bkz. Cevad Ali, Mufassal Tarihu‟l-Arab, VI/460.
“Spenger‟in bu teorisi Ignaz Goldziher ve Leone Caetani gibi meşhur müsteşriklerin indirdikleri darbelerle birden bire yıkılmış ve asıl mahiyeti ortaya
çıkmıştır. Şemseddin Günaltay, Hz. Peygamberin Haniflerden etkilenerek İslam gibi muazzam bir dini getirmiş olması iddiasını akıl almaz olarak görür
ve şöyle eleştirir: “İslam‟ın ortaya çıktığı tarihlerde orta ve kuzey Arabistan
kabileleri derin bir cehalet uykusuna dalmışlardı. Yüksek bir gelişim fikrine
ihtiyaç duyan metafizik alandaki bir hareketin, bu cahil Araplar arasında
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, VIII (2008), sayı: 2
İslam Öncesi Arap Toplumunun Tanrı Tasavvuru
143
Haniflerin fikir ve kanaatlerini benimseyerek Araplar arasında
yaygın dinî harekete büyük bir gelişme kazandırmış, sahip olduğu azim ve irade özellikleri sayesinde Medine‟de dinî bir saltanat
kurmayı başarmıştır.
Haniflerin o günkü etkinliklerini göz önünde bulundurduğumuzda bu tür iddialarda oldukça haksızlık yapıldığı anlaşılmaktadır. Çünkü Hanifler çok farklı kabilelere mensup birbirleriyle ilişkileri olmayan kişilerdi. Bunların sabit bir şeriata etkisi
olacak kadar etkinlikleri yoktu. Şemseddin Günaltay, İslam Tarihi kaynaklarında Haniflerle ilgili anlatılan rivayeti şu şekilde
özetler: İbn-i Hişam, Devs b. İshak‟tan şöyle nakleder: Kureyş,
her yılın belli bir günde putlardan birinin etrafında toplanarak
şenlik yapar, putların şerefine kurban keser, derin bir saygı hissiyle etrafını tavaf ederdi. Kureyş‟in âdeti üzere yine bu ayini yaptıkları bir gün Varaka b. Vevfel, Abdullah b. Cahş, Osman b.
Hüveyris ve Zeyd b. Amr adlarında dört kişi birleşerek bir kenara
çekilmiş ve birbirlerine şöyle demişlerdir: Gördüğünüz gibi kavmimiz dalalete düşmüş, ataları İbrahim‟in dinini unutmuş bulunmaktadır. Biz de onlar gibi görmeyen, işitmeyen, hiçbir iyiliğe
ve kötülüğe gücü yetmeyen bir kaya parçasının etrafında dönebilir miyiz? Biz kendimize bir din arayalım! Bunun üzerine memleketlerini terk ederek her biri bir tarafa dağıldılar ve Hanif dinini
armaya koyuldular.97 Burada dikkat edileceği üzere bu insanlar
97
geliştiğini iddia etmek, insanlığın düşünce hareketi tarihini inkâr etmek demektir. Dört hanif menkıbesi gibi sonradan uydurulmuş olduğu çok açık
olan bir menkıbeye dayanarak tantanalı teoriler kurmaya kalkışmak tarihle
alay etmekten başka ne olabilir… İslam‟dan önce Mekke‟de yaşayan ve diğer
Araplar arasında İbrahim‟in dini diye ayrı bir din bilinmiş olsaydı, Hz. Muhammed puta tapanlara müşrik oldukları iddiasıyla hücum ettiği zaman
Kureyşliler o kadar üzülmez, İslam da onlara o kadar yabancı gelmezdi…
Materyalist ve tüccar olan Kureyşliler metafizik konuları akıllarına bile getirmiyorlardı. Bu yüzden aralarında hanif diye müşriklerden farklı bir dinî
akım bulunmuyordu. Hanif sözünün belirli bir dini şekle inanma anlamında
ilk defa Kuranı Kerim‟de ortaya konulmuş olduğuna kesin gözüyle bakılabilir.” Şemseddin Günaltay, İslam Öncesi Araplar ve Dinleri, s.80–81 vd.
Şemseddin Günaltay, İslam Öncesi Araplar ve Dinleri, s.79. Şemseddin Günaltay, Taberi‟nin böyle bir menkıbeden bahsetmemesini bu menkıbenin güvenilir olmamasının bir kanıtı olarak değerlendirir. Bkz. A.g.e., s.99, 30 nolu
dipnot. Bu dört kişi hakkında bkz. Cevad Ali, Mufassal Tarihu‟l-Arab,
VI/469–478; Neşet Çağatay, İslam Öncesi Arap Tarihi ve Cahiliye Çağı,
s.160–163.
