islam kültürü açısından çevre-insan ilişkisi üzerine

İSLAM KÜLTÜRÜ AÇISINDAN
ÇEVRE-İNSAN İLİŞKİSİ ÜZERİNE
Muammer İPEK*
Öz
Çevre kavramı, onu kullanan kişi ile söz konusu ettiği şeyin türü ile anlam ilişkisinin kurulduğu oldukça yaygın bir sözcüktür. Ziraat çevresi, sanayi çevresi, sağlık çevresi, sosyal çevre, kültürel çevre, siyasi çevre gibi ifadeler bu türden kullanımlardır.
İnsanın huzurlu ve mutlu bir hayat sürmesi için çevrenin ve onun yaşantısına uygun bir
yapıda tutulması ve korunması gerekmektedir. Bu çerçevede “Göğü yükseltti ve dengeyi
O koydu. Sakın dengeyi bozmayın.” gibi ayetle “Çevrenizi temizleyiniz” gibi hadisler
bulunmaktadır. Bu ayet ve hadisler İslam’ın çevreye ilişkin paradigmasını oluşturmaktadır. Bu paradigmanın etik, sosyal ve psikolojik bazı temelleri bulunmakta olup, bunun
psikolojik zeminini emanet kavramı oluşturmaktadır. Bu kavram İslam’da ideal fertler
inşa etmeye yönelik psikolojik bir yaptırım aracı olarak kullanılmış, böylece çevre bilinci oluşturmada hukuki ve beşerî algıların ötesinde bir vicdanî ve etik temel oluşturulmuştur. Bu nedenle çevreyi korumak, dini bir görevdir.
Anahtar Kelimeler: Çevre, Emanet, Denge, Ekoloji, Çevreyi Korumak.

Abstract
The concept of environment is a widely used concept that is established relationship between the person who used it and the genre in question. For example:
Agricultural environment, social environment, cultural environment, political
environment etc.
God has delivered man a nice environment so that he could maintain a peaceful and
happy life. Man is responsible for protecting the environment that was delivered him.
God asked man to avoid actions that will disrupt the balance saying “And the Firmament has He raised high, and He has set up the Balance (of Justice), in order that ye
may not transgress (due) balance. And our Prophet also asked us to clean our environment”. As a result, to protect environment is a religious duty.
Keywords: Environment, Safety, Balance, Ecology, Protect the Environment.
*
Dr., Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Arap Dili ve Belâğatı Anabilim Dalı, muammeripek@hotmail.com
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi
Cilt 14, Sayı 3, 2014
ss. 227 -240
On The Environment-Man Relationship in Islamic Culture
db 14/3
MUAMMER İPEK
Giriş
Çevre, oldukça geniş bir kullanım alanına sahip olup, ziraat
çevresi, sanayi çevresi, sağlık çevresi, sosyal çevre, kültürel çevre,
siyasî çevre gibi terkipler, kavramın girift ve karmaşık insanî ilişkiler ağının tam orta yerinde bulunan anahtar bir yapı oluşturduğunu
ortaya koyar. Dolayısıyla çevre kavramı içinde ekonomik, siyasî,
kültürel pek çok problemle bağlantılı alınabilecek bir kavram özelliği taşır.
Bu doğrultuda insan açısından çevre, içinde yaşadığı ve cansız
varlık oluşumlarından olan su, hava, toprak, gök ve denizleri ihtiva
eden ve bu çerçevenin hüküm sürdüğü iklim, hava, rüzgâr, yağmurlar, yer çekimi vs.yi ve kalbi atan her canlı ile karşılıklı iletişimle
alakalıdır. Bir başka ifadeyle de; “Çevre deyince bundan bireyin ilkahtan ölümüne kadar cevap verdiği uyaranların tümünü anlamak
gerekir. Hava ve besinlerden sosyal ve duygusal iklime, aileden topluma ve kişinin temasta bulunduklarının inanç ve davranışlarına kadar
her şey çevreye girer. Böylece çevre etkileri doğumdan önce kişi üze228| db rinde kendisini göstermeğe başlar.”1Kısaca çevre kavramı, tabiat varlıklarından ve olaylardan bahseden bir sözcüktür. Çevre kavramını
iki ana başlık altında ele almak mümkündür:
Doğal çevre ve Yapay çevre
a. Doğal Çevre
Söz konusu bu çevrenin oluşumunda, insanoğlunun hiçbir katkısı yoktur. Dağlar, denizler, çöller, iklimler, ırmaklar, yeraltı suları,
madenler, bitkiler vs.nin varoluşunda veya varlığını devam ettirmesinde insanoğlunun etkisi ve katkısı yoktur. Şu kadar var ki doğal
çevrenin insanlara, hayvanlara ve bitkilere dolaylı veya doğrudan
etkisi vardır.
Kur’an’ın algısında Yüce Allah, evrendeki her şeyi belirli bir ölçüye göre yaratmıştır. Evrende gördüğümüz, hissettiğimiz tüm canlı-cansız varlıklar belirli düzen-intizam içerisinde yaratılmıştır. Bu-
1
Sulhi Dönmezer, Sosyoloji, Savaş Yayınevi, Ankara 1982, Sekizinci Bası, s.57; Bkz.
Ünver Günay, Din Sosyolojisi, İnsan Yay., 6. Baskı, İstanbul 2003.; Nasr, Seyyid Hüseyin 1990. “İslam ve Çevre Bunalımı”, Çev. Mevlüt Uyanık, İslami Araştırmalar Dergisi,
c. IV, S. 3, s. 158.
