tc ankara üniversitesi sosyal bilimler enstitüsü uluslararası ilişkiler
advertisement
T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ULUSLARARASI İLİŞKİLER ANABİLİM DALI 2000 YILINDAN SONRA RUSYA’NIN ORTADOĞU POLİTİKASI YÜKSEK LİSANS TEZİ Murad AIDINOV Ankara-2013 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ULUSLARARASI İLİŞKİLER ANABİLİM DALI 2000 YILINDAN SONRA RUSYA’NIN ORTADOĞU POLİTİKASI YÜKSEK LİSANS TEZİ Murad AIDINOV Tez Danışmanı Prof. Dr. Çağrı ERHAN Ankara-2013 İçindekiler…………………………………………………………………………...I Kısaltmalar………………………………………………………………………...VI GİRİŞ………………………………………………………………………………..1 BİRİNCİ BÖLÜM YELTSİN’İN MİRASI I. İç Politikası………………………….……………….……………………..17 II. Dış Politikası……………………….……………….………………………19 III. Ortadoğu Politikası…………………….………….……….………………21 IV. Putin’in İktidara Gelişi...………………………….……………………....25 A. B. C. Putin’in Devleti Güçlendirme Usulü 1. Devletin Bütünlüğünü Korumak…………..…………….......27 2. Oligarklara Karşı Mücadelesi..……….…………………......29 3. Güçlü Ordu İnşa Etmek……………….…………………….30 4. Enerji Aracılığıyla Eksi Gücüne Kavuşmak……….………..34 5. Putin’in Avrasya Birliği Projesi…………………..………....37 Putin’in Dış Politikası’ndaki Öncelikleri 1. NATO’nun Doğuya Doğru Genişlemesini Önlemek………..38 2. NATO’nun Füze Savunma Sistemini Önlemek……………..41 Putin’in Ortadoğu Politikası’ndaki Öncelikleri………………….43 I İKİNCİ BÖLÜM ORTADOĞU DEVLETLERLE İLİŞKİLER I. II. III. IV. V. VI. Rusya’nın İran Politikası A. Siyasi Boyutu……………………………………….…...…………..46 B. Ekonomik Boyutu……………………………………....…………...51 C. Askeri Boyutu………………………………………....…………….52 Rusya’nın Suriye Politikası A. Siyasi Boyutu………………………………………………………..53 B. Ekonomik Boyutu…………………………………………………...54 C. Askeri Boyutu………………………………………………...…..…55 Rusya’nın Irak Politikası A. Siyasi Boyutu……………………………………………...………...57 B. Ekonomik Boyutu……………………………………………….......60 Rusya’nın Türkiye Politikası A. Siyasi Boyutu……………………………...………………………...62 B. Ekonomik Boyutu…………………….……..………………………64 C. Askeri Boyutu…………………………...…………………………..66 Rusya’nın Mısır Politikası A. Siyasi Boyutu……………………..………………………………....67 B. Ekonomik Boyutu…………………...………………………………69 Rusya’nın Suudi Arabistan Politikası A. Siyasi Boyutu………….………………………………….………...70 II B. VII. Ekonomik Boyutu………..………………………………………....71 Rusya’nın İsrail ve Filistin Politikası A. İsrail Politikası……………….……………………………………..72 B. Filistin Politikası………………….…………………………….….75 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM BÜYÜK GÜÇLER VE ARAP BAHARI I. II. III. Rusya’nın Ortadoğu Politikasına Büyük Güçlerin Yaklaşımı A. ABD…………………………………………………………………78 B. ÇHC………………………………………………………………....81 Kremlin’de Rok Harekâtı A. Putin’in Üçüncü Dönem Başkanlığı……………………….………82 B. Ortadoğu’daki Son Gelişmeler ve Rusya’nın Yaklaşımı………...83 Rusya’nın Arap Baharı’na Yaklaşımı…………………………………….84 A. Tunus’daki Olaylara Rusya’nın Yaklaşımı……………….…….…..86 B. Mısır’daki Olaylara Rusya’nın Yaklaşımı…………….....………….87 C. Libya’daki Olaylara Rusya’nın Yaklaşımı………………..………...88 D. Suriye’deki Olaylara Rusya’nın Yaklaşımı…………………..……..89 E. Yemen ve Bahreyn’deki Olaylara Rusya’nın Yaklaşımı……….…...91 F. Arap Baharı’ndan Rusya’nın Kaybı…………….…………….……..92 III SONUÇ……………………………………………………………………..………94 ÖZET…………………………………………………………………………….....97 ABSTRACT………………………………………………………………………...98 KAYNAKÇA…………………………………………………………………….....99 IV KISALTMALAR AB Avrupa Birliği ABD Amerika Birleşik Devletleri ABF Anti Balistik Füze (Anti Ballistic Missile) AKKA Avrupa Konvansiyonel Kuvvetler Antlaşması BM Birleşmiş Milletler BDT Bağımsız Devletler Topluluğu CIA Merkezi İstihbarat Teşkilatı (Central Intelligence Agency) FSB Federal Güvenlik Servisi (Federalnaya Sluzhba Bezopasnosti) FSS Füze Savunma Sistemi FKÖ Filistin Kurtuluş Örgütü GK Güvenlik Konseyi İKÖ İslam Konferans Örgütü KGB Devlet Güvenlik Komitesi (Komitet Gosudarstvennoy Bezopasnosti) KAÜİK Körfez Arap Ülkeler İşbirliği Konseyi KGAÖ Kolektif Güvenlik Anlaşması Örgütü (Organizatsiya Dogovora o Kollektivnoy Bezopasnosti) NATO Kuzey Atlantik Antlaşması Örgütü (North Atlantic Treaty Organization) NTV Ulusal Televizyon Kanalı (Natsionalnaya Televidenya) NPT Nükleer Silahların Yayılmasını Önleme Antlaşması (Nuclear NonProliferation Treaty) V OPEC Petrol İhraç Eden Ülkeler Örgütü (The Organization of the Petroleum Exporting Countries) ORT Rus Kamu Televizyon Kanalı (Оbshestvennıy Rossiyskiy Telekanal ) PKK Kürdistan İşçi Partisi (Partiya Karkerên Kurdistan) RF Rusya Federasyonu SSCB Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği SSG Stratejik Savunma Girişimi (Strategic Defense İnitiative) SIPRI Stockholm Uluslararası Barış Araştırmaları Enstitüsü (Stockholm İnternational Peace Research İnstitute) ŞİÖ Şanghay İşbirliği Örgütü UAEA Uluslararası Enerji Ajansı (İnternational Atomic Energy Agency) UNMOVİC Uluslararası Silah Denetim Komisyonu VI GİRİŞ Günümüzde kullandığımız Yakındoğu ve Uzakdoğu terimleri gibi, Ortadoğu terimi de bilimsel bir yaklaşımdan çok coğrafi yaklaşımı ifade etmektedir. Bilimsel açıdan bölgeye bakıldığında, Ortadoğu Asya kıtasının Güneybatısında yer almaktadır. Yani, Ortadoğu olarak tanımladığımız bölge ‘‘Güneybatı Asya’’ olarak geçmektedir. 1 Ortadoğu, coğrafi bir kavram olarak İkinci Dünya Savaşı’ndan önce Avrupalılar tarafından ortaya atılmıştır. Özellikle, İngilizlerin o dönem dünya üzerindeki kontrol ve egemenlikleriyle ilgili olarak, Avrupa’dan Asya’nın doğusuna kadar olan uzaklıkları, belirli bölümlere ayırmak suretiyle, bölgesel olarak tanımlama ihtiyacından doğmuştur. Ortadoğu kavramının yaygın olarak kullanılması İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra başlanmıştır. İkinci Dünya Savaşı’ndan önce daha çok ‘‘Yakın Doğu’’(Blijniy Vostok) olarak kullanılmıştır. 2 İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra kullanımı yaygınlaşan ‘‘Ortadoğu’’ (Sredniy Vostok) kavramı ilk kez 1902 yılında Amerikalı jeopolitikçi Alfred Thayar Mahan tarafından kullanılmaya başlanmıştır. 3 Coğrafi anlamda en dar anlamı ile Ortadoğu Mısır, İran, Yemen ve Türkiye coğrafyası içerisinde yer alan ülkeleri kapsamaktadır. Ortadoğu’yu daha geniş anlamda tanımlayacak olursak, yukarda saydığımız ülkelere sınır olan ülkeleri yani 1 Gumer İsayev, ‘‘Chto Takoe Blizhniy Vostok?’’, http://www.zvezda.ru/geo/2009/05/19/middleeast.htm, (Erişim tarihi: 29.08.2012). 2 Şadiye Deniz, ‘‘Ortadoğu’nun Yeniden İnşasının Yapı Bozumu: Büyük Ortadoğu Projesi Üzerine Bir Analiz’’ Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt:5, Sayı:20, Kış 2012, s.170. 3 Çağrı Erhan, Bizim Kırmızı Çizgimiz Vardı, Ankara, Siyasal Kitabevi, 2006, s. 114. 1 Afganistan’ı, Kuzey Afrika’daki ülkeleri içine alacak şekilde tanımlanmaktadır. Bugün Ortadoğu bölgesinin kesin olarak hangi bölgeyi kapsadığına ilişkin herhangi bir tanımlama bulunmamaktadır. Bu nedenle Ortadoğu coğrafyasının sınırları ve kapsamı tam olarak belli değildir. Ortadoğu bölgesinin içine aldığı coğrafya tarih boyunca değişik bölgeleri içeren bir coğrafya olarak tanımlanmıştır. Bu tanımlamalar sırasında her küresel güç kendi çıkarına göre sınır çizmiştir. 4 Örneğin İngilizler, Birinci Dünya Savaşı’na kadar Ortadoğu terimini Balkanları ve Osmanlı İmparatorluğu’nu tanımlamak için kullanmıştır. 5 Osmanlı İmparatorluğu’nun parçalanmasından sonra, Ortadoğu terimini genel olarak İslam dünyasını belirtmek için kullanmıştır.6 Bugün ABD için Ortadoğu bölgesi, Kuzey Afrika’nın batı kıyılarından doğuda da Pakistan’ı içine alacak şekilde çok geniş bir alanı kapsamaktadır.7 RF’nin bu konudaki kapsam anlayışı ise daha da farklıdır. Sovyet literatüründe Ortadoğu denildiğinde Türkiye, İran ve Afganistan coğrafyasını kapsardı. Günümüz RF’sinde Ortadoğu denildiğinde Batı’nın en dar anlamda tanımladığı coğrafyayı (Mısır, İran, Yemen ve Türkiye coğrafyası) kapsamaktadır. Yalnız, RF bölgeyi tanımlarken ‘‘Orta Doğu’’ terimi yerine çoğunlukla ‘‘Yakın Doğu’’ terimini kullanmaktadır.8 Ortadoğu, üç bin yıllık tarihi boyunca tek bir otoritenin egemenliği altında kalmamış, her çağda büyük devletlerin kültürlerine ev sahiplik yapmıştır. 4 Yevgeni Satanovskiy, Rossiya i Blizhniy Vostok: Kotel s Nepriyatnostyami, Moskva, İzdatelstvo Eskmo, 2012, s. s. 6. 5 Ahmet Davutoğlu, Stratejik Derinlik: Türkiye’nin Uluslararası Konumu, 61. Baskı, İstanbul, Küre Yayınları, 2011, s.132. 6 Satanovskiy, op.cit., s. 7. 7 Ekrem Memiş, Kaynayan Kazan: Ortadoğu, 1. Baskı, Konya, Çizgi Kitabevi Yayınları, 2002, ss. 6-7. 8 İsayev, op.cit., http://www.zvezda.ru/geo/2009/05/19/middleeast.htm, (Erişim tarihi: 29.08.2012). 2 Ortadoğu’nun çok sayıda kültüre ev sahipliği yapmasından dolayı uygarlığın beşiği olarak tanımlanmıştır. Uygarlığın beşiği tanımlanmasındaki nedeni; ilk hükümetlerin, ilk şehirlerin, ilk hukuk sistemin bu bölge sınırları içerisinde ortaya çıkmasıdır. Ayrıca, insanoğlunun geleceğine yön veren yazının, matematiğin, astronominin, tıbbın ve diğer eğitimlerin anavatanı olmasıdır. 9 Dahası, insanoğlunun tarihi çağlar boyunca günlük yaşamda kullandığı bronz, bakır, gümüş ve altın da ilk kez bu bölge içerisinde kullanılmasıdır. 10 Öte yandan, insanların sosyal yaşam hayatını kökten değiştiren tarım ve hayvancılığın da ilk kez bu bölge sınırları içerisinde işletilmesidir. Tüm bunları göz önünde bulundurarak şunu diyebiliriz ki, dünyanın ilk sosyal hayatı bu bölge sınırları içerisinde başlamıştır. 11 Günümüzde Ortadoğu’nun en önemli kültür zenginliği hiç şüphesiz dindir. Ortadoğu, eski dinlerin yanı sıra üç dinin (İslam, Hıristiyanlık ve Musevilik) beşiğidir. Bugün Ortadoğu’nun göz bebeği konumundaki Kudüs’te 2000 yıl önce Hıristiyan dini ortaya çıktığı için, bölge Hıristiyan kültürünün bir parçası haline gelmiştir. Yedinci yüzyılda, bugünkü Suudi Arabistan topraklarında yer alan Mekke şehrinde İslam dini doğduğu için Müslümanlar açısından kutsal sayılmaktadır. Tevrat’ta, Allah’ın (Yehova) İbrahim’e ‘‘Nil’den Fırat’a kadar olan toprakları senin milletine veriyorum’’ (Vaat Edilmiş Toprak) denildiğini iddia eden Yahudiler açısından da kutsal sayılmaktadır. 12 9 Davutoğlu, op.cit., s.130. Bernard Lewis, Ortadoğu, çev: Selen Y. Kolay, 3- Baskı, Ankara, Arkadaş Yayınevi, 2006, s. 194. 11 Arthur Goldschmidt JR ve Lawrence Davidson, Kısa Ortadoğu Tarihi, çev: Aydemir Güler, İstanbul, Doruk Yayımcılık, 2008, ss. 35-36. 12 Tayyar Arı, Geçmişten Günümüze Ortadoğu: Siyaset, Savaş ve Diplomasi, 3. Baskı, İstanbul, Alfa Yayınları, 2007, s. 115. 10 3 Bugün Ortadoğu kültürünün göz bebeği konumundaki Kudüs şehri, üç dinin mensupları açısından kutsal sayılmaktadır. Miraç olayının Mescid-i Aksa’da gerçekleştiğine inanan Müslümanlar için Kudüs şehrin kutsallığı ne ise, Hz. İsa’nın Yahudiler tarafından çarmıha gerildiğine inanan Hıristiyanlar açısından da kutsaldır. Hz. Süleyman zamanında (Mescid-i Aksa’nın bulunduğu yerde) yapılan ağlama duvarı Yahudiler için de bir o kadar kutsal sayılmaktadır. 13 Bugün Ortadoğu kültünün göz bebeği Kudüs şehrin dışında bölgede daha nice kültüre zengin şehirler bulunmaktadır. Bunlardan ilkleri: Kahire, Bağdat, İstanbul, İsfahan, Şam’dır. Bu kültür şehirlerin Ortadoğu sınırları içersinde yer almaları bölgenin kültürel açıdan stratejik önemini artırmaktadır.14 Ortadoğu, tarih boyunca ekonomik açıdan stratejik bir bölge olmuştur. İlk başta Ortadoğu’nun ekonomik açıdan stratejik önemi bu bölgenin coğrafi konumuyla ölçülmüştür. Daha sonra bölgenin ekonomik açıdan stratejik önemi suyollarıyla ölçülmeye başlanmıştır. 1869’da ise, bölgenin ekonomik anlamda stratejik önemi Süveyş Kanalı’yla ölçülmeye başlanmıştır. Bu kestirme yol, tarihte en çok Avrupalıların işine yaramıştır. Daha önce, Uzakdoğu’ya ulaşmak için Afrika’nın en güneyindeki Ümit Burnu’nu dolaşmak mecburiyetinde kalan Avrupalılar, bu kanalın açılışıyla hem zaman açısından, hem de ekonomik açıdan büyük avantaj elde etmiştir. Süveyş Kanalı’nın ekonomik açıdan stratejik önemi, Ortadoğu’nun çöllerinde petrol bulunana kadar devam etmiştir. 15 13 İbid., s.36. Satanovskiy, op.cit., s.14. 15 Sadık Acar, ‘‘Orta Doğu’nun Dünya Ticareti bakımından Önemi ve Körfez Bunalımı Sonrası Beklentiler’’, Cilt: 7, Sayı: 1, D.E.Ü, İ.İ.B.F. Dergisi, 1992, s.150. 14 4 İkinci Dünya Savaşı sonrası Avrupa ülkeleri sömürgelerinden vazgeçmişlerse de, ekonomik açıdan stratejik konumdaki Süveyş Kanalı’ndan asla vazgeçmemişler. Öyle ki, 1952’de Mısır’da iktidara gelen Nasır hükümeti, 1956’da Süveyş Kanalı’nı kamulaştırdığını açıkladığında İngiltere, Fransa ve İsrail buna tahammül edememiş ve kanalı tekrar kendilerin hâkimiyeti altına almak için Mısır’ı işgal etmiştir. SSCB ve ABD’nin diplomatik baskılarıyla müdahale başarısızlıkla sonuçlanmıştır. 16 Birinci Dünya Savaşı’na kadar bölgenin ekonomik açıdan stratejik önemi yukarıda bahsedilen Süveyş Kanalı’yla ölçülmüştür. 20. Yüzyılın ortalarına doğru Ortadoğu’da petrolün bulunması ile Süveyş Kanalı stratejik açıdan ikinci plana düşmüştür. Ortadoğu’da petrolün bulunması, bölge halkından çok dünyanın kaderini değiştirmiştir. Ortadoğu petrolü özellikle Batı ülkelerinin sanayileşen ekonomisine büyük katkı sağlamıştır. Sadece 1915-1950 yılları arası İngiltere’nin İran petrolünden elde ettiği kar 613 milyon dolar olmuştur. İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra Batı ekonomisinin Ortadoğu petrolüne olan ihtiyacı önemli derecede artmıştır. Öyle ki, İran’da 1951’de Doktor Musaddık İran petrolünü kamulaştırdığında, İngiltere buna katlanamamıştır. İran petrolünden vazgeçmeyi istemeyen İngiltere, ABD’nin (CIA) desteğiyle demokratik seçimlerle 1951’de iktidara gelen Doktor Musaddık’ı 1953’te bir darbe girişimi sonucu devirmiştir. 17 16 Yevgeni Primakov, Rusyasız Dünya, çev: Aijan Esenkanova, 1. Baskı, İstanbul, Timaş Yayınları, 2010, s. 64. 17 Arı, (2007), op.cit., s. 250. 5 Irak’ın eski lideri Saddam Hüseyin de 1972’de Irak petrolünü kamulaştırdığı için Batı’nın hedef haline gelmiştir.18 RF’deki bazı siyasetçilere göre, ABD ve onun müttefikleri iki körfez savaşından askeri anlamda zayıflamış Irak’ı nükleer silah üretmekte suçlayarak ikinci kez işgal etmiştir.19 Hâlbuki nükleer silah üretmekle suçlanan Irak’ın, nükleer silahı bir kenara dursun, nükleer reaktörü bile yoktu. 20 ABD’nin Irak’ı işgal etmesinin Irak’ın dünyada Suudi Arabistan’dan sonra petrole zengin ikinci ülke olmasıdır tespiti ikinci körfez savaşından önce Saddam Hüseyin tarafından yapılmıştır. Saddam’a göre, ‘‘ABD’nin Ortadoğu’da ve özellikle Bağdat’a yönelik politikası, Irak petrolünü ele geçirerek Moskova’nın bölgedeki müttefiklerini sırasıyla yok etmektir’’. 21 Yani, Irak’ta Saddam’ı, Suriye’de Esad’ı, İran’da İslam rejimini devirmektir. ABD’nin bu planı, 11 Eylül 2001 terör saldırısından sonra dönemin ABD Savunma Bakanı Donald Rumsfeld tarafından hazırlanmıştır. Donald Rumsfeld tarafından hazırlanan plan, oğul George Bush tarafından öne sürülen ‘‘Büyük Ortadoğu’’ (The Greater Middle East) projesidir. 22 Saddam’ın kendisi de Irak’ın ekonomik gücünü artırmak amacıyla 1980’de İran’ı ve 1990’da Kuveyt’i işgal etmiştir. 23 Irak’ta Saddam’ı, Libya’da Kaddafi’yi devirerek bu ülkelerin petrolüne hâkim olan büyük güçler, bugünlerde İran’ın zengin petrolünü ele geçirmek için çaba 18 Valentin Prussakov, Tak Govoril Saddam, Moskva, İzdatelstvo Ultro-Kultura, 2004, s.17. Shamsudin Mamaev, ‘‘Bitvı za Bagdat i Vashington’’, Moskva, Tsentır Strategicheskih Ocenok i Prognozov, 2010, s. 138. 20 Çağrı Erhan ve Ömer Kürkçüoğlu, ‘‘Ortadoğu’yla İlişkiler’’, Baskın Oran (ed.), Türk Dış Politikası, Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, cilt II, 12. Baskı, İstanbul İletişim Yayınları, 2010, s. 150. 21 Prussakov, op.cit., s.92. 22 Stanislav Tarasov, ‘‘Blizhniy Vostok Pered Licaom Sunitsko-Shitskoy Voynı’’, M. Kolerova (ed), Tochka Vzırva: Rossiya, Kavkaz i Blizhniy Vostok, Moskva, İzdatelskiy Dom Regnum, Sentyabır 2012, s.26. 23 Howard Zinn, Amerika Birleşik Devletleri Halklarının Tarihi, 1. Baskı, Ankara, çev: Sevinç Sayan Özer, İmge Kitabevi, 2005, s. 623. 19 6 harcamaktadır.24 Soğuk Savaş dönemi boyunca Ortadoğu’ya ideolojisini yayarak ABD’nin etkisini sınırlamakla uğraşmak zorunda kalan Moskova, bugün diğer ülkeler gibi, Ortadoğu petrolüne hâkim olmak için çaba harcamaktadır. Bugün eski gücünü enerji vasıtasıyla da geri kazanmayı amaçlayan RF açısından Ortadoğu petrolü son derece önemlidir. 25 Ortadoğu bölgesine jeopolitik açıdan bakıldığında, dünyanın en önemli bölgelerinden biridir. Coğrafi konumu itibari ile Ortadoğu bölgesi üç kıtanın birleştiği ve tarih boyunca büyük imparatorlukların topraklarına katmak istedikleri bölge olmuştur.26 Özellikle 19. Yüzyılın sonlarına doğru İngiltere ve Fransa başta olmak üzere diğer Avrupa ülkeleri zayıflamış Osmanlı İmparatorluğu’ndan jeopolitik açıdan dünyanın en önemli bölgelerinden biri olan Ortadoğu’yu paylaşmışlardır. Bu bağlamda Mısır, Irak, Filistin, Ürdün İngiltere’nin; Suriye, Lübnan Fransa’nın etkisi altına girmiştir.27 Ortadoğu bölgesinin bir diğer jeopolitik önemi, dünyada birinci derecede önem arz eden dokuz stratejik deniz geçiş yollarından beşinin (Süveyş Kanalı, İstanbul, Çanakkale, Babül Mendep ve Hürmüz Boğazı) bu bölgenin sınırları içerisinde yer almasıdır. Bu geçiş suyolları, bölgenin jeopolitik açısından ne kadar önemli olduğunu ortaya koymaktadır. Bu kestirme yolların sayesinde Roma İmparatorluğu, Osmanlı İmparatorluğu ve Birleşik Krallık dünya sahnesinde süper 24 Richard Bennett, ‘‘İran Gotovitsya Vstretit Bolshogo Shaytana’’, Moskva, Centır Strategicheskih Ocenok i Prognozov, 2010, s. 122. 25 Yekaterina Stepanova, ‘‘Russia’s Middle East Policy: Old Divisions or New?’’ PONARS Policy Memo, No. 429, Moscow, Institute of World Economy and International Relations, December 2006, p.4. 26 Lewis, op.cit., s.25. 27 Oral Sander, Siyasi Tarih: İlkçağlardan 1918’e, 12. Baskı, İmge Kitabevi Yayınları, Ankara, 2010, s. 382. 7 güç olmuşlardır. 28 Amerikalı jeopolitikçi Alfred Thayer Mahan’a göre, bir Dünya İmparatoru olmak için bu geçiş yollarının kontrol edilmesi şarttır. 29 Osmanlı İmparatorluğu’nun hâkimiyetindeki boğazlar, (Çanakkale ve İstanbul Boğazları) 1917’de Rusya’da meydana gelen ‘‘Ekim Devrimi’’ne kadar Moskova’nın ilgi alanı olmuştur. Ruslar, bu stratejik boğazları ele geçirmek için teşebbüste bulunmuştur. 1853’te Kırım Savaşı’nın çıkmasının asıl nedeni de, bu boğazlar üzerinde hâkimiyet kurmak olmuştur. Ancak stratejik açıdan önem arz eden boğazları Ruslara kaptırmayı istemeyen İngiltere ile Fransa, Kırım Savaşı’nda Osmanlı İmparatorluğu tarafında savaşa girerek Boğazların Rus hâkimiyetine girmesini engellemiştir.30 Birinci Dünya Savaşı döneminde, bu sefer İngiltere ve onun müttefikleri Türk boğazlarını ele geçirmek için teşebbüste bulunmuştur. Fakat onlarda Ruslar gibi, amaçlarına ulaşamamıştır. Ortadoğu bölgesindeki bulunan Süveyş Kanalı da jeopolitik öneminden dolayı 1956’da savaşa tanık olmuştur. Bugün, ‘‘Ortadoğu petrolünün çıkış kapısı konumundaki Hürmüz Boğazı, günde yaklaşık 17 milyon varil hacminde petrol akışı ile dünya petrol taşımacılığında en önemli konuma gelmiştir. Bugün günlük ortalama 14 büyük petrol tankeri Hürmüz Boğazından geçmektedir. 2011 yılında Hürmüz Boğazı’ndan geçen petrol, deniz taşımacılığın %35’ine denk gelmektedir.31 Ortadoğu’nun jeopolitik önemi, yukarıda da ifade edildiği gibi toprak ve kestirme suyollarıyla ölçülürken, Birinci ve özellikle İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra 28 Davutoğlu, op.cit., s.326. Arı, (2007), op.cit., s.27. 30 Henry Kissinger, Diplomasi, çev: İbrahim Kurt, İstanbul, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 10. Baskı, 2011, s.85. 31 Mariya Belova,‘‘İran Esli Zavtra Voyna’’, Moskva, Energeticheskiy Tsentır Moskovskoy Shkolı Upravlenya Skolkovo, İyul 2012, s.15. 29 8 Ortadoğu’nun jeopolitik önemi daha çok petrolle ölçülmeye başlanmıştır. Petrol sayesinde Ortadoğu, büyük güçlerin ilgi alanı haline gelmiştir. Örneğin, 1907’de Ruslarla yapılan anlaşmayla İran’ın güneyine hâkim olan İngilizler, 1951’de İran Başbakanı Doktor Musaddık’ın İran petrolünü millileştirme girişimine kadar bu ülkenin petrolü sayesinde dünya sahnesine jeopolitik üstünlüğünü korumuştur.32 Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra, Ortadoğu petrolü Batı petrol üreticileri arasında rekabete neden olunca 1928 yılında Ermeni kökenli Türk vatandaşı Gurbenkian (İran ve Kuveyt hariç) Ortadoğu’da bir ‘‘kırmızıçizgi’’ çizmiştir.33 Bu kırmızıçizgi içerisinde ‘‘yedi kardeş’’ (BP, Shell, Mobil, Exxon, Socal, Gulf ve Texaco) olarak da bilinen petrol üreticileri kendi aralarında rekabete son vererek Ortadoğu petrolünü düşük fiyata satın alarak dünyadaki jeopolitik üstünlüklerini korumuşlardır. 34 İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra ve Soğuk Savaş’ın da başlanmasıyla Ortadoğu petrolü Batı’nın ve özellikle ABD’nin dış politikası açısından en önemli konuma gelmiştir. 35 Soğuk Savaş döneminde ABD’nin bölgedeki en önemli önceliklerinden biri, dünya petrolünün en çok bulunduğu Ortadoğu’yu SSCB’nin hâkimiyeti altına girmesinden korumak olmuştur. Bu doğrultuda ABD, Ortadoğu’yu SSCB’den muhafaza etmek amacıyla 1955’te ‘‘Bağdat Paktı’’36nı kurmuştur.37 1979’da SSCB’nin Afganistan’ı işgal etmesi ve 1979’da İran’da İslam Devrim’in gerçekleşmesi üzerine ABD, Ortadoğu ve özellikle Basra Körfezinden petrolün 32 Arı, (2007),op.cit., s. 255. İbid., s. 145. 34 İbid., s. 385. 35 Deniz, op.cit., s.171. 36 1958’de Irak’ın Bağdat Paktın’dan çekilmesiyle bu blok’un adı CENTO ( The Central Treaty Organization) olarak değiştirilmiştir. 37 Erhan, op.cit., http://www.turkiyegazetesi.com/makaledetay.aspx?ID=541021#.UOiZ9OQbefk, (Erişim tarihi: 11.10.2012). 33 9 akışını güvence altına almak amacıyla 1980’de ‘‘Carter Doktrini’ni’’ ilan etmiştir. 38 Bölgeye ise, ‘‘Çevik Kuvvet’’39 adında bir askeri güç göndermiştir. 40 Ortadoğu petrolünün jeopolitik açıdan ne kadar öneme sahip olduğu 1973’te ‘‘Yom Kippur’’ olarak da bilinen üçüncü Arap-İsrail Savaşı sırasında ortaya çıkmıştır. ABD’nin Yom Kippur savaşında İsrail’e askeri destek vermesine cevap niteliğinde Arap ülkeleri ellerindeki petrolü siyasi bir koz olarak kullanmıştır. Arap ülkelerin Batı’ya karşı petrolü siyasi bir koz olarak kullanması sonucu, Ortadoğu petrolünün jeopolitik açıdan ne kadar stratejik öneme sahip olduğu anlaşılmıştır. 41 1986’da SSCB’nin ekonomisini çökertmek amacıyla, ABD’nin talebi üzerine Suudi Arabistan petrol üretimini artırmıştır. Suudi Arabistan’ın petrol üretimini artırması sonucu, petrol tarihte ikinci kez siyasi koz olarak kullanılmıştır.42 Soğuk Savaş’ın sona ermesiyle karşısında büyük güç bulamayan ABD, 1990’da Irak’ın Kuveyt’i işgal etmesini gerekçe göstererek savaşa müdahale etmiştir. Netice de, ABD Kuveyt’in petrolünü ele geçirmiştir. 2003 yılında bu sefer nükleer silahı yok etme bahanesiyle Irak’ı ikinci kez işgal ederek bu ülkenin petrolünü de ele geçirmiştir.43 2011’de Libya’da Kaddafi’nin devrilmesindeki nedeni de, bu ülkenin de petrole zengin olmasıdır.44 38 Çağrı Erhan, Türk Dış Politikası’nın Güncel Sorunları, Ankara, İmaj Yayınevi, 2010, s. 98. Detaylı bilgi için bkz, ‘‘Carter Doktrine’’, http://www.presidency.ucsb.edu/ws/index.php?pid=33079, (Erişim tarihi: 22.09.2012). 39 1983’ten sonra ‘‘Ortak Çevik Kuvvet’’(Rapid Deployment Joyment Task Force), ‘‘Birleşik Devletler Merkezi Komutanlığı’’ (US Central Command CENTOM) olarak değiştirilecektir. 40 İlhan Uzgel, Çevik Kuvvet Kutusu, Baskın oran (ed.), Türk Dış Politikası, Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, cilt II, 12. Baskı, İstanbul, İletişim Yayınları, 2010, s. 46. 41 Arı, (2007), op.cit., s. 391. 42 Andrey Kreutz, Russia in the Middle East: friend or foe? London: Greenwood Publishing Group, 2007, p.128. 43 Yuri Borovskiy, ‘‘Soblazn, Neftyanogo Oruzhiya’’, http://www.intertrends.ru/sixth/010.htm#note14, (Erişim tarihi: 25.11.2012). 44 Satanovskiy, op.cit.,. 27. 