DERGiSi

İSTANBUL üNİVERSİTESİ EDEBiYAT F AKÜLTESİ YAYINLARI
PUBLICATIONS OF THE FACULTY OF LETTERS, ISTANBUL UNIVERSITY
İSLAM TETKİKLERİ
DERGiSi
(REVIEW OF THE INSTITUTE OF ISLAMIC STUDIES)
Kurucusı;ı:
Ord. Prof. Dr. Z.V. Togan
Müdür -
Editar
Prof. Dr. Bekir KüTüKOG-LU
VOLUME : vm
CUZ- PARTS: 1-4
CİLD -
1984
Edebiyat Fakültesi
Basımevi
İSTANBUL-
1984
islam Hukulrnnda işçinin' ıiaklan*
ŞAKFE
MuJ?,ammed Fehr
İşçi, borçlarına
da . işv~rene
liriz :
Tercüme : Servet ARMAGA.N
mJikabil haklara sahiptir. Bu haklar, ya devlete, yayükler. Bu. hakları şu şekilde özetleyebi-
.bazı . mükellefiyetler
1 - Çalışma Hakkı
2 - ücret Hakkı ve ekleri
3-lş yerinin . şağlık şartlarına:uygunluğunu talep Hakkı
4 - Tazminat
Hakkı
Bu haklardan herbirini biraz tafsilat vererek ele
alacağız, İnşaal­
lah.
1 - Çalışma Hakkı
İslam'da Devletin önemli vazifelerinden biri, tabii gelirler ile Allah'ın insanların
hizmetine musahhar kıldığı diğer bütün gelirlerden istifade
ederek toplumu ıslah ve kuvvetlendirrnek için ça].ışma:ktır. Bu da, çalışan eli işletmek (çalıştırmak) ve, daima fakirlik ve mahrun;ıiyetle
bağlantılı olan işsizliğe ·kesin olarak çare bulmak; · or.tadan kaldırmak
suretiyle olur.
Hz. · Peygamber (ASM), fakirlikten da:ima Allaha · sığınır ve onu
küfürle mukayese ederdi. Küfür, insanın inkarına delalet ettiği için, en
kötü ·b ir beşeri sıfattır.
ı
ı
ı
* Bu yazı müellifin «islam'da iş Hukııku ve işçinin Hakları» isimli a.rabça
eserinin, Beyr.ut 1387-1967, birinci baskısmdan tercüme edilıni§tir (sh. 66-79 ve 94-105)
«İ§çlnln Borçları» kısmı, .b u derginin, c. VII, c~ : 3-t. 1979, sh. 139-i49'-da yine tarafımızdan tercüme edilerek yayınlanİm§tır.
·
ı
1
--r~
-·--·--
~·
. . -. . .. ..
.":'.
1 .
.
ı
ı
ı
· 1
..
ir
1'
;;
ıl
.ı
ıil
i"j
1!
l!
164
MUHAMMED FEHR
ŞAFKE-
SERVET ARMAC.AN
Fakirliğe karşı savaş,
toplumun refahını gerçekleştirme ve ona kuvvet ve mukavemet esaslarını temin uğrunda İslam'ın vazettiği prensiplerle ahenkli olarak, İslam dini, çalışma hürriyetini kabul etmekle iktifa
etmemiş, ona tabi olmaya gayret etmiş ve, imkan ve vesileleri varsa, müslümanları diledikleri helal işlerde çalışmalarını teşvik etmiştir.
Sosyal bir vazife olarak çalışma, herhalde devletin düzenlemesi ve
işsizleri gözetmesi gereken bir husustur. Devlet çalışma gücü olanların,
insanlarm artığı' ile yaşayan ve sadaka toplayanla:ra (sadaka avcılığı
yapanlara) müsaade etmez.
Hz. Peygamber (ASM) sahabelerinden insanlardan bir şey istememeleri hususunda ahd (söz) almıştır. ·
Bu sebeple, işsiziere çalışma imka~arı .hazırlamak İslam Devletinin
vazifelerindendir. Hz. Peygamber (ASM), İslam Devletinin Başkanı olarak, b~r işsizin çalışma imkanlarını hazırlamaya büyük ihtimam göstermiştir. Bu, devletlerin uyması gereken ve onları bağlayan bir sünnettir.
Ancak bu sünnetin tatbiki, zamana ve toplumların bünyesine göre farklı
olur.
Bir defasında e:nsardan güçlü kuvvetli biri Hz. ·Peygambere (ASM)
gelmiş ve ondan ·birşeyler (mal) istemiştir.
Hz. Peygamber (ASM) ona şöyle demiştir :
«- Evinde hiç birşey yokmu?
- Var. Bir kısmını giydiğimiz, bir kısmını da yaygı olarak kullandığımız kalın bir kumaş var. Birde su içtiğimiz ·b ir 'kab var.
- Onları bana getir».
Adam bu eşyaları getirince Hz. Peygamber (ASM) onları eline aldı
ve şöyle buyurdu :
«- Bu ikisini kim satın almak ister?
Adamın biri :
«....:...._ 'Ben ikisini bir dirheme alırım' dedi
Hz. Peygamber (ASM) ;
- Bir dirhemden fazla veren var mı? diye (İki veya üç <lefa) sordu.
Bir başka şahıs :
«-Ben iki dirheme -a.lırım» dedi. Peygamber (ASM) hemen iki parça
eşyayı ona verdi ve iki dirhemi alarak malın sahibi ensari'ye verdi. Sonra
şöyle buyurdu :
«- Bir dirhem ile yiyecek al, ailene götür. Bir dirhem ile de bir
kese·r al ve bana getir». Ada:ın aldı getirdi. Hz. Peygamber (ASM) eliyle
bir sopayı ona sıkıca bağladı ve sonra Şöyle dedi :
i!