DİNBİLİMLERİ AKADEMİK ARAŞTIRMA DERGİSİ CİLT 14 SAYI 3
İSLAM KÜLTÜRÜ AÇISINDAN ÇEVRE-İNSAN İLİŞKİSİ ÜZERİNE
nun yanında, yaratılanlar arasında fonksiyonsuz, işlevsiz, boş ve
yersiz hiçbir varlık bulunmamaktadır.2
“İnsan, toplumsal bir varlık olması özelliği ile âdeta içinde yaşadığı çevrenin ürünüdür. İçinde yaşadığı sosyokültürel çevre onun belleğini, kişiliğini oluşturur. Çevre, insan-toplum, insan-tabiat ilişkilerinde de yönlendirici rol oynar. Bunlara ilave olarak ona dünya görüşü de kazandırır.”3
Bununla beraber din de, kültürün temel unsurlarından önemli
bir yönünü teşkil etmesi hasebiyle, insanın gerek fiziki çevresiyle,
gerekse toplumsal ilişkileriyle olsun, anlamlandırmada önemli faktörlerden biridir. Dolayısıyla, insanın çevreyle ilişkilerinin dinden
bağımsız olmadığı açıkça ortadadır.4
b. Yapay Çevre
Bu çevre türü ise, insanoğlunun bizzat kendi emeği ve planlaması ile ortaya çıkardığı maddîunsurlar, sosyal sistemler kurum ve
kuruluşlardan oluşmaktadır. Bu şekilde oluşturulmuş yapay çevreye
toplumsal yaşantıyı düzenleyen bir yapı olarak bakılabilir. Yapay db | 229
çevre kavramı içine, tarım için arazinin kullanımı, yerleşim alanları
oluşturulması, yeraltı-yerüstü doğal zenginlikleri arama-tarama
faaliyetleri gibi unsurlar da dâhildir.
Kur’an ve İslam kültürü bakımından çevre kelimesini ele aldığımızda; çevrenin yeryüzünde bulunan dağları, dereleri, ırmakları,
vadileri, madenleri, su kaynaklarını, karada ve denizdeki tüm canlıları içine alan ve coğrafi yönü ağır basan bir kavram olarak ön plana çıktığı görülür. Bu bağlamda İslami kaynaklarda Arapça “çevre”
kavramını karşılayan (‫ ب ـيـئـة‬/bîetün) kelimesinin kullanılmadığı, fakat
bu kavramın farklı kelimelerle karşılandığı görülür. Dolayısıyla
çevre kelimesi, Kur’an ve Sünnette doğrudan doğruya geçmemesine
2
3
4
Furkan,25 /2; Hicr,15/85. Daha ayrıntılı bilgi için bkz :Muhit Mert, “Çevre Bilinci
Oluşturmada İslam’ın Katkısı Üzerine”, Çevre veDin, Uluslararası Çevre ve Din Sempozyumu Bildiri Metinleri,İstanbul 2008., c.II, ss.26–30.
Vehbi Ünal, Çevre Sorunları ve Dindarlık İlişkisi,“Kayseri Örneği”, S.Ü. Sosyal Bilimler
Enstitüsü, Din Sosyolojisi Bilim Dalı (Basılmamış) Doktora Tezi, Konya 2010, s.4. Ayrıca Bkz: NiyaziAkyüz,“Dinin Mesajının Sosyo-Kültürel Muhtevası ve İslâm”, Ankara
Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi,1998,c. XXXVIII, ss.295-308
Konu ile alakalı ayrıntılı bilgi ve değerlendirme için bkz: Mehmet Taplamacıoğlu, Din
Sosyolojisi, A.Ü. İlahiyat Fakültesi Yayınları: 156, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara 1983, ss.90-92; Mehmet Bayyiğit, “Çevre Problematiği ve Din” Selçuk Üniv. İlahiyat Fak. Dergisi, Konya 2002, S. 14,s.40.
DİNBİLİMLERİ AKADEMİK ARAŞTIRMA DERGİSİ CİLT 14 SAYI 3
MUAMMER İPEK
rağmen, kavram olarak Kur’an-ı Kerîm’de 199 ayette farklı şekillerde karşılanmıştır.5
Bu doğrultuda, yerde ve gökte bulunan bütün varlıkların insanoğlunun kullanımına ve onun emrine niçin verildiğini anlatan;“Yeryüzünde ne varsa tamamını sizin için yaratan, sonra göğe
yönelerek onları, yedi gök olarak tamamlayıp düzene koyan O’dur ve
O, her şeyi hakkıyla bilmektedir”6 mealindeki ayetle yerin ve göklerin bir başlangıcının bulunduğuna işaret edilmektedir. “Doğrusu sizi
yeryüzüne yerleştirdik ve orada size geçim vasıtaları verdik. Ne kadar
da az şükrediyorsunuz”7ifadesiyle de, insana yer ve göklerin tasarruf
güç ve yetkisinin verildiği, orayı işleyip mamur etmeye, dünyadaki
diğer varlıklar üzerinde tasarrufta bulunmaya muktedir kılındığı,
ancak bütün bu ihsan ve lütufların bolluğuna ve sonsuz tasarruf
yetkisine rağmen söz konusu nimetleri bahşeden Rab’lerine şükretmedikleri anlatılmaktadır. Bu ayetlerde geçim vasıtaları olarak dolaylı yoldan insanın maddî kültür olarak ürettiği şeylere atıfta bulunulmaktadır.
230| db
Çevre Problemi Üzerine Bazı Mülahazalar
İslam, ekonomik yapıyı liberalizmin sınırlı imkânlarla sınırsız
ihtiyaçlar arasında denge kurma prensibinin tam tersi bir denklem
içinde almakta, imkânların sınırsız, fakat ihtiyaçların sınırlı olduğunu ifade etmektedir. İmkânları Allah’ın nimetleri olarak tanımlayan
Kur’an dolayısıyla imkân kavramını sadece maddî kültür unsurlarına bağlamamakta bunu yukarıdan aşağıya doğru bir çizgi oluşturacak şekilde lütuf, inayet, rızık verme, imtihan gibi kavramlar ekseninde ele almaktadır. Hâl böyle olunca bunlardaki tasarruf yetkisi
de sadece beşeri arzular doğrultusunda olmamalı, nimetleri bahşeden Rabb’in istediği ölçülere göre olmalıdır. Bu ise ilâhî rıza, helalharam, etik olarak olduğu gibi ekonomik strüktür içinde de anlam
ifade edecek bir dizi kavramı gerekli kılmaktadır. Bu noktada ilâhî
rıza kavramı bile tek başına meta üzerindeki tasarruf hakkını Tanrı
iradesine bağlarken insana bazı ahlâkî ve hukukî müeyyideler getirmektedir. Kur’an ve sünnette bahis konusu edilen çevrecilik bu
anlamda bir zemine oturmaktadır.
5
6
7
Ahmed Macid Bahri, İman Muhammed Hüseyin, et-Terbiyetü’l-İslamiyye, “el-Bîe Min
Manzurin İslamiyyin”, S.6, s.53, Envâr-ı Dicle Yay., Bağdat-Irak 2008.
