türkiye`de döviz kuru rejimi, konvertibilete, ihracat

ZKÜ Sosyal Bilimler Dergisi,Cilt 2, Sayı 3, 2006, s. 71-84
TÜRKİYE’DE DÖVİZ KURU REJİMİ, KONVERTİBİLETE, İHRACAT-İTHALAT
İLİŞKİSİ (1980-2001) *
Doç.Dr.Salih BARIŞIK
Zonguldak Karaelmas Üniversitesi
İİBF İktisat Bölümü
sbarisik70@yahoo.com
Arş.Gör.Elmas DEMİRCİOĞLU
Marmara Üniversitesi
İİBF İktisat Bölümü
elmasd61@mynet.com
ÖZET
Döviz kurları dış ticaretin yönlendirilmesinde önemli bir etken olarak görülmektedir. Buna
rağmen, uygulanan döviz kuru sistemi her ülkenin dış ticaretinde aynı sonuçları vermediği gibi
beklenen sonuçlar da vermeyebilir. Bu çalışmada Türkiye’de uygulanan döviz kuru sistemi ihracat-ithalat ilişkisi incelenmektedir. Analiz sonucunda döviz kuru rejimi ve ihracat-ithalat arasında kuvvetli olmayan bir ilişkinin varlığı ortaya çıkmaktadır. Konverbilitenin dış ticareti yönlendirmede etkin olmadığı sonuçlarına varılmaktadır.
Anahtar Kelimeler: Döviz Kuru, Dış Ticaret, İhracat, İthalat, Konvertibilite.
RELATIONSHIP OF EXPORT-IMPORT, CONVERTIBILITY, EXCHANGE RATE
REGIME IN TURKEY
ABSTRACT
Foreign Exchange rates are seen as an important factor in determining level of foreign
trade. Despite this the exchange regimes used in different countries do not always give consistent
or expected results. This study examines the relationship between the exchange regime used in
Turkey and export-import. Analysis shows that there is a weak relationship between exchange
rate regimes and export-import. It is found that convertibility is not effective in orientating foreign trading.
Keywords: Foreign Exchange, Foreign Trade, Export, Import, Convertibility.
* Bu çalışmaya, ZKÜ, SBE, “Türkiye’de Uygulanan Döviz Kuru Sistemi Dış Ticaret İlişkisi (1995-2003)”
2004 adlı Yüksek Lisans Tez çalışması teorik temel oluşturmuştur.
72
Salih BARIŞIK ve Elmas DEMİRCİOĞLU
1. GİRİŞ
Dünya ekonomisinde küreselleşme eğilimi ve küreselleşmenin hız kazandırdığı üretimde uzmanlaşma arttıkça ülkelerin birbirlerinin mallarına olan talebi ve bağımlılığı
artmaktadır. Böyle bir ticari ilişkinin işleyebilmesi için hemen hemen her ülkeye ait bir
paranın varlığı ve her ülkenin malının fiyatının diğer ülkelerin para birimi ile bilinmesi
gerekmektedir. Böyle bir gereklilik yabancı ülke parasının kendi ülke parasına karşılığını ifade eden döviz kurlarını ortaya çıkarmıştır. Ülkeler arasındaki paranın değerini
belirleyen döviz kuru sistemleri zaman içerisinde değişim göstermiş ve ekonomik koşullara göre uyarlanır hale gelmiştir. Kağıt paranın altın karşılığının olduğu dönemde
sabit kur sistemi ile başlayan uygulama II. Dünya Savaşının doğurduğu yüksek oranlı
para arzı artışı ve zamanla para arzı kadar artırılamayan altın arzı nedeni ile enflasyonist
sürecin hızlanması kuru sabitlikten serbestliğe doğru genişletmiştir. Bu genişleme ve
kur üzerindeki düzenlemeler ile her ülke dış ticarette avantajlar sağlamayı hedeflemektedir.