ıl !
liıı:
t_:_·~·:~~·~··_·-~·~~~~-~·~=~-~-~=·=···=·~·=·~--~--~--~~------------~------------------~-
İSLAM HUKUKUNDA İŞÇİNİN HAKLARI
165
«- Şimdi git, odun kır ve sat! Seni onbeş gün görmeyeceğim».
Adam kendisine emredileni yaptı, sonra geldi. Onbeş dirhem kazanmıştı. Bir kısım ile giyecek, bir ·kısım ile de yiyecek satın aldı.
Hz. Peygamber (ASM) ona şöyle dedi :
«- Bu senin için, kıyamet gününde yü,zünde dilenciliğin bir leke olarak nişan olmasından hayırlıdır. Dilencilik sadece üç grup için caizdir :
Çok fakir olan, çok borçlu olan ve hastalıklı ·k an sahibi olan»t.
İslamiyet, işsizierin çalışma imkaruarını temin gayesiyle, mali vasıtaları ortadan ·kaldırmamıştır, bilakis Allah Beytü'l-Mal'm bütün gelirlerinden fakir ve miskinlere hisse ayırmıştır. Devlet, müslüman olsun
veya olmasın, onların ihtiyaçlarını gidermekle mükelleftir.
Allah Kur'an-ı Kerim'de zekatm sarf yerlerini göstermiştir. Bir
ayette şöyle buyuruluyor :
«Sadakalar~ Allali/tan bir farz olarak ancak fakirlere~ miskinlere~
(sadakaların) üz.e rine memur olanlara, kalbleri (Müslümanlığa) alışdırıl­
mak istenenlere~ kölelere, esirlere, (borcundan başka nisabı olmayan)
borçlulara~ Allah yolunda (harcamaya) ve yol oğluna (yani memleketinde
zengin bile olsa meşru bir maık.sadla seyrü sefer ederken muhtaç kalmış
olan yolculara) mahsustur. Allah hakkıyla bilendir, tam hüküm ve hikmet sahibidir» 2 •
.A..li.m.ler fakirler ile miskinler arasmda ayırım yapmakta görüş ay.rılığına düşmüşlerdir. Bu kelimelerin ruhuna ve hukuki mevzti.atm hikmetine en yakın tefsir şudur : Fakir, çalışabilecek olan ve fakat iş bulamayan, ya da bulup ta aldığı ücret ailesinin ihtiyacına kafi gelmeyen kimsedir. Miskin ise, kör, kötürüm (yatalak), f~lçli ve diğer kimselerdir3 •
ı
1
1
2-
tJcret H akkı ve ekleri
ı
Ücret'in lügat manası kira ve kira parasıdır. Hukukçular ücreti, ya(ifa edilen) menfaate karşılık verilen mal olarak tarif ediyorlar1 •
Kamu Hukukçuları, işçiye, işini elde etmek için verilen şey olarak tarif
ediyorlar. Ona ilave (ek) olarak verilen şeyin nev'i ne olursa olsun ücret
mefhumuna dahildir 3 • Bütün bunlar ŞU ayet gereğince caizdir:
pılan
1
1
1
Tirmizi rivayet etmi§tir.
2 Tevbe, 60.
.
S Dr. Mustafa E s-Sibai, fjerh'u'l-Ahvali'§-f]a1ısiyye, sh. 431.
4 M eceUe-i. Alıkam-ı Adliyy e, md. 404 hükmü §Öyledir : c tJcret, kira yani bedel-i
mentaat ve icar kiraya vermek ve isticar, kira ile tutmak demektir.
5 1959 taribli Sııriye ݧ K. md. 3
ı
j
~
....
--·..
':·
F
',ı
~~
i.
.,
· !
'
'
MUHAMMED FEHR
166
«Eğer (kendilerinden olan
onlara ücretlerini verin» v.
Hz. Peygamber (ASM) de
ŞAFKE
-
.SERVET ARMAGAN
evlatlarmızı)
sizin faidenize emzirirlerse
şöyle buyurmuştur
:
«Ben kıyamet gününde üç ki§inin hasmıyım: Bana söz verip sonra
sözünden dönen kimse; hür bir şahsı satıp) parasını yiyen; ve bir işçiyi
kiraZayan) onu çalıştıran ve fakat ona ücretini ödemeyen ki'mSe»'.
üarete Hak kazanma
Özel iŞçi (ecir-i has), çalışmasa bile, mücerret nefsini iş sahibine (iş
verene) teslim etmekle ücrete hak ·kazap.ır. ~una karşılık, müŞterek işçi,
çalışroadıkça · ücrete hak kazanamaz. ·
·
..
ı
Eğ-er, · akid taraflar me.ııfaatin verilmesi ıçın bir müddet tayin et1
ı
:;
:'
mişlerse, işçi
ücretine akitte .oelirtilen tari~ı.t~hak kazanır. Yok eğer
akitte müddet beiirtilmeınişse, işçi, akit tarihinde ücretine
hak kazanır8 • Eğer menfaatin, ·İŞe .göre takdir edilmesinde ittifak etıniş­
başlangıçta
lerse, işçi . ücretine, aksine bir anlaşma yoksa, işi bitirince ha:k kazanır.
