TDV DIA - İslam Ansiklopedisi

es- SAFiYE
tü seb'ati külübin mü{ide içinde), Kahire ı358/
ı940 , s. 35-43; M. Ebu Zehre, eş-Şafi'1, Kahire
ı 948; J . Schacht, "On Shil.fı'l's Life and Personality", Studia Orientalia loanni Pedersen Septuagenario A. D. VII/d. /'lov. Anno fV/CfV/L/1/ a Collegis Discipulis Amicis Dicata, Hauniae 1953,
s. 3ı8-326; a.mlf., An Introduction to lslamic
Law, Oxford ı 964, s. 58; Abdülhalim ei-Cündi,
el-imam eş-Şafi'1: i'laş ı rü's-sünne ue uazı'u'l­
uş ül, Kahire ı966 ; ibrahim Kafi Dönmez, islam
Hukukunda Kaynak Kavramı ve VIII. Asır islam
Hukukçularının Kaynak Kavramı Üzerindeki
/Vletodolojik Ayrılıkları (doktora tezi, 198ı ). Atatürk Üniversitesi islarn'i ilimler Fakültesi, tür. yer.;
Ahmed Nehravi Abdüsselam. el-imam eş-Şafi'1 {i
me?hebeyi'l-!cad1m ve'l-ced1d, Kahire ı 988; M.
Hasan Heyto , el-ictihad ve tabakatü müctehidi'ş-Şafi'iyye, Beyrut ı988 ; Ahmed Yusuf. eş­
Şafi'1: Vazı'u ' ilmi 'l-uş ül, Kahire ı990 ; Menderes Gürkan, islam Hukuk /Vletodolojisinin Oluş umu ue Şafii 'nin Yeri (doktora tezi, 1997). EÜ
Sosyal Bilimler Enstitüsü; C. Melchert, Th e Formation of the Sunni Schools of Law 9'h-JO'h
Centuries C.E. , Leiden ı997 , s. 87-ı ı5 ; a.mlf.,
"The Meaning of Qa1a'1-Shafi'i in Ninth Century
Sources", Abbasid Studies: Occasiona l Papers
of the School of Abbasid Studies, Cambridge
6-10 July 2002 (ed. ). E. Montgomery). Leuven
2004, s. 277-30 ı; J. E. Lowry, The Legal-theoretical Corıtent of the Risala of /Vluhammad b. ldr1s al-Shafi1 (doktora tezi. ı999 ). University of
Pe nnsylvania ; a.mlf., "Does Shafı'i have a Theoıy of Four Sources of Law", Studies in lslamic
Legal Theory (ed. Bemard G. Weiss). Leiden 2002,
s. 23-50; a.mlf .. "The Reception of al-Shafı'i's
Concept of Amr and Nahy in the Thought of his
Student a1-Muzani" , Law and Education in /Vledievallslam: Studies in /Vlemory of Professor George /Vlakdisi (ed . ). E. Lowry v.dğ r. ). Cambridge
2004 , s. ı28-ı29; a.mlf .. "The Lega1 Her.meneutics of al-Shafı'l and Ibn Qutayba: A Reconsideration" , lslamic Law and Society, Xl/ı, Le iden
2004, s. ı -4 ı; Taha Nas, imam Şafii'ye Göre Sahabe Kavlinin Kaynak Değeri (yüksek lisans te zi, 200 ı ), Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü; Muhittin Özdemir, imam Şafii'y e Göre istihsan (yüksek li sans tezi, 2001 ), iü Sosyal Bilimler Enstitüsü; Fehd b. Sa'd ez-Zayidi ei-Cüheni, el~ıyas 'inde 'l-imam eş-Şafi'1: Dirase te'ş1liyye
'ala kitabi'l-Üm, Riyad ı424 /2003; Şamil Dağcı,
imam Şafii: Hay atı ve Fıkıh Usulü ilmindeki
Yeri, Ankara 2004; Aisha Yusef Musa. A Study of
Early and Contemporary /Vluslim Attitudes toward Hadith as Scripture with a Translation of
al-Shafi'is Kitab Jima' al- 'llm (doktora tezi, 2004).