Türkiye’de uygulanan döviz kuru sistemi dönemler itibariyle farklılıklar arz etmektedir. 1980 öncesi dönemde sabit kur sistemi uygulanmıştır. 1980 sonrası dönemde sabit
kur sisteminden esnek kur sistemine geçiş süreci yaşanmaktadır. 1980-1989 dönemi ve
1989 yılındaki tam konvertibilite sonrası dönem birbirinden farklılıklar arz etmektedir.
1980-1989 döneminde sık sık devalüasyonların yapıldığı sabit kur sistemi uygulanmıştır. 1989-1999 döneminde ise kontrollü serbest kur sistemi uygulanmışken, 2000-2001
döneminde günlük artışların belirlendiği sabit kur sistemi uygulanmıştır. 2001 yılının
ikinci yarısından itibaren TCMB müdahalelerinin sınırlandırıldığı serbest kur sistemi
uygulanmaktadır. Döviz kurlarının dış ticarette avantaj sağlama aracı olarak kullanıldığı
1980-2001 döneminde kısmen, 2001 sonrasında ise gerçek anlamda ihracata dayalı
büyüme modelini uygulanmaktadır.
Döviz kurlarının dış ticaret dengesini sağlamadaki etkinliği konusunda literatürde
pek çok çalışma mevcuttur. Çalışmalar; herhangi bir kur sisteminin dış ticarette avantajlar sağladığı konusunda hem fikir olmadığı gibi kur değişimlerinin dış ticaret dengesini
sağlamada kesin belirleyici olmadığı sonuçlarına ulaşmaktadır. Bu çalışmada, Türkiye’de 1980-2001 döneminde uygulanan döviz kuru sistemi ile ihracat-ithalat arasında
ilişki, 1989 yılından itibaren uygulanmakta olan tam konvertibilitenin söz konusunu
dönemde dış ticaret dengesinde farklılıklara yol açıp-açmadığı ve 2000-2001 yılı ilk
yarısında uygulanan günlük artışların belirlendiği sabit kur sisteminin ihracat-ithalat
üzerindeki etkisi araştırılmaktadır.
2. DÖVİZ KURU, DIŞ TİCARET DEĞİŞKENLERİ İLE İLGİLİ LİTERATÜR
Literatürde reel döviz kuru ile dış ticaret değişkenleri arasındaki ilişkiyi irdeleyen
çalışmaların sonuçları çalışma konusu olan ülkelerin, veri ölçüm tekniklerinin ve incelenen dönemlerin farklı olması nedeniyle değişmektedir. Bu bölümde konu ile ilgili
yerli ve yabancı literatür kısaca özetlenmektedir.
Yabancı literatürden bazıları; Rose ve Yellen (1989), reel döviz kurunun dış ticaret
bilançosu üzerinde istatistiksel olarak anlamlı bir etkiye sahip olmadığı sonucuna ulaşmıştır. Rose (1991), reel döviz kuru, yurt içi gelir, yurt dışı gelir ve dış ticaret bilançosu
arasındaki ilişkiyi OECD üyesi beş ülke için araştırmış ve benzer sonuçlar elde etmiştir.