10 Bugün İran’a da git gide Batı’nın baskıları artmaktadır. İran tıpkı Irak gibi nükleer silah üretmekle suçlanmaktadır. Nedeni de, bu ülkenin de petrole zengin olmasıdır. Batı’nın Ortadoğu petrolüne olan bağımlılığı dikkate alındığında, Basra Körfezi’nden petrol teminini garanti altına alınmadığı sürece İran’a karşı askeri operasyonu gerçekleştirmeleri mümkün olmayacaktır. Bunun mümkün olabilmesi için, bugün Batı Suriye’deki Esad rejimini devirmek için büyük çaba harcamaktadır. Nitekim Batı, Suriye üzerinden Akdeniz’e kadar uzanan petrol boru hatlar sayesinde Körfez petrolünü temin altına alacaktır.45 Görüldüğü gibi, bugün Ortadoğu olarak tanımladığımız bölge kuzeyde Türkiye’yi, batıda Mısır’ı, doğuda İran’ı, güneyde Yemen’i içine alan bir geniş coğrafyayı kapsamaktadır. Bu bölge, tarih boyunca gerek kültürel zenginliği, gerekse coğrafi konumu itibariyle stratejik bir bölge olmuştur. Bu cazibesi nedeniyle bölge geçmişte birçok mücadele, savaş ve güç oyunlarına tanık olmuştur. Zaman içerinde Ortadoğu Pers, Roma, Osmanlı tarafından yönetilmiştir. 46 19. Yüzyılın ikinci yarısından sonra, bölge Avrupalıların sömürgeci politikalarına sahne olmuştur. Ruslar ise, bu bölge ile daha yakından ilgilenmeye 19. Yüzyılın ikinci yarısından itibaren başlamıştır. Ruslar, Osmanlı İmparatorluğunun kontrolündeki Ortadoğu topraklarında ikamet eden Ortodoks Hıristiyanlar üzerinde nüfuz kurmayı arzu etmiştir.47 Fransa ve İngiltere’nin direnmesiyle karşılaşan Ruslar, zayıflayan 45 Stanislav Tarasov, ‘‘Blizhniy Vostok Pered Litsom Sunitsko-Shitskoy Voynı’’, M. Kolerova (ed), Tochka Vzırva: Rossiya, Kavkaz i Blizhniy Vostok, Moskva, İzdatelskiy Dom Regnum, Sentyabır 2012, s.11. 46 Lewis, op.cit., s.25. 47 Kissinger, op.cit., s.85. 11 Osmanlı İmparatorluğu karşısında kısmen başarılı olmuşsa da, tarihi amacına bir türlü ulaşamamıştır. 48 1917 yılında Rusya’da gerçekleşen ‘‘Ekim Devrimi’’n ardından Rusların Ortadoğu politikası büyük ölçüde değişmiştir. Özellikle İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra Rusların Ortadoğu politikası ideolojik içerik kazanmıştır. 49 İkinci Dünya Savaşı’na kadar daha çok İngiltere’nin bölgedeki nüfuzunu sınırlamakla uğraşmak zorunda kalan Ruslar, İngiltere’nin bölgeden çekilmesiyle ABD’nin etkinliğini sınırlamak için çaba harcamıştır.50 1991’de SSCB’nin (Sovyetler Birliği) dağılması sonucu, Ruslar tarih boyunca kazandığı toprakları bir anda kaybedince ülkenin yüz ölçümü 22,5 milyon km²’den 17 milyon km²’ye kadar gerilemiştir. Buna rağmen RF (Rusya Federasyonu) dünyanın en büyük devleti olarak kalmıştır. Ayrıca SSCB’nin mirasçısı olması itibarıyla BMGK’deki (Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi) yerini korumuştur. Her şeyden önce, ABD’den sonra ikinci büyük nükleer güç statüsünün yanı sıra konvansiyonel gücünü koruyarak süper güç olmasa da, büyük güç olarak kalmayı başarmıştır. SSCB’nin dağılmasından sonra, Yeltsin’in ilk başkanlık döneminde RF’nin Batı eksenli politikası Moskova’ya Ortadoğu’da bağımsız politika izlemeyi mümkün kılmamıştır.51 Özellikle 1994’te Yeltsin tarafından başlatılan ‘‘Birinci Çeçen 48 Çağrı Erhan, ‘‘Rusya, Suriye Konusunda Neden bu Kadar Direniyor?’’, 03 Temmuz 2012, http://www.turkiyegazetesi.com/makaledetay.aspx?ID=541021#.UOiZ9OQbefk, (Erişim tarihi: 11.10.2012). 49 Kreutz, op.cit., p.2. 50 Tayyar Arı, 2000’li Yıllarda Basra körfezinde Güç Dengesi, 4. Baskı, İstanbul, Alfa Yayınevi, 1999, s.81. 51 A.P. Tsigankov, Vneshnyaya Politika Rossii ot Gorbacheva do Putina: Formirovanie Natsionalnogo İnteresa, Moskva, Nauchnaya Kniga, 2008, s.93. 12 Savaşı’’ RF’yi Ortadoğu’dan uzaklaştırmıştır. Yeltsin’in ikinci başkanlık döneminden sonra RF’de yönetime Avrasyacıların gelmesiyle, Ortadoğu yeniden Moskova’nın dış politika açısından gündeme gelmiştir. 52 İki dönem ardı ardına RF’nin Cumhurbaşkanı görevini üstlenen Yeltsin, görevinin bitmesine altı ay kala Başbakan koltuğuna Vladimir Putin’i getirmiştir. 1999 yılında Yeltsin tarafından Başbakan koltuğuna getirilen Vladimir Putin, ilk önce RF’nin iç politikasındaki durumu kontrol altına almaya karar vermiştir. Bu doğrultuda Putin, Dağıstan’daki ve ülke çapındaki patlamaları gerekçe göstererek RF’nin kontrolünden çıkan Çeçenistan’ı yeniden Moskova’nın kontrolü altına almak için İkinci Çeçen Savaşı’nı başlatmıştır. İkinci Çeçen Savaşı’nı başlatan Putin, Yeltsin’den farklı olarak Çeçenistan konusunda Batı ve özellikle Washington’un eleştirilerine maruz kalmamak için ABD’nin terörizme karşı savaşını desteklemekle kalmamış, tek kutuplu politikasını da görmezlikten gelmiştir. 53 25 Mart 2000 yılından itibaren RF’nin yönetimini resmen eline alan Putin, önce ülkedeki dengeleri yerine oturtmuş, 54 ardından RF’nin ekonomisini güçlendirmeye koyulmuştur. Bu bağlamda Putin, RF’nin petrol ve doğal gaz üretimine önem vermiştir. Zira enerji ihracatı Rusya’nın milli gelirinin neredeyse yarısını teşkil etmekteydi. Özellikle 2003’deki Irak krizinden sonra, dünya pazarında enerji fiyatının yükselmesiyle RF fazladan gelir sağlamıştır. Bu da RF’ye daha bağımsız dış politika izleme olanağı tanımıştır. Bu sayede RF yeniden etki alanlarına geri dönmeye başlamıştır. Ortadoğu’da bu anlamda istisna teşkil etmemiştir. 52 Bobo Lo, Russian Foreign Policy in the Post-Soviet Era: Realty, İllusion and Mythmaking, New York, Palgrave Macmillan, 2002, p. 36. 53 Geoffrey Kemp and Paul Saunders, ‘‘U.S., Russia, and the Greater Middle East: Challenges and Opportunities’’, The Nixon Center, Washington, DC November 2003, p. 4. 54 Çeçen direnişini bastırması, oligarklara karşı başarılı mücadelesi, Rus mafyasına son vermesi vs. 13 Dış politikada, NATO’nun 1999 yılında Yugoslavya’yı bombalamasından etkilenen Putin, iktidara geldikten hemen sonra yeni ‘‘Askeri Doktrin’’ ilan etmiştir.55 NATO ve AB’nin doğuya doğru genişlemelerinden rahatsızlık duyan Putin, Rus ordusunu yeniden güçlendirmeye koyulmuştur. Özellikle NATO ve AB’nin 2004’teki genişlemesi Putin’i endişelendirmiştir. 56 Bugün Putin’i en çok rahatsız eden NATO’nun FSS (Füze Savunma Sistemi) projesidir. NATO’nun FSS’ye misilleme olarak Putin, Rusya’nın batı ve güneyindeki bölgelere kısa ve uzun menzilli füzeler yerleştirme kararı almıştır. 57 RF’nin Ortadoğu politikasına baktığımızda SSCB’nin dağılmasının ardından küresel anlamda süper gücünü kaybeden Moskova, tüm bölgelerden olduğu gibi, Ortadoğu’dan da uzaklaşmıştır. O dönem küresel anlamda rakipsiz hale gelen ABD’nin Ortadoğu başta olmak üzere tüm dünyada tek taraflı politika izlemeye başlamıştır. ABD’nin Ortadoğu’daki tek taraflı politikası 11 Eylül 2001 terör saldırısından sonra Moskova’yı rahatsız etmeye başlamıştır. Özellikle ABD’nin, BMGK’nin kararı olmaksızın 2003’te Irak’ı ikinci kez işgal etmesi RF tarafından endişeyle karşılanmıştır. Bugün ABD’nin, Suudi Arabistan başta olmak üzere Ortadoğu’daki müttefiklerine büyük ölçüde askeri silah satarak bölgede askeri blok 55 Bu doktrin, 1993’te kabul edilen askeri doktrinin geliştirilmiş ve genişletilmiş halidir. Detaylı bilgi için bkz, Ukaz Prezidenta RF ot 21.04.2000, N 706, ‘‘Ob Utverzhdenii Voennoy Doktrinı Rossiyskoy Federatsii’’, Kremlin, 21 Aprelya 2000, s.1, http://graph.document.kremlin.ru/page.aspx?651518, (Erişim tarihi: 10.11.2012). 56 ‘‘Kontseptsiya Veneshney Politiki Rossiyskoy Federatsii’’, 15 İyulya 2008, http://www.kremlin.ru/acts/785, (Erişim tarih: 03.01.2013). 57 Habibe Özdal, ‘‘Füze Kalkanında Yeni Perde: Rusya’nın Tedbiri’’, http://www.usakgundem.com/yazar/2310/f%C3%BCze-kalkan%C4%B1nda-yeni-perderusya%E2%80%99n%C4%B1n-tedbiri.html, (Erişim tarihi: 03.11.2012). 14 oluşturmaya çalışması, 58 RF’yi harekete geçirmiştir. Buna cevap niteliğinde RF, bölgedeki eski müttefiklerinden İran ve Suriye’ye askeri destek sağlayarak kendi blok’unu oluşturmaya çalışmaktadır.59 2010’da Arap dünyasında başlayan halk ayaklanmalarına hazırlıksız yakalanan RF, halk ayaklanmalarını ülkelerin iç politika meselesi olarak görmektedir. Dış müdahalenin de mümkün olduğunca engellenmesi yönünde çaba harcamaktadır. Bu bağlamda RF, BM nezdinde Suriye’deki Esad rejimini korumaya devam etmektedir. Nitekim RF, bu yaklaşımıyla en azından ülkesinin bölgedeki siyasi ve ekonomik çıkarlarını korumaya çalışmaktadır. Suriye’de Esad’ı korumadığı takdirde, RF bir kez daha Ortadoğu’da müttefik kaybetme tehlikesiyle karşı karşıya kalacaktır. Suriye’yi kaybetmesi, RF’nin Akdeniz’den tamamen çekilmesi anlamına gelecektir. Ayıca Suriye’deki rejimin devrilmesinin ardından isyan etkisinin İran’a sıçrama olasılığı, RF’ye İran’ı da kaybetme olasılığı açacaktır. Tüm bunlar, RF açısından kabul edilemeyecek bir durum olduğu için, ne pahasına olursa olsun Esad rejiminin iktidarda kalabilmesi için var gücünü sarf etmektedir. 60 Sonuç olarak, Putin’in başkanlık süreci boyunca siyasi, ekonomik ve askeri reformların hız kazanmasıyla özgüvenini yeniden kazanan RF, SSCB’nin etki alanlarından biri olan Ortadoğu’da yeniden nüfuz sahibi olmak için İran ve Suriye başta olmak üzere bölgede ağırlıklı gördüğü ülkelere yönelik aktif dış politika izlemeye başlamıştır. 58 Çağrı Erhan, ‘‘Bu Silahlar Ne İşe Yarayacak?’’, 04 Eylül 2012, http://www.turkiyegazetesi.com.tr/haberdetay.aspx?NewsID=21944#.UOibr-Qbefk, (Erişim tarihi: 05 09 2012). 59 Erhan, op.cit., http://www.turkiyegazetesi.com/makaledetay.aspx?ID=541021#.UOiZ9OQbefk, (Erişim tarihi: 11.10.2012). 60 Kemaloğlu, İlyas, ‘‘Rusya Ortadoğu’daki Kalesini Kaybetmek İstemiyor’’, http://yenisafak.com.tr/Yorum/?i=393703, ( Erişim tarihi: 23.08.2012). 15 Çalışmamız ana başlık olarak üç bölümden ibarettir. Birinci bölümde, Yeltsin’in miras dönemi ele alınmıştır. Bu doğrultuda, Yeltsin’in iç ve dış politikasının yanı sıra Ortadoğu politikasından söz edilmiştir. Özellikle Putin’in iktidara gelişiyle iç ve dış politikasındaki öncelikleri ele alınmıştır. Yani, Putin’in iktidara gelişi ve devleti güçlendirmeye yolundaki attığı adımlarından bahsedilmiştir. Bu bağlamda, RF’nin toprak bütünlüğünü tehdit eden Çeçenistan’daki direnişi ve Yeltsin döneminde ortaya çıkan oligarklara karşı verdiği mücadeleden söz edilmiştir. Ayrıca, Putin’in NATO’nun doğuya doğru genişlemesi ile NATO’nun FSS’nin yakın çevresindeki ülkelere konuşlandırılmasını önlemeye çalışması ele alınmıştır. Tezin esas konusu ikinci bölümde yer almaktadır. Bu bölümde, 2000 yılından sonra Rusya Federasyonu’nun Ortadoğu politikası ele alınmıştır. Bu bağlamda, İran, Suriye ve Türkiye başta olmak üzere bölgede ağırlıklı görülen ülkelere yönelik RF’nin siyasi, ekonomik ve askeri politikasından söz edilmiştir. Çalışmamın son üçüncü bölümünde ise, Özellikle ‘‘Arap Baharı’’ da olarak adlandırılan halk ayaklanmasında RF’nin siyasi yaklaşımından kısaca bahsedilmiştir. Bu bölümde, RF’nin Arap Baharı’nın başlangıç noktası Tunus’a ve ardınca Mısır ve Libya’ya yönelik izlediği bekle gör politikası ile Suriye konusunda pragmatik politikası ele alınmıştır. 16 BİRİNCİ BÖLÜM YELTSİN’İN MİRASI I. İç Politikası 25 Mart 1991 tarihinde Gürcistan ve Baltık Devletleri hariç SSCB’de çapında referandum düzenlenmiştir. Referandum sonucuna göre, halkın %76,4’ü SSCB’nin devam etmesinden yana oy kullanmıştır.61 Ancak, 8 Aralık 1991 tarihinde RF, Ukrayna ve Beyaz Rusya yöneticileri arasında yapılan bir anlaşmayla SSCB’nin dağılması ve yerine Gürcistan ve Baltık devletleri hariç tüm Sovyet Cumhuriyetlerini içeren BDT’nin (Bağımsız Devletler Topluluğu) kurulması kararlaştırmıştır. 26 Aralık 1991 tarihinde ise SSCB kesin olarak dağılmıştır. 62 Tarihte bugüne kadar, hiçbir büyük dünya devleti herhangi bir savaş kaybetmeden SSCB gibi 61 Tsigankov, op.cit., s.65. Günümüzde dahi, Sovyetler Birliği’nin dağılışını merak eden birçok insanın kafasında şu iki soru dolaşıp durmaktadır: Birincisi, Sovyetler Birliği’nin dağılmasında kim suçluydu? İkincisi ise, Sovyetler Birliği’nin dağılmasının nedeni neydi? İlk soruya gelince, insanların bir kısmı Sovyet Birliği’nin dağılmasında suçu Gorbaçov’un iktidarın başına geçmesini teklif eden Andrey Gromıko’dan, bir kısmı da Boris Yeltsin’i Rusya’nın başına getiren Gorbaçov’un kendisinden görmüştür. İkinci soruya gelince, Sovyetler Birliği’nin dağılmaya doğru giden süreç, sandığımız gibi Gorbaçov’un 1985’teki perestroykasıyla değil, Helsinki Anlaşması’nın en önemli kısmının, insan hakları konusundaki III. Sepeti ile başlamıştır. Kissenger, op.cit., s.737. Brejnev’in ‘‘zastoy’’(durgunluk) dönemi ile 1979’daki Afgan Savaşı SSCB’nin ekonomisini zayıflatmıştır. ABD’nin, Sovyetler Birliği’ni dağıtmak için çeşitli yollarla (siyasi, ekonomik, ideolojik, psikolojik) çaba harcaması, ekonomik olarak zayıflamasına hız kazandırmıştır. 1985’te Gorbaçov tarafından öne sürülen ‘‘perestroyka’’ (yeniden yapılanma) ve ‘‘glastnost’’ (açıklık) politikaları da, ilk önce SSCB ekonominin yıpranmasına devamında da dağılmasında etkili olmuştur. 62 İgor Gali v.b., Sovyetler Birliği Neden ve Nasıl Yıkıldı?, çev: Arif Berberoğlu, Ankara, Phoenix Yayınevi, 2008, s. 67. Tüm bunlar, SSCB’nin dağılmasında etkili olmuştur, ancak SSCB’nin dağılmasının asıl nedeni, Sovyetler Birliği yöneticilerin uyguladığı yanlış politikalardan kaynaklanmıştır. Şöyle, ‘‘Marksist 17 dağılmamıştır.63 SSCB’nin Cumhurbaşkanı Gorbaçov, feshedilmiş devletin yöneticisi olarak devlet başkanı görevinden istifa etmiştir. 64 SSCB’nin dağılmasından sonra, Boris Yeltsin Başkanlığı’ndaki RF hızlı bir şekilde serbest pazar ekonomisine geçmeyi başarmıştır. Yalnız, eski sistemden yeni sisteme geçiş yapmak çok da kolay olmamıştır. 65 Sadece, 1992-1998 yılları arası yürütülen liberal politikaların RF ekonomisine zararı, Sovyet ekonomisinin İkinci Dünya Savaşı’ndaki zararının iki katından fazla olmuştur. Yeltsin’in liberal politikasının hızlı bir şekilde devam etmesi ülkeyi ilk önce şiddetli bir devalüasyona ardından da görülmemiş bir enflasyona sürüklemiştir. Enflasyonun gelmesiyle, günlük tüketilen tüm ürünlerin fiyatı, yaklaşık 26 kat artmıştır. Bu dönem yiyecek ve içecek yurtdışından ithal edildiği için her şey çok pahalıydı, halkın ise yurtdışından ithal edilen pahalı ürünleri satın alacak parası yoktu. Halkın, SSCB döneminden beri biriktirdiği paranın hiçbir değeri kalmamıştı. Ülkedeki işsizlik ve yolsuzluk yüzünden uyuşturucu, silah ve kadın ticareti ile uğraşan mafya grupları ortaya çıkmıştır.66 Yeltsin’in liberal reformlarıyla RF’ye bir anda giren kapitalist sistem, çok az bir kesimi fazlasıyla zenginleştirirken, halkın geri kalan kısmını yoksullaştırmıştır. 67 Şöyle, 1996 yılında bankalar Grup Menatep’in uzmanları tarafından yapılan ideoloji ile Sovyetler Birliği’nin ulusal çıkarları arasında seçim yapmak gerektiğinde çoğu zaman ideolojinin ulusal çıkar uğruna feda edilmiştir’’. Örneğin, Saddam, Irak’taki komünistlere karşı güç kullanınca SSCB bu olaya sessiz kalmıştır. İran’da da aynı şey yaşanmıştır. Arı, (1999), op.cit., s.82. 63 Zbigniew Brzezinski, Büyük Satranç Tahtası, çev: Yelda Türedi, 10. Baskı, İstanbul, İnkilap Kitabevi, 2005, s. 741. 64 V.İ. Korotkevich, İstorya Sovremennoy Rossi 1991-2003, S-Peterburg, İzdatelstvo SPeterburskogo Universiteta, 2004, s. 6. 65 İbid., 66 Primakov, (2010), op.cit., s.116. 67 Korotkevich, op.cit., ss.6-9. 18 araştırmaya göre, Yeltsin döneminde RF’deki yaşam şartları, halkı dört kategoriye ayırmıştır. Bunlar, % 1’i ‘‘Yeni Ruslar’’, % 8’i ‘‘orta sınıf insanlar’’, % 66’sı ‘‘işçi sınıfı’’ ve % 26’ı da ‘‘fakirler’’ oluşturmuştur.68 90’lı yılların ortalarına gelindiğinde ülkede SSCB’den kalan her şey neredeyse özelleştirilmiştir. Yeltsin ve onun yakın çevresi, SSCB’den kalan ekonomik değerleri istediği gibi kullanmıştır. Yeltsin’in reformlarıyla ortaya çıkan yeni zenginler büyük şirketleri, tesisleri, fabrikaları yok fiyatına satın almıştır. Bu yolla, RF’de ‘‘Forbes Dergisi’’69nde yer alan onlarca oligark ortaya çıkmıştır. Bunlardan bazıları devlet yönetiminde önemli roller üstlenmiştir. Özellikle Gazprom, Lukoil, Rosvoorujeniye gibi büyük firmalar ülkenin iç ve dış politikasının gidişatını belirlemiştir. 70 Bu arada şunu söylemek gerek, 90’lı yıllar boyunca RF’de olup bitenlerin daha beteri SSCB’den çıkan diğer on dört ülkede yaşanmıştır. II. Dış Politikası SSCB’nin dağılması Moskova’nın dış politikasını çok etkilemiştir. SSCB’nin dağılması sonucu, RF Kafkasya bölgesinde 1800’lerin başındaki haline, Orta Asya’da 1800’lerin ortalarındaki haline geri dönmüştür. Batı sınırındaki kayıp ise Moskova için en acı verici olmuştur. Bu bölgedeki gerilemesi, 1600’lerdeki Korkunç 68 Boris Kagarlitskiy, Russia Under Yeltsin and Putin, London, Pluto Press, 2002, s.133. Dünyaca ünlü ABD’nin İş Dergisidir. 70 Erel Tellal, Rusya Federasyonunda Siyasal Gelişmeler, Baskın Oran (ed.), Türk Dış Politikası, Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, cilt II, 12. Baskı, İstanbul, İletişim Yayınları, 2010, s. 541. 69 19 İvan hükümdarlığındaki konumuna geri dönmüştür. Uzakdoğu’sunda ise toprak kaybı yaşamamıştır. 71 Toprak kaybının yanı sıra RF Baltık, Karadeniz ve Hazar denizine çıkış sağlayan bazı önemli limanlarını kaybetmiştir. 72 Özellikle bir zamanlar SSCB’nin dünyadaki jeopolitik konumunu güçlendiren Küba’daki radyo elektronik ve Vietnam’daki Kamran deniz askeri üslerinden çekilmiştir. 73 SSCB’nin dağılması sonucu Moskova kendi toprağı dışında da stratejik noktalarını kaybetmiştir. Bu stratejik noktalardan bir de Ortadoğu olmuştur. Tüm bu kayıplara rağmen RF yüz ölçümü (17 milyon km²) açısından dünyanın en büyük ülkesi olarak kalmıştır. 74 SSCB’nin resmi varisi olması itibariyle BM Güvenlik Konseyi’nde daimi üye olarak veto hakkını ve ABD’den sonra ikinci büyük nükleer güç statüsünü koruyabilmiştir.75 Bugün RF, büyük sanayisi gelişmiş, uzay teknolojisi konusunda tecrübeli, yer altı kaynakları açısından dünyada en zengin ülkelerden biridir. Her şeyden önce de, RF halkının büyük bir kısmının eğitimli olmasıdır. Tüm bunları göz önümüzde bulundurursak gerçekten şunu diyebiliriz ki, RF süper güç olmasa da, büyük güç olarak kalmıştır.76 71 Brzezinski, op.cit., s.129. Gali, op.cit., s.59. 73 Aleksandır Bushakov, Vladimir Putin: Polkovnik Stavshiy Kapitanom, Moskva, Olma Media Grupp, 2008, s. 80. 74 Kreutz, op.cit., p.2. 75 V.L Hmılyov, Sovremennıe Mezhdunarodnıe Otnoshenie, Tomsk, İzdatelstvo TPTU, 2010, s.117. 76 Yevgeny Primakov, Mir Bez Rossii? K Chemu Vedet Politicheskaya Blizorukost, Moskva, Rossiyskaya Gazeta, 2009, s.5. 72 20 Yeltsin’in ilk başkanlık dönemi boyunca RF Batı yanlısı politika izlemişse de, ancak kaybettiği topraklardan asla vazgeçmemiştir. Bunun en bariz göstergesi, Yeltsin’in 1993 yılın Kasım ayında “Yakın Çevre” (Blijnee Zarubeje) olarak bilinen eski Sovyet coğrafyasını stratejik çıkarları açısından kendisinin nüfuz alanı olarak kabul eden “Ulusal Güvenlik Doktrini”ni ilan etmesidir. Aynı tarih içerisinde RF “Karaganov Doktrini” adıyla da bilinen Askeri doktrin ilan etmiştir. Bu doktrine göre ise, RF ile BDT ülkelerin güvenliğini sağlamak için, gerektiğinde Rus askerlerinin sınır dışına konuşlanabileceği ilkesi kabul edilmiştir. 77 III. Ortadoğu Politikası SSCB’nin bir anda dağılışı, Moskova’nın Ortadoğu politikasını hem olumlu hem de olumsuz yönde etkilemiştir. Olumlu yönü, eskiden SSCB tehdidini bölgedeki ülkelere karşı rahatlıkla kullanabilen ABD’nin, SSCB’nin dağılmasıyla Ortadoğu ülkelerine karşı kullandığı ‘‘Sovyet Tehdidi’’ söyleminin inandırıcılığını yitirmiş olmasıdır. Olumsuz yönü ise, küresel açıdan siyasi, ekonomik, jeopolitik konumunu kaybeden Moskova, tüm bölgelerden çekildiği gibi, Ortadoğu bölgesinden de çekilmek zorunda kalmıştır.78 77 1993’te kabul edilen askeri doktrinin orijinal metni bulunmamaktadır. Ayrıca bkz, Erel Tellal, ‘‘Zumrudiyanka: Ruysa Federasyonu’nun Dış Politikası’’, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, C:65, S:3, ss. 206-208. 78 Arı, (2007), op.cit., s.669. 21 Ayrıca, Yeltsin’in ilk başkanlık süreci boyunca Dışişleri Bakanı Andrey Kozyrev’in dış politikada Batı eksenli politika izlemesi, 79 küresel pazara geçiş sürecinin beklenenden uzun sürmesi, ülkedeki ekonomik sorunların çözülmemesi ve bağımsızlıklarını yeni kazanan eski SSCB ülkeleriyle uğraşmak zorunda kalan Moskova, Ortadoğu’ya yönelik aktif politika izleyememiştir. Oysa Soğuk Savaş dönemi boyunca Moskova bölge ülkelerine siyasi destek sağlayarak bölgede aktif politika izlemiştir. 80 Yeltsin’in ikinci başkanlık dönemine doğru RF Ortadoğu’dan neredeyse çekilmiş durumundaydı. Buna en güzel örnek, RF’nin Dış İşleri Bakanı Andrey Kozyrev iki defa, RF Devlet Başkanı Boris Yeltsin ise sadece bir kez Ortadoğu’yu ziyaret etmesidir. Bunun dışında RF Ortadoğu’ya her hangi bir üst düzey ziyareti yapmamıştır. Oysa o dönem Amerikalılar sürekli üst düzey ziyaretlerin yanı sıra ekonomik ve askeri anlamda Ortadoğu’da bulunmuştur.81 1996 yılına gelindiğinde RF’nin Batı eksenli dış politikasından memnun olmayan Yeltsin, Atlantikçi Kozyrev’u Dışişleri Bakanı görevinden alarak yerine Avrasyacı ve aynı zamanda Ortadoğu uzmanı olan Yvgeni Primakov’u getirmiştir. Primakov’un Dışişleri Bakanı görevine gelmesiyle RF’nin Ortadoğu politikası stratejik açıdan yeniden gündeme gelmiştir. Örneğin, 1998’da ABD Irak’ı bombaladığında RF bu olayı şiddetle kınamıştır. Ayrıca, İsrail’e olan desteğini 79 Örneğin, 1992’de BM’nin Yugoslavya’ya karşı yaptırım uygulamasına oy kullanıldığında RF ‘‘evet’’ oyu vermiştir. İgır İvanov, Novaya Rossiyskaya Diplomatiya: Desyat Let Vneshney Politiki Stranı, Moskva, Olma Pres, 2002, s. 52. 80 E.M. Kojokin, ‘‘Osnovnıye Prioritetı Vneshney Politiki Rossii (1992-1999)’’, Torkunov (ed.), Vneshnyaya Politika Rossiyskoy Federastsı, Moskva, MGİMO, 2000, s.43. 81 Kulik Stanislav, ‘‘Blizhnevostochnaya Politika Rossii: İstoricheskiy Opıt 1996-1999’’, Nauchnıy Jurnal Kub GAU, N 1 (07), 2012, ss. 1-11. 22 azaltarak tekrar Araplara yönelmiştir. 82 Aynı senede, BM’nin 1991’de Irak’a uyguladığı ekonomik yaptırımların kaldırılması için BM’ye başvuruda bulunmuştur.83 Yeltsin’in sekiz sene başkanlık süresi boyunca RF’nin Ortadoğu’daki ekonomik politikası da önemli derecede zayıflamıştır. Oysa Soğuk Savaşı dönemi boyunca Moskova, Ortadoğu’daki müttefiklerine ekonomik açıdan da destek sağlayarak bölgede nüfuzunu güçlendirmiştir. Bunun en çarpıcı misali, 20. Yüzyılda SSCB tarafından Mısır’da inşa edilen Asuan Barajı ve Nag Hamadi Alüminyum fabrikasıdır. 84 Yeltsin dönemi boyunca RF, Suriye ve Irak’taki ekonomik kaybını bölgede ekonomik açıdan güçlü gördüğü İran ve Türkiye ile telafi etmeye çalışmıştır. Bu bağlamda, 1997’de Türkiye ile doğal gaz alanında bir anlaşma imzalamıştır. Mavi Akım olarak da bilinen bu proje 2005 yılında yürürlüğe girmiştir. 85 İran’la ise, maliyeti 3,5 milyar dolar civarında olan üç nükleer reaktörün yapımı konusunda anlaşmıştır. 86 Yeltsin’in iki dönem ardı ardına başkanlık döneminde RF’nin Ortadoğu’daki askeri politikası da önemli derecede zayıflamıştır. Oysa SSCB döneminde Moskova’nın bölgedeki askeri politikası Soğuk Savaş döneminde Ortadoğu 82 A.S. Protopopova, İstorya Mezhdunarodnıh Otnosheniy i Vneshney Politiki Rossii 1648-2005, 2.İzdanye, Moskva, İzdatelstvo Aspekt Press, 2008, s. 315. 83 Lo, op.cit., p. 36. 84 İvanov, op.cit., s. 53. 85 Erell Tellel, Mavi Akım kutusu, Baskın Oran (ed.), Türk Dış Politikası, Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, cilt. II, 12. Baskı, İstanbul, İletişim Yayınları, 2010, s. 548. 86 S.G. Luzyanin, Vostochnaya Politika Vladimira Putina: Vozvrashenie Rossii na ‘‘Bolshoy Vostok’’, Maskva, Vostok-Zapad, 2007, s.133. 23 konumunu güçlendiren en önemli faktörlerden biri olmuştur. Örneğin, Soğuk Savaş döneminde Moskova, İsrail ile yaşanan çatışmalarda Arap devletlerine büyük ölçüde askeri destek sağlamıştır. Özellikle, Altı Gün ve Yom Kippur savaşlarında Araplara büyük miktarda silah desteği sağlamıştır. 