Bakara, 2/29. Konu ile alakalı ayrıntılı bilgi ve değerlendirme için bkz: Kemal Görmez, Çevre Sorunları ve Türkiye, Gazi Kitabevi, Ankara1997.
A’râf 7/10. Daha fazla bilgi için bkz. Saffet Sancaklı, “Hz Peygamber ve Çevrecilik
Anlayışı”, İslami Araştırmalar, c.14, S.3–4, Ankara2001, s. 417.
DİNBİLİMLERİ AKADEMİK ARAŞTIRMA DERGİSİ CİLT 14 SAYI 3
İSLAM KÜLTÜRÜ AÇISINDAN ÇEVRE-İNSAN İLİŞKİSİ ÜZERİNE
Bu makalenin amacı, insanoğlunu olduğu kadar, tüm canlıları
yakından ilgilendiren çevre sorunları yahut da çevre sağlığı konusunda İslam’ın bakış açısını ortaya koymak, İslâm’ın çevre ile ilgili
paradigmasını çözümlemek ve Kur’an ve Sünnetin çevre sorunlarına
karşı çözüm üretme mekanizmasını ele almaktır.
A. Ekosistemdeki Harikulâdelik
Öncelikle Ekosistem kavramı ile alakalı bilgi verecek olursak;
“Ekosistem, insan ve diğer canlıların bir arada uyum ve denge içinde varlık ve gelişmelerini sürdürebilmeleri için var olan şartların
tamamı olarak tanımlanabilir.”8 Ekoloji ise; “Canlıların çevre ile
uyum içinde yaşamlarını sürdürmelerini inceleyen bir bilim dalı olarak tanımlanmaktadır.”9
İslam, çevre ile ilgili temel görüşünü bir taraftan insana bahşedilen nimetler ve insanın bunlara karşı ödev ve sorumlulukları bakımından ele alırken diğer yandan bunu nimetlerin ait olduğu ve
tanrısal plana dayalı ekosistemin harikuladeliğine dayandırmaktadır. Bu bağlamda maddî kültür unsurların ilâhî lütuf anlayışına
db | 231
dayandırıldığı bazı ayetler ilgi çekicidir. Buralarda yer ve göklerin
insanoğlunun tasarruf ve yetkisinde olduğu söylenirken bunu yapanın ve nimetleri lütfedenin Allah olduğu söylenmekte, dolayısıyla
maddî kültür kavramı metafizik bir boyut çerçevesine ele alınarak
her an tabiat ve insan eylemlerine müdahil bir Tanrı figürüne dayalı
bir teoloji oluşturulmaktadır. “Arzı da yaydık, oraya sağlam dağlar
yerleştirdik, orada her türden ölçüleri belli ürünler bitirdik.” “Yine
orada hem sizin için hem de sizin bakıp besleyemeyeceğiniz varlıklar
için uygun geçim şartları yarattık.” “Biz, rüzgârları aşılayıcı olarak
gönderdik, gökten su indirip onunla sizin su ihtiyacınızı karşıladık.
Onu depolayan siz değildiniz”10 ifadeleriyle ekosistemin fevkaladeliğine, insanoğlunun güç ve kudretinin sınırlılığına ve Tanrı olmadan
maddî bir kültürün inşa edilmesinin imkânsız olduğuna işaret edilmektedir.
Diğer taraftan ayette geçen, arzın yayılmasından maksat, dünyanın çeşitli jeolojik oluşumlar neticesinde bugünkü halini alması
8
9
10
Şevket Özdemir, Türkiye’de Toplumsal Değişme ve Çevre Sorunlarına Duyarlılık, Palme
Yay., Ankara 1988, s.3.Ünal, a.g.e. s. 25’ten naklen
Kemal Görmez, a.g.e., s.7; Ayrıca bkz: Dönmezer, a.g.e., s. 57
Hicr,15/ 19-20-22. Konu ile alakalı geniş bilgi için bkz: Abdullah Kahraman, “Allah’ın
İnsanlığa Alternatifsiz Nimeti: Su”, Çevreve Din, Uluslararası Çevre ve Din Sempozyumu
Bildiri Metinleri, İstanbul2008, c.I, s.109, 117.
DİNBİLİMLERİ AKADEMİK ARAŞTIRMA DERGİSİ CİLT 14 SAYI 3
MUAMMER İPEK
ve arazi yapısı itibariyle üzerinde dolaşmaya, barınmaya ve korunmaya, ziraat yapmaya ve başka faaliyetlerde bulunmaya, uygarlık
kurmaya elverişli kılınması, kısaca gerek insanın gerekse diğer canlıların hayatlarını sürdürmeleri için lüzumlu olan özellikleri taşır
hale getirilmesidir. Bunun yanında arz üzerinde sağlam dağlar yerleştirildiğinin ayrıca zikredilmesi de, hem dağların etkileyici yapıları
ve haşmetli duruşlarıyla ilâhî kudretin tecellisini yansıttığına hem
de insanlar ve diğer yeryüzü varlıkları için uygun hayat şartlarının
oluşmasında önemli bir payı ve rolü bulunduğuna işaret etmektedir. Burada güçlü şekilde ilahî kudret ve Kadir-i Mutlak Rab anlayışının maddî kültür unsurlarında belirleyici şekilde ön plana çıkarıldığı görülmektedir.