Akid taraflarm kabul ettikleri şartlara göre, ücretin verilmesini
öne alma (ta'cil) veya ileriye atma (te'cil) mümkündür 9 •
Zahiriler ·b una karşı çıkmışlar ve ücretin verilmesinin öne alınması
veya ileriye atılm~;tsı.nın caiz olmadığını söylemişlerdir; onlara göre ücret,
işin bitiminde hemen ödenme~dir:ıo.
Ancak kabul ve tercih edilen görüş, alimierin kabul ettiği ve Mecelle-i ·
Alıkam-ı Adliyye':ı;ıin tanzim ettiği görüştür. Şayet taraflardan .biri öne
alma ve ileriye atmayı şart koşmamışsa, ücret, işin bitiminden hemen
sonra ödenmek gerekir. Çünki, Hz. Peygamber (ASM) şöyle buyurmuş­
tur:
6
7
Talak, 6.
Buhari rivayet ediyor.
Mecelle-i A.hkam-ı A.llliyye md. 485-486 Hükmü §Öyledir :
«Müddet-i icarenin ibtiaa~ı hin-i akidde tesmiye ya'ni zikr ve tayin olunan
vakitten i'tibar oluntır» .
·«Ilin-i akidde ~btida-i miiddet tesmiye olunmaz ise vakt-i akidden li!tibar
8
olumır».
9
1:
~
ı
.i
Mecelle-i A.hkam-ı A.aliyye · md. 473 hükmü §Öyledir :
«ticretin tacil ve te'cili hakkında akıdeyn her ne §art ederlerse ona riayet olur».
10 El-Muhalla, c. 8, sh. 183.
. ... - ··::-. .
'
...
4&-
'"-:"·""'-:-"";~ ~ -·-
. __.,.
.
.
. - .· ·..
-
-.
-:-·.~
~
-..----- ....
İSLAM HUKUKUNDA İŞÇİNİN HAKLARI
«İ§çiye
167
ücretini) teri kurumadan veriniz»11•
·Hulrukçular, boyacı ve terzi gibi müşterek işçının, ödemen~ telı4'i
şart koşulmamışsa, ücreti ödeıiinceye kadar, işverene karşı 'malı hapsetme
hakkının mevcut olduğunu belirtmişlerdir. Eğer eşya etinde telef Qlurs~.
tazmin borcu yoktur, fakat ücrete de hak kazanamaz.
ücret şekiZleri :
Mecelle-i Alıkam-ı Adliyye'nin 463 maddesi şu şekilde bir hüküm
ihtiva
.. etmektedir :
.
«Be'ifde semen olmağa salih olan şey icarede bedel olmağa salih
olduğu gibi semen olmağa salih olmayan şeyler bedeH. icare olabilir».
Görüldüğü gibi, burada satışta bedel olabilen şey . kirada da bedel
olabilmektedir. ücret İslam Hukuku nazarında, para, eşya ve haklar gibi
dayanıklı ve normal olarak tedavülü mümkün olan şeyler olmalıdır •
içki, ölü ve domuz gibi şeyler ücret olamaz. Çünkü, bütün bunlar
İslam Hukukunazarmda dayanıklı şeyler sayılmazlar.
Ücretlerde · aslolan, işçinin muhtelif işlerinde kullanabileceği kanuni
para ile ödemektir. Eğer akid ücretin para ile olacağını ihtiva ediyor Vf!
paranın çeşidini ve miktarını da tesbit etmişse, işveren akidde . tasrih
edildiği şekilde çeşidi ve İniktarı ödemeye mecburdur. Şayet akidd.e b~­
lirtilen, birçok para çeşidiııi içine alıyorsa, ücret en çok revaçta olan nev'iden ödemelidir13 • Eğer anlaşmada mevcutsa, işveren ev, yemek, elbise
veya diğer herhangi bir. eşyayı ücretin ınukaddemesi olarak ödeyebilir.
Ya da ücret memleketin veya mesleğin örfüne göre ödenir. İşveren şart­
lara ve örflere göre ücretin bir kısmını para, bir kısmını ise ayni mukaddemat olarak ödeyebilir.
Eşya ile ücret verilmesi halinde eşyanın cinsi, sıfatı v~ miktarının.
malum olması şarttır; müşahade vasıf yerine geÇerı.ı. Eğer nev'i ve miktar belli ve fakat vasfı zikredilmemişse, ücret zikredilen aynı nev'in ort.a
vasfmdan ödenir15 •
·
12
1·
ıı İbn-i Mace ömer'den rivayet ediyor. Münavi hadis ligayrihi hasen demi§tir.
12 Hanefi fıkhma göre mal, mücerret haklar olmayıp sadece maddi eşyaya münhasırdır. Çünki, onlara göre bunlar mal sayılmazlar: Ancak İslam Hukuku prensibleri Hanefi mezhebi dışmda bunları geıı.i§letmişlerdir. Osmanlı :Devleti Muhakemat
Usulu Kanununun 64. maddesi .bunu tanzim etmiştir.
13 Mustafa Ez-Zerka, .A.kdiı'l-Bey', sh. 89
14 Er-Reınll Nihayetiı'ı-Mühtac, c. 5, sh. 264.
15 Mecelle-i Ahkdm-ı .A.dliyye'nin 566· maddesi hükmü şöyledir:
«Kıyemiyattan laaletta'yin bir şey verilmek üzere ecir ile akd-i icare olundukda ecr-i misil lazım olur».