Harvard University; M. Sümey'i Seyyid Abdurrahman er-Rüstaki, el-~ad1m ve 'l-ced1d min akvali 'l-imam eş-Şafi'1 min bilali kitabi /Vlinhaci'ttalib1n, Beyrut ı426/2 005 ; Bilal Aybakan . imam
Şafii ve Fıkıh Düşünces inin /Vlezh ep leşmesi, istanbul 2007; a.mlf., "e1-Mühezzeb", DiA, XXXI,
5ı8-520; Soner Duman. Şafii'nin Kıyas Anlayışı
(doktora tezi , 2007), MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü; ishak Emin Aktepe, Erken Dönem islam Hu kulcçularının Sünnet Anlayışı, istanbul 2008,
tür. yer.; Hüseyin el-Vali, "Kitiibü'l-Üm ve ma yubit;u bih", i'lürü'l-islam, IV, Kahire ı352 , s. 657688; Muhammed Hamidullah. "Contribution of
ash-Shafı'i to the Science of Law" , J ournal of
/Vlalaysian and Comperatiue Law, 1/1 ( 1975). s.
48-58; N. Calder, "Ikhtilaf and ijmil. in Shil.fı'l's
Risa1a", St./, LVIII (1983). s. 55-8ı ; a.mlf.. "a1-Nawawi's Typo1ogy of Muftis and its Signifıcance
for a General Theory of Js1amic Law" , lslamic
Law and Society, 111/2 ( ı 996). s . ı37 - 164 ; G.
Makdisi , "The Juridica1 Theology of Shafı 'l: Origins a nd Significance of UsUl al-Figh" , SU, LIX
( 1984). s . 5-47; Nasr Hamid EbG Zeyd, "e1-İdiy(i­
lfı ciye' 1-vasatiyyeti 't-telfi)5ıyye fi fıkri 'ş-Şa fi'i",
el-ictihad, 111/ 9, Beyrut 1990, s. 57-9ı ; Rıdvan
Seyyid, "eş-Şafi'i ve'r-Risil.1e: Diriise fi tekevvüni ' n-ni<ıil.mi' l-fıl5hi fı'1-islam-ll", a.e., 111/9 ( ı 990).
s. 93 - ı 00 ; Wael B. Hallaq , "Was a1-Shafı'i the
Master Architect of Jsla mic jurisprudence? ",
IJ/VIES, XXV ( 1993), s. 587 -605; Kemal A. Faruki, "a1-Shafı'i 's Agreements and Disagreements
with the Maliki and the Hanafi Schoo1s", IS, X
(1971). s . ı29-ı36; A. Sherman Jackson, "Setting the Record Straight: Jbn a1-Labbad's Refutation of a1-Shafi'i", Journal of lslarnic Studies,
Xl/2, Oxford 2000 , s. ı2ı - ı46 ; E. Chaumont.
"a1-Shafı'i", EJZ (i ng), IX, 18ı-ı85; a.mlf., "alShafı'iyya", a.e., IX, ı85- ı89; Majid Khadduri,
"a1-Shafı'i", ER, XIII, ı95-198; Şükrü Özen, " İbn
Süreye, Ebü'l-Abbas", DiA, XX, 363-366; a.mlf.,
"Müzeni", a.e., XXXII, 246-250; Saffet Köse.
" İsferayini , Ebu Ha mid", a.e., XXII, 5ı4 ; Cengiz
Kallek, "Kafffi.l, Abdullah b. Ahmed ", a.e., XXIV,
ı46 .