Aynı şekilde yukarıda aktarılan ayetlerden; Allah tarafından insanoğlunun tasarrufuna ve istifadesine sunulan varlıkların yaratılış
hikmetlerine temas edilmekte, bitkileri aşılayan rüzgârların ve
canlıların su ihtiyaçlarını karşılayan yağmurların da O’nun hazinelerinden gelen nimetler olduğu, rüzgâr esmese aşılanmanın olma232| db yacağı, yağmur yağmasa canlıların su bulamayacağı ve tarımsal
faaliyetlerin olamayacağı, yani antropolojik bir yordamla ifade edilecek olursa yani insanoğlunun toplayıcı kültürden tarıma geçmesinin ancak ilâhî lütuf ve Tanrısal inayet ile olduğu anlatılmaktadır.11
Ekosistemin harikuladeliği ve kendisinin sonsuz kudreti bağlamında Kur’an’da pek çok ayetin varlığı görülmektedir.”12Konu ile
alâkalı olarak maddî kültür unsurlarının dayandığı ilâhî lütuf Allah’ın kudretinin delili sayılmaktadır. Mülk Suresi 15. ayette Allah’ın, sonsuz güç ve kudretini gösteren delillerin olduğu ifade
edilmekte, yerkürenin yaratılması, her türlü nimet ve imkânlarla
donatılarak üzerinde yaşanılır hale getirilmesinin, sonsuz bir gücün
varlığını ve birliğini gösterdiği ifade edilmektedir. Kudret kavramı
ise âhiretin unutulmamasına yönelik ilâhî emre ve dolayısıyla ödev
ahlakına dayandırılmaktadır.13Câsiye Suresi 6.ve 11.ayetlerde, insanoğlunun tasarrufuna verilen nimetlerin hem yaratanını bulduran
bir gözle Kur’an’ın okunmasını, hem de buralardan insanlara sunu11
12
13
Konu ile ilgili daha fazla bilgi ve değerlendirme için bkz: Karaman, Hayrettin. Çağrıcı,
Mustafa. Dönmez, İbrahim Kâfi. Gümüş, Sadrettin. “ Kur’an Yolu Türkçe Meâl ve Tefsir” Ankara 2007, D.İ.B. Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, c.III. ss.343-346.
Zâriyât, 51/48; Mülk, 67/15; Nuh, 71/19-20.
Mülk, 67/15. Açıklama için bkz: Karaman, Çağrıcı vd. Ankara 2008, c.V, a.g.e. ss.
421-422.
DİNBİLİMLERİ AKADEMİK ARAŞTIRMA DERGİSİ CİLT 14 SAYI 3
İSLAM KÜLTÜRÜ AÇISINDAN ÇEVRE-İNSAN İLİŞKİSİ ÜZERİNE
lan nimetler sebebiyle Allah’a şükredilmesini gerektirdiği vurgulanmaktadır.
B. Ekolojik Dengenin Korunması
İslam’ın çevre algısı insanların diğer varlıklarla yaşayıp geliştiği, sürekli fiziksel, kimyasal ve biyolojik etkileşimde bulunduğu“ardullahi vâsi’atün” Kur’anî ilkesi doğrultusunda resmedilen
uçsuz-bucaksız bir hayat alanı, eşsiz ve sonsuz güç-kudret sahibi
Allah tarafından bir düzen ve intizam içinde yaratılmış ve bir dizi
mükellefiyeti gerekli kılan bir yapıdır. Oradaki canlı-cansız varlıkların yer alışları rastgele olmayıp, mucizevi birer ölçü, denge ve düzen çerçevesindedir. Kur’an ilâhî lütuf, Tanrısal kudret, insanın
yüklendiği ödevler, ödevlerini yerine getirmediğinde karşılaşacağı
eskatolojik yaptırımlar çerçevesinde fizik ve metafizik dünyanın iç
içe geçtiği bir çevre algısı inşa etmektedir. Bu, seküler bir çevre
algısının dışında hukuki ve vicdani müeyyidelerin yanı sıra metafizik bazı yükümlülükleri de gerekli kılan bir yapıdır. Dolayısıyla
Kur’an’daki ekosistem, kâinattaki canlı-cansız varlıkların tabi oldukları mucizevi intizam ve düzenin adıdır. Ekolojik denge bağlamın- db | 233
da çevremizde bulunan tüm yaratıkların bir ölçü, nizam, adalet ve
denge içinde yaratıldığına dair Kur’an-ı Kerîm’de pek çok ayet bulunmaktadır. “Yeri yaydık, oraya sabit dağları yerleştirdik, orada her
şeyi bir ölçüye göre bitirdik.”14 “Hazinesi bizim katımızda olmayan
hiçbir şey yoktur. Biz onu ancak belli bir ölçüye göre indiririz.”15“Şüphesiz biz her şeyi bir ölçüye göre yaratmışızdır.”16“O (Allah) göğü yükseltti ve dengeyi koydu. Sakın dengeyi bozmayın.”17Bu
ayetlerden sadece birkaçıdır.
Kur’an, kâinattaki canlı-cansız varlıkların bir ölçü, düzen, adalet ve denge içinde yaratıldıklarını sık sık hatırlatmakta, hiçbir eksiklik, uyumsuzluk ve intizamsızlık olmadığını vurgulamaktadır.
Kur’an aslında ekosistemi adalet ve ölçü kavramları ile açıklarken
14
15
16
17
Hicr,15/19. Ayrıntılı bilgi için bkz: Mustafa Karataş, “Hz. Peygamber ‘in Şehirleşme
ve Yerleşim KonusundaÇevre Bilincini Geliştirmeye Yönelik Çabaları”, Çevre ve Din,
Uluslararası Çevre ve Din Sempozyumu Bildiri Metinleri, İstanbul2008, c.I, ss. 329–
342.
Hicr, 15/21. Konu ile alakalı bilgi için bkz: M. Kemal Atik, “Kutsal Kitaplara Göre
Tanrı Doğa İlişkisi”, Çevre ve Din, Uluslararası Çevre ve Din Sempozyumu Bildiri Metinleri, İstanbul2008,c.I, ss.1-8.
Kamer, 54/49. Ayrıca bkz: Sait Bodur-Rahim Kucur,“Görüntü Kirliliği Üzerine”, Ekoloji ÇevreDergisi, 1994, S.12, ss.50–51.
Rahmân, 55/78.
DİNBİLİMLERİ AKADEMİK ARAŞTIRMA DERGİSİ CİLT 14 SAYI 3
MUAMMER İPEK
doğa olayları ile sosyal yaşantıyı özdeş bir şekilde ele almakta,
hattâ ahlaksızlık gibi toplumsam bir sorunu fiziksel bazı bozulmaların kaynağı tutarak sosyal olanla tabii ve biyolojik olanı aynı kavramsal yapı çerçevesinde ele almaktadır. Kur’an açısından yozlaşma
ve fesat kavramları bir yönüyle sosyolojik bir kavramken diğer yönüyle tabii ve biyolojik bir kavramdır. Bu düşüncenin en tipik örneği “İnsanların kendi işledikleri kötülükler sebebiyle karada ve denizde
bozulma ortaya çıkmıştır. Yanlıştan dönmeleri için Allah yaptıklarının bazı kötü sonuçlarını (dünyada) onlara tattıracaktır”18ayetidir.