1982’deki savaşta da SSCB’nin verdiği silahlar sayesinde Arap ülkeleri İsrail ordusuna karşı direnebilmiştir. Yeltsin dönemi RF’sinin Ortadoğu başta olmak üzere dış politikasının Batı’ya destek verme biçiminde yürütülmesi, askeri politikasını zayıflatmıştır. Bunun en çarpıcı örneği, Batı’nın Libya, Yugoslav ve Irak’a karşı ekonomik yaptırımlarını desteklemiştir. Batı’nın ekonomik yaptırımlarını desteklemesi sonucu, RF silah satışından gelen milyarlarca doları kaybetmiştir. Öyle ki, 1989 yılında 19,8 milyar dolar civarında olan Rus silah ihracatı, 1993 yılında 6,6 milyar dolara kadar gerilemiştir.87 O dönem İsrail ile yeniden diplomatik ilişkiler kuran RF, Ortadoğu’da eski müttefiklerinden sadece Suriye ve İran’a askeri destek sağlayabilmiştir. Yalnız, RF’nin bu ülkelere sattığı silahların büyük bir kısmı savunma amaçlıydı, saldırı amaçlı güden silah ise satmamıştır.88 Ortadoğu’daki Müslüman ülkelerin SSCB döneminden birikip gelen Moskova’ya olan borçları ise, 89 RF’nin bölgedeki askeri politikasının gelişmesi önünde en büyük engel olmuştur.90 Tüm bu saydıklarımız, RF’nin Ortadoğu’daki askeri politikasını zayıflatmışsa da, ortadan kaldıramamıştır. Zira Moskova’nın Ortadoğu’ya olan askeri desteği 87 Olga Oliker, Russian Foreign Policy: Sources and İmplications, Santa Monica, CA, RAND Corporation, 2009, p.76. 88 Nikolay Sergeeviç Leonov, Zakat ili Rassvet? Rossiya: 2000-2008, Moskva, Russkiy Dom, 2008, s.162. 89 Suriye’nin Moskova’ya olan borcu 3,5 milyar dolarken, Irak’ın 9 milyarı, Cezayir’in ise 4,7 milyar doları aşmıştı. Malashenko, op.cit., s.20. 90 Tsigankov, op.cit., s.94. 24 SSCB döneminde olduğu gibi, belirli bir düzeyde RF’nin dış politikasında siyasi faktör olarak kalmıştır. Yeltsin döneminde izlenen bu politika, Putin döneminde hız kazanmıştır. IV. Putin’in İktidara Gelişi Her kalp krizi sonrası aylarca görevinden uzak kalan RF’nin ilk Devlet Başkanı Boris Yeltsin’in, 1999 yılının 31 Aralığına kadar bu görevi iki dönem arka arkaya üstlendikten sonra yetkilerini kime devredeceği merak konusu olmuştur. Herkes Yeltsin’in ona yakın olan kişilerden birine görevini devredeceğini tahmin ederken Boris Yeltsin, yetkilerini altı ay önce başbakan koltuğuna getirdiği eski KGB ajanı Vladimir Putin’e devretmiştir. 91 Yalnız, Putin’i bulmak Yeltsin için çok da kolay olmamıştır. Yeltsin, Putin’i bulana kadar neredeyse dört başbakan değiştirmiştir.92 Doğu Almanya’da KGB istihbaratçısı olarak görev yapan Putin’in, Doğu ve Batı Almanya’nın birleşmesiyle istihbarat görevi sona ermiştir. İstihbarattan ayrılan Putin, ülkesine döndükten kısa bir süre sonra doğup büyüdüğü St. Petersburg şehrindeki Jdanov adındaki Leningrad Devlet Üniversitesi’nde çalışmaya başlamıştır. 93 Öğretmeni olarak gördüğü Hukuk Profesörü Anatoli Sobçak’ın yanında çalışmaya başlayan Putin, Sobçak’ın Leningrad Sovyet Başkanlığına yükselmesiyle 91 Oleg Morozov, Pochemu on Vıbral Putina?, Moskva, İzdatelstvo Rus Olimp, 2009, s. 4. Yeltsin’in bir buçuk yıl içerisinde dört başbakan değiştirmesindeki nedeni; şimdiye kadar yaptığı siyasi değişiklikleri ve kendisinin istifası sonrası ailesini mahkeme davalardan koruyabilecek birisini bulamamasıdır. Leonov, op.cit., s.8. 93 Edward Lucas, The New Cold War: Putin’s Russia and The Threat to The West, First Published, New York, Palgrave Macmillan, 2008, 19. 92 25 onun danışmanlığını yapmıştır.94 Sobçak’ın St. Petersburg Belediye Başkanı seçilmesinin ardından Putin, St. Petersburg Belediye Başkan Yardımcılığı görevini üstlenmiştir. Fakat 1996’da Sobçak’ın Belediye Başkanlığı seçimlerini kaybetmesinin ardından belediye yönetiminden ayrılan Putin, 1996 Ağustos’unda Kremlin Sarayı Mülkiyet İdaresi Başkan Yardımcılığı görevini üstlenmiştir. 1997’de Devlet Başkanlığı Denetim İdaresi Ana Kontrol Bölümü’nün başına getirilmiştir. Burada yasaların yürürlüğe konması ve tüm başkanlık genelgelerinin ülke genelinde uygulanmasından sorumlu olmuştur. Aynı dönemde Güvenlik Konseyi’nin ekonomik güvenlikten sorumlu üyesi görevini üstlenmiştir. 1998’de Devlet Başkanlığı Bölgelerle İlişkiler İdaresi’nde başkan yardımcısı olarak görev yapmıştır. 95 Putin’in Kremlin’de üstlendiği bu görevlerin ardından 25 Temmuz 1998’de İngiltere’de sürgünde bulunan ve geçtiğimiz aylarda hayata göz yuman ORT televizyon kanalının eski sahibi Boris Berzizovsi’nin önerisi üzerine Yeltsin tarafından Rusya İç İstihbarat Servisi FSB’nin başkanlığına getirilmiştir. 96 RF eski Maliye Bakanı Anatoli Çubays’ın isteği üzerine de Başbakanlık koltuğuna getirilmiştir. 31 Aralık 1999 yılında RF’nin ilk Devlet Başkanı Boris Yeltsin’in görevinden istifa etmesi97 üzerine Putin vekâleten başkanlık koltuğuna oturmuştur. 94 Roy Medvedev, Vladimir Putin: Chetıre Goda v Kremle, Moskva, İzdatelstvo Vremya, 2004, s. 10. 95 Bushkov, op.cit., ss. 9-10. 96 Steve Levine, Putin’in Labirenti: Casuslar, Cinayetler ve Yeni Rusya’nın Karanlık Yüzü, çev: Mert Akcanbaş, 1. Baskı, İstanbul, Destek Yayınevi, 2010, s.106. 97 Yeltsin’in de kendi isteğiyle istifa ettiği söyleniyorsa da, gerçekte Rusya’nın iç politikasındaki istikrarsızlık Yeltsin’i istifa etmeye mecbur kılmıştır. Korotkevich, op.cit., s. 6. 26 26 Mart 2000’de yapılan Cumhurbaşkanı seçimlerin ilk turunda aldığı %53 oyla RF’nin ikinci Devlet Başkanı seçilmiştir. 98 Ülkesini yeniden büyük güç yapma iddiası ile göreve gelen Putin, attığı tüm adımlarda ülke çıkarını düşünerek RF’nin güçlü olabilmesi için ülke içinde çeşitli reformlar gerçekleştirmiştir. Reformlar sayesinde Putin, SSCB ve Yeltsin döneminden birikip gelen 158 milyar dolar civarındaki dış borcu kapatmıştır.99 A. Putin’in Devleti Güçlendirme Usulü 1. Devletin Bütünlüğünü Korumak 1999’da RF’de Başbakan koltuğuna oturan Putin, Rus siyasetinde etkili olan kişilerin karşı çıkmalarına rağmen, Yeltsin’in ona verdiği yetilerle sekiz senedir RF’nin baş edemediği Çeçenistan’daki direnişi bastırmak için karar almıştır. Bu bağlamda Putin, Moskova’da gerçekleştirilen terör eylemleri ve Dağıstan’daki terör saldırıları gerekçe göstererek İkinci Çeçen Savaşı’nı başlatmıştır. 100 Gerçekte ise, Putin’in amacı Çeçenistan’ın bağımsızlığını engellemektir. RF’nin, Çeçenistan’ın istediği bağımsızlığı vermemesindeki nedenler şunlardır: 101 Birincisi, Çeçenistan bağımsızlığının diğer ülkelere domino şekilde sıçrayacağı korkusudur. Böyle olduğu takdirde Rusya tıpkı SSCB gibi dağılabilir. Çeçenistan’ın RF’nin stratejik bakımdan son derece önemlidir. İkincisi, konumu itibariyle Çeçenistan, RF’nin oluşturduğu 98 Tellal, op.cit., s. 196. Roy Medvedev, Vladimir Putin Deystvuyushiy Prezident, Maskva, Vremya, 2002, s. 284. 100 Preeti Bhattacharji, ''Chechen Terrorism (Russia, Chechnya, Separatist)'', April 8, 2010, http://www.cfr.org/publication/9181/chechen_terrorism_russia_chechnya_separatist.html, (Erişim tarihi: 25.11.2012). 101 Medvedev, (2004), op.cit., s. 100. 99 27 güney cephesinin güvenlik hattının en önemli parçasıdır. Çeçenistan aynı zamanda bir tampon bölge niteliğindedir. Üçüncü, Çeçenistan’ın petrol zengin olmasının yanında petrol ve doğal gaz boru hatların geçtiği stratejik bir noktadır. 1994’de Birinci Çeçen Savaşı öncesi Çeçenistan’ı tamamen kontrol altına alınması için bir paraşüt birliği ile bir ay sürenin yeteli olacağını söyleyen dönemin RF Savunma Bakanı Pavel Graçov, savaş başladığında Çeçenlerin sağlam direnişleriyle karşılaşınca ne kadar yanıldığını anlamıştır. Bir ay içerisinde ele alınması kararlaştırılan Çeçenistan’ı RF iki senede alamamıştır. 102 İki yıl devam eden çatışmaların ardından, iki devlet arasında Hasavyurt ateşkes anlaşmasıyla RF Çeçenistan’dan askeri birliklerini çekmiştir.103 1994’deki Yeltsin’in başlattığı Birinci Çeçen Savaşından ders çıkarmış olan Putin, İkinci Çeçen Savaşı’nı daha iyi planlamıştır. 1994’teki savaş sırasında askeri açıdan ağır kayıp veren Rusya, 1999’daki savaşta ağır kayıp vermemek için mümkün olduğunca temkinli hareket etmiştir. Ayrıca Putin, Yeltsin döneminin Savunma Bakanı Pavel Graçov’dan farklı olarak savaşın hangi gün biteceğine dair her hangi bir tarih belirtmemeksizin tüm operasyon planlarını kendisinin katılımıyla hazırlamıştır.104 102 İbid., s. 104. Mustafa Aydın, Rusya’nın Çeçenya Müdahaleleri, Baskın Oran (ed.), Türk Dış Politikası, Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, cilt II, 12. Baskı, İstanbul, İletişim Yayınları, 2010, s. 425. 104 Medvedev, (2004), op.cit., s. 107. 103 28 İkinci Çeçen Savaşı başladıktan birkaç ay sonra Rus askerleri Çeçenistan’ın neredeyse % 60’ını ele geçirmiştir. 150.000 civarında iyi donatılmış Rus askerine fazla direnemeyen 20.000 Çeçen askeri yenilgiye uğratılmıştır. 105 2. Oligarklara Karşı Mücadelesi Putin, Çeçenistan’daki direnişi bastırdıktan sonra, iç politikada büyük değişiklikler yapılması gerektiğine karar vermiştir. Bu doğrultuda Putin, Yeltsin döneminde yapılan liberal reformlar ve özelleştirmeler sonucu ortaya çıkan oligarklara karşı büyük çaplı savaş başlatmıştır. Bu doğrultuda Putin’in ilk hedefinde, II. Çeçen Savaşı sırasında kendisini sert eleştiren, hakkında olumsuz haberler yayınlayan ve özellikle başkanlık seçimlerde kendisinin rakibi olan Grigory Yavlinsky’yi destekleyen bir zamanlar Dünya Yahudi Kongresi Başkan Yardımcılığını yapmış olan NTV televizyon kanalı başkanı Vladimir Gusinsky olmuştur. İkinci hedefinde ise, KGB’nin başına getirilmesinde ve başkanlık seçimlerinde Medya aracılığıyla kendisine en büyük destek sağlayan ORT televizyon kanalın eski sahibi Boris Berezovsky olmuştur.106 Bir konuşmasında Boris Berezovsky, Putin’i devletin tüm gücünü Kremlin’de toplamakla suçlamıştır. Berezovsky ait televizyon kanalı ORT ise, 2000 yılında Barents Denizinde meydana gelen Kursk denizaltı kazasında Putin’in gösterdiği 105 106 İbid., s. 109. Medvedev, (2004), op.cit., s. 74. 29 tutumunu sert şekilde eleştirmiştir. Dahası Berezovsky bir röportajında ağır bir benzetme yaparak, Putin’i Şili diktatörü Augusto Pinochet’e benzetmiştir. 107 Putin, her iki oligarklara gereken cezayı vermiştir. Bu bağlamda, NTV kanalının sahibi Gusinsky Rusya’da batı propagandası yaptığı gerekçesiyle suçlanırken, ORT televizyon kanalının sahibi Berezovsky ise ülkede yolsuzluk yapmakla suçlanmıştır. ORT ve NTV televizyon kanalların sahipleri yurtdışına kaçarak biri İngiltere’ye, diğeri ise İspanya’ya sığınmıştır. 108 Putin medya yönetimine tamamen hâkim olduktan sonra, Sovyetler Birliği’nden kalan zenginliği, Yeltsin döneminde yok paraya satın alan oligarklardan biri olan Mihail Hodorkovski’ye karşı operasyon başlatmıştır. Başkanlık seçimlerinde Putin’e karşı aday olacağını açıklamasıyla dikkatleri üzerinde çeken YKOS petrol şirketinin sahibi ve aynı zamanda Rusya Yahudi Kongresi eski Başkanı olan Mihail Hodorkovski, zamanında devlete vergi ödemediği gerekçesiyle önce tutuklandı, ardından yolsuzluk suçlamasıyla dokuz yıl hapis cezasına çaptırıldı. YKOS petrol şirketinin hisseleri ise, sistematik olarak parçalanarak devlete ait Gazprom ve Rosneft şirketlerine satılmıştır. 109 3. Güçlü Ordu İnşa Etmek 1999 yılında NATO’nun Yugoslavya’yı bombalamasından etkilenen Putin, iktidara gelir gelmez her şeyden önce Rus Ordusunu güçlendirme kararı almıştır. 107 Levine, op.cit., s. 112. Leonov, op.cit., ss.19-24. 109 Levine, op.cit., s. 20. 108 30 Putin, Rus ordusunu güçlendirme kararını şu sözlerle açıklamıştır: ‘‘Halk, zafer kazanma kabiliyetine sahip olan orduya ancak saygı duyar’’. 110 Vladimir Putin’in 2000’de Devlet Başkanı görevine gelmesinden yedi yıl sonra, 8 milyar dolar olan savunma bütçesi 32 milyar dolara kadar yükselmiştir.111 1993’te ilk RF Devlet Başkanı Boris Yeltsin tarafından kabul edilen Askeri Doktrin’in etkisiz olduğu kanısına varan Putin, 21 Nisan 2000 tarihinde yeni ‘‘Askeri Doktrin’’ ilan etmiştir. Bu doktrin RF’ye, kendisine ve müttefiklerine karşı nükleer veya konvansiyonel silahlarla saldıran tarafa ya da askeri blok’a karşı nükleer silah kullanma hakkını vermektedir. Kısacası bu doktrinle RF, Batı’ya artık istediğin gibi hareket edemezsin mesajını vermiştir. Bir diğer mesaj da, nükleer silahı olmayıp da Rusya’nın ve onun müttefiklerini tehdit eden ülkeler için verilmiştir. Onlar için şöyle denmektedir: ‘‘Rusya, NPT anlaşmasına üye olan ve nükleer silahı elinde bulundurmayan ülkelerin doğrudan veya dolaylı olarak kendi ve müttefiklerin ulusal güvenliklerine tehdit etmediği sürece bu ülkelere karşı nükleer silah kullanmayacaktır’’. 112 2003 yılında Putin, ülkesinin ve müttefiklerin ulusal güvenliğini güçlendirmek amacıyla RF’nin yakın çevresindeki ülkelerin katılımıyla Kolektif Güvenlik Anlaşması Örgütü’nü (Collective Security Treaty Organisation) kurmuştur. 110 Bushkov, (2008), op.cit., s. 15. Sait Yılmaz, ‘‘Avrasya Araştırma Masaları’’, http://www.beykent.edu.tr/WebProjects/Web/egitim.php?CategoryId=894&ContentId=554&phpMyA dmin=26b1ab37aa748d52c4747d623bec741b, 27.12.2008, (Erişim tarihi: 10.11.2012). 112 Detaylı bilgi için bkz, Ukaz Prezidenta RF ot 21.04.2000 N 706, ‘‘Ob Utverzhdenii Voennoy Doktrinı Rossiyskoy Federatsii’’, Kremlin, 21 Aprelya 2000, s.8, http://graph.document.kremlin.ru/page.aspx?651518, (Erişim tarihi: 10.11.2012). 111 31 Putin’in bu kararı, 2010’da kabul edilen yeni askeri doktrinde belirtilmiştir. 2010’da kabul edilen Askeri Doktrinde şöyle denmektedir: ‘‘Eğer her hangi bir güç veya askeri blok KGAÖ üyelerinden her hangi birisine karşı güç kullanmaya kalkışırlarsa RF gereken cevabı verecektir’’. 113 Putin’in Şubat 2007 Münih Konferansı’ndaki Batı dünyasına yönelik eleştirileri ve 12 Aralık 2007 itibarıyla Avrupa Konvansiyonel Kuvvetler Antlaşması’nı (AKKA) askıya alma kararı RF’nin yeniden bir uluslararası kutuplaşma yaratıp yaratmayacağı konusunu gündeme getirmiştir. 114 2008’deki Gürcistan-Rusya savaşından sonra, 2000 yılında kabul edilen askeri doktrinin değişmesi gerektiğine karar veren RF Devlet Başkanı Dmitri Medvedev, 5 Şubat 2010 tarihinde yeni askeri doktrini ilan etmiştir. Bu doktrinde, Rusya’nın ulusal güvenliğini tehdit eden faktörler belirtilmiştir. Bunlardan en önemlileri şunlardır: 115 NATO’nun RF sınırına doğru genişleme politikası, RF’ye yakın olan ülkelerin istikrarını bozma teşebbüsü, Yabancı askeri gücün RF’ye ve onun müttefiklerine yakın olan ülkelere konuşlandırılması, RF’nin sınırına yakın olan ülkeleri silahlandırması, Füze Savunma Sisteminin Rus sınırına yakın ülkelere konuşlandırılmasıdır. 113 Detaylı bilgi için bkz, Ukaz Prezidenta RF от 05.02.2010 N 146 ‘‘Ob Utverzhdenii Voennoy Doktrinı Rossiyskoy Federatsii’’, Moskva Kremlin, 5 Fevralya 2010, ss. 6-10, http://graph.document.kremlin.ru/page.aspx?1050410, (Erişim tarihi: 10.11.2012). 114 Mitat Çelikpala, ‘‘Rus Enerji Stratejisi’’, Stratejik Analiz, Şubat 2008, s. 56, http://www.turkocagi.org.tr/docs/temp591.pdf, (Erişim tarihi: 20.03.2013). 115 op.cit., http://graph.document.kremlin.ru/page.aspx?1050410, (Erişim tarihi: 10.11.2012). 32 Vladimir Putin, 2011 yılında Devlet Duma’sında halka hitaben yaptığı yıllık konuşmasında ülkesinin silahlanmasını şu sözlerle açıklamıştır: ‘‘Bugünkü dünyada, eğer sen güçsüzsen, neticede birisi gelir sana hangi yolu, hangi politikayı ve ülkenizin gelişmesi için hangi yönü seçmen gerektiğine öğüt verir’’. 116 RF’nin da muhtemel tehditlere hazır olması gerektiğini belirten Putin, 2020 yılına kadar askeri harcamaya 770 milyar dolar ayırmayı amaçlamaktadır. 770 milyar dolar kapsamda, RF orduya 400 kıtalararası balistik füze sistemi, (Yars-Topol) 8 nükleer balistik füze sistemine (BULAVA) sahip denizaltı, 20 çok amaçlı deniz altı, 1000’den fazla helikopter (Ka-50,Ka-52), besinci nesil cetler (PAK-FA), S-400 füze savunma sistemleri alması öngörülmektedir. Ayrıca Putin, 2017’ye kadar ordunun %70’inin profesyonellerden oluşmasını amaçlamaktadır. 117 Nisan 2012’de Stockholm Uluslararası Barış Araştırmaları Enstitüsü’nün (SIPRI) son verilerine göre, RF’nin savunma harcaması 71,9 Milyar Dolara ulaşarak ABD ve Çin’den sonra üçüncü sıraya çıkmıştır.118 RF Devlet Başkanı Vladimir Putin, Temmuz 2012’de Kremlin’de düzenlenen devlet silahlanma programı toplantısının ardından yaptığı konuşmasında, hiç kimsenin RF’nin savunma gücünün etkinliğinden şüphe duymamaları gerektiğini, ülkesinin silahlanmaya gitmesini ise bir silah yarışı olmadığına dikkat çekmiştir. 119 Putin’in Rus ordusunu güçlendirme kararında ABD’nin Sırbistan’ı, Afganistan’ı, 116 Ariel Cohen, “How the U.S. Should Respond to Russia’s Unhelful Role in the Middle East” Heritage Foundation Backgrounder, No. 2662 | March 8, 2012, p. 3. 117 Hasan Selim Özertem, ‘‘ Putin’in Güvenlik Politikalarının Şifreleri’’ Ankara, Analist Dergisi, Sayı:14, Nisan 2012, s. 50. 118 ‘‘17 April 2012: World military spending levels out after 13 years of increases, says SIPRI’’, http://www.sipri.org/media/pressreleases/17-april-2012-world-military-spending-levels-out-after-13years-of-increases-says-sipri,17.04.2012, (Erişim tarihi: 10.12.2012). 119 ‘‘Putin Pushes Nuclear, Space Defense Reform’’, 26.07.2012, http://rt.com/politics/rearmament-sets-defense-priority-100/, (Erişim tarihi: 20.12. 2012). 33 Irak’ı işgal etmesi yatmaktadır. Ayrıca RF’nin yakın Çevredeki ülkelerin istikrarsız yapıları ve RF’nin siyasi düşüncesinde yer alan ‘‘güçlü ordu’’ imgesi, Rus ordusunun yeniden inşa edilmesi için temel gerekçeler oluşturmaktadır. 120 4. Enerji Aracılığıyla Eski Gücüne Kavuşmak Bugün Suudi Arabistan’dan sonra dünyanın ikinci büyük petrol üreticisi ve dünyanın kanıtlanmış en büyük doğalgaz rezervlerine sahip RF’nin enerji ihracatı, bütçe gelirinin % 50’sinden fazlasını oluşturmaktadır. 121 Bugün dünya enerji üretiminin yaklaşık yüzde 12’si RF tarafından karşılanmaktadır. Genel enerji tüketiminde RF, ABD ve Çin’in ardından yüzde 7’lik oran ile üçüncü sırada yer almaktadır. Bu durumda RF dış politikasının enerji temeline dayandırılmaması imkânsızdır. 122 Bugün RF, SSCB’nin dağılması sonucu kaybettiği süper gücünü enerji aracılığıyla geri kazanmayı amaçlamaktadır. Yeltsin döneminde başlayan bu politika Putin döneminde hız kazanmıştır. Putin döneminde enerji hammaddelerindeki yüksek fiyat artışı, öncelikle ekonomisini güçlendirmeye ve daha sonra aktif bir dış politika izlemeye mecbur kılmıştır. Özellikle Irak krizi, RF’ye birtakım yararlar sağlamıştır. Ülke gelirinin enerjiye dayalı olan RF için varil başına petrol fiyatının ilk etapta 25 dolardan 38 dolara ve daha sonra 60 dolara kadar yükselmesi RF’ye fazladan gelir sağlamıştır. Sadece 2000’de petrol ve doğalgazdan edinen gelir 50 120 Özertem, op.cit., s. 51. RF’nin kanıtlanmış doğalgaz rezervleri 2.000–2.300 trilyon metreküp civarındadır. Primakov, (2010), op.cit., s.126. 122 Çelikpala, op.cit., ss. 56-57. 121 34 milyar dolarken, 2003’de bu rakam 100 milyara, 2005’te 150 milyara, 123 2006’da 200 milyar, 2011’de petrol ve doğalgazdan edinen gelir 290 milyarı aşmıştır. 2012 yılında petrol fiyatının 120-125 dolar seviyesine çıktığı sıralarda Rus bütçesi fazladan gelir sağlamıştır.124 Görüldüğü gibi, Putin döneminde başlayan enerji fiyatındaki yükseliş ilk önce RF’nin ekonomisini ayağa kaldırmış, devamında da etki ve ilgi alanlarına geri dönmesinde katkı sağlamıştır. RF’nin enerji vasıtasıyla eski gücünü kazanmayı amaçlarken, eski SSCB ülkeleri buna engel olmaktadır. Özellikle Ukrayna ve Beyaz Rusya’nın RF’ye Avrupa’daki müşterilerine petrol sevkiyatı konusunda sürekli sıkıntılar yaşatmaları, Putin’i harekete geçirmiştir. Bu bağlamda Putin, Mavi Akım, Kuzey Akım ve Güney Akım projelerini geliştirmiştir. 2005’te yürürlüğe giren ‘‘Mavi Akım’’ doğalgaz boru hattı, Gürcistan’ı devre dışı bırakarak Rus gazını Karadeniz’in altından Türkiye’ye ulaştırmaktadır. 2011’de yürürlüğe giren ‘‘Kuzey Akım’’ doğalgaz boru hattı, Beyaz Rusya’yı devre dışı bırakarak Rus doğalgazını Baltık Denizi altından Almanya’ya, oradan da ona komşu olan ülkelere ulaştırmaktadır.125 7 Aralık 2012 tarihinde inşası başlayan ‘‘Güney Akım’’ boru hattı ise, Ukrayna’yı devre dışı bırakarak Rus gazını Karadeniz’in altından Bulgaristan’a, oradan da iç Avrupa’ya kadar ulaştırılması planlanmaktadır.126 123 Roy Medvedev, Dmitri Medvedev Preziden Rossiyskoy Federatsii, Moskva, Vremya, 2008, s.104. 124 Faruk Akkan, ‘‘Rusya 2012’de Petrol ve Doğalgazdan 400 Milyar Dolar Gelir Bekliyor’’, 19 Ocak 2012, http://haberrus.com/economics/2012/01/19/rusya-2012de-petrol-ve-dogalgazdan-400milyar-dolar-gelir-bekliyor.html, (Erişim tarihi: 31.08.2012). 125 ‘‘Otkritie Gazoprovoda Severnıy Potok’’, 8 Kasım 2011, http://www.kremlin.ru/news/13424, (Erişim tarihi: 22.11.2012). 126 ‘‘Yuzhnıy Potok Sozdast Uslovya dlya Nadezhnogo Snabzheniya Rossiyskim Gazom Osnovnıh Potribiteley v Evrope’’, 7 Aralık 2012, http://www.kremlin.ru/news/17086, (Erişim tarihi: 22.11.2012). 35 Batı’dakiler, RF’nin Mavi Akım, Kuzey Akım ve Güney Akım boru hatların siyasi amaç taşıdığını iddia etmektedir. İddiaya göre, RF’nin bu boru hatlar aracılığıyla AB’nin kendine olan bağımlılığını artırmayı amaçlamaktadır. Özellikle RF’nin OPEC benzeri gaz örgütünü kurma girişimlerine Batı’dakiler şimdiden tedirginlikle karşılamaktadır. Böylece OPEC benzeri gaz örgütün sayesinde RF dünyanın gaz fiyatını kontrol etmesi mümkün olacaktır. Uluslararası Enerji Ajansına göre, Avrupa’nın Rus doğal gazına olan talebinin 2030’lara doğru iki katından fazla artacağını tahmin etmektedir.127 Yukarıda bahsettiğimiz boru hatların dışında Putin’in, Gazprom eliyle ya da onun arkasında bulunduğu şirketler vasıtasıyla eski gücüne kavuşmayı amaçlamaktadır.128 Bugün Türkmenistan’ın, Özbekistan’ın ve Kazakistan’ın değişik hacimlerindeki gazlarını RF’ye devretmiş durumda olmaları Kremline enerji aracılığıyla eski gücüne kavuşmasını kolaylaştırmaktadır. 129 RF’nin enerji aracılığıyla etkili olmasını istemeyen Batı’dakiler, RF’yi devre dışı bırakacak boru hatlar geliştirmektedir. Bu doğrultuda, Bakü-Tiflis-Ceyhan boru hat yürürlüğe girmiştir. Bu boru hattı, RF’yi devre dışı bırakarak Azerbaycan petrolünü Gürcistan sınırından geçirerek Türkiye’ye ulaştırmaktadır. 130 RF’yi devre dışı bırakmayı planlanan bir diğer boru hat ise, ekonomik nedenlerden dolayı inşası 127 Çelikpala, op.cit., s.57. Primakov, (2010), op.cit., s.141. 129 Mustafa Doğan, ‘‘SSCB ve Rusya Federasyonu Dış Politikasında Enerji ve Güvenlik’’, Akademik Perspektif, http://akademikperspektif.com/2012/08/28/sscb-ve-rusya-federasyonu-dis-politikasindaenerji-ve-guvenlik/, (Erişim tarihi: 30.01.2013). 130 Kemp, Geoffrey and Saunders, Paul, op.cit., s. 5. 128 36 henüz başlanmamış Nabucco boru hattı projesidir.131 3300 km uzunluğunda olması planlanan bu boru hattı devreye girdiği takdirde RF’yi devre dışı bırakarak yine Azerbaycan’dan başlayıp Gürcistan, Türkiye, Bulgaristan, Romanya ve Macaristan istikametlerinden geçerek Avusturya’da son bulacaktır. 132 5. Putin’in ‘‘Avrasya Birliği’’ Projesi 2015’te kurulması beklenen ‘‘Avrasya Birliği’’ bugün Putin’in gündeminde en önemli ve öncelikli konulardan biri olduğu artık herkes tarafından bilinmektedir. Avrasya Birliği projesinin temeli 1 Ocak 2010 tarihinde Gümrük Birliği’nin yürürlüğe girmesiyle133 ve 2011 yılında RF, Beyaz Rusya ve Kazakistan devlet başkanları tarafından malların, hizmetlerin, sermayenin, işgücünün serbest dolaşımını öngören Avrasya Ekonomik Entegrasyon Deklarasyon’un imzalanmasıyla atılmıştır.134 1 Ocak 2012 tarihinden itibaren ise söz ettiğimiz ülkeler arasında Gümrük Birliği’nin Tek Ekonomik bölge haline gelmesine dair anlaşma yürürlüğe girmiştir. 135 Sovyetler Birliği’nin dağılışını, 20. Yüzyılın büyük jeopolitik felaketi olarak tanımlayan Vladimir Putin, Avrasya Birliği’ni kurarak Sovyetler Birliğini 131 Sergey Karaganov, Mir Vokrug Rossii: 2017, Moskva, Sovet po Vnewney i Oboronnoy Politike, 2007, s.138. 132 Primakov, (2010), op.cit., s.58. 133 Federalnıy Zakon ot 02.06.2010 N 114-F3, ‘‘O Ratifikatsii Dogovora o Tamozhennom Kodekse Tamozhennogo Soyuza’’, s.1, http://graph.document.kremlin.ru/page.aspx?1;1284985, (Erişim tarihi: 10.06.2013). 134 ‘‘Deklaratsiya o Yevraziyskom Ekonomicheskoy İntegratsii’’, 18 Kasım 2011, http://news.kremlin.ru/ref_notes/1091, (Erişim tarihi: 19.11.2012). 