MUHAMMED FEHR ŞAFKE -
168
SERVET ARMAGAN
Hu.kukçular, _işçinin elbisesi ve yemeği karşılığında k.iralanabileceğini ·k abul etmişler ve elbise ve yemeğin örfe göre yapılmasını şart koş­
muşlardır. İşveren ona ancak kabul edeceği şeyleri yedirebilir; içki ve
domuz yedirip içiremez. İşçinin hastalığı ve aciz olması nafaka hakkını
düşürmez. Şayet yiyemiyorsa bedelini dayanıklı para ile öder:ı.a.
tJcret ödeme mecburiyeti :
İşveren, akit taraflarm baskısız ve ikrahsız rızasıyla akid tamamlanınca, akitte beli~tilen ücreti ödemek mecburiyetindedir. İkrah maddi veya manevi olabilir.
Ancak akid yapılırken ücreti sanırlandırmak iki taraf arasmda eşit
olmayan bir pazarlığa sebeb olabilir. Akdin birinci -tarafı olan işveren
kuvvetli, ikinci taraf olan işçi ise zayıf durumda ·kalabilir. Bilhassa iş­
sizliğin yaygın ·v e ücretierin düşük olduğu zamanlarda, ıkenill.sini ve
ailesini · geçindirmek mecburiyetiıige kalan işçi, gayreti ve kabiliyetinden
aşağı seviyede -bir ücreti kabule mecbur kalabilir. Yerli ve yabancı huk:u:klar bu gibi durumlara bir hal çaresi bulamamışlardır. Çünki işveren
ikrahta bulunmuyor, · bilakis i:krah bizzat işçiler arasında söz konu~m olmaktadır. Bu sebeble hukukçular şu kaideye uygun olarak akdin bağ­
layıcılığını belirtmişlerdir :
«Akit, akit
tarafların şeriatıdır
(Kanundur) ».
İslamiyet
ise, adalet ve teşrii hikmete uygun olarak bir ·hal çaresi
sebebiyle yapılan akdin batı! olduğunu (fesad) söylemiş ve işçiye ecr-i misil verilinesini kabul etmiştir.
Çünki; Ayet-i $erime şöyle demektedir:
koymuştur. Izdırar
i
· ı
1
«Insanların eşyasına (karşı) haksızlık
etmeyin»11•
İslamiyet müslüman devlet başkanına işçiyi himaye ıçın müdahele
ve ücretini takdir mecburiyeti koymuştur. Bu meseleyi üstadım.ız Hanefi hukukçu Muhammed el Hamid'de yazdık. Kendileri teşekküre layık
uzun ·bir cevap verdi. Bu cevaptan aşağıdaki kısa parçayı alıyorum :
16 İmam Malik ve lmam Aluned, l.§çinin giymesi ye yemesi karşılığmda klralanmasma cevaz veriyorlar. Şafii ve ibn-i Hazm ise kabul etmiyorlar. Ebu Hanife
ise sadece ~mzikci kadm için kabul ediyor. GörUş ayrılıklarmm sebebi ücretin miktarmm bilinmemesi veya bilinmesi konusundaki farklı görii§leridir. Çünki, verilen
ücretin -farklı olması ve işçinin yeterliliğl konusundaki farklar stiz konusu olmaktadır.
Bu konu için bkz. İbn-i H-azm c. 8, sh. 203; !bn-i RÜŞD,Bidayet'ii:ı-Müçtehid,
c. 2, sh. 225.
17 A.raf, 85,
i
L,#*&Fw.
... ·.·
·· ·--- ·~·, - -··
....
-
•
>
--
,. ~
!
ı
İSLAM HUKUKUNDA İŞÇİNİN HAKLARI
169
«Dürr-ü Muhtar'da şu hüküm vardır : Iztırar halinde yapılan satım
ve alım batıldır (fasiddir.. ilaahir). Bu hüküm hakkında İbn-i Abidin
(RA) şunları yazıyor; «Bu, bir şahsın yemeğe, içmeye ve giymeye ve diğer
benzer şeylere mecbur kalmasıdır. Ancak, satıcı ona malın değerinden
çok fazla satıyor. Ondan aynı şekilde satın almak da böyledir».
Alım ve satırnın batıl olması için fahiş gabin olması şarttır. Fahiş
ga;bine, kuvvetiiyi kuvvetlendiren her türlü husus dahil değildir. Ancak
~afif gabin dahil olabilir. Çünki burada müsamaha söz konusudur, başka
bir şey değil.
Eğer satımı, eşyanın mübadelesi, yani parayı parayla mübadele
etmek olarak kabul edersek, kirayı ise ücret mukabilinde menfaatin mübadelesi şeklinde kabul ederiz. Bu taktİİ-de kirayı menfaat mukabilinde
bir satım kabul etmemiz lazımdır. Islam hukukçuları ):m hususu •b elirtiyorlar ve şöyle diyorlar : .Satışı ifsq,d eden kirayı da ifsad eder.
Eğer akdin batıl olması, akdin gerektirmediği bir şart sebebiyle ortaya çıkıyor ve menf-aat akid taraflardan birine gereğinden ve mecbur olduğundan fazla bir menfaat sağlıyorsa, ·bu taktirde ecr-i misil gerekir. Fakat bu ecr-i Inisil akitde belirtilen ücreti aşamaz, çünkü, akit
tarafların nzasıyla meydana gelmiştir. Ama akid ücretin bilinmemesinden
batı! oluyorsa, ecr-i misil, ne kadar olursa olsun, ödenir. ·
Kira, menfaati satmak olduğuna göre -menfaatin satılması eşyala­
rın satılması ile muteber ve .b§..tıl olma bakımından aynıdır.-, hukuki görüş, ıztırar, ücretten daha azını almada söz konusu olmuşsa, ecr-i misil
vacib olur, şart koşulmuş olmasına bakılmaz.