C. Çevrenin Korunması ve Temizliğin Önemi
İslam’ın temel lütuf ve inayet anlayışına göre insanın huzurlu
ve mutlu bir hayat sürmesi için Allah, ona güzel bir çevre teslim
etmiştir. İnsan kendisine emanet edilen çevreyi korumakla görevlidir. Efendimiz (s.a.s.)yaşadıkları şehrin ve avluların temiz tutulmasına, Mescidin temizlenip güzel koku ile kokulanmasına, durgun
sulara idrar yapılmamasına, içme sularının yakın çevresine çöp dökülmemesine yönelik emir ve tavsiyelerde bulunmuş, bitki ve hay234| db vanların korunmasına özen göstermiştir.”19
Çevreyi korumak, dini bir görevdir. Bu çerçevede, çevre sağlığı
ile şu konular İslam açısından önem arz etmektedir.
1- Suların Korunması,
2- Toprağın Korunması,
3- Havanın Kirletilmemesi,
4- Ağaç ve Ormanların Korunması,
5- Hayvanların Korunması,
6- Çevrenin Korunması,
7- İsraftan Kaçınılması.
Çevre kirliliği, “sadece tabiatın sorumsuzca tahrip edilmesi sonucu tabiî ekolojik dengenin doğrudan bozulması, sanayi ve teknolojik atıklarla suların kirletilmesi, havada atmosferde bir takım ze18
19
Rûm,30/41.Ayrıntılı bilgi ve değerlendirme için bkz: Muhammed Aydın, “Kur’an ve
Sünnete Göre İnsanların Bozgunculuklarının Çevreye Etkileri”, Çevre ve Din, Uluslararası Çevre ve Din Sempozyumu Bildiri Metinleri, İstanbul2008, c.I, ss.193–206.
Mehmet Yüksel, “Hz. Peygamber’de Çevre Duyarlılığı”, Din ve Hayat, TDV. İstanbul
Müftülüğü Dergisi, Ankara 2009, S.4, ss.28-30. Ayrıntılı bilgi için bkz:Yunus Macit,
Hz. Peygamberin Sünnetinde Çevre, 2. Baskı, Trabzon2000..
DİNBİLİMLERİ AKADEMİK ARAŞTIRMA DERGİSİ CİLT 14 SAYI 3
İSLAM KÜLTÜRÜ AÇISINDAN ÇEVRE-İNSAN İLİŞKİSİ ÜZERİNE
hirli gazların yoğunlaşması değil, sağlıksız ve altyapısız kentleşme,
aşırı gürültü, çağın gereği olarak insana sunulması gereken medenî
hizmetlerin yetersizliği ve nihayet âdil olmayan siyasî ve ekonomik
düzen ve idare de akla gelmelidir.”20
Çevre temizliği İslâm’da şer’î bir emir olmanın yanında hak
kavramı ile de yakından ilgilidir. Çünkü çevre insanın başkaları ile
paylaştığı bir alandır. Çevrenin temiz tutulması ve korunması herkesi ilgilendirir. Çevrenin ve doğal kaynakların kirletilmesi ve ekolojik dengenin bozulmasının temel sorumlusu insandır. Bu noktada
su toprak ve havanın yanında en temel korunması gereken kaynaktır. Çünkü o medeniyetin temelini sağlayan unsurdur.“kirlenme,
yeniden kullanılamayacak hale dönüştürülmeyen ve kısa vadede
elden çıkartılamayan atık oluşturma ve yerine yenisi konulamayan
kaynakların tüketimidir”21
İslâm, suyu hayatın ve medeniyetin kaynağı olarak görmenin
yanında ibadetin özüne de yerleştirir. Hz. Peygamber İslâm’ın en
temel ibadeti olan namaz için bile olsa, suyun fazla tüketilmesine
karşı çıkmıştır. Konu ile ilgili Tirmizî’nin rivayetinde; Allah Resulü db | 235
buyurdular ki: ‘Abdest için iki rıtl ölçüsünde su kâfidir’. Ebû
Dâvud’un rivayetinde: “Allah Resulü rıtl ihtiva eden kapla abdest
alır, bir sâ’ ile guslederdi”22denmiştir.
Çevre probleminin bir yönü de temizlikle ilgilidir. Temizlik İslam’da ibadet kavramı ile ilişkili olduğu çevre ile ilgili için kutsal bir
semantik alan oluşturulmaktadır. “Şüphesiz Allah tevbe edenleri sever, temizlenenleri de sever”23anlamındaki ayet bu düşünceyi temsil
eder. Bununla birlikte Hz. Peygamber’in şahsında;“Elbiseni tertemiz
tut”24ayeti de bunun farklı bir ifadesidir. devamındaki 5.ayette ise “
Her türlü pislikten uzak dur.” ifadesiyle maddî temizlik ile manevî
temizlik özdeşleştirilmektedir. Bu Kur’an’ın fizik ve metafizik alanları iç içe geçmiş alanlar olarak görmesinin bir sonucudur. Böylesi
20
21
22
23
24
Mehmet Bayraktar, İslam ve Ekoloji, DİB, Yay., Ankara1992, s.16.
Rüstem Erkan, Kentleşme ve Sosyal Değişme, Bilim adamı Yay., Ankara2002,s.140.
İbrahim Canan, Kütüb-ü Sitte, Akçağ Yay. Ankara1991, c.X, ss.436-438. Hadis no:
3641. Konu ile alakalı diğer rivayetler ise; Buharî, Vudû’ 47; Müslim, Hayz 51,(325);
Ebû Dâvud, Taharet 44 (95); Tirmizî, Salât425,(609); Nesâî, Taharet 59, (1,57,58).
Hadiste ifade edilen, abdest için su miktarı, Şafiîlere göre 530 gr, Hanefîlere göre bir
litre kadardır. Bu bilgiler, Canan’ın a.g.e. c.X, ss.436-438’den alınmıştır. Ayrıca rıtl ve
sâ’ ölçüleri ve miktarları ile ilgili bilgiler de aynı sayfalarda mevcuttur.
Bakara, 2/222. Konu ile alakalı geniş bilgi için bkz: Karaman, Çağrıcı vd. a.g.e., c.I,
ss.353-355.
Müddessir,74/4. Bkz: Muzaffer Günay, Çevrem ve Ben, Türdav A.Ş., İstanbul1998.