~
ıımJ
BiLALAYBAKAN
ı
ı
şAFiiYYE
(bk. ŞAFii MEZHEBi)_
L
_j
ı
ı
eş-ŞAFİYE
( ~l.;;J f)
L
dair muhtasar eseri_
nd'ati'l-i 'rdb ' ından yararlanılmıştır. Ese-
rin sonunda "tıat" başlığı altında imla kurallarıyla ilgili özet bilgiler yer almaktadır.
Müellif bu kısmın hazırlanmasında ibn Kuteybe'nin Edebü'l-Kdtib, ibn Dürüsteveyh'in Edebü 'l-küttdb, ibn Cinnl'nin elMa~şur ve'l-memdud'u ile ibnü'd-Dehhan'ın Bdbü'l-hicd' adlı eserlerinden faydalanmıştır.
ibnü'l-Hacib, eş - Şdfiye'sinde genelde
Basra gramer mektebinin görüşlerine uymakla birlikte kısmen Küfeliler'in görüşle­
rine de yer vermiştir. Eserde lsa b. Ömer
es-Sekafi, Ebu Amr b. Ala, Halil b. Ahmed,
Yunus b. Hablb, Slbeveyhi, Ali b. Hamza elKisa!, Yahya b. Ziyad el-Ferra, Ebu Ubeyde
et-Teyml, Ebu Osman ei-Mazinl, M überred, Sa'leb, ibn Keysan, ibn Haleveyh, Ebu
Ali ei-Farisi ve ibn Cinni gibi dilcilerin göye'de
(ö. 646/1249)
sarfına
Münşıf, e t-Taşrifü'l-mülUkive Sırru şı ­
rüşlerine atıfta bulunulmuştur. eş-Şdfi­
İbnü'l-Hacib'in
Arap
harf 1 ses değişim ve dönüşümleriyle ilgili ibtida. vakıf , imale, i'lal, ibdal, i'lal hazfi , terhim hazfi. hemzenin tahfifi ve idgam
meseleleriyle harflerin mahreç ve sıfatları
anlatılmıştır. Ardından "mesailü't-temrln"
adını verdiği, bazı gerçek veya yapay müş­
kil kelimelerin vezinlerinin tesbitiyle ilgili
alıştırma ve örneklere yer ve ril miştir. elMufaşşal'da bulunmayan , ancak önceki
sarf eserlerinde ele alınan bu konuda Slbeveyhi'nin el-Kitdb'ı ile ibn Cinnl'nin el-
_j
Eşi
el-Kdfiye ile birlikte Arap gramerine dair üç temel kitaptan biridir (di ğe rl e ri
Slbeveyhi'nin el-Kitab' ı ve Ze mah şerl' nin
el-Mufaşşal'ıdır). el-Kitdb'ın hulasasını teş­
kil eden el-Mufaşşal'da yer alan sarfla ilgili konuların bir araya getirilip ayıklama.
düzeltme ve özetlemelerle birlikte gerekli
ilavelerin yapılması suretiyle oluşturulmuş­
tur. Hemen bütün sarf konularını kapsayan ilk muhtasar sarf kitabıdır.
Mukaddimede, nahve dair el-Katiye'si
gibi sarf ve imla kuralları hakkında özlü
bir eser yazmasının talep edilmesi üzerine kitabını kaleme aldığını belirten ibnü'IHacib eserinde tasrifin tanımı. isim ve fiil
kalıpları , vezin-mevzün, mücerred-mezld
kalıplar ve anlamlarını özlü biçimde açık­
lamıştır. Daha sonra mazi. muzari. emir,
ism-i fail, ism-i mef'QI, ism-i tafdll, sıfat-ı
müşebbehe kalıpları, masdarlar, zaman,
mekan ve alet isimleri, musaggar ve mensup isimlerle ilgili kurallar, cemi şekilleri.