Hasan ve Khan (1994), Pakistan ekonomisi için devalüasyonun ihracat talebini artırıcı,
ZKÜ Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 2, Sayı 3, 2006
73
ithalat talebini ise azaltıcı yönde etki yaptığını tespit etmiştir. Acharyya (1994), Hindistan’da devalüasyonların dış ticaret dengesini sağlamada etkin olmadığı sonucuna
varmıştır. Uygulanan döviz kuru politikalarının enflasyonist etkilerde bulunduğuna
dikkat çekmiştir. Arize (1995), döviz kuru değişkenliğinin ABD ihracatı üzerindeki
etkisini inceleyen çalışmasında döviz kuru değişkenliğinin artmasının ticareti engelleyici
olduğu sonucuna varmıştır. Amano ve Norden (1995), dış ticaret hadleri ile reel döviz
kuru arasında koentegrasyon ilişkisinin varlığını tespit etmişler ve dış ticaret şoklarından döviz kuruna bir nedensellik bulurken, tersinin geçerli olmadığını ortaya koymuşlardır. Abeysinghe ve Yeok (1998), Singapur’da ihraç mallarının üretiminde kullanılan
ithal mal içeriği arttıkça, döviz kuru değişikliklerinin ihracat üzerindeki etkisinin azaldığını belirlemişlerdir. Backus (1998), Japonya’da reel döviz kurunun dış ticaret dengesinin en önemli belirleyicisi olmadığını tespit etmiştir. Hassan ve Tufte (1998), Bangladeş için koentegrasyon ve hata düzeltme modellerini kullandıkları çalışmada reel ihracatının dış dünyanın ekonomik gelişmesine, yurt içi-yurt dışı fiyatlara ve döviz kuru değişkenliğine bağlı olduğunu ortaya koymuşlardır. Fountas ve Bredin (1998), 1979-1993
dönemi için İrlanda’da döviz kuru politikalarının kısa ve uzun dönem etkilerini inceleyen çalışmasında ani döviz kuru değişikliklerinin kısa dönemde ihracatı azalttığı
sonucuna varmışlardır.
Türkiye ekonomisine yönelik çalışmalar; Abuşoğlu (1990), 1980-1988 dönemini
kapsayan döviz kuru politikalarının ihracata etkisini inceleyen çalışmada reel efektif
döviz kuru ile ihracat arasında anlamlı bir ilişkinin bulunmadığı ve TL’nin yüksek oranda
değer kaybının ihracat üzerinde uyarıcı etkisinin düşük olduğunu tespit etmiştir. Egeli
(1992), 1980 sonrası dönemde uygulanan vergi iadesi, döviz kuru ve ihracat kredileri
gibi teşvik politikalarının dış ticaret dengesine etkisini incelemiş ve elde edilen bulgulara göre ihracatı artırmada en etkin uygulamanın döviz kuru politikalarından ziyade ihracat kredileri olduğunu saptamıştır. Aşıkoğlu ve Uçtum (1992), 1980-1990 dönemini
kapsayan çalışmada döviz kuru politikasının ihracata dayalı büyümede etkili olmadığını
tespit etmiştir. Zengin ve Terzi (1995), 1950-1994 dönemini kapsayan çalışmada döviz
kuru, dış ticaret dengesi, ihracat ve ithalat arasındaki ilişkide değişkenler arasında uzun
dönemli bir ilişki ve nedensellik olmadığı sonucuna varmışlardır. Durusoy ve
Tokatlıoğlu (1997), makroekonomik dengelerin çok kısa sürede değişebildiği ülkemiz
koşullarında devalüasyonun bir politika aracı olarak kullanılmasının uygun olmadığını
ifade etmişlerdir. Terzi ve Zengin (1999), 1989-1996 dönemini kapsayan döviz kuru,
toplam ve sektörel dış ticaret değişkenleri arasındaki dinamik ilişkileri inceleyen çalışmada döviz kuru hareketlerinin dış ticaret dengesini pozitif yönde etkileyebilmesi için
gerekli koşulları Türkiye ekonomisinin henüz taşımadığı, döviz kurunun dış ticaret
dengesini sağlamada etkin olmadığı sonucuna varmışlardır. Zengin (2000), 1993:012000:08 dönemini kapsayan çalışmada reel döviz kuru hareketleri ve sektörel dış ticaret
fiyat endeksleri arasındaki ilişkide düşük değerlenmiş kur politikasının ihracat-ithalatta
kendisinden beklenen performansı gösteremediğini belirtmiştir. Usta ve Sivri (2003),
1994:1-2000:6 dönemini kapsayan reel döviz kuru ile ihracat ve ithalat arasındaki ilişkiyi inceleyen çalışmada reel döviz kurunun dış ticaret dengesini sağlamada etkin bir
şekilde kullanılamayacağını ve ithalatın kısılmasına yönelik tedbirlerin ihracatı da olumsuz etkileyeceği sonucuna ulaşmıştır.