DİNBİLİMLERİ AKADEMİK ARAŞTIRMA DERGİSİ CİLT 14 SAYI 3
MUAMMER İPEK
bir temizlik anlayışı, inanan insanların çevreye yatay ve dikey eksende yaklaşmalarını gerekli kılmakta, onlara ilâhî hesap bakımından çevre sorumluluğu yüklemektedir. Dolayısıyla bu ölçü bağlamında maddî ve manevî, ruhî ve bedenî her iki temizliğe beraberce
yer veren İslam, maddî temizliği şu dört seviyede anlar ve emreder:
Elbise temizliği, Beden temizliği,Mekân ve mesken temizliği,Çevre
temizliği.Bütün bunlar dikkate alındığında İslam’ın fizik-metafizik
bütünlük içinde çevreye yönelik bakışı temizliği iman unsuru olarak
kabul etmesine yol açmıştır. Temizlik olmadıkça, ne namaz, ne
oruç, ne diğer ibadetler hiç biri makbul değildir.25
D. İnsan-Çevre İlişkisi
İslam çevre ile ilgili ilişkiyi estetik bir yön ile de ele almaktadır.
İnsanlık tarihi boyunca insan hayatını etkileyen ve estetik duyguları
tatmin edecek şekilde yapılan bir çok eser, bunun doğal bir insanî
eğilim olduğunun bir ifadesidir.26Kreasyon alanları hem estetik hem
de çevre sağlığı açısından değerlendirilmektedir.
236| db
“İslamî öğreti ve onun İslam medeniyetindeki tezahürleri derinlemesine incelendiğinde bu öğretinin, insanla tabiat ve çevre arasında üç yönlü bir ilişki kurduğu, bundan dolayı da tabiat karşısında insana üç yönden sorumluluk yüklediği söylenebilir:
1. Ontolojik İlişki
2. Yönetim ilişkisi
3. Fayda İlişkisi.”27
Hadislerde işaret edildiği üzere; insanların gelip geçtiği yolları,
gölgelendikleri yerleri, ağaç gölgesini, duvar diplerini halkın dinlenmek ve istirahat etmek için oturduğu bütün mekânların kirletilmesi yasaklanmıştır. İslam insanlara eziyet verecek, gelip geçerken
rahatsız edecek bir dalın, bir dikenin o yerden kaldırılmasını imanın
bir şubesi olarak kabul etmiştir. Ekosistem inancın bir parçası gibi
algılanmıştır.
25
26
27
Canan, a.g.e. s.380. Ayrıntılı bilgi ve değerlendirme için Bkz: Mustafa Kayhan,
Kur’an’da Çevre Kavramı ve Çevre İnsan İlişkisi, Atatürk Ünv. Sosyal Bilimler Enst. Yayınlanmamış Doktara Tezi, Erzurum2002.
Bkz. Halil Karlık, “ Çevre ve İnsan” MEB. Din Öğretimi Dergisi, S. 27, Ankara 1991,
ss.12-13.
Mustafa Çağrıcı, “Çevre-Ahlâk İlişkisi”, Din Ve Hayat TDV-İstanbul Müftülüğü Dergisi,
TDV. Yay. Matbaası, Ankara 2008, S. 4, ss.8-13.
DİNBİLİMLERİ AKADEMİK ARAŞTIRMA DERGİSİ CİLT 14 SAYI 3
İSLAM KÜLTÜRÜ AÇISINDAN ÇEVRE-İNSAN İLİŞKİSİ ÜZERİNE
İslam’ın çevre etiğine göre, Çevre kirliliği, sorumsuzca üretim
ve tüketim sonucu ortaya çıkan olumsuz bir durum olduğuna göre,
insanlardaki bu üretim ve tüketim esnasındaki çılgınlık ve vurdumduymazlığın önüne çevre eğitimi yoluyla insanların yapısına bir
şuur halinde işlenmesi, çevresel ahlâk şeklinde benimsetilmesi ile
geçilebilir. Bunun için de her türlü görsel, sözel vs. imkânlar seferber edilmelidir. Meselenin çözümü için ise, caydırıcı cezaî yaptırımlar uygulanmalıdır. Bolay’ın bu konuya yaklaşımı şöyledir:“Çevreye
dinî, ahlâkî, psikolojik, tarihî, mimarî, felsefî, tıbbî, iktisadî, estetik,
askerî, siyasî, kültürel ve mühendislik gibi çeşitli açılardan bakılabilir.
Çevre eğitimini ve çevre ahlâkını, hayvan ve bitki haklarını, tabiatı
koruma duygusunu geliştirmelidir. Tabiatı fethetme duygusundan
vazgeçmeli, insan merkezli anlayış bırakılmalı, insanın tabiatı seven
bir hizmetkârı olduğu bilinmelidir”.28
Çevre problemleri ve bunların çözümleri söz konusu olduğunda
unutulmaması gereken bir olgu da din ve kültür olgusudur. Zira
insanlar belli bir kültür ve belli bir dinî atmosfer içerisinde dünyaya
gelmektedir. Bu işilerin kendileri, diğer insanlar ve doğa ile ilgili db | 237
değer yargılarını dinleri ve kültürleri oluşturmaktadır. İnsanların
dinlerini ve kültürlerini hesaba katmayan eğitim ve kalkınma programları hedefine ulaşamamakta ve insanlar bir nevi dayatma manası taşıyan bu programlara direnmektedirler.29 İnsanlar, içinde yaşadıkları çevreye ve topluma karşı sorumludurlar. Bu da ‘sosyal sorumluluk’, ‘âdâb-u muâşeret’ ve ‘ahlâk’ kavramları çerçevesinde ele
alınmakta ve değerlendirilmektedir.“Çevre sorunları ve çevresel
olgular toplumsal sorunlar ve olgular olmakla birlikte, çevre olgusunun ve çevre kavramsallaştırmasının farklı toplumlarda ve bir
toplum içindeki farklı grup ve tabakalarda değişik biçimlerde yapılanmaktadır. Her toplum içinde yaşadığı doğal çevre ile kendine
özgü bir ilişki biçimi ve doğayı algılama ve yorumlama biçimi yaratır”30
28
29
30
Süleyman H.Bolay, a.g.e.,S.51, s.30.Ayrıca Bkz : İhsan Çapcıoğlu, “İlahiyat Fakültesi
Öğrencilerinin Yakın Sosyal Çevre İle İlişkilerinde Etkili Bir Faktör Olarak Dindarlık”,
Türkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 12, Sayı: 3, Aralık, Ankara2008, s.52.