maksur ve memdud isimler, ziyade ve ilhak suretiyle eklenen harflerle bunlara ait
vezinler ele alınmış ; kelime yapısındaki
kırk
iki ayet, sekiz
şiir
ve bir mesel
şahit (metin kanıtı) olarak zikredilmiştir. ilk
defa Kalküta'da yayımlanan eş -Şatiye 'nin
( 1220/ 1805) daha sonra çeşitli baskıları yapılmıştır (Bulak 1240; Kahire 1258, 1298,
1299, 1305, 1309, 1324; Cpel 1850; KanpOr
ı 267, 1278, 1871 , 1885; istanbul 1268, 1308
[kayıtlı ve manalı]. 1310, 132 1 [taş baskı­
sı ]. I 330; Del hi 1278, 131O. 1321; Leknev
1278, 13 31 [kayıtlı , haşiyeliJ) . Ayrıca isam
Nüreddin, Ebniyetü'l-ti'l ii Şdfiyeti İb­
ni'l-J:fdcib adlı çalışması içinde (Beyrut
141 8/ 1997, s. 299-375) eserin ilmi neşrini
gerçekleştirmiştiL
Sarf kurallarını özlü fakat kapsamlı ve
sistemli biçimde açıklayan eş - Şdfiye gerek Osmanlı medreselerinde gerekse islam dünyasının diğer yerlerinde asırlarca
ders kitab ı olarak okutulmuş , üzerinde
şerh , haşiye, nazma çekme ve tercüme
şeklinde çok sayıda çalışma yapılmıştır.
Eser hakkında başta müellifinki olmak üzere (Süleymaniye Ktp., Fatih, nr. 4771 , 4772;
Hamidiye, nr. 1344) kırk beş kadar şerh ve
bunların bir kısmına dair haşiyeler kaleme
alınmıştır (İbnü ' I- Hacib , eş-Şafi.ye, ne ş re ­
denin g iri şi, s. 34-53; Keş{ü'?-? Unün , ll ,
I 020-1 022; Brockelman n. GAL, ı. 370-37 1;
247
es- SAFiYE
sans tezi (14 10, Camiatü'l-ümmü'l-kura)
ve Hıdr ei-Yezdl'nin 720'de ( 1320) yazdığı
Şer]J_u'ş-Şafiye'yi de doktora tezi ( 14 ı 7,
Camiatü ümmü'l-kura) olarak neşre hazırlamıştır. Mustafa b. Muhammed etTrablusl'nin Nüzhetü'l-elbi'ıb adlı eş - Şa­
fiye manzumesiyle (di va nı içinde, Kahire
ı 3 ı OJ İbrahim b. Hüsameddin el-Germiyanl'nin el-Fera'idü'l-cemile adlı manzumesi, yine Germiyanl'nin el-Feva'idü'l-celile fi şer]J_i'l-Fera'idi'l-cemile'si ve Çarperdl şerhiyle birlikte basılmıştır (İstanbul
1310) .
BİBLİYOGRAFYA :
ibn ü'I-Hacib' in eş-Şaflye adlı eserine kendisinin yazdığ ı serhin ilk iki sayfası (Süleymaniye Ktp. , Hamidiye, nr. 1344)
Suppl., 1, 535- 537; isam NGreddin, s. 98108). Bu şerhlerden bazıları şunlardır: 1.
Radi el-Esterabadl. Şer]J_u Şatiyeti İbni'l­
l:facib. Eserin en meşhur ve en mükemmel şerhi olup defalarca basılmıştır (Leknev 1262, I 326; Tahran I 280; Delhi 1283; istanbu l 1290; La hor 13 15; Kah i re 1345; n ş r.
Muhammed Muhyiddin Abdülham\'d, Kahire 1348, 1356; Beyrut I 39 5/ 1975 ; Şeyh Raçif 'ale'ş-Şafiye, Dersaadet, ts .; Abdülkadir
e l -Bağdad\'' nin Şerf:ıu Şevahidi Şerf:ıayi'ş­
Şafiye
li'r-Raçl.i ve'l-Çarperdfsi ile birlikte,
Muhamm ed N Gr el-Hasan v.dğr., I-IV,
Kahire 1356, 1358; Beyrut 1395/ 1975). Z.