Şayet ·bir şahıs kendisinin ve aile fertlerinin geçimi için çok muhtaç
olsa, bir sömürücü de piyasadaki fiyattan daha düşük bir ücret vererek
onu istismar etse, İslamiyet'in istediği adaleti gerçekleştirmek için bedelin miktarını yükseltmek gerekir. Aynı durum, ücretten çok yüksek bir
ücretle işçi tutulmaya mecbur olması halinde de söz konusudur. Bu hükümler, Allah'ın emrettiği şu ayetin cümlesindendir :
«Nasın eşyasını,
sadcılar
olarak
(mallarını), hakkını
eksiltmeyin, yeryüzünde fe-
fenalık yapmayın» 18 •
Bir hukuk kaidesi
şöyle
demektedir :
«Zarar izale edilir».
Ben ·b u
görüşümü Mısırlı
Zelıra'ya yazdım, verdiği
18 Hud, 85.
-.
~-
büyük Hanefi Hukukçu Muhammed Ebu
cevapta beni tamamen tasdik etti ve şöyle dedi :
~!
MUHAMMED FEHR ŞAFKE -
170
SERVET ARMAQAN
«Bu güzel bir kıyastır. Çünlti satış ile )!ira arasında, ikrah ile gabin halindelrine benzerlik esası üzerine kurulmuştur» ..
EHiamid'in cevabı burada sona erdi. El-Hamidin cevabında yer alan
ecr-i misil garazsız ehl-i vukufun takdir edeceği ücrettir. .Bilirkişi takdirlerini yapark~n sanat'ın nev'ini, sarfedilen emeği ve vcret piyasasındaki
ücretierin seviyesini nazara alır.
(Müel}.if b1Jlldan sonra ücretlerin . takdirine elverişli ölçiller. üzerinde ileri sü,rülen görüşleri sıralamaktadır) .
- ü cretin ekleri1 - Yeme~: !Şveren, şayet örf ve adet bunu ge~ektİriyorsa.19 , ücrete.
ilave olarak işçiye yemek vermesi gerekiı~·· Aynı şekilde ev {lojman), elbise ve ilacınıda vermelidir. Bu konuda örf ve adet şart makamına. geçer;
önemli hukuk kaideierinden biri şöyledir :
«Örf .ile
ma:ut olan şey
şart kılınmış gibidir» 20•
Eğer
örf yoksa ve fakat işveren işçilerini teşvik etmek ve onlara ikramda bulunmak. istiyorsa· onlara yemek, ev, elbise ve ilaç veriyorsa, bu,
onun işçilere bir iyiliğidir ve sada:ka sayılır. Eğer şart koşulmuşsa ü"Cretin
bir parçası sayılır.
2 - İkramiye -: Mecelle-i AhkB.ı:ı:ı.-ı Ad.liyye'nin 567. maddesi şu hükmü ihtiva etmektedir.
i.
'
verilmiş
«Hademeye hariçten
olan
bah§iş
ücrete mahsub edilemez».
•
o
Şayet işçi
kahve ve otelde çalışıyorsa ve hizmeti karşılığı bahşiş alı­
yorsa bu bir ikramiye sayılıp, işveren tarafindan ücretine mahsub edilemez. Çünkü müşterinin işçiye, hizmetini ve çalışmasını -beğendiğİ için
verdiği özel bir teberrudur.
Maliki Mezhebi Cu'l'a~ 1 cevaz vermiştir. Cu'l hasıl olmasi· tahmin
edilen (zannedilen) bir menfaatin kiralanmasıdır veya mükellef veya
reşit olan ·bir kimsenin hasıl olacağını zan ettiği bir işi tahsil için miktarı
ve vasıfları belli olan bir ivazın ödenmesidir. Bir doktorla hastalıktan
kurulmak üzere anlaşmak gibi, Cu'l kira karşılığında verilen ik:ramiyeye
benzemektedir. Işverenin şöyle söylemesi caizgir : «ŞU işi şöyle şöyle
yaparsan sana belli .bir ikramiye veririm» vs. Cu'l veya ikramiye burada
Mecelle-i .IJ.h1w:m-ı .IJ.d.li yye md. 576 :
«Ecire y emek venmek mü.ste'cire lazım olmaz.
20 ıl!eceııe-i .IJ.hkô:nı-ı .IJ.d.liyye md. 43.
21 İbn-i Rüşd, Bid.cıyet'iil-Milçtelltid., c. 2, sh. 232.
19
\
\
•·:
·Bkz.
-
--.--- · -. .- .
Meğerki
örf-i belde
,plcı».
r
ı
İSLAM HUKUKUNDA iŞÇ!NtN HAKLARI
ücretten bir parç~ sayılmaz, işveren
ikr~~yeyi vez:meye mec}:mrdur.
anlaşma yapılan
171
ücrete ilave olarak
3-Ek ücret:
İşçi ancak, iş sahibiyle anlaştığı işi yapmaya mecburdur. Müddetli
yahut götürü (belli ·bir işi bitirme) olsiın iş sahibi bundan fazla onu
çalıştınrsa, işçinin sarfettiği yeni emeğe karşılık ek bir ücret vermeye
mecblırdur. Bu şuna benzer iki kişi Şam'da çalışmak üzere anlaşıyo~lar.