135 Federalnıy Zakon ot 25.06.2012 N 92-F3, ‘‘O Ratifikatsii Dogovora ob Obedinennoy Kollegii Tamozhennıh Sluzhb Gosudarst-Chlenov Tamojennogo Soyuza’’, s.1, http://graph.document.kremlin.ru/page.aspx?1;1616817, (Erişim tarihi: 10.06.2013). 37 canlandırmaya çalışmadığını şu sözlerle açıklamıştır: “Her kim ki SSCB’nin dağılmasına pişman olmuyorsa o insanın kalbi yoktur; her kim ki bugün SSCB’yi eski şekliyle canlandırmayı düşünüyorsa o insanın da aklı yoktur”.136 Putin, her ne kadar Avrasya Birliği projesinin SSCB’yi yeniden canlandırma olmadığını, bunun sadece Avrupa Birliğine benzer bir bütünleşme olacağını söylese de, Batıdakiler şimdiden Putin’in Avrasya Birliği projesinin SSCB’yi diriltme yolundaki ilk adım olarak değerlendirmeye başlamıştır. Gerçekte Putin’in Avrasya Birliği’ni kurmasındaki amacı, Batıdakilerin de söylediği gibi SSCB’yi yeniden inşa etmek değil de, daha çok eski Sovyet coğrafyasını tekrar kendi etkisi altına alarak küresel ve bölgesel güçlere karşı güç oluşturmaktır.137 Sonuç olarak, Putin’in Avrasya Birliği projesi hayata geçtiği takdirde, SSCB dağıldıktan sonraki süreçte ekonomik bütünleşme yolunda en büyük birlik olacaktır. Putin, Avrasya Birliği’nin kapısının katılmak isteyen her ülkeyi kabul edeceklerini katılmak istemeyenleri ise zorlamayacaklarını belirtmiştir. B. Putin’in Dış Politikasındaki Öncelikleri 1. NATO’nun Doğuya Doğru Genişlemesini Önlemek 136 Tellal, op.cit., s.197. Göktürk Tüysüzoğlu, ‘‘Putin’in Yeni Hedefi: Avrasya Birliği’’, 5 Ekim http://dunya.milliyet.com.tr/putin-in-ilk-hedefi-avrasya birligi/dunya/dunyadetay/05.10.2011/1446803/default.htm, (Erişim tarihi: 22.10.2012). 137 2011, 38 2000 yılından itibaren Kremlin’de yönetimi ele alan Putin, önce RF’de dengeleri yerine oturtmuş, ardından da RF’yi küresel güç yapmak için yeni dış politika uygulamaya başlamıştır. Putin, Yeltsin dönemi boyunca RF’nin Batı’ya siyasi konularda fazla imtiyaz verdiğini hatırlatarak bundan sonra imtiyaz vermeyeceklerini bildirmiştir. Özellikle NATO’nun doğuya doğru genişlemesi ve ABD’nin, RF’nin yakın çevresindeki müttefiklerine demokrasi bahanesiyle iç meselelerine karışmasına artık sessiz kalamayacaklarını açıklamıştır. 138 Moskova, SSCB’nin feshedilmesinden üç yıl sonra Macaristan, Çekoslovakya, Almanya ve Polonya’dan askeri birliklerini çekme kararı alırken, Batı’dakiler bu ülkeleri NATO’ya katmayacaklarına dair söz vermiştir. Ama aradan beş yıl geçtikten sonra, NATO Moskova’ya verdiği sözü ihlal ederek bu eski komünist ülkelerini kendi bünyesine kabul etmiştir.139 NATO’nun doğuya doğru genişlemeyeceğine dair verdiği sözü ihlal ettiğini belirten dönemin RF Devlet Başkanı Medvedev Alman dergisi Spiegel’e verdiği röportajda: ‘‘NATO’nun iki Almanya’nın birleşmesi sırasında RF’ye vermiş olduğu sözlerin hiçbirini tutmadığını’’, ifade etmiştir. NATO’nun doğuya doğru genişlemeyeceğine dair verdiği sözü SSCB’nin ilk ve son Cumhurbaşkanı Mihail Gorbaçov tarafından da doğrulanmıştır. Ancak dönemin SSCB Dışişleri Bakanı Eduard Şevardnadze ise, ‘‘Batı Blok’u, hiçbir zaman Mokova’ya doğuya doğru genişlemeyeceği garantisini vermemiştir’’ açıklamasında bulunmuştur.140 138 Levine, op.cit., ss.55-56. Korotkevich, op.cit., s.44. 140 Uwe Klussmann, Matthias Schepp and Klaus Wiegrefe, ‘‘NATO's Eastward Expansion: Did the West Break Its Promise to Moscow?’’, http://www.spiegel.de/international/world/nato-s-eastwardexpansion-did-the-west-break-its-promise-to-moscow-a-663315-druck.html, (Erişim tarihi: 22. 12. 2012). 139 39 NATO’nun 1999 yılındaki doğuya doğru ilk genişlemesinde ABD, RF’ye karşı olmadığını söyleyerek Moskova’yı teselli etmeyi başarmıştır. Ancak, NATO’nun 2004 yılındaki genişlemesi sadece eski Varşova Paktındaki ülkelerin yanı sıra eski SSCB’nin bir parçasını oluşturan Litvanya, Letonya ve Estonya’yı içine alır şekilde doğuya doğru genişlemesi Moskova’yı endişelendirmiştir. 141 NATO, 2009’daki son genişlemesinden bir sonraki gelişmesinde yine eski SSCB’nin bir parçası olan Ukrayna ve Gürcistan’ı aday ülke olarak göstermiştir. Ancak 2008’deki Gürcistan-Rusya Savaşı’ndan sonra Gürcistan’ın NATO üyeliği askıya alınmıştır. NATO’nun doğuya doğru genişlemesi ise kısa bir süreliğine de olsa durmuştur. Putin, ‘‘NATO’nun doğuya doğru genişlemesi RF’nin ulusal çıkarlarını büyük ölçüde etkileyeceğini, Avrupa’da karşılıklı güvenin azalmasına neden olacaktır’’, açıklanmasında bulunmuştu.142 Bugün RF’nin dış politika stratejisinin özünde, eski Sovyet topraklarını RF’nin nüfuz alanı olarak görmektedir. RF, NATO’nun genişleme çabalarının kendi güvenliğini tehdit edeceğini ileri sürerek bazı eski Sovyet Cumhuriyetleri’nin NATO’ya katılmalarını engellemeye çalışmaktadır.143 Sonuç olarak, bugüne kadarki genişlemelerde nispeten daha güçsüz bir RF ile karşı karşıya kalan NATO, Putin’in iktidara gelmesiyle artık müzakere eden, yeni 141 Arseni Ermolov, ‘‘ Vneshnyaya Politika Sovremennoy Rossii 1992-2007’’, Moskva, Uchebnaya İzdaniya, Mart 2007, s.9. 142 Leonid Mlechin, Vneshnyaya Politika Rossii: ot Lenina i Trotskova-do Putina i Medvedeva, 2. İzdanie, Moskava, İzdatelstvo Tsentropoligraf, 2011, s.810. 143 Yaşar Onay, Rusya ve Değişim, 1. Baskı, Ankara, Nobel Yayın Dağıtımı, 2002, s. 127. 40 üyelerin önüne set çeken ve tehdit algılamalarını açıkça ifade eden bir RF ile yüzleşmektedir. 2. NATO’nun Füze Savunma Sistemini Önlemek ABD’nin Ronald Reagan döneminde başlatıp bir sonuca ulaşmadığı Stratejik Savunma Girişimi (Strategic Defense İnitiative), Soğuk Savaş’ın sona ermesiyle gündemden düşen Stratejik Savunma Girişimi, 2000’'li yıllarda ABD Başkanı George W. Bush tarafından Ulusal Füze Savunma Sistemi adıyla yeniden gündeme gelmiştir. İlk başta SSCB’ye karşı geliştirilmiş, yani Sovyet balistik füzelerini havada etkisiz hale getirmesi düşünülen Stratejik Savunma Girişimi, bugün artık ABD’nin ‘‘şer ekseni’’ olarak tanımladığı K.Kore, İran, gibi ülkelerin sahip oldukları füzelere karşı olduğu söylenmektedir. Ancak, ABD’nin tehdit olarak algıladığı bu ülkelerin ellerindeki füzelerin hiç birinin ABD sınırlarına kadar ulaşılabileceğinin mümkün olmadığını Washington’dakiler iyi bilmektedir. 144 Bugün ABD, her ne kadar Füze Savunma Sistemi’nin İran’a karşı olduğunu çeşitli ortamlarda söylese de, projeye karşı çıkan İran değil, RF olmuştur. 145 RF, bu projenin kendisine karşı olduğunu şu nedenlere dayanarak açıklamaktadır: 146 Ne zaman ki RF, Azerbaycan’daki Gabala radar üssünü birlikte kullanma teklifini NATO tarafına sunduğunda olumsuz yanıt almıştır. Kuzey Kafkasya’daki yüksek kapasiteli radar istasyonunu ortaklaşa kullanmayı da teklif etmiştir. Fakat Batı, 144 İlhan Uzgel, ‘‘ABD ve NATO’yla İlişkiler’’, Baskın Oran (ed.), Türk Dış Politikası, Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, cilt II, 12 Baskı, İstanbul, İletişim Yayınları, 2010, s. 311. 145 Erhan, (2010) op.cit., s.103. 146 Primakov, (2010), op.cit., s. 151. 41 FSS’nin RF’ye yöneltilmediğini iddia ederek projesinden vazgeçmemekte kararlıdır. RF, NATO’nun Rus sınırına doğru genişlemeyeceği sözü ihlal ettiğini gerekçe göstererek147 NATO’dan Füze Kalkanı Sistemi’nin RF’yi hedeflemediğini belirten yazılı bir garanti istemektedir. Ancak NATO’daki yetkililer, RF’nin istediği hukuki bir yazılı garantiyi vermemekte kararlıdır. NATO’nun RF’ye yazılı bir garanti vermek istemediğini ABD’nin RF’deki Büyük Elçisi Michail McFaul da doğrulamıştır. 148 1999 yılında eski Varşova Paktı ülkelerini bünyesine katan ve RF’ye yeni katılan ülkelere yeni savaş birlikleri konuşlandırmayacağı güvencesini veren NATO, bugün bu ülkelere FSS’yi yerleştirmektedir. 1972’deki füzesavar sistemlerin kurulmasını yasaklayan Anti Balistik Füze (Anti Ballistic Missile) anlaşmasını ihlal ederek bu projeyi başlatan ABD’nin amacı, RF’nin nükleer gücünün caydırıcılığını azaltmaktır. RF’deki yetkililer dışında, NATO’nun FSS’nin RF’ye karşı olduğu kanısı ünlü Fransız tarihçi ve jeopolitik uzman Alexandre Adler bir konuşmasında şu sözlerle doğrulamıştır: ‘‘Kim ne derse desin, Amerikan tarafı için bu proje, RF’ye karşı yapılmaktadır’’. Buna benzer değerlendirmeler Washington’da yapılmış, hem de herhangi bir yerde değil Senato’da ve herhangi biri tarafından değil, ABD Senato Silahlı Kuvvetler Komitesi Başkanı Carl Levin tarafından yapılmıştır. Bir televizyon kanalına verdiği demecinde şöyle demişti: ‘‘Biz, çeşitli yollarla RF’yi kendimizden uzaklaştırmaya devam ediyoruz’’. 149 147 Mlechin, (2011), op.cit., s. 811. ‘‘SWA Ne Hotyat Davat Yuridicheskie Garantii Po PRO İz Za Vozmozhnıh Zapretitelnıh Mer So Storonı Rossiii v Budusgem’’, http://www.itar-tass.com/c1/565923.html, (Erişim tarihi: 08.11.2012). 149 Primakov, (2010), op.cit., ss. 153-154. 148 42 NATO’nun Füze Savunma Sistemi’ne misilleme olarak RF, Kaliningrad’taki erken uyarı radar sistemini faaliyete hazır hale getirmiştir. Kaliningrad şehrinde faaliyete sokulan erken uyarı radar sistemi, Kuzey Atlantik’ten fırlatılacak füzeleri izlemenin yanı sıra Avrupa’da kurulacak FSS’yi izleme kapasitesine sahip olacaktır. RF sadece bu radarlarla yetinmeyip, hem Kalinigrad hem de güneyindeki Krasnodar şehirlere kısa ve uzun menzilli İskender füzelerini yerleştirme kararı almıştır. Kararın ardından konuşma yapan Medvedev, FSS’nin RF’yi hedeflemediğini açıklayan NATO’ya “Kalinigrad ve Krasnodar şehirlerdeki füze ve radar sistemlerimiz de sizi hedeflememekte, ama sizin için yapılmaktadır’’. 150 Putin’in Ortadoğu Politikası’ndaki Öncelikleri C. 2000 yılında iktidara gelen Vladimir Putin’in dış politikada öncelikli hedefi RF’ye eski süper gücünü geri kazandırmak olmuştur. Bunun araçlarından biri ise stratejik açıdan SSCB nüfuz alanlarından biri Ortadoğu’ya geri dönmektir. 151 Bugün Ortadoğu birkaç sebepten dolayı RF’nin dış politikası açısından önemlidir: 152 Ortadoğu’nun coğrafi olarak yakınlığı, bölge ile Müslümanlık ve Musevilik bağının, bölgenin enerji kaynaklarınca zengin olmasıdır. Ayrıca, Ortadoğulu Müslüman ülkelerin Çeçenlere olan desteğini kesmesini sağlamak ve ABD ile NATO’nun bölgedeki politikalarından endişe duymasıdır. 150 Özdal, op.cit.,, http://www.usakgundem.com/yazar/2310/f%C3%BCze-kalkan%C4%B1nda-yeniperde-rusya%E2%80%99n%C4%B1n-tedbiri.html, (Erişim tarihi: 03.11.2012). 151 Mesut Hakkı Caşın, Novgorod Knezliğinden XXI. Yüzyıla Rus İmparatorluk Stratejisi, İstanbul, Okumuş Adam Yayınları, 2006, s. 552. 152 Dmitri Trenin, ‘‘Russia’s Policy in the Middle East: Prospects for Consensus and Conflict with the United States’’, New York, Century Foundation, 2005, p.4. http://carnegieendowment.org/files/trenin_middle_east.pdf, (Erişim tarihi: 11. 11. 2012). 43 SSCB’nin dağılmasından sonra, diğer bölgelerde olduğu gibi, Ortadoğu’da da Rus etkisi azalmıştır. Vladimir Putin’in iktidara gelmesinin ardından Moskova, enerji kaynaklarından elde ettiği gelirler sayesinde bağımsız dış politika izlemeye başlamış ve elindeki imkânları kullanarak birçok bölgeye geri dönmeye çalışmaktadır. Ortadoğu da bu açıdan istisna teşkil etmemiştir. Enerji aracılığının yanı sıra Putin, RF içerisinde yer alan Müslüman toplumların aracılığıyla Ortadoğu’da etkili olmaya çalışmaktadır. Bu doğrultuda RF, Pakistan’ın karşı çıkmasına 153 rağmen bölgedeki müttefikleri Iran ve Suriye’den tam destek alarak 2005’te İslam Konferansı Örgütü’nde gözlemci statüsüne sahip olmuştur.154 Bugün İKÖ’de gözlemci statüsüne sahip olan RF’nin Ortadoğu’ya dönmesindeki en avantaj tarafı, onun Ortadoğu’nun Müslüman ülkelerini demokrasiye zorlamamasıdır. Onların iç meselelerine karışmaması, bölgede herkesle iyi ilişkiler içerisinde olması ve en önemlisi de bölgede hiçbir ülkeyi kendi şer ekseninde görmemesidir. 155 2009 yılında Danimarka’da yayınlanan Jyllands-Posten gazetesi Hz. Muhammed’in karikatürlerini yayınlayarak İslam dünyasında öfkeye yol açtığı sırada, RF Hıristiyan bir ülke olmasına rağmen bu olaya sessiz kalmamıştır. Putin, Danimarka’da yayınlanan gazeteyi şiddetle kınamakla kalmamış, Danimarka hükümetini 153 Pakistan’ın Rusya’nın İKÖ’de gözlemci statüsüne karşı çıkması, Hindistan’a da bu örgütte gözlemci olarak katılmasına yol açacağı endişesidir. 154 Aleksandır Malashenko, ‘‘Rossiya i Musulmanskiy Mir’’ Rabochie Materialı N3, Mart 2008, s.6. 155 İbid., s.10. 44 Müslüman Aleminden özür dilemeye davet etmiştir. Putin’in bu hareketi, RF’yi Ortadoğu başta olmak üzere tüm İslam dünyasına yaklaştırmıştır. 156 Bugün RF’nin Ortadoğu’da etkili olmasının bir diğer yolu da, geçmişte olduğu gibi, bugün de Ortadoğu’nun Barış Sürecinde önemli rol üstlenmektir. Çünkü Soğuk Savaş döneminde SSCB’nin Ortadoğu’daki nüfuzu oldukça fazlaydı ve genelde Arap ülkeleri aracılığıyla bunu kazanmıştır. SSCB’nin dağılmasının ardından Moskova, Ortadoğu’nun Barış Sürecinden adeta dışlanmıştı. Bu durum son Irak savaşında daha da fazla ortaya çıkmıştır. Bugün RF bu kaybını, 2002’de BM, ABD ve AB ile birlikte oluşturdukları ‘‘Ortadoğu Dörtlüsü’’ aracılığıyla telafi etmeyi amaçlamaktadır. Ortadoğu Dörtlüsü içerisinde RF’nin diğer üyelerden farkı, onun sadece İsrail, Suriye ve İran ile değil, aynı zamanda El Fetih, Hamas, Hizbullah ile iyi ilişkiler içerisinde olmasıdır. 157 Bugün RF, Hizbullah’ı Lübnanlı Şii toplumun önemli temsilcisi ve Ortadoğu’nun istikrar sürecinde en önemli aktörlerden biri olarak, Hamas’ı ise, Filistin halkının temsilcisi olarak görmektedir. Ayrıca RF, ne Hizbullah’ı ne de Hamas’ı terör örgütü olarak görmemektedir. 158 156 Kreutz, op.cit., p.6. Primakov, (2010), op.cit., s. 212. 158 Stepanova, op.cit., p.3. 157 45 İKİNCİ BÖLÜM ORTADOĞU DEVLETLERLE İLİŞKİLER Rusya’nın İran Politikası I. A. Siyasi Boyutu Moskova’nın Tahran politikası, 31 Ağustos 1907’de İran’ı etki alanlarına bölen anlaşmanın geçersiz olduğunu açıklaması ile başlamıştır. 159 1921’de iki ülke arasında bir ‘‘Dostluk Antlaşması’’ imzalanması ile diplomatik ilişkiler kurulmuştur.160 1979’daki İran İslam Devrimi’nden sonra, Tahran bölgede Moskova’nın en önemli stratejik ortağı haline gelmiştir. 161 SSCB’nin dağılmasının ardından, Yeltsin’in birinci başkanlık dönemi boyunca RF’nin Batı eksenli politikası, iki ülke arasındaki siyasi bağları zayıflatmıştır. 2000’de RF’de Putin’in iktidara gelmesiyle İran, yeniden RF’nin Ortadoğu politikası açısından önemli konuma gelmiştir. Konu itibariyle İran, dünya petrol rezervleri açısından % 9,1’le dördüncü sırada, doğalgaz rezervler açısından % 159 1907’de İngiltere ve Çarlık Rusya arasında varılan antlaşmaya göre, İran üç nüfuz bölgesine ayrıldı: Kuzey bölgesi Rusya’ya verildi, Orta kısmı tarafsız ilan edildi, Güney bölgesi İngilizlere bırakılmıştı. Kissinger, op.cit., 186. 160 Arı, (1999), op.cit., s.84. 161 1979’da İran Devrimi’ni memnuniyetle karşılamasının nedeni; Şah’ın son zamanlarda Amerika’dan aşırı miktarda askeri silahlar almasıydı, bu da doğrudan Sovyetler Birliği’ni endişelendirmiştir. İbid., ss. 88-89. 46 16’le RF’den sonra ikinci sırada yer almaktadır. Ayrıca, dünya petrol taşımacılığının yarısının gerçekleştirildiği Basra Körfezinde en uzun kıyıya sahip olan bir ülkedir. 162 2003 yılında Irak’ta Saddam rejimin devrilmesinden sonra, İran RF’nin Ortadoğu politikası açısından stratejik konuma gelmiştir. Bu durum Irak’ta bulunan İran yanlısı eğilimlerin artmaya başladığı Şii topluluğunu, Suriye ve Lübnan’ın iç işlerini etkilemenin en önemli faktörü haline gelmiştir. Bugün RF, İran’ı hem kendi güvenliğine yönelik olası tehlikelere karşı tampon bölge olarak görmekte, hem de uygun bir yayılma alanı olarak görmektedir. 163 2008 yılında RF’de kabul edilen Dış Politika Konsepti’nde İran ile işbirliğinin geliştirilmesinin önemine dikkat çekilmiştir. Bu belgede, RF’nin İran’ın nükleer programına dair yaklaşımının tanımlaması yapılmıştır. RF Dış Politika Konsepti’nde, Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesine ilişkin antlaşmaya imza atan ülkelerin haklarının temelinde İran’ın nükleer sorunu konusunun diplomatik yollarla çözülmesi için çaba göstereceği belirtilmiştir. 164 RF, Milli Güvenlik Stratejisi’nde nükleer teknolojilerin ve kitle imha silahlarının yayılmasını kendisinin askerî güvenliği açısından bir tehdit olarak algılamaktadır. RF’nin bu endişeleri, özellikle Ortadoğu ülkeleri için geçerli165 162 Belova, op.cit., s.5. Primakov, (2010), op.cit., ss. 61-62. 164 ‘‘Kontseptsiya Veneshney Politiki Rossiyskoy Federatsii’’, 15 İyulya 2008, http://www.kremlin.ru/acts/785, (Erişim tarih: 03.01.2013). 165 Ukaz Prezidenta Rossiyskoy Federatsii ot 12 Maya 2009, N 537, ‘‘Strategiya Natsionalnoy Bezopasnosti Rossiyskoy Federatsii do 2020 goda’’, ss.5-6, http://graph.document.kremlin.ru/page.aspx?1012112, (Erişim tarihi: 20.02.02013). 163 47 olmasına rağmen, İran ile nükleer enerjinin barışçıl amaçlarla kullanımı konusunda yakın işbirliği içerisindedir. 166 RF, İran’ın nükleer teknoloji alanında yürüttüğü çalışmaların sadece barışçıl amaçlı olduğunu defalarca söylemesine rağmen, ABD ve İsrail İran’ın nükleer faaliyetlerinin nükleer silah elde etmeye yönelik olduğunu ileri sürerek Moskova’dan İran’daki nükleer alandaki çalışmalarının durdurulmasını talep etmektedir. RF, UAEA ve NPT’ye üye İran’ın şimdiye kadar nükleer alanında çalıştığına dair hiçbir kanıtın bulunmadığını hatırlatarak nükleer alanında başlattığı çalışmalarının durdurulmayacağını açıklamıştır. 167 RF’nin UAEA anlaşmasına üye olan İran’la nükleer enerji alanında iş birlik yapmasına karşı çıkan ABD’nin kendisi 2006 yılında UAEA’ye üye olmayan Hindistan’la nükleer alanda işbirliği konusunda anlaşma imzalamıştır. Dahası, UAEA ve NPT’ye üye olmayan İsrail’in nükleer silahını görmezlikten gelmektedir. RF, İran’ın uluslararası anlaşmalara aykırı davranmadığı sürece İran ile nükleer alanındaki çalışmalarını durdurmayacağını açıklamıştır.168 Bugün RF’nin İran’la nükleer alanındaki işbirliği Ortadoğu politikasını hem olumlu hem olumsuz etkilemektedir. Olumlu yönü; ekonomik açıdan kar elde etmekteyse, siyasi açıdan ABD’ye karşı Ortadoğu’da denge sağlamaktadır. Olumsuz yönü ise, RF’yi, İsrail ve Arap dünyasından ve en önemlisi de Ortadoğu’nun Barış 166 İrina Svistunova, ‘‘XXI. Yüzyılda Rusya ve Türkiye’nin İran politikaları’’ Orsam Avrasya Stratejileri, Ankara, Rapor No: 10, Eylül 2011, s.8. 167 Alireza Jafarzadeh, The Iran Threat : President Ahmadinejad and the Coming Nuclear Crisis, First edition, New York, Palgrave Macmillan, 2007, s.10. 168 Prussakov, op.cit., s. 45. 48 Süreci’nden uzaklaştırmaktadır. İsrail’in rahatsızlığı ise İran’daki bir yöneticinin sıkça tekrarladığı ‘‘İsrail’i haritadan silme’’ çağrısıdır. 169 RF, Batı’nın İran’daki nükleer silah programı üzerinde çalıştığı şüphelerini ortadan kaldırmak için Buşer’de kendilerinin yardımıyla inşa edilen nükleer santralde kullanılmış yakıtın ülkesine geri iade edileceğini bildirmiştir. 170 RF’nin bu hareketi Batı’da olumlu karşılanmış, ancak İran’ın nükleer silah alanında çalıştığı şüpheleri ortadan kaldırmamıştır. ABD ve Batı’lı ülkeler İran’ın nükleer programının barışçıl amaç taşımadığını gerekçe göstererek, bundan vazgeçirmek amacıyla İran’a petrol ambargosunu uygulayacaklarını açıkladıklarında RF, İran’ın nükleer silah edinmesinin kendi çıkarlarına da aykırı olduğunu hatırlatarak, Batı’nın İran’a yönelik uygulayacağı petrol ambargonun İran’ı nükleer programından vazgeçirmeyeceğini, bunun yalnız İran halkının ekonomik durumunu etkileyeceğini açıklamıştır. Buna rağmen, 1 Temmuz 2012 tarihinden itibaren AB İran’a karşı petrol ambargosu uygulamaya başlamıştır. 171 İran’ın enerji bakanı, yaptırımlar öncesi AB’ye yapılan petrol ithalatının toplam ihracatın sadece yüzde 18’ini oluşturduğunu hatırlatarak bunun ihracatta önemli etkisinin olmayacağını, bundan en çok petrol ithal eden ülkeler zarar göreceğini açıklamıştır. Özellikle ekonomik krizden çıkamayan Yunanistan, Portekiz 169 Yevgeni Primakov, Rusların Gözüyle Ortadoğu, çev: Olga Tezcan, 2. Baskı, İstanbul, Timaş Yayınları, 2009, s. 421. 170 İbid., 422. 171 Belova, op.cit., s.8. 49 gibi ülkeler zarar görecektir. Ayrıca AB’nin İran’a uyguladığı petrol ambargosu zaten Rus enerjisine bağımlı olan Avrupa’yı zor duruma bırakacaktır. 172 AB’nin İran’a karşı aldığı ambargo kararının 1 Temmuz 2012 tarihinde yürürlüğe girmesinden sonra, İran meclisindeki bazı Milletvekilleri Batı’nın İran’a uyguladığı petrol ambargosuna misilleme şeklinde Hürmüz boğazının kapatılmasını önermiştir. İran milletvekillerinin boğazı kapatma önerileri ABD’yi harekete geçirmiştir. Washington’daki yetkililer, İran’ın Hürmüz boğazını kapatmasına asla izin vermeyeceklerini ve gerekirse İran’a karşı savaş açacaklarını belirtmiştir. Geç de olsa İran Dışişleri Bakanı, Tahran’ın Hürmüz boğazını kapatacağı haberlerin tümünü yalanlamıştır. İran Dışişleri Bakanı, İran Milletvekillerince yapılan açıklamaları ise kişilerin şahsi görüşlerden ibaret olduğunu açıklamıştır.173 ABD, her ihtimale karşı körfez bölgesine üç uçak gemisi eşiğinde büyük donanma göndermiştir. Buna karşın, İran Devrim Muhafızları Deniz Kuvvetleri Komutanı Tuğamiral Ali Fedevi, Basra Körfezi’ne gelen yeni ABD gemilerinin İran’ın uyarılarına dikkate almamaları durumunda kötü sonuçlara katlanmak mecburiyetinde kalacaklarını söylemiştir. 174 172 Avrupa Birliği ülkelerinin tükettiği petrolün %21’ini, doğalgazın da %41’ini RF tek başına karşılamaktadır, http://www.haberanaliz.net/detay.asp?hid=94852, (Erişim tarihi: 03.07.2012). 173 Hasan Selim Özertem, ‘‘İran’dan Gelen Mesajlar ve Enerji Politikaları’’, http://www.usak.org.tr/haber.asp?id=1292, ( Erişim tarihi: 20. 10. 2012). 174 ‘‘İran ABD’ye Uyarı: Sonuçlarına Katlanırsınız’’, 14 Temmuz 2012, http://www.haberpolitik.net/iran-ABD--ye-uyari-Sonuclarina-katlanirsID31005.html, (Erişim tarihi: 15.07.2012). 50 B. Ekonomik Boyutu Moskova’nın Tahran politikasının bir diğer boyutunu da ekonomik ilişkiler teşkil etmektedir. RF’nin İran’la ekonomik alandaki ilişkilerinde nükleer enerji, metalürji, ulaşım, petrol ve kimya sanayi alanları oluşturmaktadır. 2005 yılında iki ülke arasındaki ticaret hacmi 2,08 milyar dolar olarak belirlenirken, 2008’de bu rakam daha da büyüyerek 3,71 milyar dolara kadar yükselmiştir. 175 RF’nin Buşer nükleer santralin ilk bloğunun inşaatı ve üretilmiş nükleer yakıtının tedariki ekonomik açıdan RF için son derece önemlidir. Sadece Buşer nükleer santralinin ilk ünitesinin maliyeti 800 milyon dolar teşkil etmiştir. Kalan üç ünitenin İran’a teslim edilmesi sonucunda RF buradan 3,5 milyar dolar kar elde edeceği tahmin edilmektedir. 176 Bugün Batı’nın, nükleer silah politikalarından dolayı İran’ı cezalandırmasından açık bir şekilde fayda gören RF’dir. İran’ın petrol ve doğal gaz üretiminin azalması neticesinde uluslararası petrol fiyatlarının artması sonucu RF’nin petrol ve doğal gaz ihracatından gelirler artıracaktır. Ayrıca İran’ın Batı tarafından izole edilmesi, İran’ı kaçınılmaz olarak RF’ye yaklaştırmaktadır. 177 Eğer Hürmüz boğazı İran tarafından kapatıldığı takdirde, dünya petrol pazarına günlük yaklaşık 17 milyon varil eksik petrol tedariki yapılacaktır. Bu da 175 Sivistunova, op.cit., s.12. Luzyanin, op.cit., s.133. 177 Tarık Oğuzlu, ‘‘Büyük Güçlerin Ortadoğu’ya ilişkin politikaları ve Türkiye’’, Cilt 2, Sayı 14, Ortadoğu Analiz, Şubat 2010, s. 62. 176 51 zaten varil başına 109 dolar olan petrolün daha da yükselmesine neden olacaktır. Nitekim bundan en çok zarar gören Uzakdoğu’daki Çin, Japonya, Güney Kore ülkeleri olacaktır. Bundan en çok kar elde eden ülke ise petrol ihraç eden ülkeler ve özellikle RF olacaktır. 178 C. Askeri Boyutu Bugün ABD’nin Suudi Arabistan başta olmak üzere bölgedeki müttefiklerini silahlandırmasındaki amacı ne ise; RF’nin da İran’ı silahlandırmasındaki amacı aynıdır. Yani, ABD bölgede mümkün olduğunca uzun süre etkinliğini devam ettirmek için Ortadoğu’daki müttefiklerini silahlandırıyorsa,179 RF da bölgede yeniden etkili olmak için Suriye ve İran’ı silahlandırmaktadır. 