Salih BARIŞIK ve Elmas DEMİRCİOĞLU
74
Bu çalışmada kullanılan, TL’nin değer artış ve azalışını ifade eden TÜFE bazlı Reel Döviz Kuru 1 (KUR artışı TL’nin kazandığını ifade etmektedir), dolar bazlı ihracat
f.o.b ve ithalat c.i.f verileri TCMB, Elektronik Veri Dağıtım Sisteminden alınmıştır. Seriler
değişimlerin etkisini göstermesi amacıyla fark alınarak düzenlenmiştir. Döviz kuru değişimi ve ihracat-ithalat arasındaki kısa ve uzun dönemli ilişkilerin sağlıklı bir şekilde test
edilebilmesi için “Serilerin Durağan Olması” gerekmektedir. Seriler durağan hale getirilmesi için birim kök testi ve uzun dönemli ilişkiyi ortaya koyan koentegrasyon testi
uygulanmıştır. 1989 yılında uygulamaya konulan konvertibilitenin ve 2000 yılında
uygulamaya konulan günlük artışlı sabit kur sisteminin etkisini incelemek amacıyla
parçalı doğrusal regresyon yöntemi kullanılmıştır. Serilerin nedenselliklerine bakılarak,
1980-1989-3, 1989-4, ve 1999 dönemi için kur, ihracat ve ithalatın belirleyicilerini
göstermek amacıyla VAR modeline dayalı varyans ayrıştırması yapılmaktadır.
3. EKONOMETRİK MODEL
3.1. Birim Kök Testi
Birim kök testi, serilerin durağan olup olmadıklarını tespit etmek amacıyla yapılan
bir uygulamadır. Eğer seriler durağan ise, meydana gelebilecek bir şok geçici olacaktır.
Zamanla şokun etkisi azalacak ve seri uzun dönemde sahip olduğu ortalama seviyesine
dönecektir. Eğer seriler durağan değilseler; serinin şok sonrası dönebileceği uzun dönemli bir ortalaması yoktur. Serilerin durağan olmaması durumunda varyans, basit en
küçük kareler yöntemiyle tahmin edilen parametrelerle tutarlı olmayacak ve regresyon
denklemi gerçeğe uymayan sonuçlar verecektir. Uygulamada serilerin durağanlık özelliklerinin test edilmesinde en çok kullanılan yöntemler; Dickey Fuller (1979), Genişletilmiş Dickey Fuller (ADF) (1981) ve KPSS (1992) testidir. ADF regresyonu aşağıdaki
şekilde formüle edilebilir.
p
ΔYt = α0 + α1 Yt-1 + ∑ γj Δ Yt-j + εt
(1)
J=1
Burada εt ortalaması sıfır, varyansı değişmeyen, ardışık bağımlı olmayan, olasılıklı
hata terimidir. Birim kök testi için H0: α1 =0 hipotezi H1 : α1< 0 hipotezine karşı test
edilir. H0 reddedildiği takdirde Yt serisi durağan, sıfır hipotezi reddedilemezse seri durağan değildir. Eğer elde edilen ADF mutlak değer olarak kritik değerlerden daha kü1
Reel efektif döviz kuru (REDK), nominal efektif döviz kurunun fiyat endeksleriyle deflate edilmiş hali olup,
uluslararası fiyat rekabetinin önemli bir göstergesidir. Uluslararası Para Fonu (IMF) tarafından da kullanılan
bu tanıma göre reel efektif döviz kuru, ilgili ülkenin fiyat düzeyinin dış ticaret yaptığı ülkelerin fiyat düzeylerine oranının ağırlıklı geometrik ortalaması alınarak hesaplanmaktadır. Bu yöntem aşağıdaki matematiksel
formül ile ifade edilmektedir.