Sonra iş sahibi onu :diğer bir yerde çalışmak için gönderse, onu normai
göstereceği emekten fazla bir gayrete mecbur tutsa iŞ sahibi şu hadis
gereğince ayn ·bir ücret vermesi gerekir :
Hadis-i Şerif : «Onlara külfet yüklediğiniz zaman onlara yardım
ediniz»22•
Şüphe
yardımdır.
yak ki ek ücret Hz. Peygamber'in (ASM)
·
teşvik ettiği
bir
4 - Aile yardJımı :
Aile yardımı işçinin ve diğer muhtaçların, işverenden değil fakat
devlet malından bir hakkıdır. Hz.. Peygamber (ASM) eviiye iki hisse,
bekara bir hisse ver<Urirdi23• . Hz. ömer (RA) doğan her çocuğa Beyt'ülMal'dan maa,ş bağl~asını kararlaştırmıştır, ve çocukların giydirilmesi
ve beslenmesi için eviiye yardım etmiş ve onları çoğalmaya ve çocuk yapmaya teşvik etmiştir. Muhammed hin Hilal el Medyeni şöyle rivayet
etmektedir : Babam o aa büyükannemden naklen şöyle bahsetmiştir}
Büyükannem Hz. Osman (RA) 'ı ziyaret ederdi. Bir gün Hz. Osman o
kadını göremeyillee hanımımi.· Şöyle dedi :
«Falan kadını neden göremiyorum» ? Karısı şöyle cevap verdi : «Ey
müminlerin emiri o_kadın ·bu gece bir erkek çocuk doğurdu. Bana elli dirhem ve uzun bir kumaş parçası gönder dedi». Onun üzerine Hz. Osman (RA) · şöyle cevap verdi : <<Bu oğlunun hediyesidir. Bu da elbisesi,.
dir. Bir sene geçince onu yüZe çıkartıi-ız»24 •
. .
5 - tJcreti Arttırmayı talep_: :
İşçi,
etmek
·kabiliyeti ve ·mahareti arttıkça, ücretinin arttırılmasını taleJ_)
sahiptir. Bu hususta geçen zamana bakılmaz. Ancak,· mu-
hakkına
22 Buhari ve Müsliın.
23 Buhari. Ebu Ubeyd, «EZ-Emval» 'isimli eserinde zikrediyorJ sh. 242. ·
24 EZ-EmvaZJ sh. 238.
......
..
ı
!
172
MUHAMMED FEHR
ŞAFKE
ayyen bir müddet geçtikten sonra
sma ·b ir engel yoktur. Eğer akidde
meye mecburdur.
-
SERVET ARMAGAN
işverenin işçinin
ücretini
şart koşulmuşsa, işveren
arttırDıa­
bunu
öde~
'
6-
ı
Sakatlık
ve i§den
çıkarma tazminatı
:
İslamiyet, sakatlık veya işden çıkarma halinde işçiye ödenmek için
ücretinden bir kısmının . kesilmesine mani olmamaktadır. Bu, takdiri ve
düzenlenmesi adil devlet başkanma ·ait olan bir hukuk siyaseti konusudur.
Devlet :~aşkanı birikmiş mallarm çalıştırılınası ve nem'alandırılmasıru
emretme hakkına sahiptir. Şayet kar nisbeti artarsa işçiye, menfaatinin
gerektirdiği ve geçim seviyesi gereklerine göre mahsulden ve kardan
verilir.
3 - Iş yerinin
Sağlık şartlarına uygunluğunu talep hakkı :
İslam nazarmda işçi, insanlığın bayrı ve toplumun refahı yolunda gayretini ve enerjisini sarfeden bir insandır. İşçi bedenen kuvvetli,
ruhen (psikoloji:km.en) rahat, all himmet sahibi ve kuvvetli azim sahibi
olduğu müddetçe bu gayreti sarfetmeye devam eder. Bu sebeble o, daima
kuvvetini muhafaza ve yeni enerji" kazanma.Sma yardım edecek ve kuvveti
tükeneceği zaman imdadma yetişecek maddl güvenliğe muhtaçtır. Aksi
halde .b edeni yıpranır, ruhen hastalanır ve gençliğin •baharında erıken ihtiyarla.mış olur.
Bu gibi erken ihtiyarlamanın tesirleri topluma akseder, ve istihsal azalır. Milletin enerjisinde ve azminde güçsüzlük görülür. Bu sebeble
Allah şöyle ·b11yurmaktadır :
«Allah hiç bir kimseye gücünün
yeteceğinden başkasını
yüklemez» 23•
Hz. Peygamber (ASM) kölelerle ilgili olarak şu sözleri söylediği
zaman çok önemli ahlaki, i~timai ve iktisam bir kaide ~oymuştur.
«Onlara güçlerinin yetmediğ~ şeyleri yüklemeyiniz»~6 •
Köleler için böyle olunca, durum hürler için evleviyetle ·böyledir.
Hz. Peygamber (ASM) ferde ve topluma -ağır yüklerin vereceği zararları
düşünmüş ve şöyle ·buyurmuştur :
25 Bakara, 286.
26 Buhrive MUslim.
··.
r
!SLAM HUKUKUNDA :tşç!N!N HAKLARI
ın
1
«Allah indinde amellerin en sevimlisi) az da olsa
devamlı olanıdır»27 •
Bu sebeble İslamiyet, işlerinin isti:kiarı ve hayatının ve çalışmasının
için işçiye önemli haklar tanımıştır. Bunlar iki temel şartm
gerçekleşmesiyle ortaya çıkar. Birincisi : İşçinin istirahatı ikincisi : iş­
yerinin uygunluğu.
muhafazası
A -Işçinin istirahati :
Mecelle-i
Alıkam-ı
Adliyye'nin 495. maddesi
şöyle
demektedir.