180 2000 yılında RF, 1995 tarihli iki ülke arasında var olan silah satışı anlaşmalarının süresinin dolmasının ardından İran’a silah satımını durdurmasını öngören ‘‘Gore-Çernomırdin’’ mutabakatını tek taraflı olarak iptal etmesinden sonra, İran RF’den silah satın alan ülkeler sıralamasında Çin ve Hindistan’dan sonra üçüncü sıraya yerleşmiştir. Özellikle Batı’nın İran’a karşı uyguladığı silah ambargosu, RF’nin silah ihracatını artırmıştır.181 Bugün RF İran’ın en büyük silah tedarikçisi konumundadır. RF, 178 Belova, op.cit., ss.1-2. Erhan, op.cit., http://www.turkiyegazetesi.com.tr/haberdetay.aspx?NewsID=21944#.UOikUQbefk, (Erişim tarihi: 05 09 2012). 180 Erhan, op.cit., http://www.turkiyegazetesi.com/makaledetay.aspx?ID=541021#.UOicA-Qbefm, (Erişim tarihi: 11.10.2012). 181 Oliker, op.cit., p. 80. 179 52 İran’a S-300 sınıfı uçaksavar füzeleri, Mİ-17 helikopterleri, kısa menzilli Topıl 1 füze, SU25 ve MİG-29 savaş uçaklar satmaktadır.182 II. Rusya’nın Suriye Politikası A. Siyasi Boyutu Bugün RF’nin bölgede çok yönlü işbirliği yaptığı bir başka ülke de Suriye’dir. Moskova’nın Şam politikası, 1944 yılında başlamıştır. 1950 yılında Suriye’de Sosyalist eğilim artınca, Şam SSCB’nin bölgedeki en önemli siyasi ortağı haline gelmiştir. Özellikle 1980’de SSCB ile Suriye arasında ‘‘Dostluk ve İşbirliği Antlaşması’’ imzalanmasıyla Şam Moskova açısından stratejik boyut kazanmıştır. SSCB’nin dağılmasının ardından, iki ülke arasındaki stratejik ilişkiler zayıflamıştır. Özellikle Yeltsin’in İkinci Başkanlık dönemine kadar Dışişleri Bakanı görevini yapan Andrey Kozırev’un Batı eksenli politikası iki ülke arasındaki siyasi bağların zayıflatmıştır. 2000 yılında RF’de Putin’in iktidara gelmesiyle ile Suriye tekrar RF’nin dış politikası ve özellikle Ortadoğu politikası açısından önemli konuma gelmiştir. Bugün Suriye’nin bölgede stratejik pozisyona sahip olması, RF’nin Akdeniz bölgesindeki pozisyonunu güçlendirmekle kalmayıp Ortadoğu’da nüfuzunun artmasına ve özellikle kendi çıkarlarını korumasına büyük bir destek sağlamaktadır.183 182 Luzyanin, op.cit., s.134. Kerim Has, ‘‘ Türkiye Rusya İlişkileri Ekseninde Suriye Krizi’, Ankara, Uluslararası Stratejik Araştırmalar Kurumu, Usak Analiz No: 20, Temmuz 2012, ss. 4-5. 183 53 Bugün RF’nin Suriye ile olan siyasi ilişkilerin derinleşmesinin nedenleri şunlardır:184 Birincisi, ABD’nin, Suriye’yi sürekli teröre destek vermekle suçlayarak BM’nin yaptırım kararları ile tehdit etmesidir. İkincisi, Washington’un Suriye’yi kitle imha silah üretmekte suçlamasıdır. Üçüncüsü, Şam rejiminin uluslararası sistemden izole edilmesidir. Dördüncüsü de, ABD’nin 11 Eylül 2001 sonrası Suriye’ye yönelik sert bir politika sergilemesidir. Bugün Moskova birçok kez Suriye’yi BM’nin yaptırımlarından kurtarmış, kurtarmaya da devam etmektedir. Özellikle Refik Hariri suikastından sonra, 31 Ekim 2005 tarihinde yapılan Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi toplantısında Suriye’yi ekonomik yaptırımlardan kurtarmıştır. O tarihten sonra, RF uluslararası konularda Suriye’nin resmi koruyucusu hâline gelmiştir. Ancak Lübnan’dan Suriyeli askerlerin çıkartılmasını öngören 1559 nolu kararın185 çıkmasına engel olamamıştır. 186 B. Ekonomik Boyutu Suriye ile diplomatik ilişkilerin kurulmasından bu yana ekonomik alanında da büyük adımlar atılmıştır. SSCB’nin girişimi ile Suriye’de 80’e yakın büyük proje gerçekleşmiştir. Bunlardan ilki, Fırat, Al-Baas barajları ve iki bin kilo metre uzunluğunda da demir yolu yapılmıştır. SSCB’nin dağılması sonucu bölge ile olan sınırların ortadan kalkması ve 1990’lı yıllar boyunca RF’nin iç ve dış politikasında meydana gelen sıkıntılar, iki ülke arasındaki ekonomik ilişkileri zayıflatmıştır. 2000 184 Luzyanin, op.cit., s. 78. Bkz, United Nations Security Council, Resolution 1559 (2004), Adopted by the Security Council at its 5028th meeting, on 2 September 2004, S/RES/1559 (2004), 2 September 2004, s. 1. http://www.un.org/ga/search/view_doc.asp?symbol=S/RES/1559(2004), (Erişim tarihi: 18.11.2012). 186 Primakov, (2009), op.cit., s. 255. 185 54 yılında RF’de iktidar değişikliği ile Moskova’nın bu ülkeyle ekonomik ilişkileri az da olsa ilerleme göstermiştir. 2002 yılında gelindiğinde ise, RF’nin Suriye’ye olan ihracatı 120 milyon dolar olarak belirlenmiştir. 2005 yılında RF’nin iki dev firması Suriye’de doğalgaz alanında 370 milyon dolar tutarında antlaşma imzalamıştır. RF tarafından bu projeleri ‘‘Taftneft’’ ve ‘‘Stroytransgaz’’ üstlenmiştir. Stoytransgaz 160 milyon dolar tutarında 240 kilometre uzunluğundaki ‘‘Pan Arap’’ doğal gaz boru hattını döşemiştir. Bundan başka, Abu Ribah, Kamkam ve Al-Feyd doğalgaz yataklarının bulunduğu bölgede, doğalgaz imal edecek tesis faaliyete geçirmiştir. Bu tesisler sayesinde Suriye yılda 2,2 milyar metre küp temizlenmiş doğal gaz üretmektedir. Ayrıca Ürdün, Mısır ve Suriye’yi enerji alanında birbirine bağlayacak doğalgaz boru hattının Suriye’deki uzantısının Ruslar tarafından inşa edilmiştir. 187 2005 yılında RF, Suriye’nin SSCB’ye olan borcunun %73’ünü silmesinin ardından ekonomik ilişkiler tekrar yeni boyut kazanmıştır. 2010 yılına gelindiğinde iki ülke arasındaki ticaret hacmi 2 milyar dolar olarak belirlenmiştir.188 C. Askeri Boyutu SSCB’nin dağılmasıyla askeri alandaki ilişkileri de zayıflamıştır. SSCB dağıldıktan sonra, RF’nin Suriye yönelik askeri politikasının gelişmesinin önündeki en büyük iki engel, ABD ve İsrail’in RF’ye yaptığı baskıları olmuştur. Bu dönem RF Suriye’ye yalnızca savunma amaçlı silahlar temin edebilmiş, saldırı amacı güden 187 Luzyanin, op.cit., ss.81-82. İlyas Kamalov, ‘‘Rusya’nın Ortadoğu Politikası’’, Ankara, ORSAM, Rapor No: 125, Temmuz 2012, s. 13. 188 55 silahlar ise temin edememiştir.189 Bir diğeri de, Suriye’nin Sovyetler Birliği zamanından birikim gelen Moskova’ya olan borcuydu. Suriye’nin Moskova’ya olan borcu 3,5 milyar dolar civarındaydı. 2005’te Moskova’nın, Suriye’nin SSCB’ye olan borcunun %73’ünü sileceğini, karşılığında Şam’ın RF’den silah satın alacağını açıklamasıyla askeri alandaki ilişkilerin gelişmesinin önündeki engel ortadan kalkmıştır.190 Bugün NATO’nun Polonya, Çek Cumhuriyeti gibi ülkelerde Füze Savunma Sistemi kurma çalışmalarına yanıt niteliğinde Moskova, Suriye’ye askeri destek sağlayarak önlemeye çalışmaktadır.191 Öte yandan RF, İsrail ve ABD’nin karşı çıkmasına rağmen, Suriye’ye hava savunma füzeleri satmayı kabul etmiştir. Aynı tarihte Moskova ve Şam yakın mesafeye ayarlanmış ‘‘Strelets’’ roketlerini Suriye’ye satmıştır. 2006’da İsrail askerlerinin Lübnan’a saldırmasından sonra, Suriye’nin RF’den silah ithalatı artmıştır. Bugün Suriye ordusunun neredeyse tamamı Rus silahlarıyla donatılmıştır. 2005-2010 yılları arası Moskova Suriye’ye 3 milyar dolar civarında silah temin etmiştir.192 Silah ihracatının % 7’sini Suriye’ye yapan RF, Irak ve Libya’da kaybettiği askeri üstünlüğünü bu ülkeye sattığı silahla telafi etmeye çalışmaktadır. 2007-2011 döneminde bir önceki beş yıla göre silah ithalatını % 58’e artıran Şam yönetimi, silah alımının % 78’ini RF’den yapmıştır. RF Suriye’ye Anti-gemi süpersonik kanatlı 189 Bilal Karabulut, ‘‘Karadeniz’den Ortadoğu’ya Uzanan Bir Dış Politika: Geçmişten Günümüze Suriye-Rusya İlişkileri’’, Karadeniz Araştırmaları, Sayı: 15, Güz 2007, s. 83. 190 İgır Korotchenko, ‘‘Est Chto Teryat’’, February 15th, 2012, http://ikorotchenko.livejournal.com/391422.html, (Erişim tarihi: 08.08.2012). 191 Hmılyov, op.cit., s.191. 192 Luzyanin, op.cit., ss. 79-85. 56 “Yakhont” füzeleri içeren “Bastion” sistemleri, 4. nesil çok amaçlı MiG-29 avcı uçakları ve “Buk M2E” hava savunma füze sistemleri temin etmektedir. Bu silahlar, Mart 2011 tarihine kadar RF’nin Esat rejimine sağladığı silahlardan bazılarıdır. Satın alınan silah sistemlerinin daha çok savunma ağırlıklı olması ise, Suriye’ye yönelik dışarıdan bir müdahaleyi zorlaştırmaktadır. 193 III. Rusya’nın Irak Politikası A. Siyasi Boyutu Moskova’nın Irak politikası, 1958’de bu ülkede monarşinin devrilmesiyle başlamıştır. 1972’de iki ülke arasında ‘‘Dostluk ve İşbirliği’’ antlaşmasının imzalanmasıyla Irak Kremlin’in Ortadoğu’da müttefiki konumuna gelmiştir. 194 SSCB’nin dağılmasından sonra, Yeltsin dönemi RF’nin iç ve dış politikasında meydana gelen sıkıntıları ile Irak’ın BM’nin ekonomik yaptırımları altında olması Moskova’nın bu ülkeye yönelik aktif politika izlemesini zorlaştırmıştır. 2000 yılında RF’de iktidar değişikliğiyle, Irak politikasında bir canlanma yaşanmıştır. Ancak 2003’te Irak’ın ikinci kez ABD ve onun müttefikleri tarafından işgal edilmesi sonucu ilişkiler tekrar zayıflamıştır. 193 194 Has, op.cit., s. 5. Arı, (1999), op.cit., s.89. 57 1991’de Irak’a bağlı ordunun Kuveyt’i ilhak ettiğinde 195 SSCB, Batı ile birlikte hareket ederek BM’nin Irak’a müdahale etmesine izin veren 678 sayılı kararı196 n kabul etmesini onaylamıştır. Ancak İkinci Körfez Savaşı öncesi savaşa en çok karşı çıkan devletlerden biri RF olmuştur.197 Bu doğrultuda, RF’nin üst düzey yetkilileri çeşitli konferanslarda, devlet düzeyi görüşmelerde Irak’ın ABD’nin belirttiği gibi ‘‘şer’’ ülke olmadığını sadece ‘‘problem’’ bir ülke olduğunu söylemiştir. 198 ABD’nin Irak’ı ikinci kez işgal etmesini ise ‘‘ciddi bir hata’’ olacağını söylemiştir. 199 Dahası Putin, Primakov aracılığıyla Saddam’a görevi bırakmasını ve Irak Meclisi için demokrasi seçimlerin uygulamasını teklif eden sözlü mesaj iletmiştir. 200 Ancak Saddam, Fransa ve RF’nin ülkesindeki çıkarlarından dolayı kendini koruyacaklarını düşüncesinden hareket ederek teklifi kabul etmemiştir.201 ABD tarafından Saddam’a verilen ültimatom süresi202 Moskova saatiyle 20 Mart 2003 tarihi günü dolunca203 görünüşte dünyayı tehdit eden Saddam’ın nükleer silahını imha etmek amacıyla Irak’ı ikinci kez işgal etmiştir.204 195 Kuveyt işgalinden önce, Irak’ta Saddam ile görüşen Amerikan Elçisi April Glapsie, ABD’nin Irak’ın Kuveyt’le toprak sorununu çözmesine ne diyeceğini sorusuna April Glapsie bunun ‘‘Arapların iç meselesi’’ olduğunu söylemiştir. Primakov, (2010), op.cit., s. 371. 196 Bkz. The Security Council, Resolution 678 (1990) of 29 November 1990, pp. 27-28, http://www.un.org/ga/search/view_doc.asp?symbol=S/RES/678(1990), (Erişim tarihi: 20. 11. 2012). 197 Mark Karts, ‘‘Rossiyskaya Politika na Bolshom Blizhnem Vostoke ili İskustvo Druzhit so Vsemi’’ İFRİ, Russie. Nei. Visions, n 49, Nisan 2010, s.15. 198 Luzyanin, op.cit., ss. 91-92. 199 Trenin, op.cit., p.7. 200 Mlechin, (2011), op.cit., s.776. 201 Prussakov, op.cit., s. 39. 202 Irak işgali öncesi, ABD Başkanı Bush, Saddam Hüseyin’e 48 saat içerisinde istifa etmesini şart koymuştu. Erhan, (2006), op.cit., s.84. Buna benzer ültimatom Avusturya-Macaristan İmparatorluğu Sırbistan’a vermişti ve devamında da bu ültimatom Birinci Dünya Savaşın çıkmasına neden olmuştur. Kissinger, op.cit., 205. 203 Leonid, Mihayloviç Mleçin, Putin, Bush i Voyna v İrake, Maskva, Eksmo, Yauza, 2005, s. 41. 204 Primakov, (2009), op.cit., s.377. 58 ABD’nin, Irak rejimini devirmek için Saddam’ın El Kaide ile yakın ilişkiler içerisinde olduğu uydurması gerçek dışı olunca, 205 Saddam rejimini elinde nükleer silah var iddiasıyla suçlayarak işgal etmiştir. Oysa Saddam rejiminin nükleer silahı bir kenara dursun, nükleer silah üretecek reaktörü bile yoktu.206 Irak’ta nükleer silahın olmadığını ve nükleer silahların işin bahanesi olduğu BM’nin Irak ile ilgili Uluslararası Silah Denetim Komisyonu’nun (UNMOVİC) İsveçli Başkanı Hans Blix tarafından açıklanmıştır. 207 Saddam rejiminin El Kaide bağlantısı olduğu senaryoları ve kitle imha silahı olduğu iddiaları208 gerçek dışı olunca, ABD artık saldırgan eylemlerini Irak’tan yayılan tehditle değil, bu ülkeye demokrasi yayma çabalarıyla açıklamaya başlamıştı. 209 Hâlbuki 22 Ağustos 1991 tarihinde bile Irak Ulusal Meclis tarafından alınan bir kararla Baas Partisi dışında başka siyasal partilerin de kurulması kabul edilmiştir. O zamanlar Irak, laik karakteri ile ağır basan tek Arap devleti olmuştur.210 Dönemin RF Dışişleri Bakanı İgor İvanov, Irak savaşı devam ederken ABD’nin 205 ABD’nin istihbarat teşkilatı CIA’nin Başkanı bizzat Amerikan parlamentosunun bir oturumundaki konuşmasında Irak’ın Bin Ladin ve onun organizasyonu ile hiçbir bağlantının olmadığını ifade etti. Primakov, (2010), op.cit., s.59. 206 MOSAD, 4 Nisan 1979’da Fransız KNİM konsorsiyumunun depolarında Irak’a gönderilecek olan önemli parçaları depoyla birlikte havaya uçurmuştur. 13 Haziran 1980’de Paris ‘‘Meridien Otelin’de Mısırlı nükleer bilim adamı Y. Meşad öldürüldü. Y. Meşad Irak’taki nükleer reaktörde çalışan en iyi bilim adamıydı. 7 Ağustos 1980’de Roma’da, İtalyan ‘‘Snia Tehint’’ firmasının merkezinde ve genel yöneticisi Mario Fiorelli’nin evinin yanında bombalar patlamıştır. Bu firma Irak’taki nükleer reaktörün inşaatına katılmayı kabul etmişti.7 Haziran 1981’de Ürdün ve Suudi Arabistan’ın hava sahasını ihlal eden sekiz F-16 uçağı, altı F-15 yok edici uçağın koruması altında Irak’ın hava sahasında girerek işletmeye daha açılmayan nükleer reaktörü kullanmaz hala getirmiştir. Primakov, (2009), op.cit., s.404. 207 Arı, (2007), op.cit., s. 601. 208 Erhan, (2006), op.cit., s.84. 209 Primakov, (2010), op.cit., s. 59. 210 Arı, (1999), op.cit., s. 39. 59 Irak’a demokrasi yayma çabalarını bu sözlerle eleştirmiştir: ‘‘Biz, ihtilal’ın ihracatına nasıl karşıysak, demokrasi’nin ihracatına da bir o kadar karşıyız’’. 211 ABD, Saddam’ı yakaladıktan kısa bir süre sonra, ona karşı hiçbir suç bulamayınca 5000 kürdün ölümüne neden olan Halepçe Katliamı’yla suçlayarak idam etmiştir. Öyle görünüyordu ki, Saddam’ın mahkûmiyetine 2 milyon insanın ölümüne neden olan İran-Irak savaşı yüzünden değil de, kimyasal silah kullanarak öldürülen 5000 Kürdün ölümü yüzünden karar verilmiştir. 212 Görüldüğü gibi, Saddam’ı iktidara getiren de,213 iktidardan indiren de ABD’nin kendisi olmuştur. B. Ekonomik Boyutu Uzun yıllardır Irak’a karşı BM tarafından uygulanan ekonomik yaptırımlar RF’nin Irak’taki ekonomik politikasını olumsuz etkilemiştir. Oysa yaptırımlar öncesi Irak, Ortadoğu’da RF’nin başlıca ticaret ortaklarından biri olmuştur. 2000 yılında RF’de Putin’in iktidara gelmesiyle Moskova tekrar Irak’a ekonomik açıdan yakınlaşmaya başlamıştır. Yeltsin’den iktidarı devralan Putin’in Irak politikasında üç 211 Mleçin, op.cit., ss. 188-230. Primakov, (2009), op.cit., ss. 376-377. 213 80’li yılların ortalarında CIA’dan emekli Miss Kopland United Press International ajansının muhabirlerine verdiği bir demeçte; Kasım’ın iktidara gelmesinden sonra CIA düşman olan Bass Partisi ile ‘‘çok yakın bağlantılar’’ içerisinde olduklarını itiraf etmiştir. Tam da bu sırada genç Saddam Hüseyin, Kasım’ı devirip yok etme suikastına katılmıştı. CIA’nın suikastın tüm hazırlık aşamasından haberi vardı ve Saddam ile bağlantıyı aynı zamanda Mısır İstihbaratı içinde çalışan Iraklı bir diş doktoru sağlamaktaydı. Suikast başarısız geçmişti, Kasım sadece elinden hafif yaralanmıştı. Saddam CIA ve Mısır istihbaratı yardımı ile Tikrit’e sonra Suriye’ye oradan da Lübnan’a ardından da CIA’nin yardımı ile Kahire’ye taşınmıştı. 1965’te Irak’a dönerek Baas Partisi istihbaratının başına geçmiştir. Primakov, (2009), op.cit., s.101. Irak’ta 1979 Haziranındaki hükümet darbesiyle bir Baaslı ve Devrim komuta Konseyi üyesi olan Saddam Hüseyin, Hasan el-Bekr’i iktidardan uzaklaştırarak Devlet Başkanı oldu. Arı, (1996), op.cit., s.40. 212 60 amacı vardı: 214 Birincisi, Irak hükümetinin Moskova’ya olan 8 milyar dolarlık borcunun ödenmesini sağlamaktır. İkincisi, BM’nin Irak’a 1990’da uyguladığı ekonomik yaptırımların tamamen kalkmasını temin etmektir. Üçüncüsü, yaptırımlar öncesi Irak’la ekonomik alanda imzalanan projelerin tamamlanması için Rus firmaların ve özellikle Gazprom gibi dev şirketlerin Irak’a geri dönebilmelerini sağlamaktır. Fakat 11 Eylül 2001 tarihinde New York’ta gerçekleşen terör saldırılarının ardından Beyaz Saray yönetimi Irak’ı da terör listesine ekleyince RF’nin Irak’ta amacına ulaşması zorlaşmıştır. Irak krizi sırasında Putin ülkesinin ekonomik çıkarlarını ön plana koyarak çok akıllıca politika sergilemiştir. Bu bağlamda Putin, bir yandan BM aracılığıyla savaşı önlemeye çalışırken, diğer yandan Irak krizinin olabildiğince uzun sürmesini arzu etmiştir. Zira Irak krizi öncesi 25 dolar olan petrolün varili, krizin ortaya çıkmasıyla petrol varilinin fiyatı 38 dolara kadar yükselmiştir. Varil başına petrolün yükselişi RF’ye dış borçlarını kapatmasında yardımcı olmuştur.215 Irak krizinin başlangıcından Saddam’ın devrilmesine kadar ki süreçte ABD’yi işgalci politika uygulamakla suçlayan RF yönetimi, Saddam devrilmesinden kısa bir süre sonra eleştirilerini bir kenara koyarak, Irak’taki ekonomik çıkarlarını aramaya koyulmuştur. Saddam rejiminin devrilmesinden sonra RF’nin Irak politikasındaki ana hedefi, iki körfez savaşı öncesi bu ülkeyle ekonomik alanda imzalanan tüm 214 Robert O. Freedman, ‘‘Russian Policy Toward the Middle East Under Putin: The Impact of 9/11 and The War in Iraq’’, ALTERNATİVES: Turkish Journal of International Relations, Volume 2, Number 2, Summer 2003, p.69. 215 İbid., p. 70. 61 anlaşmaları koruyabilmek olmuştur. Özellikle Rus petrol şirketi Lukoil’in 1997’de Irak ile imzalanan, 2002’de her hangi bir gerekçe göstermeden iptal edilen Batı Kurna-2 petrol sahasıyla ilgili anlaşmanın korunabilmesi Putin hükümetinin önceliklerinden biri olmuştur. 216 Ancak Saddam’ın devrilmesinden sonra Irak’ta iktidara gelen yeni hükümet, Saddam döneminde imzalanan tüm anlaşmaları askıya almıştır. Irak’ta yeni hükümetin Saddam döneminde imzalanan tüm antlaşmaları askıya alması sonucu Rus petrol şirketlerin de Irak’a geri dönüp dönmeyecekleri soru işareti olmuştur. Fakat 2008’de RF, Irak’ın SSCB’ye olan borcunun %90’ını sileceğinden bahsedince Rus petrol şirketlerin Irak’a ve özellikle ‘‘Batı Kurna-2’’ bölgesine geri dönme şansı yükselmiştir. Ve nihayet 2009 yılında RF’nin petrol şirketleri Gazprom ve Lukoil’in Irak tarafının düzenlediği ihaleyi kazanmasıyla Irak’ta enerji sektörüne geri dönmesi sağlanmıştır. 217 IV. Rusya’nın Türkiye Politikası A. Siyasi Boyutu Rusların Türkiye politikası, Kurtuluş Savaşı boyunca Türklere askeri destek sağlamasıyla başlamıştır.218 Ruslar, Türkiye’nin bağımsızlığını tanımasının ardından ise iki ülke arasında diplomatik ilişkiler kurulmuştur. Fakat 1945’te SSCB tarafının 1925 yılında iki ülke arasında imzalanan Saldırmazlık Anlaşması’nın süresinin 216 Eldar Kasaev, ‘‘Rossiya i İrak’’, 12 Maya 2010, http://www.opec.ru/1246847.html, (Erişim tarihi: 08.08.2012). 217 Luzyanin, op.cit., s.94. 218 Erel Tellal, ‘‘Sovyetlerle İlişkiler’’ Baskın Oran (ed.), Türk Dış Politikası, Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, cilt I, 16. Baskı, İstanbul, İletişim Yayınları, 2011, s.162. 62 uzatılmayacağını ve Türk Boğazları’nın savunulması için Sovyetlere üs vermesini talep etmesiyle siyasi ilişkileri bozulmuştur.219 İkinci dünya savaşından sonra ABD’nin SSCB’yi dengelemek için kurduğu NATO’ya 1952’de Türkiye’nin de dâhil edilmesi sonucu220 Moskova Ankara’yı tamamen kaybetmiştir. SSCB’nin dağılmasının ardından RF, Türkiye ile ikili ilişkilerini yeniden şekillendirmeye başlamıştır. Soğuk Savaş döneminden çıkan her iki ülke açısından da yeni dönem oldukça ümit vaat edici olarak başlamıştır. 221 Yalnız 90’lı yıllar boyunca Soğuk Savaşın kalıntıları ile başa çıkmak zorunda kalan her iki ülkenin yöneticileri, bu dönemde Kürt ve Çeçen sorunları nedeniyle ikili ilişkilerin gelişmesinde sıkıntı yaşamıştır. Türkiye’deki Kafkas diasporası, Rus ordusuna karşı savaşan Çeçenleri aktif şekilde desteklerken, buna karşılık olarak Rus yönetimin de PKK’nın kendi topraklarında faaliyetlerine göz yumması neticesinde ikili ilişkiler önemli derecede olumsuz yönde etkilenmiştir. 222 Ancak 1999’da RF’de Başbakan koltuğuna oturan Vladimir Putin’in, Türkiye Başbakanı Ecevit ile yaptığı görüşmede “Nereden kaynaklanırsa kaynaklansın RF Türkiye’ye yönelik hiçbir terörist eylemi desteklemedi ve desteklemeyecek” 223 ifadesinden sonra ikili ilişkilerde hızlı bir gelişme yaşanmıştır. Bunun en bariz 219 Mustafa Aydın, ‘‘İkinci Dünya Savaşı ve Türkiye 1939-1945’’ Baskın Oran (ed.), Türk Dış Politikası, Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, cilt I, 16. Baskı, İstanbul, İletişim Yayınları, 2011, s.472. 220 Çağrı Erhan, ‘‘60 yıl önce NATO’ya neden üye olmuştuk?’’ 10 Ocak 2012, http://www.turkiyegazetesi.com.tr/makaledetay.aspx?id=520362#.UOivIuQbefk, (Erişim tarihi: 05.09.2012). 221 Fatih Özbay, ‘‘Soğuk Savaş Sonrası Türkiye-Rusya İlişkileri: 1992-2010’’, Bilge Strateji, Cilt 3, Sayı 4, Bahar 2011, ss. 38-39. 222 Bülent Aras, ‘‘Türkiye ve Rusya Federasyonu: Çok Boyutlu Ortaklık’’, Seta Analiz, Sayı: 10, Ağustos 2009, s.5. 223 Özbay,op.cit., s.52. 63 göstergesi hızla artan ticaret hacmi ve iki ülke liderleri arasında gerçekleşen birçok üst düzey ziyaretlerdir. 2011 yılında karşılıklı vizelerin kaldırılması ve nükleer alanda işbirliğine dair atılan karşılıklı imzalar da bu gelişmenin en somut örneğidir. 224 2000’den sonra Ortadoğu’da ABD’nin izlediği politikalardan rahatsız olmaya başlayan RF, bu bölgede ağırlığı son yıllarda oldukça artan Türkiye’yi yanında görmek istemektedir. Zira Türkiye Ortadoğu bölgesinde en güçlü ülke konumundadır. 2003’teki Irak krizi sırasında ABD askerlerinin Irak’a Türkiye topraklarından girmesine izin verecek tezkerenin 2 Mart 2003’te TBMM’de reddedilmesinden sonra225 RF, Türkiye’yi bağımsız bir aktör olarak teyit etmiştir. Özellikle Ağustos 2008’deki Rusya-Gürcistan savaşı sırasında Gürcistan’a yardım götürme bahanesiyle NATO ve ABD’nin gemileri Karadeniz’e girmek istediklerinde Türkiye tarafı gemilerin geçmesine izin vermemesini RF olumlu karşılamıştır. 226 B. Ekonomik Boyutu SSCB’nin dağılışından sonra, Moskova’nın Türkiye politikası siyasi boyuttan ekonomik boyuta geçtiği söylenebilir. Bunun en bariz göstergesi, 1995 yılında ülke arasında 2,2 milyar dolar olan ticaret hacminin 2008 yılında 33,8 milyar dolara kadar yükselmesidir. 227 Ekonomik boyutunda enerji sektörü ağırlık kazanmaktadır. Şöyle, 224 İbid., s. 39. Erhan, (2010), op.cit., s.30. 226 Özbay,op.cit., s. 60. 227 Karts, op.cit., s.12. 225 64 RF’nin 2008 yılında Türkiye’ye yaptığı 33 milyar dolarlık ihracat hacminin % 42’sini doğalgaz, % 26’sını petrol ve petrol ürünleri teşkil etmektedir. 228 Türkiye, Rus doğal gaz teminine yönelik ilk anlaşmayı 1984’de imzalamış, alımına ise 1987’de başlamıştır. 1997 yılına gelindiğinde Türkiye’nin doğal gaza olan ihtiyacı hızla artınca Ankara ve Moskova ‘‘Mavi Akım’’ olarak ta bilinen doğalgaz boru hattının inşaatı için imza atmıştır. Mavi Akım boru hattın 2005 yılında yürürlüğe girmesiyle Türkiye’nin Rus gazına olan ihtiyacı artmıştır. 229 RF’nin petrol ve doğal gaz ihracatı Kremlin’in denetimi altında olduğu için, etki ve ilgi alanları olarak gördüğü tüm ülkelere enerji aracılığıyla dönmeyi amaçlamaktadır. RF’nin enerji aracılığıyla dönmeye çalıştığı ülkelerden biri de Türkiye’dir. Yeltsin dönemi RF’nin Türkiye’ye satmakta olduğu doğalgaz ekonomik amaç taşırken, Putin döneminde siyasi amaca dönüştüğü iddia edilmektedir. Buna en güzel örnek ise, Gürcistan’ı devre dışı bırakarak Karadeniz’in altından Türkiye’ye uzanan Mavi Akım boru hattının yürürlüğe girmesidir. 230 Türkiye’nin kullandığı doğalgazın % 63’ünü, petrolün ise % 29’unu RF temin etmektedir. 231 Dolayısıyla, Moskova her an enerji gücünü Türkiye’ye karşı politik amaçlı olarak kullanabilir. O zamanda Türkiye, SSCB’den ayrılan devletlerin durumuna düşebilir. 232 Örneğin, 2005 yılında Ukrayna’daki Turuncu devriminden sonra iktidara gelen Viktor Yusçenko Avrupa’ya doğru yanaşınca RF, Ukrayna’ya satmakta olan doğalgazın 228 Oliker, op.cit., p. 113. Erel Tellal, ‘‘Rusya’yla İlişkiler’’ Baskın Oran (ed.), Türk Dış Politikası, Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, cilt II, 12. Baskı, İstanbul, İletişim Yayınları, 2010, ss.547548. 