Hasan b. Şerefşah el-Esterabadi, Şer]J_u'ş­
Şi'ıfiye (n şr. Abdülmaksud Muhammed Abdülmaksud, 1- 11 , Kahire 1425/2 004; yüksek
lisans t ezi o larak n eş re hazırlanma s ı : Abdullah b. Mu hammed b. Mübarek el-Uteyb\', 1414, ei-Camiatü'l-islamiyye külliyyetü'l-lugati'I-Arabiyye IMedineJ). 3. Ahmed
b. Hasan ei-Çarperdi, Şer]J_u'ş-Şafiye (Kalküta 1262 ; Leknev 1262; Tahran 1271 ; Delhi 1870 ; Kanpur 1891 ; Lahor 1304) . Eser
ayrıca Hüseyin ei - Kemaıatl (ei-Kemalanl) erRGml'nin ed-Dürerü'l-ki'ıfiye fi ]J_alli Şer­
]J_i 'ş -Şi'ıfiye adlı haşiyesi ve Muhammed
b. Ebu Bekir ibn Cemaa'nın haşiyesiyle birlikte basılmıştır (İ stanbul 1310) . 4. Abdullah b. Muhammed Nukrekar, Şer]J_u'ş­
n ş r.
Şafiye (İstanbul 1266, ı 272, 1273, ı 276,
128 5, 1293, 1302, 1306, 13 10, 13 19, 1320) . s.
Nizameddin el-A'rec en-Nisaburl. Şi'ıfiye
Şer]J_u'ş - Şafiye (Tahran ı 266, 1272, ı 31 ı,
I 356; n ş r. Ali eş-Şemlav\', Beyrut 1412/ 1992;
n şr. Süreyya Mustafa Muhammed Ukab,
248
Mekke 1412) . 6. Zekeriyya ei-Ensarl, elMenahicü '1-ki'ıfiye fi şeF})_i'ş-Şafiye
(nşr. Rezz§n Yahya HaddEim, Manchester
142412003). 7. isamüddin ei-İsferaylnl, Şer­
]J_u'ş-Şafiye (Nukrekar şe rhiy le birlikte, istanbu l ı 285). 8. Lutfullah b. Muhammed
b. Gıyas Zafirl Haccacl, el-Menahilü'ş-şa­
tiye ila keşfi me'ani'ş-Şi'ıfiye (nşr. Abdurrahman Şahin, Kah i re 1984) Radi ve
Çarperdi şerhlerine dayanır. 9. Muhammed Hadi b. Muhammed Salih el-Mazenderanl, Şer]J_u'ş-Şafiye (Farsça, Tahran
ı 268) 1o. Muhammed Sa'd Galib, eş-Şa­
fiye (el-'A/iye) Şer]J_u'ş-Şafiye (Farsça,
Kanpur 1278, 1878, 1895 ; istanbul ı 302).
11. İrfanüddin es-Sevati, Mitta]J_u 'ş-Şi'ıfi­
ye (nşr. Muhammed Said Dağıbe ndl, Delhi 131 2). 1Z. Ali Kuşçu , Farsça şerh . 13.
Kara Sinan, eş-Ş afiye şer]J_u'ş- Şafiye . 14.
Zeynlzade Hüseyin Efendi, Feva'idü'ş-Şa­
fiye (Kanpur 1291) . 15. Muhammed Tahir
b. Ali el-Fettenl, Kifayetü'l-müfritin (Delhi 1283). 16. Ahmed Cevdet Paşa , Ta'li]f.tit 'ale'ş - Şafiye (İ stanbul 1294) .
eş-Şôfiye'nin ayrıca Salahi Efendi, Sudi
Bosnevl, Seyyid Ahmed Asım Üsküdarl b.