<<iBir künıse bir gün işlemek üzre bir ecir tutduğu suretdei tuZu-i
asr'a kadar yahut gurub-işemse kadar işlemek hususunda örf-'i
belde neyse ana göre amel olunur».
şemsden
Ancak burada, içtimai ve iktisadi şartlar ·bütün bı;ı vakitlerde işçiyi
engel olmaktadır. Aksi halde belçienin istirahati, ailesinin
ihtiyaçlarını gidermesi ve ruben dinlenmesi için ona ·va:kit kalmamış
olur.
çalıştırmaya
İçtimai sebeblerden biri şudur : İşçi, enerji ve ~uvveti sınırlı olan
bir insandır. Bir gün içinde, onu uzun müddet çalıştırmak, azınini kırar,
bedenini zayıflatır ve ona bıkkınlık ve şaşkınlık verir ve ruhi bulıranlara
yol açar. Bedeni ve ruhi sıhhatini muhafaza etmek İslam Hulrulrnnlın
gayelerinden olduğuna göre, ·bu ikisinin korunmasını gerçekleştirmemiz
vazifemizdir. Bunlardan biri, işçiyi takatini tüketmemek üzere, günün
belli saatlerinde çalışmaktır. İşin bünyesine göre, adil devlet başkanı
bazı sınırlar koyabilir. Aynı şekilde, çalışma saatlerinin tayin ve tesbit
edilmesinin, fabrikalarda işsiziere iş ·bulmak için fırsat ortaya çıkarma
gibi diğer ·b ir içtimai faydası da vardır.
·
·
İktisadi
sebebleri ise, alimler şöyle düşünmüşlerdir : İşçinin yapıp
takdim ettiği iş, sarfettiği gayretin müddeti ile sabit ve uygun şekilde
olmayabilir. Bu, birkaç saat çalıştıktan sonra işçiye arız olan yorgunluğun çalışmasını zayıflatması ve verimliliğini düşürmesi söz konusudur.
Bu, tecrübenin teyid ettiği bir meseledir. Bu sebeble, çalışma müddetinin
uzatılması, işyerinde işçinin~ ·büyük bir faydası olmadan bekletmek ına­
nasma gelir. Rabatı kafi . derecede temin edilmişse, onun büyük verimliliği hususunda imkan -doğmuş olur. Onu -iş yerinde, iş sa:ati içinde bekletmenin en iyi şekli ·büyük verimliliği ve müessir (semereli) gayretinin
olması halid.iz-2 8 •
27 BuhS.rl ve Müsliın.
28 Dr. Fuad Dahman Et-Teşr·iatiı'l-lçtima?tyye, sh. "365.
,-
174
MUHAMMED FEHR
ŞAFKE -
SERVET ·ARMA<1AN
Buradan şu kanaate varıyoruz · : Günlük iş saatinin azaltılması hem
hem de işverene :büyük fayda sağlar. işçiye mümkün olduğu ·k adar rahat temin edilince, bu onun enerji ve aktiyitesini elde etmesi .şek­
linde bir menfaati ifade eder. İşverene ise, istirahat işçinin gayreti ve
Çalışması ile iş saatlerindeki verimliliğini mümkün kıldığından,. bir menfaat ifade eder.
Ancak çalışma saatlerini sınırlamak, işçinin· ücretini . azaltınamak
şartıyla faydalı olur. Memleketteki genel içtimal ve iktisadi . durumun
gerektirdiği günlük çalışma saatlerinde herhangi bir azaltma, işçinin
hak ettiği ücretetesir etmemelidir.
işçiye,
. Günlük çalışmanın, istirahat zamani ile ikiye ayrılıiı:ası .suretiyle ta~
mamlanma:sı tercih edilmektedir. Eu zamanın, namaz ve yemek v~ktine
göre ayarlanması isabetli olur. Mantık
adalet işçiye raıia:ta. çekileceği
haftalık ve senelik izin ·verilmesini gerektirir~ UZun. yorgunhikball sonra
hitkettiği enerjisini yeniden elde eder.
.
. . .
.
ye
Hz. Peygamber (ASM)
Şöyle buyurmuştur
:
«Ne/sinin senin üzerinde hakkı vard'J,r, bedenin senin üzerinde hakkı
senin üzerinde hakkı vardır, gözünün senin üzerinde ~akk_ı
vardır ... »29 •
Ancak bugÜn -karşılaştığımız problem,· izinin, ücretli olup olmaması­
dır. Ücretli olınası İslamın, ücretin çalışma karşılığı ve çalışma miktarına oldugu düşüneesine ·bir aykırılık -teşkil .edermi:? İzin esnasında çalışma yok ki, karşılığı verilsin.·
Bu mes'elede ·biraz tafsilat vermek gerekir. Eğer ·iş, günlük {yevı:rii­
yeli) ise, işçiye ücretli izin verilemez, ancak çalıştığı kadar ücret alır. İşçi
haftalıklı çalışan biri ise, hafta alt~ gün hesab edilir, tatil günü ücret alması kabul edilir. işçi aylıkçı ise, her hafta sadec~ . al:tı . gün çalışır, ·b irgün
iZinli. sayılır. Akidsenelik ise işçinin senelik izin haldq var4ır, özellikle iş
fabrikada ise. Çün.ki, fabrikada devamlı çalışma işçiye ·bezginlik ve ·bık­
kınlık verir, onun hislerine ve şuuruna tesir .eder; OD:un her halde haftalık
ve senelik istirahat etmesi icab eder. .Böylece ruhunu dinlendirir, -kuv.vetini iade edecek ruhi istikrarını temin eder. JY.J;~demki, bu durUm modern iş hayatının bünyesinden ortaya çıkmaktadır,. o ,halde işveren, işçiye
kafi derepede ücretli izin vermelidir. Bu izin işçiye, işçinin istirahat e~-:
tikten sonra zinde ve psikolojik güvenle işine dönmesi için. seııenin bir
kısmında verilebilir ( ?) .
vardır, karının
29 BuM.ri.
.