230 Freedman, op.cit., http://jcpa.org/jl/vp461.htm, (Erişim tarihi: 15.12.2012). 231 Tellal, (2010), op.cit., s. 548. 232 İlter Turan, ‘‘Türk-Rus İlişkileri: Sorunlar ve Fırsatlar’’, Bilgesam, Rapor No:5, Şubat 2009, s.22. 229 65 fiyatını beş katına çıkarmıştır.233 RF aynı taktiği en yakın kardeş ülke olan Belarus’a karşı da uygulamıştır. RF gelirlerinin büyük kısmını enerji ihracatından elde ettiği için, dış politikasında enerji gücünü bir koz olarak kullandığı iddia edilmektedir. 234 RF’nin, dış dünyaya karşı enerji günü bir siyasi araç olarak kullandığı dönemin ABD Dış İşleri Başkanı Condoleezza Rice, 2007 yılında ‘‘Dallas Morning News’’ gazetesine verdiği bir röportajda açıklamıştır. Buna benzer açıklamalar hem Zbigniew Brzezinski, hem de George Soros tarafından yapılmıştır. 235 12 Mayıs 2010 tarihinde RF’nin nükleer enerji üretiminde önde gelen şirketlerden Rus Atomstroyeksport şirketi, Türkiye’nin ilk nükleer santrali yapımına dair anlaşma imzalamıştır. 20 milyar dolara mal olacak Akkuyu nükleer enerji santrali dört üniteden oluşacaktır. Proje’nin 2018’de devreye girilmesi, 2021’de kullanıma verilmesi öngörülmektedir. RF ile Türkiye arasında sağlanacak olan bu antlaşma, ikili ilişkilerin enerji boyutunu güçlendirecektir. 236 C. Askeri Boyutu RF ile Türkiye arasında kurulan işbirliğin önemli boyutlarından birini de savunma sanayi oluşturmaktadır. 1993’te Türkiye askeri alanda RF ile işbirliği antlaşmasını imzalayan ilk NATO ülkesidir. Bu anlaşma kapsamında Türkiye, RF’den zırhlı araç, uzun namlulu silahlar, gece görme dürbünü ve 19 helikopter 233 Mlechin, (2011), op.cit., s.805. Özbay, op.cit., s.44. 235 Primakov, (2010), op.cit.,, s. 125. 236 Aras, op.cit., s.9. 234 66 almıştır.237 Fakat 1996 yılında Türkiye tarafının askeri helikopter satın almak için düzenlediği ihale’de Rus silah sanayi firmaları kaybetmiştir. Buna benzer durum 2005 ve 2006’da tekrarlanmış o zaman Türkiye tarafının Hava Savunma Füzeleri satın almak için düzenlediği ihalede Washington’un baskısından dolayı Rus silah sanayi firmalarının sunduğu S-300 füzeleri ihale’yi kaybetmiştir. Buna rağmen, RF’nin ürettiği S–300 ve S–400 füze savunma sistemleri Türkiye savunma sanayisi açısından cazibesini korumaktadır.238 2008’de “Rosoboroneksport” adındaki Rus şirketi, Türk Silahlı Kuvvetleri’ne tanksavar sistem ve ‘Kornet’ füzelerin satışını öngören ihaleyi kazanmıştır. 239 Türkiye, orta menzilli silah sistemlerinin tedariki için Rus şirketleri ile anlaşma yapmıştır. Bugün Türkiye’nin NATO üyeliği, RF ile askeri ilişkilerin kapsamının ve hacminin gelişmesini kısıtlamasına rağmen, Türkiye ve RF askeri alanda, teknik düzeyde işbirliğini geliştirmek için alternatif yol aramaktadır.240 V. Rusya’nın Mısır Politikası A. Siyasi Boyutu Moskova’nın Mısır politikası, 26 Ağustos 1943 tarihinde başlamıştır. 1952’de Mısır’da Gamal A. Nasır’ın iktidara gelmesiyle ikili ilişkiler stratejik boyut 237 Erel Tellal, ‘‘Rusya’yla İlişkiler’’ Baskın Oran (ed.), Türk Dış Politikası, Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, cilt II, 12. Baskı, İstanbul, İletişim Yayınları, 2010,s. 544. 238 Luzyanin, op.cit., ss. 124-125. 239 İlyas Kamalov, ‘‘Komşuluktan Stratejik İşbirliğine: Türk-Rus İlişkileri’’, ORSAM, Rapor No 18, Mayıs 2010, s.9. 240 Aras, op.cit., s.9. 67 kazanmıştır. Özellikle 1956’daki Süveyş krizinde SSCB’nin Mısır halkına verdiği siyasi desteğinden sonra Mısır, Ortadoğu’da SSCB’nin uydusu konumuna gelmiştir. Ancak, Nasır’ın ölümüyle iki ülke arasında stratejik ilişkiler bitmiştir. Nasır’dan sonra iktidara gelen Enver Sedat, Moskova’dan uzaklaşarak Washington’a yanaşmıştır. 1981’de Mısır’da iktidara gelen Mübarek, Arap Baharı’na kadar dış politikada Washington ile stratejik işbirliği içerisinde olmayı tercih etmiştir. Moskova ile ise sadece ekonomik ilişkiler içerisinde olmayı öngörmüştür.241 90’lı yıllar boyunca RF’de Batı eksenli dış politikası hâkim olduğu için Moskova, bölgede sadece eski müttefikleriyle değil, herkesle iyi geçinmek yolunda çaba harcamıştır. Netice de, 1991’de iki ülke arasında 1 milyar dolar olan ticaret hacmi, 1996’da 400 milyon dolara kadar gerilemiştir. 1996’da RF Dışişleri Bakanlığı’na Andrey Kozırev’un yerine Yevgeni Primakov’un gelmesiyle Mısır, RF’nin dış politikasında yeniden gündeme gelmiştir. 242 Bugün RF’nin dış politikası açısından Mısır, stratejik önemini yeniden kazanmıştır. Zira Mısır, Asya ve Afrika kıtaları arasında bir köprü konumundadır. Arap devletleri arasında en kalabalık nüfusa sahip ülkedir. Yer altı zenginliği açısından ilk 10 devlet arasında yer almaktadır. Her şeyden önce Arap dünyasında daha gelişmiş daha demokratik bir ülkedir. Bugün Mısır, hem Arap Birliği, hem de İslam Konferansı Örgütü’nde sözü geçen ülkedir. RF 2005’te Mısır’ın sayesinde 241 242 Luzyanin, op.cit., ss. 67-68. Kreutz, op.cit., p.117. 68 Arap ülkesi olmayıp da Arap Birliği’nde gözlemci statünde temsilci bulunduran ikinci ülke olmuştur.243 B. Ekonomik Boyutu Uzun yıllar zarfında Mısır, Moskova’nın ekonomik açıdan en önemli ortaklarından biri olmuştur. SSCB’nin desteğiyle Mısır’da yaklaşık 97 büyük proje gerçekleşmiştir. SSCB’nin dağılışından sonra, RF kısıtlı imkânlar sonucu Mısırla eskisi kadar ilişkilerini devam ettirememiştir. 2000 yılında Putin’in iktidara gelmesiyle ekonomik ilişkilerde büyüme sağlanmıştır. Neticede iki ülke arasında 469,5 milyon dolar olan ticaret hacmi 2005 yılına gelindiğinde 918 milyon dolar olarak belirlenmiştir. 2003 yılında RF’nin ‘‘Aviyastar’’ şirketi ile Mısır’ın ‘‘Sirocco Aerospace International’’ şirketi toplam maliyeti 200 milyon dolar tutarındaki ortak bir projeyi finanse etmeyde anlaşmaya varmıştır. Anlaşma kapsamına göre RF, Mısır’a TU-204120 modelli 20 uçak satmayı üstlenmiştir. Ocak 2002'de Kahire’de Mısır temsilcileri ve Rosaviakosmos işadamları arasında yapılan müzakereleri sonucunda ‘‘Aviastar’’ ve ‘‘Tupolev’’ şirketlerin % 25 hissesi karşılığında uçak üretimine 280 milyon dolar ek yatırım yapma konusunda anlaşmışlardır. 2002 yılın Kasım ayında ise, 25 tane TU-204-120 model uçağın üretimi konusunda kontrat imzalanmıştır. 243 Luzyanin, op.cit., s.69. 69 İki ülke arasında ilişkilerin gelişmesindeki dönüm noktası Putin’in 2005’te Ortadoğu’ya ve özellikle Mısır’a yaptığı ziyareti esnasında olmuştur. Moskova’nın Mısır ziyaretine Cumhurbaşkanı Putin ve Ticaret-Odası başkanı Yevgeni Primakov başkanlığında birçok iş adamı gelmiştir. Bu ziyaret esnasında iki ülkenin firmaları otomobil üretmeye ve enerji alanında işbirliği konusunda anlaşmıştır. 244 VI. Rusya’nın Suudi Arabistan Politikası A. Siyasi Boyutu Moskova’nın Suudi Arabistan politikası, 1926’da bu monarşi ülkenin bağımsızlığını tanımasıyla başlamıştır. 245 Ancak 1963’te Rusların Yemen devletinin iç savaşına karışmasıyla Suudi Arabistan’la olan ikili ilişkiler bozulmuştur. İkili ilişkiler 1990 yılında Suudi Arabistan Kraliyet’i Dışişleri Bakanı S. Al-Feysal’ın Moskova’yı ziyaret etmesiyle tekrar başlamıştır. Ziyaretten bir sene sonra Moskova’da Suudi Arabistan Kraliyet Büyük Elçiliği açılmıştır. 246 Yeltsin’in başkanlığı dönemi boyunca iki ülke arasındaki siyasi ilişkiler inişli çıkışlı olmuştur. Buna neden olan ise, Suudi Arabistan’ın Moskova’yı İran’a büyük miktarda silah satmakta suçlamıştır. Buna karşı Moskova da, Suudi Arabistan’ı Çeçenistan’daki militanları silahlandırmakla suçlamıştır. 247 244 İbid., s.70. Arı, (1996), op.cit., s.93. 246 İbid., s.99. 247 Karts, op.cit., s.13. 245 70 2000’de RF’de Vladimir Putin’in iktidara gelmesiyle iki ülke arasındaki siyasi ilişkiler tekrar gelişmeye başlamıştır. 2003 yılına gelindiğinde ilk kez bir Suudi Arabistan Kralı Moskova’ya resmi ziyaret gerçekleştirmiştir. 2007’de ise Putin resmi ziyaretle Suudi Arabistan’a gitmiştir. Devlet düzeyindeki karşılıklı ziyaretler iki ülke arasındaki ilişkilerin gelişmesine ivme kazandırmıştır. Bugün RF’nin Ortadoğu politikasına baktığımızda Suudi Arabistan’ın rolü çok büyüktür. Konu itibariyle, Suudi Arabistan dünya’nın kanıtlanmış en çok petrol rezervine sahip bir ülkedir. Öte yandan, dünya petrol ihracatında RF’den sonra ikinci sırada, OPEK ülkeleri arasında birinci sırada gelmektedir. Dahası, Müslümanların kutsal şehir olarak gördüğü Mekke ve Medine şehirlerinin de Suudi Arabistan Kraliyet’i sınırları içerisinde yer alması, RF açısından önemini artırmaktadır. 248 Günümüzde Moskova ve El-Riyad çok boyutlu iş birlik içerisindedir. İkili ilişkilerin gelişmesi dünya pazarında petrol fiyatının iniş çıkışlarıyla ölçülmektedir. Zira petrolün dünya pazarında yükselişi hem Suudi Arabistan hem de Rusya açısından sevindirici bir durumdur.249 B. Ekonomik Boyutu Soğuk Savaş döneminde Suudi Arabistan ile bozulmuş olan ekonomik ilişkiler SSCB’nin dağılmasıyla tekrar gündeme gelmiştir. Yeltsin dönemi boyunca ekonomik anlamda her hangi bir ilerleme yaşamamışsa da, 2000’de Putin’in iktidara gelmesiyle ekonomik alanda da bir canlanma yaşanmıştır. Neticede, 2001 yılında iki 248 Luzyanin, op.cit., s.99. Jülen Nosetti, ‘‘Kremlevskiy Put v Mekku: Saudovskaya Araviya v Rossiyskoy Diplomatii’’, Institut Français Des Relations İnternationales, Russie. Nei. Visions N 52, İyun 2010, s. 13. 249 71 ülke arasında 66,7 milyon dolar olan ticaret hacmi 2002’de 138,4 milyon dolar olarak belirlenmiştir. 2008’de ise bu rakam 343,6 milyon doları aşmıştır. 250 2003’te Kral Abdullah’ın Moskova ziyareti sırasında taraflar enerji alanında antlaşma imzalamıştır. 2004 yılında Rus şirketi Lukoil, yaklaşık 2 milyar dolar tutarında bir ihaleyi kazanmıştır. Aynı senede Suudi Arabistan’ın Suudi Aramko şirketi ile RF’nin Lukoil şirketi ortak bir şirket kurdular.251 2007 yılında ise Lukoil ve Suudi Aramco şirketleri 217 kilometre uzunluğundaki boru hattının yapımı için 100 milyon dolar tutarında anlaşma imzalamıştır. 252 VII. Rusya’nın İsrail ve Filistin Politikası A. İsrail Politikası Rusların İsrail politikası, 1948’de bu ülkenin bağımsızlığı tanımasıyla başlamıştır. Ruslar, İsrail’in bir sosyalist ülke olacağı düşüncesinden hareket ederek bu ülkeye bağımsızlık kazanmasında siyasi ve askeri destek sağlamıştır. 253 Ancak, İsrail’in kuruluşunun ve gelişmesinin temelinde yer alan Siyonist fikirler SSCB’de egemenliğini sürdüren Marksist-Leninist ideolojisine ters düştüğü için, İsrail SSCB’den uzaklaşarak ABD’ye yanaşmıştır. 254 İsrail’in ABD’ye yanaşmasına karşın SSCB, Arap ülkelerinden yana İsrail karşıtı politika izlemeye mecbur kalmıştır. 250 Luzyanin, op.cit., s. 100. İbid., ss. 101-102. 252 Nosetti, op.cit., s. 17. 253 Sovyetler Birliği 1948-1949 savaşında İsrail’e silah yardımı yapmıştı. Ortadoğu’da Arapların feodal yapısını dağıtan ve İngiltere’nin etkisini sınırlayarak ‘‘sosyalist adasına’’ dönüştürülebilen, SSCB’ye bağlı bir devlet oluşturulması İ.V. Stalin tarafından yapılan hesaplar arasındaydı.Primakov, 2010, op.cit., s.310. 254 İbid., s. 311. 251 72 1948’deki ilk Arap-İsrail savaşı hariç tüm savaşlarda İsrail karşıtı politika izlemiştir. Özellikle 1967’deki Altı Gün Savaşında Ruslar İsrail’e yönelik sert politika izlemiştir.255 SSCB’nin dağılmasından sonra yerine gelen RF, İsrail ile yeniden diplomatik ilişkiler kurmuştur.256 Yeltsin’in ilk başkanlık dönemine iyi seyredilen ikili ilişkiler, Yeltsin’in ikinci başkanlık döneminden sonra tekrar soğumuştur. Buna neden olan ise, RF’de Atlantikçi Kozırev’un yerine Avrasyacı Pimakov’un gelmesidir. Primakov’un gelmesiyle RF, Ortadoğu politikasında tekrar yönünü Araplara doğru çevirmiştir. RF’nin Araplara yönelmesindeki amacı; Soğuk Savaş döneminde olduğu gibi, tekrar Ortadoğu’nun barış sürecinde rol üstlenerek ABD’nin bölgedeki tek taraflı politikasına son vermektir. Putin’in RF’de iktidara gelmesinden sonraki döneme baktığımızda Ortadoğu’da kaybedilmiş pozisyonunu yeniden kazanmaya çalışmaktadır. Bu bağlamda Putin İsrail’i ziyareti esnasında İsrail Devlet Başkanlık Konutu’nun Heykel Bahçesi’nde Yahudi insanının yıkımını temsil eden (Holokost) dayanışmasını göstermek amacıyla RF halkı tarafından heykel armağan etmiştir. 257 255 Altı Gün Savaşında SSCB Dışişleri Bakanı’nın baş danışmanı V.V. Kuznetsov gecikmeksizin SSCB İsrail elçisi K. Kats’ı çağırarak nota vermiştir. Nota’da ‘‘Eğer İsrail derhal askeri harekâtlarına son vermezse, Sovyetler Birliği diğer Vorşova paktı üyeleri ile İsrail’e karşı tüm gücü ile cephe alacaktır’’ yazılmıştı. Aynı zamanda Başkan Johnson’a da aynı nota iletilmişti. Sovyet notasının verilmesinden üç saat sonra İsrail hükümeti tüm cephelerindeki askeri harekâtlarını sona erdirme kararı almıştır. Primakov, (2009), op.cit., ss.154-155. 256 Leonov, op.cit., s.162. 257 Şamil Sultanov, ‘‘Zachem Putin Yezdil na Blizhniy Vostok’’, http://www.zvezda.ru/politics/2012/06/27/putin_bv.htm, (Erişim tarihi: 31.08.2012). 73 Dmitri Medvedev, İsrail’in tepkisini çeken Filistin ziyareti sırasında, Başkenti Doğu Kudüs olan Filistin’i 1967 sınırları içinde bağımsız bir devlet olarak tanıdığını açıklamıştır.258 Medvedev, ‘‘Filistin’in bağımsızlığı konusunda çoktan kararımızı verdik ve bugün de kararımız aynıdır’’, ifadesinde bulunmuştur. Medvedev’in ‘‘Filistin devletinin kurulmasına yönelik büyük çaba harcadık ve harcamaya devam edeceğiz’’ şeklindeki açıklaması ise, iki ülke arasındaki ilişkilerin zayıflamasına neden olmuştur.259 Siyasi ilişkilerde yaşanan anlaşmazlıklara rağmen iki ülke arasındaki kültürel ve ekonomik ilişkiler genelde iyi seyretmektedir. Ekonomik anlamda da İsrail, RF’nin Ortadoğu’daki en önemli müşterilerinden biridir. 2006 yılının verilerine göre iki ülke arasında ticaret hacmi 2 milyar dolara ulaşmıştır. Oysa bu rakam 1991 yılında 12 milyon dolar olarak belirlenmiştir. Günümüzde İsrail, ham petrol ithalatının neredeyse % 70’ini RF’den ithal etmektedir.260 Ekonomiyi de dış politikanın bir parçası olarak gören ve bunu bir araç olarak kullanan RF için, İsrail ile yüksek teknoloji alanında yapılan ticaret ilişkileri de çok önemlidir. 1997’den bu yana iki ülke özellikle uzay teknolojisi alanında iş birliği içerisindedir. 1998’de RF’nin uzay gemisi ile İsrail’in ‘‘Tehsat-2’’ ve Aralık 2000’de 258 ‘‘Press- Konferentsiya po İtogom Sammita G-8’’, 27 Maya 2011 goda, http://www.kremlin.ru/transcripts/11374, (Erişim tarihi: 21.10.2012). 259 ‘‘Vıstuplenie na Sovmestnoy Press-Konferentsii s Glavoy Palestinskoy Natsionalno Administratsii Mahmudom Abbasom’’, 18 Yanvarya 2011 goda, http://www.kremlin.ru/video/682, (Erişim tarihi: 9.08.2012) 260 A.O.Kolobov, ‘‘Politika Rossiyskoy Federatsii po Otnosheniyu k İzrailyu i Arabskim Stranam na Sovremennom Etape Blizhnevostochnogo Uregulirovaniya’’ Vestnik Nizhegorodskogo Universiteta Lobochevskovo, N 2, 2009, ss. 212-216. 74 EROS-A1 uzaya gönderilmiştir. RF ve İsrail arasında siyasi, kültürel ve ekonomik ilişkiler güçlenirken askeri ilişkilerde gelişmektedir.261 B. Filistin Politikası Moskova’nın Filistin politikası, 1964 yılında başlamıştır. Özellikle Filistin Kurtuluş Örgütü delegelerinin 1970’de Moskova ziyaretinden sonra başlamıştır. Filistin’in eski lideri Yaser Arafat’ın 1988’de Filistin devletinin bağımsızlığını ilan etmesiyle 262 Moskova, 1967 sınırlarını temel alarak bağımsız Filistin devletini tanımıştır.263 SSCB’nin dağılmasından sonra, Yeltsin dönemi RF İsrail’le iyi geçinmek uğruna Filistin’e olan siyasi desteğini azaltmıştır. Ancak Yeltsin’in ikinci başkanlık döneminden sonra RF tekrar Filistin’den yana politika sergilemiştir. Özellikle 2000 yılından sonra RF’nin Filistin’e olan siyasi desteği artmıştır. 2004’te FKÖ’nün lideri Yaser Arafat’ın ölümünden sonra Filistin, daha çok antisemitizme ağırlık veren Hamas örgütünün siyasi etkisi altına girmiştir. Bu durum RF’ye Hamas’tan yana politika izlemeyi gerektirmiştir. 264 Özellikle 2006’da Filistin Özerk Yönetimi tarafından gerçekleştirilen demokratik seçimlerini Hamas’ın kazanması RF tarafından olumlu karşılanmıştır.265 İlişkilerin kurulması ve meşruiyetinin tanınması 261 Luzyanin, op.cit., s.114. Çağrı Erhan ve Ömer Kürkçüoğlu, ‘‘Ortadoğu’yla İlişkiler’’ Baskın Oran (ed), Türk Dış politikası, Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, cilt II, 12 Baskı, İstanbul, İletişim Yayınları, 2010, s. 151. 263 Luzyanin, op.cit., ss.108-109. 264 Baskın Oran, ‘‘Dönemin Bilançosu’’, Baskın Oran (ed.), Türk Dış Politikası, Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, cilt II, 12. Baskı, İstanbul, İletişim Yayınları, s.213. 265 Erhan, (2010), op.cit., s.100. 262 75 karşılığında Hamas da, Çeçen sorununu “RF’nin iç meselesi” olarak değerlendirmiştir. 266 RF, Moskova’ya gelen Hamas yetkililerinden Ortadoğu Dörtlüsü tarafından sunulan yükümlülüklerini kabul etmesini talep etmiştir. Bunlardan bazıları, Filistin’in İsrail’i devlet olarak tanıması, terör eylemlerine son verilmesi gibi yükümlülüklerdir. Hamas, İsrail’in Batı Şeri’a ve Doğu Kudüs de dâhil olmak üzere 1967’de işgal ettiği topraklardan çekilmesi durumunda direnişlerini devam ettirmeyeceklerini açıklamıştır. 267 RF’yi Ortadoğu’nun Barış Süreci’nden uzaklaştırmaya çalışan ABD, Hamas’ın bir terör örgütü olduğunu ifade ederek onunla irtibat kurmayacaklarını ilan etmiştir.268 Buna karşın tarihi destekçisi RF, Hamas’ı tanımakla kalmamış onun yetkililerini Moskova’da ağırlayarak Hamas’ın Rusya’nın terör listesinde olmadığını belirtmiştir. RF’nin bu tavrı Arap toplumları arasında da saygınlık kazanmıştır. Moskova, Hamas’ın Filistin’deki zaferini ABD’nin Ortadoğu’daki başarısızlığı olarak nitelendirmiştir.269 Hamas’ın Filistin’deki zaferini tanımakla RF Ortadoğu’da çok güçlü bir dış politika atağı yapmıştır. RF’nin Hamas konusundaki diplomatik atağı ile birlikte Rusya açısından Ortadoğu’da yeniden nüfuz kazanma şansını artırmıştır.270 Bugün iki kutuplu savaş sona ermişse de, Ortadoğu’daki çatışma hala devam etmektedir. Çatışma, 1947’de BM tarafından tanınmış olan İsrail devleti ve de jure 266 Hüseyin Işık, ‘‘Rusya-Ortadoğu İlişkileri’’, Stratejik Düşünce Enstitüsü, Ankara, Mayıs 2010, s. 93-97. 267 Kreutz, op.cit., p.7. 268 Primakov, (2009), op.cit., s. 424. 269 Kreutz, op.cit., 270 Fatih Özbay, ‘‘Rusya Ortadoğu’da Kapıları Zorluyor’’, http://www.tasam.org/trTR/Icerik/517/rusya_ortadoguda_kapilari_zorluyor, (Erişim tarihi: 15.12.2012). 76 tanınmamış Filistin Özerk Yönetimi arasında sürmektedir. Yetmiş beş senedir devam eden çatışma hala dinmiş değildir. Nedeni ise, İsrail’in Filistin devletin kurulmasına karşı çıkmasıdır. ‘‘Bugün Ortadoğu’da Filistin problemi çözülmeden, bölgede barışın sağlanması mümkün olmayacaktır. Barışın sağlanmasının sadece Filistin devleti kurularak gerçekleşeceğinin ifadesi’’ BM’nin eski ABD temsilcisi C.Yost tarafından yapılmıştır.271 Eğer, İsrail Filistin’i devlet olarak tanımazsa o zaman da ülkesinde yaşayan 1 milyon 300 bin Filistin kökenli İsrail vatandaşı ve 1967’de işgal ettiği Batı Şeria ve Gazze’de yaşayan 3 milyon Filistinlinin İsrail’deki seçimlerde oy kullanması sorunuyla karşı karşıya kalacaktır.272 Bu durumda Filistinlilerin eline oy hakkı geçtiği zaman İsrail bir süre sonra Yahudi devleti olmaktan çıkacaktır. Oy hakkı verilmediği sürece de İsrail demokratik bir ülke değil, apartheid rejimi olan bir devlet olarak kalacaktır.273 271 Primakov, (2009), op.cit., s. 170. Erhan, (2006), op.cit., s.122. 273 Primakov, (2009), op.cit., s. 343. 272 77 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM BÜYÜK GÜÇLER VE ARAP BAHARI I. Rusya’nın Ortadoğu Politikasına Büyük Güçlerin Yaklaşımı A. ABD Yeltsin ilk başkanlık süreci boyunca RF’nin Ortadoğu’dan uzak kalma politikasına alışan ABD, Putin dönemi RF’nin Ortadoğu’da aktif politika izleme girişimlerinden son derece rahatsız duymaya başlamıştır. Özellikle, BM’nin kararı olmaksızın ABD’nin müttefikleriyle birlikte Irak’ı ikinci kez işgal etmesine en çok direnenlerden biri RF olmuştur. ABD’nin Irak işgalini hukuka aykırı olarak değerlendirmesinden sonra RF, Washington’un Ortadoğu politikası açısından yeniden engel konuma gelmiştir. Oysa Putin’in ilk başkanlık döneminde ve özellikle 11 Eylül hadisesinden sonra RF, uluslararası terörizme karşı savaşan ABD’nin yanında yer almıştır.274 ABD’nin RF’yi Ortadoğu’dan uzaklaştırma politikası, Yeltsin’in ikinci döneminden sonra başlamıştır. 1995 yılında Moskova’ya resmi ziyarette bulunan dönemin ABD Savunma Bakanı U. Perry, RF’den İran ile iş birlik yapmamasını talep etmiştir. Ayrıca, dönemin ABD Dışişleri Bakanı U. Kristofer, RF’nin Ortadoğu politikasını Washington’daki bir konuşmasında şu sözlerle eleştirmiştir: ‘‘RF terörist 274 Gerçekte ise Putin, ABD’nin terörizme karşı savaşını destekleyerek Washington’un RF’nin Çeçenistan’daki operasyonuna ses çıkarmamasını sağlamaktır. Korotkevich, op.cit., s. 69. 78 bir ülkeyle nükleer alanda işbirliğine devam ettirdiği takdirde çok pişman olacaktır’’. 275 ABD’nin 2003’de Irak’ı işgal etmesi, RF’nin bölgedeki çıkarlarını tehlikeye düşürdüğü için Moskova tekrar bölgeye yönelik bağımsız politika izlemeye başlamıştır. 276 Bu bağlamda RF, Suriye ile askeri alandaki ilişkilerini geliştirmeye devam etmiş ve Washington’un şer ekseni listesinde görülen İran’la nükleer alandaki çalışmalarını sürdürmüştür.277 Ayrıca, Lübnan’da Hizbullah, Filistin’de Hammas gibi İslam örgütleriyle iyi ilişkiler kurarak Ortadoğu’da tekrar etkili olmaya çalışmaktadır.278 2000 yılından sonra, RF’nin Ortadoğu’da etkili olma girişimlerinden son derece rahatsız olmaya başlayan ABD, çeşitli yollarla Moskova’yı bölgeden uzaklaştırmaya çalışmaktadır. Özellikle, Irak krizi sırasında RF’nin ABD’nin Ortadoğu politikasına engel olmasından rahatsızlık duyan Washington, Saddam’ın devrilmesinden sonra Moskova’yı bölgeden uzaklaştırmak için çeşitli yollara başvurmuştur.279 Bu bağlamda ABD, Irak’ta Saddam rejimin devrilmesinden sonra RF’nin Irak’ın ucuz petrollerine kavuşmasını engellemeye çalışmıştır. Ayrıca ABD, RF’nin Suriye’ye silah satmasını ve İran’ın nükleer programına destek sağlamasını engellemek için çeşitli yollara başvurmaktadır. 280 275 Sevak Saruhanyan, Rossiya i İran 10 Let Yadernogo Sotrudnichestva, Moskva, NoraBank, 2006, s.111. 276 Tatiyana Zakaurtseva, ‘‘The Current Foreign Policy of Russia’’, s. 101, http://srch.slav.hokudai.ac.jp/coe21/publish/no16_1_ses/05_zakaurtseva.pdf, (Erişim tarihi: 12.02.2013). 277 Kemp, Geoffrey and Saunders, Paul, op.cit., s.5. 278 Karts, op.cit., s.9. 279 Kemp, Geoffrey and Saunders Paul, op.cit., s.6. 280 Cohen, op.cit., s.8. 79 Bugün RF’nin İran’a silah satışına karşı çıkan ABD, 1979’da Tahran Büyükelçiliğindeki rehine krizinin patlak verdiği dönemde İsrail aracılığıyla Humeyni rejimine gizlice silah satmıştır. 281 İsrail de, geçmişte Arap ülkelerine ve özellikle Saddam’ın gücüne karşı denge oluşturmak amacıyla 1980-1987 yılları arasında İran’a yaklaşık beş yüz milyon dolar değerinde Amerikan modeli F-4 askeri uçakların parçalarını satmıştır.282 Bugün ABD’nin Suriye’de Esad’ın gitmesinden yana politika izlemesindeki nedeni, Rusların Suriye’deki askeri amaçlı üssünden rahatsız duymasıdır. Bu tespit, Ronald Reagan döneminde görev yapan Kreyk Roberts tarafından doğrulanmıştır. Kreyk Roberts’in, ABD Suriye’deki Rus askeri üssünden rahatsız duydukları açıklaması şunu gösteriyor ki, aslında ABD Esad’ın değil, Moskova’nın çekilmesinin peşindedir. 283 Sonuç olarak, iki ülkenin Ortadoğu’daki çıkarlarının farklı olması itibari ile dış politikalarının sürtüşmeli geçmesi kaçınılmaz olmaktadır. RF, bölgedeki eski müttefikleri İran ve Suriye’yi ABD’ye karşı bir koz olarak kullanmaya kalkışırken, ABD yönetimi İran’daki rejimi nükleer silah üretmekte, Suriye’deki Esad rejimi ise kendi halkına karşı silah kullanmakta suçlayarak rejimlerin değişmesi için büyük 281 Uzgel, (2010), op.cit., s.51. Bu olayın medyaya sızması, 1984’te İranlı bir pilotun İran hava kuvvetlerine ait F-4 ile Suudi Arabistan’a geçiş yaptığında açığa çıkmıştır. Uçakta İsrail hava kuvvetlerine ait uçak parçaları rastlanmıştı. Bu uçak parçalarını Amerikalılar özel olarak sadece İsrail’e satıyordu. Mleçin, op.cit., s. 41. 