Hüseyin Hamid Ankaravl tarafından Türkçe tercüme ve şerhleri , Kurd Efendi ve Vakub Abdüllatif tarafından Türkçe'ye tercümesi (İstanbul 1290) yapılmıştır. Hasan Ahmed el-Hamdu el-Osman, Neysari'nin elVôliye na?mü'ş-Şafiye'siyle birlikte eserin ilmi neşrini eş-Şafiye fi 'ilmi 't-taşrif
adıyla gerçekleştirdiği gibi (Mekke ı 4 ı 5/
1995) İbnü'n-NB.zım'ın Bugyetü't-talib fi'rred 'alô taşrifi İbni'l-l:facib'ini yüksek li-
İbnü 'J-Hikib. eş-Şafi.ye (nşr. Hasa n Ahmed elOsman) , Mekke 1415/1995, neşredenin girişi, s.
33-53; İbn Hişam en-Nahvi. Nüzhetü 't-tarf {f 'ilmi'ş-şar{(n ş r. Ahmed Abdü lmedd ei- Heridi). Kahire 1410/1990, neşredenin girişi , s. 67-68; Abdurrahman-ı Cami, el-Feua'idü'z-Ziya'iyye: Şer­
J:ıu Kafi.y eti İbni 'l-Fjacib (nş r. ü same Taha er-Rifal) , Bağdad 1403/1983 , neşredenin girişi , 1, 1114; Zekeriyya ei-Ensar1, el-Menahicü 'l-kafi.ye {f şer­
/:ıi'ş-Şafi.ye (n şr. Rezzan Yahya Haddam), Manchester 1427/2006 , neşredenin girişi, s. 51-62; Keş­
fü'?-?Unün, U, 1020-1022; Serl<is, Mu'cem, 1, 71 ;
Brockelmann, GAL, 1, 370-371; Suppl., 1, 535537; Tarık ei-Cenabi, ibnü'l-Fjacib en-Nal:ıuf: Aşa­
ruhü ue me?hebüh, Bağdad 1973, s. 73-79; Ömer
Ferruh, Tarfl]u'l-edeb, lll, 559-561 ; Abdülvehhab
İbrahim Ebu Süleyman, Kitabe tü'l-baf:ı.şi 'l-'ilmf,
Cidde 1403/ 1983 , s. 506-507; Abdülkerim Muhammed ei-Es'ad, el- Vasft {f t!irfl].i'n-naJ:ıui'l-'Ara­
bf, Riyad 1413/ 1992, s. 274; Salihiyye, el-Mu'cemü 'ş-şamil, ll, 122; İsam Nüreddin, Ebniyetü 'lfi.'l{f Şafi.yetiİbni'l-fjacib, Beyrut 1418/ 1997, s.
68-1 08; Hadice el-Hadisi, Ebniyetü 'ş-şart {f Kitabi Sfbeueyhi, Beyrut 2003, s. 27; Abdullah Muhammed ei-Habeşi, Cami'u 'ş-şürü /:ı. ue 'l-f:ıau§.şf,
EbCizabT 1425/ 2004, ll, 1069-1076.
~ HuLı)si Kıuç
ŞAH
( ol.!ı)
L
Bazı İslam devletlerinde
yönetici, hakim, padişah
ve hükümdar anlamında kullanılan
bir unvan.
_j
Farsça şahın (şeh) Sanskritçe'de "hükümet etmek" anlamındaki xshath kelimesinden geldiği ve Avesta'da "hüküm süren,
ülkeyi harap olmaktan koruyan" manasın­
da xshatra ve xshactar şeklinde kullanıl­
dığı, Med dilinde xshathrita, Ahamenller
döneminde xshayathiya biçimine dönüş­
tüğü ileri sürülmektedir. Kelime Ahamenller'den Pehlevi diline şah ve pataxshah,
fasih Farsça'ya (Der\') şah ve padişah olarak geçmiştir. Padişah "şahlığı koruyan,
saltanatı gözeten" anlamına gelmektedir.