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, VIII (2008), sayı:2
144
Resul ÖZTÜRK
kendilerince kabul edebilecekleri ve tasavvur ettikleri bir din arayışına çıkmaktadırlar. Şayet böyle bir din olmuş olsaydı ona tabi
olur ve onun taraftarı olurdular. Burada şunu da belirtmek gerekir ki putperestliğin çok yaygın olduğu bir toplumda selim fıtratları bozulmamış birkaç kişinin bulunması oldukça doğal bir durumdur. Zaten putperestlik gibi diğer birçok Tevhid karşıtı akım
fıtratın bozulmasından başka bir şey değildir.
İslam öncesi dönemde putlara tapınmayı reddederek Hz. İbrahim‟in tebliğ ettiği dine tabi olanları niteleyen ve kendilerine
Hanif denilen şahısların isimleri ve hayat hikâyeleri98 bu çalışmanın dışında bırakıldığı için burada onlardan sadece birkaçının
ismini vermekle yetinmekteyiz. Haniflerden ilk akla gelenler üç
yüz sene yaşadığı söylenen Kus b. Saide el-Iyadî, Zeyd b. Amr b.
Nufeyl, Umeyye b. Ebi‟s-Salt, Ubeydullah b. Cahş, Hıristiyan
olanlardan Rahip Bahira ve Varaka b. Nevfel‟dir.99
SONUÇ
İslam‟ın ilk hitap topluluğu olan Cahiliyenin inanç, örf, adet
ve yaşayış tarzı hakkında bilgi sahibi olmak İslam‟ın değiştirdikleri ile değiştirmediklerini belirlemede bize yardımcı olacaktır. İslam öncesi Arap toplumunun özellikle dinî yapısını belirlemek
İslam‟ı anlamanın bir parçasıdır. İslam öncesi Arap toplumu her
türlü nesneye tapabilen müşrikler, sayıları azda olsa Hıristiyanlar, Yahudiler ve Allah‟ın varlığını ve birliğini benimseyen ve kendilerine Hanif denilen kişilerden oluşmaktaydı. Bu inanç yapılarının etkinliği ve İslam‟ın bu inançlar karşısındaki tutumu incelendiğinde bu inançların İslam üzerinde herhangi bir etkinliğinin
olmadığı anlaşılmaktadır. İslam öncesi Arap toplumunda en yaygın ve baskın inanç şekli putperestlikti. Bu inanç şekli İslam‟ın
Tevhid anlayışına taban tabana zıttı. Bu nedenle İslam, her türlü
98
99
Hanifler hakkında daha geniş bilgi için Bkz. Mes‟udî, Murucu‟z-Zeheb, I/78
vd.; Cevad Ali, Mufassal Tarihu‟l-Arab, VI/449-510; Neşet Çağatay, a.g.e.,
s.158-169; Fazlur Rahman, a.g.e., s.232-233; Şaban Kuzgun, İslam Kaynaklarına Göre Hz. İbrahim ve Haniflik, s.110 vd.; Şaban Kuzgun, “Hanifler”
mad., DİA, İst. 1997, XVI/33-39.
Varaka b. Nevfel‟in hayatı hakkında bir araştırma için bkz. Özcan Hıdır, “İlk
Vahyin Gelişi Bağlamında Varaka b. Nevfel‟in Hz. Peygamber‟e Dinî-Kültürel
Etkisine Dair İddiaların Değerlendirilmesi”, Marife, Yıl:4, Sayı:2, Güz 2004,
s.27- 37; Cevad Ali, Mufassal Tarihu‟l-Arab, VI/500–504.
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, VIII (2008), sayı: 2
İslam Öncesi Arap Toplumunun Tanrı Tasavvuru
145
şirki ortadan kaldırmaya çalıştığı gibi putperestliği de ortadan
kaldırma mücadelesi vermiştir.
İslam öncesi Arap toplumunda bazı put isimlerinin Allah‟ın
isim ya da sıfatları ile olan benzerliği dikkat çekmektedir. Bu
benzerlik çok eskilerden tevarüs eden Tevhid anlayışının birer
kalıntıları olarak değerlendirilebilir. Her türlü nesneye tapan toplumda bazı hakikat arayıcıların ve fıtratı bozulmamış insanların
bulunması oldukça normaldir. Hemen her toplumda selim fıtratlı
insanların var olabileceğini göz önünde bulundurursak İslam öncesi Arap toplumunda da bazı Tevhid arayıcılarının var olması ne
İslam‟ın değerini ne de Hz. Peygamber‟in tebliğini gölgeler. Bu çalışmada, İslam öncesi Arap toplumunun inanç panoraması verilmeye çalışılmış, bu toplumdaki etkin unsurlar gösterilmeye çalışılmıştır. İslam daha önceki semavî dinler gibi içinde bulunduğu toplumda doğmuş ve oradan tüm insanlığa hitap etmiştir. Tarihin her döneminde şirkin her çeşidiyle mücadelesini sürdüre
gelmiştir.
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, VIII (2008), sayı:2