., .
-· · : :.;··?... . .
. . .· ..
~-·
'
.
..
~~.
.
İSLAM
HUKUKUNDA İŞÇiNİN HAKLARI
176
B - ݧ yerinin uygunluğu :
· İyi. şartlarda çalışmak işçinin haklarındandır. · Bu Şartlar bedenin
aktivite ve hayat iyetini korur, özellikle fabrikalarda toplu çalışmaların ortaya çıkmasından sonra, bir 'halde Yüzlerce işçi ç8.ıışmakta, işçi a letin
önünde, onu kontrol için hemen hemen hareketsiz brr şekilde durmaktadır. Bu, işi yorucu ve brktırıcı hale getirmektedir. Bütün bunlara iş yerinin
kötü şartları da eklenirse, işçiye çok tesir ederek, di:kkatini zayıflatır,
verimliliğiiı.i · azaltır.
İş şartları ç~ktur.
Bunlar içine, atmosfer (hava), ısıtma, ışıkJandır­
ma ve havalandırma, temizlik, güneş ışığının girmesi gibi sıphl şartlar
dahildir. Hatta iş yerinin ferahlatıcı manzaralara sahip olması· da sayı­
labilir. Çalışma ne kadar ralıat olursa, istihsal de o kadar çok verimli olur.
İşçi ne kadar gayretli, canlı ve hareketli olur~a, istihsali. de o kadar hassas ve sağlariı. olur. Şu bir .gerçektir ki, hizın:~tçiyi iŞinde yükünü hafiflettikçe, senin· kes~e karlı olur: ·
· ·
'
·
·
·
Bu şartların içine, sportif oyunlar, yüzme, geziler, -y e iş yerinin süslenmesi gibi çeşitli zevk verici şeylerle işçiyi rahatlatmada girer.
4-Tazminat
Hakkı
İşçi, çalışırken veya çalışma sebebiyle, yaralanma, kısırlık, felç veya organlarından ·birini kaybetmesi gibi çeşitli tehlikelere maruz kalır.
Bu sebeble kısmen veya tamamen sakat olur, bazan zararın ağırlığı
ölümüne de sebeb olabilir. Bu sebeble devlet ve işveren, zararın meydana
gelmesinden önce, işçiye güvenlik verecek ve onu korumak için gerekli
bütün tedbirleri almaya mecburdurlar. Eğer işçi zarar görürse, zararın
büyüklüğüne ve müsibetin derinliğine göre, iş sahibinin -bunu tazmin etmesi gerekir. Çünki İslam Hukukunun şu prensibieri vardır :
«Zarar ve mukabele bizzarar yoktur» 30 •
«Zarar izale olunur» 31•
Şüphe
musibetin
yok ki, maddi tazminat,
hafifletir.
zararı
gidermenin bir
çeşididir,
ve
ağırlığını
Ancak
tedir.
zararı
kimin tazmin
edeceği, zararın
30 Mecelle-i Ahklim-ı Adliyye, md. 19.
31 lifeeelle-i Alıkam-ı Adli yye, md. 20.
sebebine göre
değişmek­
176
fı
1
:
ı ~
MUHAMMED FEHR ŞA:FKE -
SERVET ARMAQAN
Şayet zarar, talimatın eksikliğinden ve iş sahibinin alınası gereken
tedbirlerin alınmasındaki kusurdan ortaya çıkmİşsa, ·b u taktirde tarafsız ve garazsız bilirkişilerin takdirine göre işveren, işinde meydana
gelen zaran ödemeye mecburdur. Bu tazminat zar·arı öyle karşıla.malıdır
ki, işçi iyi oluncaya kadar tedavisini ve çalışmadığı müddetçe kaybettiği
zararı karşılasın. Eğer devamlı bir zarar husule gelınişse, tazminat da
işçinin normal çalışma gücüne tesir ettiği miktarda olur.
Eğer zarar, işçinin hatası neticesi veya biçkimsenin lrusuru olmadan
kaza ve kader eseri meydana gelmişse, aletin çalışmaması gibi, -bu taktirde tazminat işçinin malından verilir. Şayet malı kafi gelmiyorsa devlet
malından tazm.İn ettirilir. Çünki İslam'-da devletin vazifelerinden biri de,
vatandaŞlarını yüklenemiyecekleri bütün zararıara karşı te'minat altına
almaktır.
·
Devlet sosyal güvenlik müesseseleri kurabilir ve ıbu yükümlülükleri ona yükleyebilir. İşçinin güvenlik işini ve bütün zararıara karşı
te'minat altına alınması bu müesseseleri ifade eder. Sakatlık, ihtiyarlık
ve vefat gibi. Bu müessesenin gelirleri işçilerden kesilen aidatı-ar, devletin
ve iş sahiplerinin yardımları ve müessesenin mallannın artmasmdaıı
meydana gelir. Bu, adil devlet başkanının takdirine ·bağlı bir hukuk
(mevzuat) politikasıdır ve özel bir kanun · bunu düzenler.
• • ı;" . . . . . . .... - .--_:----·
" . • ••