Bkz: Celal Yeniçeri, “Hz. Peygamber’in Çevreciliği, Spor Etkinlikleri ve Kur’an’da Çevrecilik, Çamlıca Yay.,İstanbul2009; İbrahim Uslu, Çevre Sorunları, İnsan Yay., İstanbul1995.
Muammer Tuna, Yatağan Termik Santralinin Çevresel ve Toplumsal Etkileri, Muğla
Üniversitesi Yayınevi, Muğla2001,s.231
DİNBİLİMLERİ AKADEMİK ARAŞTIRMA DERGİSİ CİLT 14 SAYI 3
MUAMMER İPEK
Dünyamızın ve insanlığın hal-i hazır karşı karşıya bulunduğu
sorunların başında tabiatın ve çevrenin kirlenmesi gelmektedir. Söz
konusu bu kirlenmenin önüne geçmek ve tabiatın korunması konusu global ölçekte Birleşmiş Milletlerin daveti ile 1972’de Stockholm’de “Birleşmiş Milletler İnsan Çevresi Konferansı; 1992’de Brezilya’nın Rio de Jenerio’de “Dünya Çevre ve Kalkınma Konferansı”nda ele alınmış ve konunun önemine aşağıdaki şu maddelerde
vurgu yapılmıştır:
“İnsanın, hürriyet, eşitlik ve yeterli yaşam koşulları sağlayan
onurlu ve refah içinde bir çevrede yaşamak temel hakkıdır. İnsanın
bugünkü ve gelecek nesiller için çevreyi korumak ve geliştirmek için
ciddi bir sorumluluğu vardır.”31
“Dünyanın ekosisteminin korunması ve iyileştirilmesi amacıyla
devletler global ortaklık ruhu içinde işbirliği yapacaklardır. Ülkeler,
global çevre bozulmasına katkıları doğrultusunda ortak, ancak farklı
düzeyde sorumluluklara sahiptirler. Gelişmiş ülkeler, kendi toplumlarının global çevre üzerinde yarattığı baskı ve sahip oldukları teknoloji
238| db ve finansal kaynaklar doğrultusunda, sürekli ve dengeli kalkınmadaki
sorumluluklarını kabul etmektedirler.”32
Sonuç
İslam, çevreye fizik-metafizik bütünlük içinde ilâhî lütuf ve
Tanrısal inayet kavramları doğrultusunda yaklaşmakta ve kendi
sistematiği içinde kurduğu çevre etiğini inanç unsuru olarak görmektedir. Bu doğrultuda inanç konusu hâline getirilen çevre binci
ahlakın bir parçası olarak değerlendirilmekte ve insan çevreye karşı
özgürlükler bakımından değil, ödev ahlakı bakımından sorumlu
tutulmaktadır. Dolayısıyla İslam’ın çevreyle ilgili olarak oluşturduğu
değerler manzumesi inayet, iman, ahlâk ve ibadet ve dünyevî ve
eskatolojik müeyyideler ekseninde ortaya konmaktadır.
Bu çoğulcu yaklaşımın sonucu olarak İslamî kaynaklar, yeryüzündeki toplumsal hayatı ilgilendiren tüm konulara çok farklı yönlerden değindiği gibi, çevre sağlığını ilgilendiren sorunlara da te31
32
Birleşmiş Milletler İnsan Çevresi Konferansı 1.Madde. Konu ile alakalı olarak bkz:,
Mehmet Evkuran, “Çevre Bilincinin Teolojik Temelleri Üzerine”, Çevre ve
Din,Uluslararası Çevre ve Din Sempozyumu Bildiri Metinleri,İstanbul 2008,c.II, ss.3548.
Birleşmiş Milletler Dünya Çevre ve Kalkınma Konferansı7. Madde. Konu ile ilgili bkz.
Hakan Olgun, “Yahudi Hıristiyan Gelenekte Modernite ve Çevre Sorunu”,Çevre ve Din,
Uluslararası Çevre ve Din Sempozyumu Bildiri Metinleri, İstanbul2008, c.I, ss.61–70.
DİNBİLİMLERİ AKADEMİK ARAŞTIRMA DERGİSİ CİLT 14 SAYI 3
İSLAM KÜLTÜRÜ AÇISINDAN ÇEVRE-İNSAN İLİŞKİSİ ÜZERİNE
mas etmektedir. Fakat bu bakış açısı çevre ile ilgili değerlendirmelerini sistematik değil, dağınık şekilde yapmaktadır. Bunun temel
nedenleri arasında iman, ahlâk ve ibadet konularının ayrıştırılamayacak kadar iç içe ve girift olarak ele alınması da bulunmaktadır.
Dini kaynaklar, toprak, su ve havanın temizliği ve korunması
için müminleri dikkatlerini çekmişler, bu maksatla alınması gereken
tedbirleri dini emirler olarak kesin esaslara bağlamışlardır. İslam’da
çevre olgusu yalınkat bir determinizm ile ortaya konamayacak kadar farklı kültürel, mistik, eskatolojik ve fıkhî yönü bulunan bir yapı
içinde ilerler. Bu cümleden olarak çevre konusunda su figürü bağlamında İslam’ın ortaya koyduğu bakış açısı söz konusu giriftliği
gözler önüne serer. Allah’ın kendi kudretinin bir alameti olan arşının da suların üstünde olduğu düşüncesiyle33 kendine özgü bir eskatoloji kurmuş olan İslam, cennet bahçelerinin altında ırmakların
çağladığını söyleyerek suyun bereketiyle iyice güzelleşmiş bir cennet tasvir eder. Suyu Musa-İlyas kültü içinde bambaşka bir uhrevi
sembolizm olarak kullanan Kur’an, Musa Peygamber’in Hızır ile
buluşmasını farklı bir kurgu içinde ele alır. İslam çevre bilincini
db | 239
seküler bağlamda inşa etmez, zembilden atlayan balık figürü34Kevser Şarabı35, Âb-ı hayat36 İblis’in tahtını suların üzerinde kurması37gibi sembolik ve eskatolojik unsurlarla yoğrulmuş bir literatür
içinde ele alır.
Kaynakça
Akyüz, Niyazi (1998) .“Dinin Mesajının Sosyo-Kültürel Muhtevası ve İslâm”, Ankara
Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, c.XXXVIII.