282 283 ‘‘Russian Navy in Syria: Thorn in US Side’’, December 21, 2011, http://rt.com/news/russian-syria-opposition-usa-319/, (Erişim tarihi: 23.12.2011). 80 çaba harcamaktadır. Bu da, doğal olarak RF’nin bölgedeki çıkarlarına ters düşmektedir. 284 B. ÇHC Çin’in Ortadoğu’da ekonomik politikası ağırlık bastığı için RF’nin Ortadoğu politikasına bakışı her zaman Batı ülkelerinkinden farklı olmuştur. Bugün Çin, RF’nin de petrol ihraç eden ülke olduğu düşüncesinden hareket ederek, Ortadoğu’da kendine daha çok RF’yi değil de, kendisi gibi petrol ithal eden ABD ve AB ülkelerini rakip olarak görmektedir. ABD’nin Ortadoğu’da tek başına hâkim olma girişimleri, Çin’in de ekonomik anlamda zayıflaması anlamına gelmektedir ki, Pekin Ortadoğu’da RF’den yana politika izlemektedir.285 Bunun en çarpıcı örneği, bugün Suriye konusunda RF’nin yanında yer alarak BM’de Şam aleyhine alınan tüm kararları birlikte veto etmektedir. Bugün Çin’in Ortadoğu’daki tek isteği, hiçbir küresel gücün ekonomik açıdan bölgede kendisine engel olmamasıdır. RF’nin Ortadoğu’daki politikası, Çin’in bölgedeki ekonomik çıkarlarına aykırı gelmediği için, Çin yönetimi, Moskova’nın bölgede yeniden söz sahibi olma girişimlerinden rahatsız duymamaktadır. Örneğin, RF’nin İran’da nükleer santral inşa etmesinden, Suriye’ye silah satmasından, 284 ‘‘ABD ve Rusya’nın Ortadoğu’da Dış Politika Mücadelesi’’, http://www.taqrib.info/turkish/index.php?option=com_content&view=article&id=753:abd-verusyann-ortadouda-d-politika-muecadelesi-&catid=9:akhbare-jahan&Itemid=14, (Erişim tarihi: 01.04.2013). 285 Aleksandır Lukin, ‘‘Rossiysko-Kitayskie Otnosheniya: Ne Oslablyat Usiliy’’, N11, Mezdunarodnya Zhizn, 2009, http://www.mgimo.ru/files/130783/130783.pdf, (Erişim tarihi: 03.03.2013). 81 Batı’nın terörist olarak gördüğü İslamcı örgütlerle siyasi ilişki içerisinde olmasından Çin hiçbir zaman rahatsız olmamıştır. Bugün Çin, RF ile uluslararası konularda da ortak hareket etmektedir. Bu bağlamda, RF Çin’in, Çin de RF’nin bütünlüğünden yana politika izlemektedir. Ayrıca İran’ın ve Kuzey Kore’nin nükleer programı konusunda pozisyonları aynıdır.286 II. Kremlin’de ‘‘Rok Harekâtı’’287 A. Putin’in Üçüncü Dönem Başkanlığı Dört yıl boyunca Başbakanlık görevi yapan Putin, 2008 yılında Medvedev’e devrettiği RF’yi siyasi, ekonomik ve askeri açıdan oldukça güçlü bir ülke olarak geri devralmıştır.288 Beş adayın yarıştığı, katılımın yüzde 65,4 olarak gerçekleştiği seçimlerde Rus siyasetinde son 12 seneye damgasını vuran Putin, 4 Mart 2012 tarihinde 45,6 milyon seçmenin oyunu alarak üçüncü kez RF Cumhurbaşkanı görevini üstlenmiştir. Başkanlık seçimlerin ardından RF’de yapılan anayasa değişikliğiyle Putin ilk kez altı yıllık bir süre için üçüncü kez Başkanlık görevini üstlenmiştir. Şimdiye kadar politikalarını siyasetin merkezine oturtan Putin, önümüzdeki altı sene boyunca Rusya’yı yeniden şekillendirmeye hazırlanmaktadır. 286 A.M. Tokmantseva, ‘‘Rossiysko-Kitayskie Otnosheniya na Sovremennom Etape’’, http://proceedings.usu.ru/mag/0080(04_$03-2010)/a15.pdf, (Erişim tarihi: 02.03.2013) 287 Rok harekâtı tabiri genelde satranç oyununda kullanılır. Yan, oyunda Şah’ın kale ile yer değiştirme hareketine Rok adı verilir. 288 Habibe Özdal, ‘‘ Yeni Putin Döneminin Dış Politika Öncelikleri’’, Analist Dergisi, Sayı:14, Nisan 2012, ss. 52-53. 82 Bugün RF, Ortadoğu’daki Ulusal Güvenliğini ve Ulusal Çıkarlarını korumak için Kafkas Bölgesi söz konusu olduğunda Türkiye’yle, Arap dünyası söz konusu olduğunda Arap ülkelerle, Körfez bölgesi gündemde olduğunda İran’la, İsrail-Filistin meselesi söz konusu olduğunda ise Ortadoğu Dörtlüsü çerçevesinde hareket etmektedir.289 B. Ortadoğu’daki Son Gelişmelere Rusya’nın Yaklaşımı Batı’lı ülkelerin git gide Suriye’ye karşı baskıların arttığı dönemde, Irak’ın Başbakan’ı Nuri El Maliki Esad rejimin kalmasından ve bütünlüğünden yana politika izleyen RF ile 4 milyar tutarında silah anlaşması yapmıştır. Anlaşma gereğince, RF Irak’a Mi-28 helikopterlerden 30 tane, 47 adet Pancır-C1 füze savunma sistemleri ve Mig-29 modeli jetler temin edecektir.290 Bugün BM soruşturma komisyonu, Suriye rejimini insanlık suçu işlediğini belirterek Suriye’ye yönelik silah ambargosu çağrısında bulunmuştur. Ancak, Suriye’nin en büyük tedarikçisi konumundaki RF, BM’nin ambargosuna karşı çıkmaktadır. RF, BM’nin silah ambargosuna karşı çıkışını daha önce BM’de Libya ordusuna silah ambargosu uygulanırken, muhaliflere silah verilerek BM’nin Libya’ya karşı alınan 1973 sayılı kararın ötesine geçilmesiyle açıklamaktadır. 291 289 Dmitri Trenin, ‘‘Povestka Dnya Novogo Prezidentstva’’, Mari Lipman (ed), Moskva, Rossiyskaya Politicheskaa Enciklopediya, Mayıs 2012, s.16. 290 ‘‘Rossiya Stanet Postavshikom Vosruzheniya v İrak’’, 11.11.2012, http://mir-politika.ru/1985rossiya-stanet-postavschikom-vooruzheniya-v-irak.html, (Erişim tarihi: 20.12.2012). 291 Has, op.cit., s.8. 83 Libya’da ABD ve AB ülkeleri tarafından kandırıldığını ve masanın dışına itildiğini düşünen RF, Suriye’de inisiyatifi elden kaçırmamaya çalışmaktadır. Libya’dan farklı olarak, RF Suriye konusunda Batıya var gücüyle direnmektedir. RF’nin Suriye konusundaki direnişi, Şam’ın Moskova’nın bölgedeki en sıkı ilişkiler içerisinde yegâne ülke konumunda olmasıdır. 292 Bu yüzdendir ki RF, BMGK’de Suriye’ye karşı yaptırım uygulamasına veto kullanmaktadır. Moskova yönetimi, bırakın Suriye’ye silahlı bir harekât düzenlenmesini, bu ülkeye karşı uluslararası yaptırımların uygulanmasını bile engellemektedir. 293 III. Rusya’nın Arap Baharı’na Yaklaşımı Arap Baharı olarak da bilinen Arap dünyasındaki halk ayaklanması, 2010 yılının Aralık ayında Tunus’ta Mohammed Bouazizi’nin kendisini yakmasıyla başlamıştır. Bouazizi’nin bu hareketi Tunus diktatörü Zeynal Abidin Ben Ali’nin istifa ederek ülkeyi terk etmesiyle son bulmuştur. Tunus’ta başlan halk harekâtı domino şeklinde komşu ülkelere sıçramıştır. Tunus’ta Ben Ali’nin istifası, Mısır halkını da sokaklara dökmüştür. Mısır’daki halk başkent Kahire’deki Tahrir meydanına çıkarak Tunus halkı gibi uzun yıllardır kendilerini yöneten Hüsnü Mübarek’in istifasını talep etmiştir. Mısır’da kontrolü kaybeden Mübarek ve onun yandaşları, artık halkın direnişine fazla dayanamayacaklarını anlayınca iktidardan ayrılma kararı almıştır. Libya’ya da sıçrayan halk harekâtı, devrimlerin en kanlısı 292 Erhan, op.cit., http://www.turkiyegazetesi.com/makaledetay.aspx?ID=541021#.UEayFLLN_LJ, (Erişim tarihi: 05 09 2012). 293 Erhan, op.cit., http://www.turkiyegazetesi.com.tr/makaledetay.aspx?ID=551545#.UHami28xpWE, (Erişim tarihi: 07.10.2012). 84 olmuştur. Libya’nın 42 yıllık diktatör lideri Muammer Kaddafi NATO’nun müdahalesi sonucu devrilmiştir. 294 2010’da Kuzey Afrika’da başlayan halk harekâtı Ortadoğu’daki ülkelere de sıçramıştır. Halk harekâtlarının başlangıç noktası Suriye olmuştur. Suriye’nin halkı da tıpkı diğer ülkelerin halkları gibi, kendilerini uzun senelerdir yönetip gelen BAAS rejiminden kurtulmayı amaçlamaktadır. RF ve Çin’in desteğini alan Suriye’deki Beşar Esad rejimi, halkın isteklerine karşı direnmektedir. Olaylar Suriye’de devam ederken halk ayaklanmasından etkilenen bir başka Arap ülkesi de Yemen olmuştur. Oradaki halkta kendilerini yıllardır yöneten Ali Abdullah Salih’in istifasını talep etmiştir. Uluslararası toplumun ve halkın baskısına daha fazla dayanamayan Salih iktidardan vazgeçmiştir. Ortadoğu’da halk ayaklanmasının en son durağı ise Körfez ülkesi Bahreyn olmuştur. Bahreyn’deki halk harekâtı Suudi Arabistan’ın devreye girmesiyle son bulmuştur.295 Arap Baharı’nın aniden başlaması, RF’nin dış politikası açısından da sürpriz bir gelişme olmuştur. Diğer ülkeler gibi, RF da Arap dünyasındaki ani gelişmelere hazırlıksız yakalanmıştır. Arap Baharı’na hazırlıksız yakalanan RF, Arap dünyasındaki halk ayaklanmalarını ülkelerin iç meselesi olarak değerlendirerek barışçıl çözüm ve diyalogdan yana, dış müdahalenin mümkün olduğu kadar engellenmesinden yana politika sergilemiştir. Suriye hariç, Arap dünyasında meydana gelen halk ayaklanmasında RF genel olarak pragmatik bir yaklaşım sergileyerek ‘‘bekle gör’’ politikasını izlemiştir. Arap Baharı sürecinde RF, Suriye 294 Muharrem Erenler,‘‘Russia’s Arab Spring Policy’’, İstanbul, Bilgesam, Cilt 4, Sayı 6, Bahar 2012, ss. 175-191. 295 İbid., 85 haricinde hiçbir ülkenin yönetimini ne desteklemiş, ne de ki sempati duymuştur. RF’nin Suriye dışındaki ülkelerdeki gelişmelere seyirci kalması, pragmatik dış politika izleniminin sonucudur.296 A. Tunus’daki Olaylara Rusya’nın Yaklaşımı Avusturya-Macaristan Veliaht’ın öldürülmesi, Birinci Dünya Savaşı’nın kıvılcımı olduğu gibi, Arap coğrafyasında yaşanan bu devrimlerin kıvılcımı Tunus’ta Mohammed Bouazizi’nin kendisini yakması olmuştur. İşsizlik, yoksulluk ve özgürlüklerini kısıtlamalardan sıkılan Tunus halkı, Muhammed Bazizi’nin kendisini yakması sonucu Tunus büyük protestolara sahne olmuştur. Tunus’ta halk ayaklanması başlanması sonucu birçok ülke gibi, RF’de olaya hazırlıksız yakalanmıştır. 2011’de Davos Dünya Ekonomik Forumunda konuşan dönemin RF Devlet Başkanı Medvedev, Tunus’taki halk ayaklanmasını şu sözlerle izah etmiştir: ‘‘Bence, Tunus’ta olup bitenler, başka ülkelerin yöneticileri için de ders olmalı. Herkesin, Tunus’taki olaylardan ders çıkartması gerek. Yöneticiler o rahat koltuklarında boş oturmamalı, ülkesinin gelişmesiyle ilgilenmelidir. Eğer yöneticiler, toplumun isteğini karşılayamıyorsa, maalesef o zaman da durum üzücü oluyor’’.297 296 Margarete Klein, ‘‘Russia and The Arap Spring’’, SWP Comments, 3 February 2012, p.1. http://germania-online.ru/uploads/media/swp_arabischer.ru.pdf, (Erişim tarihi: 15.02.2013). 297 Erenler, op.cit., s. 175. 86 B. Mısır’daki Olaylara Rusya’nın Yaklaşımı 25 Ocak 2011 tarihinde Mısır’da Cumhurbaşkanı Mübarek’in istifasına yol açan hükümet karşıtı ülkede protestolara sahne olurken, Beyaz Saray’dakilerin bir telaş içine kapıldığı sırada Kremlin’dekiler hiç de üzüntülü görünmüyorlardı, aksine Mübarek’in gidişini kendilerinin Mısır’a yeniden dönebilmesi için bir fırsat olarak görmüştür. Zira Mübarek’in Mısır’da iktidara gelişinden bu yana dış politikada izlediği yol Moskova’nın çıkarına değil de, Washington’un çıkarlarına hizmet etmiştir. Mübarek’in Ortadoğu’daki izlediği politika, RF’nin bölgedeki çıkarlarına aykırı olarak görülmüştür ki, Mübarek’in iktidarda kalması için direnmemiştir. 298 Tahrir Meydanı’nda çatışma zirveye çıktığı dönemde bile Moskova, tarafsızlık politika izleyerek dengeli bir pozisyon almıştır. Ve çok geçmeden Fas’ın lideri gibi, Mısır lideri Mübarek de artık halkın ayaklanmasına dayanamayınca, 30 yıl boyunca yönettiği iktidardan çekilmek mecburiyetinde kalmıştır. 299 Mübarek’in iktidardan çekilmesi sonrasında RF, Mısır’daki demokrasi reformları ve Musri başkanlığındaki Müslüman Kardeşlerin parlamento seçimlerindeki zaferini tanımıştır. Mısır’daki yeni hükümetin Mübarekten daha bağımsız politika sergilemeye başlaması, RF’nin lehine işlemektedir.300 298 İbid., ‘‘Ob Ustnom Poslanii Ministra İnostrannıh Del Rossii Lovrova Ministru İnostrannıh Del Egipta Abulu Geytu’’, Soobshenie Dlya SMİ, 29.01.2011. http://www.mid.ru/bdomp/Brp_4.nsf/arh/28DA98369E67F581C3257827005664EC?OpenDocument, (Erişim tarihi: 23.12.2012). 300 Cohen, op.cit., p.4. 299 87 C. Libya’daki Olaylara Rusya’nın Yaklaşımı RF’nin Libya’daki halk ayaklanmalarına yönelik pozisyonu yukarıdakinden oldukça farklıdır. 2011’de Libya’da halk ayaklanması başladığında, RF’nin gösterdiği tepkisi ilk önce diğer ülkelerin tepkileriyle benzer olmuştur. Yani, Libya’da olaylar başlayınca, RF bu ülkeye yönelik de “bekle ve gör” politikasını izlemiştir. Libya’da Kaddafi’ye bağlı askerlerin muhalif tarafa acımasızca davranmasından sonra, Batı ülkeleri gibi RF’de Kaddafi’nin kendi halkına karşı silah kullanmasını kınamıştır. Devamında, BMGK’deki dört daimi üyeler gibi RF da 26 Şubat 2011 tarihinde BM’de Libya’ya silah temin edilmesini yasaklayan 1970 sayılı kararı desteklemiştir. Ancak, 17 Mart 2011’de BM Güvenlik Konseyi’nin aldığı 1973 sayılı uluslararası toplumun Libya’da uçuşa yasak bölge oluşturmasını ve silah ambargosunu öngören kararı301nı veto etmesini beklerken RF karara çekimser kalmıştır. RF’nin BM’nin 1973 kararına çekimser kalması, Rus dış politikasının pragmatik bir yaklaşımı olarak değerlendirilmiştir. RF’nin BM’nin kararına çekimser kalmasını kendilerince fırsat gören NATO ülkeleri, BM’nin 1973 sayılı kararın ötesine geçerek Bengazi şehrindeki muhaliflere silah temin etmeye başlamıştır. 301 Bkz. United Nations Security Council, Resolution 1973 (2011) Adopted by the Security Council at its 6498th meeting, on 17 March 2011, S/RES/1973 (2011), 17 March, ss. 3-4, http://daccess-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/N11/268/39/PDF/N1126839.pdf?OpenElement, (Erişim tarihi: 18.11. 2012). 88 Ardından da, NATO güçleri BM’nin kararında öngörülen uçuşa yasak kararını da ihlal ederek Libya’nın 42 yıllık yöneticisi Muammer Kaddafi’yi devirmiştir. 302 Vladimir Putin, NATO’nun Libya operasyonunu şiddetle kınamakla kalmamış, NATO’nun Libya’ya karşı başlattığı operasyonu Ortaçağın Haçlı Seferlerine benzetmiştir. 2007’den sonra, Putin ilk kez Batı’nın dış politikasını bu kadar sert sözlerle eleştirmiştir. Hatırlayacak olursak, 2007’de Ortadoğu bölgesine yaptığı turne gezisinde Putin, Batı’nın dış politikasını şu sözlerle eleştirmişti: ‘‘Ben anlamıyorum, neden bizim bazı müttefiklerimiz (ABD ve AB) kendilerini akıllı, daha modern ve kendi standartlarını başkalarına uygulamakta hukuken haklı oldukları düşünüyorlar’’. 303 D. Suriye’deki Olaylara Rusya’nın Yaklaşımı Arap Baharı’nın Suriye’ye sıçraması, Moskova’da büyük kaygıyla karşılanmıştır. RF Tunus, Mısır, Libya’dan farklı olarak Suriye’de rejiminden yana politika izlemektedir. Bugün RF’nin Beşar Esad rejimine destek vermesinin nedenlerinden bazıları şunlardır: 304 Birincisi, Suriye’de yönetimin değişimi, RF’nin bu ülkedeki Tartus askeri üssünün varlığına tehdit etmesi demektir. Suriye’nin stratejik bölgede yer alması, RF’nin Akdeniz bölgesindeki pozisyonunu güçlendirmekle kalmayıp Ortadoğu’da nüfuzunun artmasına büyük bir destek 302 Klyayn Margarete, ‘‘Rossiya i ‘‘Arabskaya Vesna Vneshniye i Vnutripoliticheskie Zadachi’’, SWP-Aktuell, 4 Yanvarya 2012. s.5. http://www.germaniaonline.ru/uploads/media/swp_arabischer.ru.pdf, (Erişim tarihi: 22.12.2012). 303 Thomas Graham, “Kak Ukrepit Neprochnyye Rossiyskiye Granitsy”, Nezavisimaya Gazeta, Aprel 18, 2011, http://www.ng.ru/ideas/2011-04-18/9_borders.htm, (Erişim tarihi:12.02.2012). 304 Kemaloğlu, op.cit., http://yenisafak.com.tr/Yorum/?i=393703, ( Erişim tarihi: 23.08.2012). 89 sağlamaktadır.305 İkincisi, Ortadoğu ülkelerinde rejim değişimiyle iktidara gelen yeni yönetimlerin RF’ye karşı mesafeli yaklaşmaları, Moskova’ya Suriye’deki rejime destek vermesine zorlamaktadır. Örneğin, Irak Savaşı’ndan sonra en fazla maddi kayba uğrayan ülkelerin başında gelen RF, böylece bölgedeki milyar dolarlar değerindeki yeni projeleri kaybetme tehlikesi ile karşı karşıya kalmıştır. Üçüncüsü, NATO’nun BM’nin 1973 nolu kararını ihlal ederek Libya’daki Kaddafi rejimini devirmesidir. Dördüncü de, Suriye’deki Arap Bahar’ın İran başta olmak üzere başka ülkelere de yayılma olasılığın mevcut olmasıdır. Olayların bu yönde gelişmesi, RF açısından kabul edilmeyecek bir durum olmadığı için, Suriye’de Esad rejimini kurtarmak için var gücünü sarf etmektedir. Bu doğrultuda RF, Suriye’de olup bitenleri bu ülkenin bir iç meselesi olarak niteleyerek BMGK’de Şam’a karşı alınan tüm kararları veto etmektedir. Görüldüğü gibi, RF ilk başta bekle gör politika izlemiş, ancak bölgedeki ulusal çıkarları tehdit altında girince ulusal çıkarlarını koruma politikasına yönelmiştir. Suriye’yi kolay kolay Batı’ya kaptırmak istemeyen RF, Suriye’deki Tartus askeri üssüne çok sayıda askeri gemi göndererek Batı’ya gözdağı vermektedir.306 305 Luzyanin, op.cit., s. 79. ‘‘Rossiya Napravila Korabli Baltiyskogo Flota k Beregam Sirii’’, 19.12.2012, http://mirpolitika.ru/2691-rossiya-napravila-korabli-baltiyskogo-flota-k-beregam-sirii.html, (Erişim tarihi: 20.12.2012). 306 90 E. Yemen ve Bahreyn’deki Olaylara Rusya’nın Yaklaşımı Yemendeki halk ayaklanması sırasında da, RF tarafsız politika sergilemiştir. Ancak olaydan uzak kalmayı istemeyen RF, Yemen Cumhurbaşkanı Ali Abdalla Salih’in güvenliğinin temin edilmesi karşılığında görevini bırakmasını destekleyeceğini açıklamıştır. 22 Ocak 2011 tarihi günü Yemen’in Başkenti Sana’da Salih’in gitmesini talep edenler ve güvenlik güçler arasında çatışma başlanınca Salih durumun daha da şiddetlenmesini önlemek amaçlı görevinden istifa etmiştir. RF’nin Yemendeki halk ayaklanmasına olumlu yaklaşmasındaki esas amacı, durumun şiddetlenmesini önlemekti ki, başta Suudi Arabistan olmak üzere Körfez Arap Ülkeler İşbirliği Konseyi’nin olaya arabuluculuk etmesini desteklemiştir. Diğer taraftan, ülkenin kontrolü güvenlik güçlerinin kontrolünden çıkması, durumdan yararlanmak isteyen terör örgütlerin güçlenmesine yol açacaktı. Dolayısıyla, RF Salih’in istifasını ve KAÜİK’in arabuluculuk etmesini destekleyerek hem dünyada, hem de bölgedeki siyasi ağırlığını hissettirmeye çalışmıştır. Halk isyanı Bahreyn’e de sıçrayınca RF burada da tarafsızlık politikasını uygulamıştır. RF, ne ülkeyi yöneten azınlık Sünni kısmını, ne de ülkenin %60’nı teşkil eden Şiileri desteklemiştir. Hatta Suudi Arabistan askeri birliklerini Manama’ya girdiğinde bile her hangi bir itirazda bulunmayan RF, aksine Suudi Arabistan’ın bu adımını olumlu karşılamıştır. 307 307 ‘‘O Situatsii v Korolevsktve Bahreyn’’, Soobshenie Dlya SMİ, 15.03.2011, http://www.mid.ru/bdomp/Brp_4.nsf/arh/2DEA84D3485A6A7AC325785400511F25?OpenDocument , (Erişim tarihi: 20.11.2012). 91 F. Arap Baharı’ndan Rusya’nın Kaybı Tunus ve Mısır’dan farklı olarak Libya’da halk ayaklanması hız kazandığı dönemde, RF’nin amacı, iki ülke arasında imzalanan anlaşmaları korumak olmuştur. Arap Baharı başlamadan önce, Libya’nın SSCB’ye olan 4,5 dolarlık borcunu silinmesi karşılığında, Rus firmaları yaklaşık 10 milyar dolar tutarlığında büyük anlaşmalar imzalamıştır. Anlaşma gereğince, RF’nin Libya’ya yeni nesil silah ihraç etmesi öngörülmüştü. Petrol üretim alanında da büyük anlaşmalar yapılmıştır. 308 Libya krizi derinleştikçe RF’nin rolü de değişmiştir. RF, Libya’daki ekonomik çıkarlarını riske atarak Libya’ya silah ihraç edilmesini yasaklayan BMGK’nin 1970 kararını desteklemiştir. RF’nin BM’nin 1970 nolu kararını desteklemesi sonucu, RF’nin silah ihracat eden Rooboronoekspot şirketi yaklaşık 4 milyar dolar zarara uğramıştır. Libya’da krizin ortaya çıkışından çözülüşüne kadar ki süreçte Moskova Ortadoğu’da önemli ölçüde etkisini kaybetmiştir. İlk başta Libya’daki olaylara çekimser kalan RF, NATO’nun BM’nin kararını ihlal etmesinden sonra, Batı’yı sert eleştirmiştir. Ancak Kaddafi’nin devrilmesinden sonra, Libya’daki Geçiş Hükümetini halkın temsilcisi olarak kabul etmiştir. Libya’daki yeni iktidar RF de dahil tüm ülkeler ile Kaddafi döneminde imzalanan tüm anlaşmalara sadık kalacağını açıklamıştır. 309 308 Cohen, op.cit., p.11. Margarete, op.cit., p.5, http://www.germania-online.ru/uploads/media/swp_arabischer.ru.pdf, (Erişim tarihi: 22.12.2012). 309 92 Bugün RF’nin Suriye’deki Esad rejimine destek vermesi, onun diğer Ortadoğulu devletlerden uzaklaştırmaktadır. Ayrıca ABD başta olmak üzere Batı dünyasıyla karşı karşıya gelmektedir. Ama bir taraftan İran, Irak gibi ülkelerden destek alarak bölgedeki çıkarlarını korumaktadır. Libya’da Kaddafi rejimini desteklemesi sonucu küresel güç olarak zayıf düşmesini, Suriye’deki rejimi destekleyerek telafi etmeye çalışmaktadır. 93 SONUÇ Ortadoğu, dünyanın egemen güçlerinin tarihsel süreç içinde hâkimiyet kurmak istediği bir bölgedir. Bu bölge, kültürel, ekonomik ve jeopolitik konumu itibariyle geçmişte birçok mücadele, savaş ve güç oyunlarına tanıklık etmiştir. 19. Yüzyılın ikinci yarısından itibaren Ortadoğu’yla daha yakından ilgilenmeye başlaya Ruslar, zaman içerisinde Osmanlı İmparatorluğu’nun ardından Avrupa’daki büyük güçlerin ve İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra ABD’nin direnmesiyle karşılaşınca Ortadoğu’da tek başına etkili olamamıştır. SSCB’nin dağılmasıyla uluslararası arenada siyasi ve ekonomik açıdan etkisini kaybeden Moskova, tüm bölgelerden olduğu gibi, Ortadoğu bölgesinden de çekilmek zorunda kalmıştır. SSCB’nin dağılmasının sonra, küresel anlamda rakipsiz hale gelen ABD, Ortadoğu başta olmak üzere tüm dünyada tek taraflı politikalar izlemeye başlamıştır. ABD’nin tek taraflı politikası, Yeltsin’in ikinci başkanlık döneminden sonra Moskova’yı rahatsız etmeye başlamıştır. Özellikle, NATO’nun doğuya doğru genişlemesiyle uğraşmak zorunda kalan RF, Ortadoğu’ya da fazla ilgi gösterememiştir. Yeltsin’in ilk başkanlık süreci boyunca RF’nin Batı ile ılımlı ilişkiler yürütülmesi pahasına ABD nüfuzuna bırakılan Ortadoğu, Yeltsin’in ikinci başkanlık döneminde tekrar RF’nin dış politikasında gündeme gelmiştir. 2000 yılında Vladimir Putin’in iktidara gelmesiyle siyasi, ekonomik ve askeri reformların hız kazanmasıyla özgüvenini yeniden kazanan RF, eski etki alanlarına geri dönüş yapmıştır. Bu bağlamda RF, bölge ülkeleriyle enerji, askerî ve nükleer 94 alanlarda işbirliğini geliştirmiş ve Ortadoğu gibi sorunlu bir bölgede bütün taraflarla görüşen ve diyalogu devam ettiren yegâne ülke konumuna gelmiştir. Özellikle 2003 Irak krizinden sonra Moskova, enerji kaynaklarından elde ettiği gelirler sayesinde bölgeye yönelik bağımsız bir dış politika izlemeye başlamıştır. 2000’den sonra RF’nin Ortadoğu’da enerji aracılığıyla etkili olduğu ülkelerden biri Türkiye’dir. Bugün, Türkiye’nin kullandığı doğalgazın % 63’ünü, petrolün ise % 29’unu RF temin etmektedir. 2005 yılında Mavi Akım boru hattın yürürlüğe girmesiyle Türkiye’nin Rus gazına olan bağımlığı daha da artmıştır. Şöyle, bugün Türkiye’nin kullandığı doğalgazın % 63’ünü, petrolün ise % 29’unu RF temin etmektedir. Öte yandan RF, Ortadoğu’daki müttefiklerine silah satarak da etkili olmaya çalışmaktadır. Bu bağlamda, Batı’nın tüm itirazlarına karşı, Suriye ve İran’a büyük ölçüde silah satmaya başlamıştır. Özellikle 2005 yılında İran’a silah satışını durdurmasını öngören ‘‘Gore-Çernomırdin’’ mutabakatını tek taraflı iptal etmesinden sonra, İran RF’den silah satın alan ülkeler sıralamasında üçüncü sıraya yerleşmiştir. Aynı tarihte, RF’nin Suriye’nin SSCB döneminden birikip gelen borcunun silmesinin ardından Şam yönetimi Moskova’dan 3 milyar dolar tutarlığında silah ithal etmiştir. Bugün RF, Irak ve Libya’daki kaybını İran ve Suriye’ye silah satarak telafi etmeye çalışmaktadır. Dahası RF, ABD ve İsrail’in baskılarına rağmen UAEA ve NPT’ye üye olan İran’ın şimdiye kadar nükleer alandaki çalışmalarının UAEA anlaşmasına aykırı 95 olmadığını ileri sürerek nükleer çalışmalarına devam ederek bölgedeki konumunu güçlendirmektedir. 2000 yılından sonra RF, Ortadoğu gibi sorunlu bir bölgede bütün taraflarla görüşen ve diyalogu devam ettiren yegâne ülke konumuna gelmiştir. Yeltsin döneminde Ortadoğu’nun Barış Sürecinden adeta dışlanmış olan RF, Putin’in iktidara gelmesiyle yeniden etkili olmaya başlamıştır. Bu bağlamda RF, 2002’de oluşturulan Ortadoğu Dörtlüsü aracılığıyla telafi etmeyi amaçlamaktadır. Bugün RF’nin Ortadoğu Dörtlüsü içerisinde diğer üyelerden farkı, onun sadece İsrail, Suriye, İran ile değil, aynı zamanda FKÖ, Hamas, Hizbullah ile iyi ilişkiler içerisinde olmasıdır. Bugün bölge ülkeleriyle iyi ilişkiler içerisinde olması, RF’ye Ortadoğu’nun Barış Süreci’nde daha aktif rol üstlenmesine yol açmaktadır. 