Atik, M. Kemal (2008). “Kutsal Kitaplara Göre Tanrı Doğa İlişkisi”, Çevre ve Din, Uluslararası Çevre ve Din Sempozyumu Bildiri Metinleri, İstanbul.
Aydın, Muhammed (2008). “Kur’an ve Sünnete Göre İnsanların Bozgunculuklarının
Çevreye Etkileri”, Çevre ve Din, Uluslararası Çevre ve Din Sempozyumu Bildiri Metinleri, İstanbul.
Bahri, Ahmed Macid (2008). İman Muhammed Hüseyin, et-Terbiyetü’l-İslamiyye, “ elBîetü Min Manzurin İslamiyyin”, S.6, Envâr-ı Dicle Matbaası, Bağdat-Irak
Bayraktar, Mehmet (1992). İslam ve Ekoloji, DİB, Yay., Ankara.
Bayyiğit, Mehmet (2002). “Çevre Problematiği ve Din” Selçuk Üniv. İlahiyat Fak. Dergisi,
Konya.
Birleşmiş Milletler Dünya Çevre ve Kalkınma Konferansı 7. Madde.
Birleşmiş Milletler İnsan Çevresi Konferansı 1.Madde.
33
34
35
36
37
Müslim, Zekât, 37.
Müslim, Fedâil, 170.
Tirmizî, Sıfâtü’l-Cenne, 10.
Buharî, Ezan, 129.
Müslim, Sıfâtu’l-münâfikîn, 67.
DİNBİLİMLERİ AKADEMİK ARAŞTIRMA DERGİSİ CİLT 14 SAYI 3
MUAMMER İPEK
240| db
Canan, İbrahim(1991). Kütüb-ü Sitte, Akçağ Yay. Ankara.
Çağrıcı, Mustafa (2008). “Çevre-Ahlâk İlişkisi”, Din Ve Hayat TDV-İstanbul Müftülüğü
Dergisi, TDV. Yay. Matbaası, Ankara.
Çapcıoğlu, İhsan (2008). “İlahiyat Fakültesi Öğrencilerinin Yakın Sosyal Çevre İle İlişkilerinde Etkili Bir Faktör Olarak Dindarlık”, Türkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi,
Yıl: 12, Sayı: 3, Aralık, Ankara.
Dönmezer, Sulhi (1982). Sosyoloji, Savaş Yayınevi, Ankara.
Erkan, Rüstem (2002). Kentleşme ve Sosyal Değişme, Bilimadamı Yay., Ankara.
Evkuran, Mehmet (2008). “Çevre Bilincinin Teolojik Temelleri Üzerine”, Çevre ve
Din,Uluslararası Çevre ve Din Sempozyumu Bildiri Metinleri,İstanbul, c.II, ss.3548.
Görmez, Kemal (1997). Çevre Sorunları ve Türkiye, Gazi Kitabevi, Ankara.
Günay, Muzaffer (1998). Çevrem ve Ben, Türdav A.Ş., İstanbul.
Günay, Ünver (2003). Din Sosyolojisi, İnsan Yay.,6. Baskı, İstanbul.
Kahraman, Abdullah (2008).“Allah’ın İnsanlığa Alternatifsiz Nimeti: Su”, Çevre ve Din,
Uluslararası Çevre ve Din Sempozyumu Bildiri Metinleri, İstanbul.
Karaman, Hayrettin. Çağrıcı, Mustafa. Dönmez, İbrahim Kâfi. Gümüş, Sadrettin, “ Kur’an
Yolu Türkçe Meâl ve Tefsir” D.İ.B. Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara
2007,
Karlık, Halil (1991) “ Çevre ve İnsan” MEB. Din Öğretimi Dergisi, Ankara.
Kayhan, Mustafa (2002). Kur’an’da Çevre Kavramı ve Çevre İnsan İlişkisi, Atatürk Üniv.
Sosyal Bilimler Enst. Yayınlanmamış Doktara Tezi, Erzurum.
Kula, Naci (2008). “Sahip Olma ve Emanet Duyguları Açısından İnsan Çevre İlişkileri”,
Çevre ve Din, Uluslararası Çevre ve Din Sempozyumu Bildiri Metinleri, İstanbul.
Macit, Yunus (2000). Hz. Peygamberin Sünnetinde Çevre, 2. Baskı, Trabzon.
Mehmet Yüksel, “Hz. Peygamber’de Çevre Duyarlılığı”, Din ve Hayat, TDV. İstanbul Müftülüğü Dergisi, Ankara 2009.
Mert, Muhit (2008). “Çevre Bilinci Oluşturmada İslam’ın Katkısı Üzerine”, Çevre ve Din,
Uluslararası Çevre ve Din Sempozyumu Bildiri Metinleri, İstanbul.
Olgun, Hakan (2008). “ Yahudi Hıristiyan Gelenekten Moderniteye Çevre Sorunu”, Çevre
ve Din, Uluslararası Çevre ve Din Sempozyumu BildiriMetinleri, İstanbul, c.I, ss.
61–70.
Özdemir, Şevket (1988). Türkiye’de Toplumsal Değişme ve Çevre Sorunlarına Duyarlılık,
Palme Yay., Ankara.
Taplamacıoğlu, Mehmet (1983). Din Sosyolojisi, A.Ü. İlahiyat Fakültesi Yayınları: 156,
Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara.
Tarakçı, Fikri (1999). Çevre ve İnsan, Önde Yay., İstanbul; İbrahim Uslu, (1995). Çevre
Sorunları, İnsan Yay. İstanbul.
Tuna, Muammer (2001). Yatağan Termik Santralinin Çevresel ve Toplumsal Etkileri,
Muğla Üniversitesi Yayınevi, Muğla.
Uslu, İbrahim (1995). Çevre Sorunları, İnsan Yay., İstanbul.
Ünal, Vehbi (2010). Çevre Sorunları ve Dindarlık İlişkisi, “Kayseri Örneği”, S.Ü. Sosyal
Bilimler Enstitüsü, Din Sosyolojisi Bilim Dalı (Basılmamış) Doktora Tezi, Konya.
Yeniçeri, Celal (2009). “Hz. Peygamber’in Çevreciliği, Spor Etkinlikleri ve Kur’an’da Çevrecilik, Çamlıca Yay.,İstanbul.

DİNBİLİMLERİ AKADEMİK ARAŞTIRMA DERGİSİ CİLT 14 SAYI 3