2010’da başlayan Arap dünyasındaki halk isyanlarına hazırlıksız yakalanan RF, Ortadoğu’daki halk ayaklanmalarını ülkelerin iç meselesi olarak görmekte ve diyalogdan yana politika izleyerek dış müdahalenin mümkün olduğunca engellemeye çalışmaktadır. İktidar değişimleri ile bölgenin istikrarsızlaşmasını, ABD ve müttefiklerinin bölgede aktif olarak bulunmasını ve NATO’nun bu gelişmeler bahanesiyle bölgeye yeni müdahaleler yapması RF’nin Ortadoğu politikası açısından kabul edilmeyecek bir durum olduğu için, çeşitli yollarla önlemeye çalışmaktadır. Özellikle BMGK’de Suriye’ye karşı alınan tüm kararları veto ederek, Libya’ya benzer senaryonun yaşanmasını önlemeye çalışmaktadır. 96 ÖZET 2000 YILINDAN SONRA RUSYA’NIN ORTADOĞU POLİTİKASI Ortadoğu, tarihin hemen hemen her döneminde stratejik konumundan dolayı büyük güçlerin hakim olmaya çalıştığı bir bölge olmuştur. Bu bölge jeopolitik konumu nedeniyle geçmişte birçok mücadelelere, savaşlara ve güç oyunlarına tanık olmuştur. 19.Yüzyılın ortalarından itibaren stratejik önemi artmaya başlayan Ortadoğu, hem Birinci Dünya Savaşı’nda, hem de İkinci Dünya Savaşı sırasında büyük devletlerin birbirlerini dengeledikleri bölge olmuştur. Soğuk Savaşı dönemi boyunca ABD ve SSCB’nin birbirlerini dengeledikleri bölge olmuştur. SSCB’nin dağılmasının ardından, Yeltsin ilk başkanlığındaki yeni RF’nin iç ve dış politikasındaki sorunlardan dolayı Ortadoğu’da aktif politika izleyememiştir. O dönem küresel anlamda rakipsiz hale gelen ABD, Ortadoğu başta olmak üzere tüm dünyada tek taraflı politika izlemiştir. Yeltsin’in ikinci başkanlık döneminde siyasi ve ekonomik açıdan kısmen toparlanan RF, Ortadoğu’da yeniden etkili olmaya çalışmıştır. 2000 yılında Vladimir Putin’in başkanlığa gelmesiyle siyasi, ekonomik ve askeri reformların hız kazanmasıyla özgüvenini yeniden kazanan RF, Ortadoğu’da ağırlıklı gördüğü ülkelere yönelik aktif politika izleyerek bölgede yeniden nüfuz sahibi olmaya çalışmaktadır. Anahtar Sözcükler: Ortadoğu, SSCB, Rusya Federasyonu, Boris Yeltsin, Vladimir Putin 97 ABSTRACT MIDDLE EAST POLICY OF RUSSIA AFTER 2000 Great powers have always tried to dominate The Middle East almost in every period of the World history due to its strategic position. Because of its geopolitical position, this region witnessed many struggles, wars and power imbalancies. Moreover, The Middle East has been balanced by great powers during both First World War and Second World War. Its strategic importance began to rise in the middle of 19th century. The US and Soviet Union balanced each other during period of the Cold War. After the collapse of USSR in his first presidency due to the new RF Yeltsin could not adopt an active policy neither in domestic nor in foreign policy. İn that period USA who was globally unrivalled ,adopted a single-sided policy. Yet in his second presidency RF partially recovering politically and economically tried to prevail Middle East. After Viladimir Putin took the chair in 2000, political, economical and military improvements gained speed and RF has tried to prevail middle east contacting with the countries which have critical importance in the region. Key Words: Middle East, USSR, Russian Federation, Boris Yeltsin, Vladimir Putin 98 KAYNAKÇA BELGELER VE RESMİ SİTELER ‘‘Carter Doktrine’’, ˂http://www.presidency.ucsb.edu/ws/index.php?pid=33079˃ ‘‘Deklaratsiya o Yevraziyskom Ekonomicheskoy İntegratsii’’, 18 Kasım 2011, ˂http://news.kremlin.ru/ref_notes/1091˃ Federalnıy Zakon ot 02.06.2010 N 114-F3, ‘‘O Ratifikatsii Dogovora o Tamozhennom Kodekse Tamozhennogo Soyuza’’, s.1, ˂http://graph.document.kremlin.ru/page.aspx?1;1284985˃ Federalnıy Zakon ot 25.06.2012 N 92-F3, ‘‘O Ratifikatsii Dogovora ob Obedinennoy Kollegii Tamozhennıh Sluzhb Gosudarst-Chlenov Tamozhennogo Soyuza’’, s.1, ˂http://graph.document.kremlin.ru/page.aspx?1;1616817˃ ‘‘G-8 Zirvesi, 27 Mayıs 2011’’, ˂http://www.kremlin.ru/transcripts/11374˃ ‘‘Konceptsiya Veneshney Politiki Rossiyskoy Federatsii’’, 15 İyulya 2008, ˂http://www.kremlin.ru/acts/785˃ 99 ‘‘Otkritie Gazoprovoda Severnıy Potok’’, 8 Kasım 2011, ˂http://www.kremlin.ru/news/13424˃ ‘‘Ob Ustnom Poslanii Ministra İnostrannıh Del Rossii Lovrova Ministru İnostrannıh Del Egipta Abulu Geytu’’, Soobshenie Dlya SMİ, 29.01.2011, ˂http://www.mid.ru/bdomp/Brp_4.nsf/arh/28DA98369E67F581C3257827005664EC ?OpenDocument˃ ‘‘O Situatsii v Korolevsktve Bahreyn’’, Soobshenie Dlya SMİ, 15.03.2011, ˂http://www.mid.ru/bdomp/Brp_4.nsf/arh/2DEA84D3485A6A7AC325785400511F 25?OpenDocument˃ ‘‘Press- Konferentsiya po İtogom Sammita G-8’’ 27 Maya 2011 goda, ˂http://www.kremlin.ru/transcripts/11374˃ The Security Council, Resolution 678 (1990) of 29 November 1990, s. 27-28, ˂http://www.un.org/ga/search/view_doc.asp?symbol=S/RES/678(1990)˃ United Nations Security Council, Resolution 1559 (2004), Adopted by the Security Council at its 5028th meeting, on 2 September 2004, S/RES/1559 (2004), 2 September 2004, s. 1. ˂http://www.un.org/ga/search/view_doc.asp?symbol=S/RES/1559(2004)˃ 100 Ukaz Prezidenta RF ot 21.04.2000 N 706 ‘‘Ob Utverzhdenii Voennoy Doktrinı Rossiyskoy Federatsii’’, Moskva Kremlin, 21 Aprelya 2000, s.8, ˂http://graph.document.kremlin.ru/page.aspx?651518˃ Ukaz Prezidenta RF оt 05.02.2010 N 146 ‘‘Ob Utverzhdenii Voennoy Doktrinı Rossiyskoy Federatsii’’, Moskva Kremlin, 5 Fevralya 2010, ss. 6-10, ˂http://graph.document.kremlin.ru/page.aspx?1050410˃ United Nations Security Council, Resolution 1973 (2011) Adopted by the Security Council at its 6498th meeting, on 17 March 2011, S/RES/1973 (2011), 17 March, ss. ˂http://daccess-dds- 3-4, ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/N11/268/39/PDF/N1126839.pdf?OpenElement˃ ‘‘Vıstuplenie na Sovmestnoy Press-Konferentsii s Glavoy Palestinskoy Nacionalno Administracii Mahmudom Abbasom’’, 18 Yanvarya 2011 goda, ˂http://www.kremlin.ru/video/682˃ ‘‘Yuzhnıy Potok Sozdast Uslovya dlya Nadezhnogo Snabzheniya Rossiyskim Gazom Osnovnıh Potribiteley v Evrope’’, 7 Aralık 2012, ˂http://www.kremlin.ru/news/1708˃ 101 KİTAPLAR Akbaş, Zafer, Irak, Ankara, Barış Kitap, 2010. Arı, Tayyar, 2000’li Yıllarda Basra körfezinde Güç Dengesi, 4. Baskı, İstanbul, Alfa Yayınevi, 1999. Arı, Tayyar, Geçmişten Günümüze Ortadoğu: Siyaset, Savaş ve Diplomasi, 3. Baskı, İstanbul, Alfa Yayınları, 2007. Aydın, Mustafa, ‘‘İkinci Dünya Savaşı ve Türkiye 1939-1945’’ Baskın Oran (ed.), Türk Dış Politikası, Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, cilt I, 16. Baskı, İstanbul, İletişim Yayınları, 2011. Aydın, Mustafa, Rusya’nın Çeçenya Müdahaleleri, Baskın Oran (ed.), Türk Dış Politikası, Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, cilt II, 12. Baskı, İstanbul, İletişim Yayınları, 2010, s.425. Buşkov, Aleksandır, Vladimir Putin: Polkovnik Stavshiy Kapitanom, Moskva, Olma Media Grupp, 2008. Brzezinski, Zbigniew Büyük Satranç Tahtası, çev: Yelda Türedi, 10. Baskı, İstanbul, İnkilap Kitabevi, 2005. 102 Davutoğlu, Ahmet, Stratejik Derinlik: Türkiye’nin Uluslararası Konumu, 61. Baskı, İstanbul, Küre Yayınları, 2011. Erhan, Çağrı, Türk Dış Politikası’nın Güncel Sorunları, Ankara, İmaj Yayınevi, 2010. Erhan, Çağrı, Bizim Kırmızı Çizgimiz Vardı, Ankara, Siyasal Kitabevi, 2006. Erhan, Çağrı ve Kürkçüoğlu Ömer, ‘‘Ortadoğu’yla İlişkiler’’ Baskın Oran (ed), Türk Dış politikası, Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, cilt II, 12 Baskı, İstanbul, İletişim Yayınları, 2010, ss.124-158. Gali, İgor vb., Sovyetler Birliği Neden ve Nasıl Yıkıldı?, çev: Arif Berberoğlu, Ankara, Phoenix Yayınevi, 2008. Goldschmidt, Arthur JR ve Davidson, Lawrence, Kısa Ortadoğu Tarihi, çev: Aydemir Güler, İstanbul, Doruk Yayımcılık, 2008. Hakkı, Mesut Caşın, Novgorod Knezliğinden XXI. Yüzyıla Rus İmparatorluk Stratejisi, İstanbul, Okumuş Adam Yayınları, 2006. Hmılyov, V.L, Sovremennıe Mecdunarodnıe Otnoshenie, Tomsk, İzdatelstvo TPTU, 2010. 103 İvanov, İgır, Novaya Rossiyskaya Diplomatiya: Desyat Let Vneshney Politiki Stranı, Moskva, Olma Pres, 2002. Jafarzadeh, Alireza, The Iran Threat : President Ahmadinejad and the Coming nuclear crisis , First edition, New York, Palgrave Macmillan, 2007. Kagarlitskiy, Boris, Russia Under Yeltsin and Putin Firs Published, London, Pluto Press, 2002. Karaganov, Sergey, Mir Vokrug Rossii: 2017, Sovet po Vnewney i Oboronnoy Politike, Moskva, 2007. Kojokin, E.M., ‘‘Osnovnıye Prioritetı Vneshney Politiki Rossii (1992-1999)’’, Torkunov (ed.), Vneshnyaya Politika Rossiyskoy Federascı, Moskva, MGİMO, 2000. Kissinger, Henry, Diplomasi, çev: İbrahim Kurt, İstanbul, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 10. Baskı, 2011. Kreutz, Andrey, Russia in the Middle East: friend or foe? London: Greenwood Publishing Group, 2007. Leonov, Nikolay Sergeeviç, Zakat ili Rassvet? Rossiya: 2000-2008, Moskva, Russkiy Dom, 2008. 104 Levine, Steve, Putin’in Labirenti: Casuslar, Cinayetler ve Yeni Rusya’nın Karanlık Yüzü, çev: Mert Akcanbaş, 1. Baskı, İstanbul, Destek Yayınevi, 2010. Lewis, Bernard, Ortadoğu, çev: Selen Y. Kolay, 3- Baskı, Ankara, Arkadaş Yayınevi, 2006. Lo, Bobo, Russian Foreign Policy in the Post-Soviet Era: realty, illusion and mythmaking, First Published, New York, Palgrave Macmillan, 2002. Lucas, Edward, The New Cold War: Putin’s Russia and The Threat to The West, First published, New York, Palgrave Macmillan, 2008. Luzyanin, S.G., Vostochnaya Politika Vladimira Putina: Vozvrashenie Rossii na ‘‘Bolshoy Vostok’’, Maskva, Vostok-Zapad, 2007. Medvedev, Roy, Dmitri Medvedev Preziden Rossiyskoy Federatsii, Moskva, Vremya, 2008. Medvedev, Roy, Vladimir Putin: Chetıre Goda v Kremle, Moskva, İzdatelstvo Vremya, 2004. Medvedev, Roy, Vladimir Putin Deystvuyushiy Prezident, Maskva, Vremya, 2002. 105 Memiş, Ekrem, Kaynayan Kazan: Ortadoğu, 1. Baskı, Konya, Çizgi Kitabevi Yayınları, 2002. Mlechin, Leonid, Vneshnyaya Politika Rossii: ot Lenina i Trockova-do Putina i Medvedeva, 2. İzdanie, Moskava, İzdatelstvo Tsentropoligraf, 2011. Mleçin, Leonid, Putin, Bush i Voyna v İrake, Maskva, Eksmo, Yauza, 2005. Morozov, Oleg, Pochemu on Vıbral Putina?, Moskva, İzdatelstvo Rus Olimp, 2009. Oliker, Olga, Russian Foreign Policy: Sources and İmplications, Santa Monica, CA, RAND Corporation, 2009. Onay, Yaşar, Rusya ve Değişim, 1. Baskı, Ankara, Nobel Yayın Dağıtımı, 2002. Oran, Baskın, ‘‘Dönemin Bilançosu’’, Baskın Oran (ed.), Türk Dış Politikası, Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, cilt II, 12. Baskı, İstanbul, İletişim Yayınları, 2010, ss.203-243. Primakov, Yevgeni, Rusyasız Dünya, çev: Aijan Esenkanova, 1. Baskı, İstanbul, Timaş Yayınları, 2010. 106 Primakov, Yevgeni, Rusların Gözüyle Ortadoğu, çev: Olga Tezcan, 2. Baskı, İstanbul, Timaş Yayınları, 2009. Protopopova, A.S, İstorya Mezhdunarodnıh Otnosheniy i Vneshney Politiki Rossii 1648-2005, 2.İzdanye, Moskva, İzdatelstvo Aspekt Press, 2008. Prussakov, Valentin, Tak Govoril Saddam, Moskva, İzdatelstvo Ultro-Kultura, 2004. Sander, Oral, Siyasi Tarih: İlkçağlardan 1918’e, 12. Baskı, Ankara, İmge Kitabevi Yayınları, 2010. Satanovskiy, Yevgeni, Rossiya i Blizhniy Vostok: Kotel s Nepriyatnostyami, Moskva, İzdatelstvo Eskmo, 2012. Saruhanyan, Sevak, Rossiya i İran 10 Let Yadernogo Sotrudnichestva, Moskva, Nora Bank, 2006. Tellal, Erel, ‘‘Rusya’yla İlişkiler’’ Baskın Oran (ed.), Türk Dış Politikası, Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, cilt II, 12. Baskı, İstanbul, İletişim Yayınları, 2010, ss.540-551. 107 Tellal, Erel, ‘‘Sovyetlerle İlişkiler’’ Baskın Oran (ed.), Türk Dış Politikası, Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, cilt I, 16. Baskı, İstanbul, İletişim Yayınları, 2011. Tellal, Erell, Mavi Akım kutusu, Baskın Oran (ed.), Türk Dış Politikası, Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, cilt. II, 12. Baskı, İstanbul, İletişim Yayınları, 2010, s.548. Tellal, Erel, Rusya Federasyonda Siyasal Gelişmeler, Baskın Oran (ed.), Türk Dış Politikası, Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, cilt II, 12. Baskı, İstanbul, İletişim Yayınları, 2010, s.541. Tsigankov, A.P., Vneshnyaya Politika Rossii ot Gorbacheva do Putina: Formirovanie Natsionalnogo İnteresa, Moskva, Nauchnaya Kniga, 2008. Uzgel, İlhan, ‘‘ABD ve NATO’yla İlişkiler’’ Baskın Oran (ed.), Türk Dış Politikası, Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, cilt II, 12. Baskı, İstanbul, İletişim Yayınları, 2010, ss.34-82. Uzgel, İlhan, Çevik Kuvvet Kutusu, Baskın oran (ed.), Türk Dış Politikası, Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, cilt II, 12. Baskı, İstanbul, İletişim Yayınları, 2010, s.46. 108 V.İ. Korotkevich, İstorya Sovremennoy Rossi 1991-2003, S-Peterburg, İzdatelstvo S-Peterburskogo Universiteta, 2004. Zinn, Howard, Amerika Birleşik Devletleri Halklarının Tarihi, 1. Baskı, Ankara, çev: Sevinç Sayan Özer, İmge Kitabevi, 2005. MAKALELER Acar, Sadık, ‘‘Orta Doğu’nun Dünya Ticareti bakımından Önemi ve Körfez Bunalımı Sonrası Beklentiler’’, D.E.Ü, İ.İ.B.F. Dergisi, Cilt: 7, Sayı: 1, 1992, ss. 147-154. Aras, Bülent, ‘‘Türkiye ve Rusya Federasyonu: Çok Boyutlu Ortaklık’’, Seta Analiz, Sayı: 10, Ağustos 2009, ss. 3-15. Aris, Stefan, ‘‘Rossiysko-Kitayskie Otnosheniya Cherez Prizmu SHOS’’, Russie. Nei. Visions n 34, İFRİ, Paris, Sentyabır 2008, ss. 1-23. Bennett, Richard, ‘‘İran Gotovitsya Vstretit Bolshogo Shaytana’’, Moskva, Centır Strategicheskih Ocenok i Prognozov, 2010, ss. 121-123. Belova, Mariya, ‘‘İran Esli Zavtra Voyna’’, Moskva, Energeticheskiy Tsentır Moskovskoy Shkolı Upravlenya Skolkovo, İyul 2012, ss. 1-33. 109 Cohen, Ariel, “How the U.S. Should Respond to Russia’s Unhelful Role in the Middle East”, Heritage Foundation Backgrounder, No. 2662, March 8, 2012, pp. 1-17. Çelikpala, Mitat, ‘‘Rus Enerji Stratejisi’’, Stratejik Analiz, Şubat 2008, ss. 55-62, ˂http://www.turkocagi.org.tr/docs/temp591.pdf˃ Deniz, Şadiye, ‘‘Ortadoğu’nun Yeniden İnşasının Yapı Bozumu: Büyük Ortadoğu Projesi Üzerine Bir Analiz’’ Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt:5, Sayı:20, Kış 2012, ss.169-183. Ermolov, Arseni, ‘‘Vneshnyaya Politika Sovremennoy Rossii 1992-2007’’, Moskva, Uchebnaya İzdaniya, Mart 2007, ss.9-27. Erenler, Muharrem,‘‘Russia’s Arab Spring Policy’’, Bilgesam, İstanbul, Cilt 4, Sayı 6, Bahar 2012, ss. 167- 193. Erhan, Çağrı, “ABD’nin Orta Asya Politikaları ve 11 Eylül Sonrası Açılımları”, Mustafa Aydın (der.), Ankara, Küresel Politikada Orta Asya, Nobel Yayın Dağıtım, 2005, ss.13-42. Freedman, Robert O., ‘‘Russian Policy Toward the Middle East Under Putin: The Impact of 9/11 and The War in Iraq’’, Alternatives: Turkish Journal of İnternational Relations, Volume 2, Number 2, Summer 2003, pp. 66-97. 110 Işık, Hüseyin, ‘‘Rusya-Ortadoğu İlişkileri’’, Ankara, Stratejik Düşünce Enstitüsü, Mayıs 2010, ss. 93-97. Has, Kerim, ‘‘Türkiye Rusya İlişkileri Ekseninde Suriye Krizi’’, Ankara, Uluslararası Stratejik Araştırmalar Kurumu, Analiz No: 20, Temmuz 2012 ss. 45. Karabulut, Bilal, ‘‘Karadeniz’den Ortadoğu’ya Uzanan Bir Dış Politika: Geçmişten Günümüze Suriye-Rusya İlişkileri’’, Karadeniz Araştırmaları, Sayı: 15, Güz 2007, ss. 83-105. Karts, Mark, ‘‘Rossiyskaya Politika na Bolshom Blijnem Vostoke ili İskustvo Drujit so Vsemi’’ Institut Français Des Relations İnternationales, Russie. Nei. Visions, n 49, Nisan 2010, ss. 1-27. Kamalov, İlyas, ‘‘Rusya’nın Ortadoğu Politikası, ORSAM, Rapor No: 125, Temmuz 2012, ss. 1-22. Kamalov, İlyas, ‘‘Komşuluktan Stratejik İşbirliğine: Türk-Rus İlişkileri’’, ORSAM, Rapor No 18, Mayıs 2010, ss. 5-15. 111 Kolobov, A.O., ‘‘Politika Rossiyskoy Federacii po Otnosheniyu k İzrailyu i Arabskim Stranam na Sovremennom Etape Blijnevostochnogo Uregulirovaniya’’ Vestnik Nizhegorodskogo Universiteta Lobochevskovo, N 2, 2009, ss. 212-216. Kemp, Geoffrey, and Saunders, Paul, U.S., Russia, and the Greater Middle East: Challenges and Opportunities, The Nixon Center Washington, DC November 2003, ss. 1-58. Mamaev, Shamsudin, ‘‘Bitvı za Bagdat i Vashington’’, Moskva, Tsentır Strategicheskih Ocenok i Prognozov, 2010, ss. 131-140, Malashenko, Aleksandır, ‘‘Rossiya i Musulmanskiy Mir’’ Moskva, Moskovskiy Tsentır Karnegi, Rabochie Materialı N3, Mart 2008, ss. 3-27. Nosetti, Jülen, ‘‘Kremlevskiy Put v Mekku: Saudovskaya Araviya v Rossiyskoy Diplomatii’’, Institut Français Des Relations Internationales, Russie. Nei. Visions N 52, İyun 2010, ss. 1-28. Stanislav, Kulik, ‘‘Blizhnevostochnaya Politika Rossii: İstoricheskiy Opıt 19961999’’, Nauchnıy Jurnal Kub GAU, N 1 (07), 2012, ss. 1-11. Svistunova, İrina, ‘‘XXI. Yüzyılda Rusya ve Türkiye’nin İran politikaları’’ Ankara, Orsam Avrasya Stratejileri, Rapor No: 10, Eylül 2011, ss. 7-19. 112 Özbay, Fatih, ‘‘Soğuk Savaş Sonrası Türkiye-Rusya İlişkileri: 1992-2010’’, Bilge Strateji, Cilt 3, Sayı 4, Bahar 2011, ss. 37-83. Özertem, Hasan Selim, ‘‘ Putin’in Güvenlik Politikalarının Şifreleri’’ Ankara, Analist Dergisi, Sayı:14, Nisan 2012, ss. 48-51. Özdal, Habibe, ‘‘ Yeni Putin Döneminin Dış Politika Öncelikleri’’, Ankara, Analist Dergisi, Sayı:14, Nisan 2012, ss. 52-53. Oğuzlu, Tarık, ‘‘Büyük Güçlerin Ortadoğu’ya ilişkin politikaları ve Türkiye’’, Cilt 2, Sayı 14, Ortadoğu Analiz, Şubat 2010, ss. 59-65. Stepanova, Ekaterina, ‘‘Russia’s Middle East Policy:Old Divisions or New?’’ PONARS Policy Memo, No. 429, Moscow, Institute of World Economy and International Relations, December 2006, pp.1-5. Tarasov, Stanislav, ‘‘Blizhniy Vostok Pered Licaom Sunitsko-Shitskoy Voynı’’, M. Kolerova (ed), Tochka Vzırva: Rossiya, Kavkaz i Blizhniy Vostok, Moskva, İzdatelskiy Dom Regnum, Sentyabır 2012, ss. 5-20. Tellal, Erel, ‘‘Zumrudiyanka: Ruysa Federasyonu’nun Dış Politikası’’, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, C:65, S:3, ss. 206-208. 113 Trenin, Dmitri, ‘‘Povestka Dnya Novogo Prezidenstva’’, Mari Lipman (ed), Moskva, Рossiyskaya Politicheskaa Enciklopediya, Mayıs 2012, ss. 9-19. Turan, İlter, ‘‘Türk-Rus İlişkileri: Sorunlar ve Fırsatlar’’, İstanbul, Bilgesam, Rapor No:5, Şubat 2009, ss. 2-24. WEB SİTELERİ ‘‘ABD ve Rusya’nın Ortadoğu’da Dış Politika Mücadelesi’’, ˂http://www.taqrib.info/turkish/index.php?option=com_content&view=article&id=7 53:abd-ve-rusyann-ortadouda-d-politika-muecadelesi-&catid=9:akhbarejahan&Itemid=14˃ Akkan, Faruk, ‘‘Rusya 2012’de Petrol ve Doğalgazdan 400 Milyar Dolar Gelir Bekliyor’’, 19 Ocak 2012, ˂http://haberrus.com/economics/2012/01/19/rusya2012de-petrol-ve-dogalgazdan-400-milyar-dolar-gelir-bekliyor.html˃ Borovskiy, Yuri ‘‘Soblazn, Neftyanogo Oruzhiya’’, ˂http://www.intertrends.ru/sixth/010.htm#note14˃ Bhattacharji, Preeti, ''Chechen Terrorism (Russia, Chechnya, Separatist)'', April 8, 2010, ˂http://www.cfr.org/publication/9181/chechen_terrorism_russia_chechnya_separatist .html˃ 114 Doğan, Murat, ‘‘SSCB ve Rusya Federasyonu Dış Politikasında Enerji ve Güvenlik’’, Akademik Perspektif, ˂http://akademikperspektif.com/2012/08/28/sscb-ve-rusya-federasyonu-dispolitikasinda-enerji-ve-guvenlik/˃ Erhan, Çağrı, ‘‘Rusya, Suriye Konusunda Neden bu Kadar Direniyor?’’, 03 Temmuz 2012, ˂http://www.turkiyegazetesi.com/makaledetay.aspx?ID=541021#.UOiZ9OQbefk˃ Erhan, Çağrı, ‘‘Bu Silahlar Ne İşe Yarayacak?’’, 04 Eylül 2012, ˂http://www.turkiyegazetesi.com.tr/haberdetay.aspx?NewsID=21944#.UOibrQbefk˃ Erhan, Çağrı, ‘‘60 yıl Önce NATO’ya Neden Üye Olmuştuk?’’, 10 Ocak 2012, ˂http://www.turkiyegazetesi.com.tr/makaledetay.aspx?id=520362#.UOivIuQbefk˃ Erhan, Çağrı, ‘‘Suriye Krizinde Rusya Çok Önemli’’, ˂http://www.turkiyegazetesi.com.tr/makaledetay.aspx?ID=551545#.UHami28xpWE ˃ Freedman, Robert, ‘‘Russian Policy Toward The Middle East Under Yeltsin and Putin’’, Jerusalem Center for Public Affairs, NO:461, September 2001, ˂http://jcpa.org/jl/vp461.htm˃ 115 İsayev, Gumer, ‘‘Chto Takoe Blzhniy Vostok?’’, ˂http://www.zvezda.ru/geo/2009/05/19/middleeast.htm˃ ‘‘İran ABD’ye Uyarı: Sonuçlarına Katlanırsınız’’, 14 Temmuz 2012, ˂http://www.haberpolitik.net/iran-ABD--ye-uyari-Sonuclarinakatlanirs-ID31005.html˃ İkinci, Arzu Celalifer, ‘‘İran’ın Stratejik Kartı Olarak Hürmüz Boğazı’nın Önemi’’, s.24-29, ˂http://www.akademikortadogu.com/belge/ortadogu12makale/arzu_celalifer_ekinci. pdf˃ Kayrak, Sedide, ‘‘Rusya Federasyonu’nun Ortadoğu Politikası’’, ˂http://www.bilgesam.org/tr/index.php?option=com_content&view=article&id=209 2:rusya-federasyonunun-ortadogu-politikasi&catid=104:analizlerrusya&Itemid=136˃ Kasaev, Eldar, ‘‘Rossiya i İrak’’, 12 Maya 2010, ˂http://www.opec.ru/1246847.html˃ Kemaloğlu, İlyas, ‘‘Rusya Ortadoğu’daki Kalesini Kaybetmek İstemiyor’’ ˂http://yenisafak.com.tr/Yorum/?i=393703˃ 116 Klein, Margarete, ‘‘Russia and The Arap Spring’’, SWP Comments, 3 February 2012, p.1, ˂http://germania-online.ru/uploads/media/swp_arabischer.ru.pdf˃ Klein, Margarete, ‘‘Rossiya i ‘Arabskaya Vesna’ Vnewniye i Vnutripoliticheskie Zadachi’’, SWP-Aktuell 4 Yanvarya 2012. ss.1-11, ˂http://www.germaniaonline.ru/uploads/media/swp_arabischer.ru.pdf˃ Klussmann, Uwe, Schepp Matthias, and Wiegrefe, Klaus, ‘‘NATO's Eastward Expansion: Did the West Break Its Promise to Moscow?’’, ˂http://www.spiegel.de/international/world/nato-s-eastward-expansion-did-the-westbreak-its-promise-to-moscow-a-663315-druck.html˃ Korotchenko, İgır, ‘‘Est Chto Teryat’’, February 15th, 2012 ˂http://i- korotchenko.livejournal.com/391422.html˃ Lukin, Aleksandır, ‘‘Rossiysko-Kitayskie Otnosheniya: Ne Oslablyat Usiliy’’, N11, Mejdunarodnya Jizn, 2009, ˂http://www.mgimo.ru/files/130783/130783.pdf˃ Özdal, Habibe, ‘‘Füze Kalkanında Yeni Perde: Rusya’nın Tedbiri’’, ˂http://www.usakgundem.com/yazar/2310/f%C3%BCze-kalkan%C4%B1nda-yeniperde-rusya%E2%80%99n%C4%B1n-tedbiri.html˃ Özertem, Hasan Selim, ‘‘İran’dan Gelen Mesajlar ve Enerji Politikaları’’, ˂http://www.usak.org.tr/haber.asp?id=1292˃ 117 Özbay, Fatih, ‘‘Rusya Ortadoğu’da Kapıları Zorluyor’’, ˂http://www.tasam.org/tr-TR/Icerik/517/rusya_ortadoguda_kapilari_zorluyor˃ ‘‘Putin Pushes Nuclear, Space Defense Reform’’, 26.07.2012, ˂http://rt.com/politics/re-armament-sets-defense-priority-100/˃ ‘‘Russian Navy in Syria: Thorn in US Side’’, December 21, 2011, http://rt.com/news/russian-syria-opposition-usa-319/˃ ‘‘Rossiya Napravila Korabli Baltiyskogo Flota k Beregam Sirii’’, 19.12.2012, ˂http://mir-politika.ru/2691-rossiya-napravila-korabli-baltiyskogo-flota-k-beregamsirii.html˃ ‘‘Rossiya Stanet Postavshikom Vosrujeniya v İrak’’, 11.11.2012, http://mirpolitika.ru/1985-rossiya-stanet-postavschikom-vooruzheniya-v-irak.html˃ Sultanov, Şamil, ‘‘Zachem Putin Ezdil na Blizhniy Vostok’’, ˂http://www.zvezda.ru/politics/2012/06/27/putin_bv.htm˃ ‘‘SWA Ne Hotyat Davat Yuridicheskie Garantii Po PRO İz Za Vozmozhnıh Zapretitelnıh Mer So Storonı Rossiii v Budushem’’, ˂http://www.itartass.com/c1/565923.html˃ 118 Tüysüzoğlu, Göktürk, ‘‘Putin’in Yeni Hedefi: Avrasya Birliği’’, 5 Ekim 2011, ˂http://dunya.milliyet.com.tr/putin-in-ilk-hedefi-avrasya birligi/dunya/dunyadetay/05.10.2011/1446803/default.htm˃ Thomas, Graham, “Kak Ukrepit Neprochnyye Rossiyskiye Granitsy”, Nezavisimaya Gazeta, Aprel 18, 2011, ˂http://www.ng.ru/ideas/2011-04-18/9_borders.htm˃ Trenin, Dmitri, ‘‘Russia’s Policy in the Middle East: Prospects for Consensus and Conflict with the United States’’, New York, Century Foundation, 2005, p.4, ˂http://carnegieendowment.org/files/trenin_middle_east.pdf˃ Tokmantseva, A. M, ‘‘Rossiysko-Kitayskie Otnosheniya na Sovremennom Etape’’, ˂http://proceedings.usu.ru/mag/0080(04_$03-2010)/a15.pdf˃ Yılmaz, Sait, ‘‘Avrasya Araştırma Masaları’’, ˂http://www.beykent.edu.tr/WebProjects/Web/egitim.php?CategoryId=894&Content Id=554&phpMyAdmin=26b1ab37aa748d52c4747d623bec741b, 27.12.2008˃ Zakaurtseva, Tatiyana, ‘‘The Current Foreign Policy of Russia’’, ss. 87-112. ˂http://src-h.slav.hokudai.ac.jp/coe21/publish/no16_1_ses/05_zakaurtseva.pdf˃ ‘‘17 April 2012: World military spending levels out after 13 years of increases, says SIPRI’’, ˂http://www.sipri.org/media/pressreleases/17-april-2012-world- military-spending-levels-out-after-13-years-of-increases-says-sipri,17.04.2012˃ 119