Reel Döviz Kuru Endeksi :
⎡ PiRi ⎞
∑ j ≠i ⎢ Pr Rj ⎟⎟
⎣
⎠
Wij
Burada, Pi Türkiye’nin fiyat endeksi,
Ri TL' nin dolar karşılığı,Pj j ülkesinin fiyat endeksi, Rj j ülkesi parasının dolar karşılığı, Wij Türkiye için j
ülkesinin ağırlığıdır. Türkiye için, tüketici (TÜFE) ve toptan eşya (TEFE) fiyatlarına dayanan iki farklı reel
efektif döviz kuru endeksi aylık olarak 1980 yılından itibaren hesaplanmıştır. TÜFE ve TEFE bazlı reel kur
endekslerinde,
IMF
tarafından
hesaplanmış
ülke
ağırlıkları
kullanılmıştır.
www.tcmb.gov.tr/yeni/evds/yayin/reel_efktf/YontemselAciklama.pdf, <9.10.2005.>
ZKÜ Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 2, Sayı 3, 2006
75
çükse, serinin durağan olmadığı ve birim kök ihtiva ettiği kabul edilmektedir. Buna
karşılık, elde edilen test istatistiği mutlak değer olarak elde edilen kritik değerlerden
daha büyükse, istatistiksel olarak serinin durağan olduğu kabul edilmektedir.
Kwiatkowski vd. göre, ADF testinde birim kök sıfır hipotezlidir ve klasik hipotez
testinde yöntem sıfır hipotezi güçlü bir delil olmaksızın kabul eder. Böylece, ADF testi
ilgili alternatiflere karşı güçlü değildir. KPSS testi bir serinin trendi durağan veya durağan düzeyde sıfır hipotezini esas alır. KPSS testine göre, bir zaman serisi bir
deterministik trend, bir tesadüfi terim ve bir sabit bozucu terim içerir ve test bir tesadüfi
terimin sıfır varyansa sahip olduğu hipotezinin Lagrange Çarpanı (LM) testidir. Böylece,
xt = αt + yt +εt (2)
t deterministik trend, y tesadüfi etki, ε, hata terimidir. Tesadüfi etki, yt = yt-1 + ut
şeklinde ifade edilir. Y nin başlangıç değeri sabittir (intercept). ε sabit olduğu için trendi
sabitin sıfır hipotezi sıfıra eşittir. α sıfıra eşitse sıfır hipotezi düzey seviyesinde durağandır. Kritik değerler tablo değerinden düşükse sıfır hipotezi yani serinin durağan
olduğu kabul edilir. Aksi takdirde I(1) hipotezi kabul edilir.
3.2. Parçalı Doğrusal Regresyon Modeli
Ekonometrik modellerin çoğu, incelen değişkenler arası ilişkide kullanılan değişkenlerin dışında bu ilişkiye etki edebilecek diğer değişkenlerin etkisini sabit kabul
ederek çözümleme yapar. Bu oluşumda hem eğimin hem de sabitin eğimini hesaplamak
için gölge değişkenler kullanılabilir. Analiz adım adım genişletilerek tahmin doğrusundaki ve eğimdeki değişim gösterilebilir. Şekilde görüldüğü gibi ilişkideki dönüşüm bir
yapısal kırılmayı işaret eder.
İhracat
1989 Kur
Şekildeki gösterilen ilişki model olarak,
Ct= β1 + β2Yt + β3(Yt -Yt0)Dt + εt (3)
şeklinde yazılabilir. Yt0 yapısal kırılmanın meydana geldiği dönemdeki Y değeridir.
Eğer, t > t0 ise Dt=1 değilse Dt = 0 dır. Kırılmayı içeren ve öncesi dönemde Dt=0 dır.
Birden fazla kırılmanın olduğu dönem söz konusu ise o dönemler içinde gölge değişkenler modele katılır. Gölge değişken yardımıyla üretilen serilerin katsayıları kritik
değerleri geçerse o dönem için bir kırılma (dönüşüm) olduğu yorumu yapılır (Pindyck
ve Rubinfeld, 1991:117-119).
Salih BARIŞIK ve Elmas DEMİRCİOĞLU
76
3.3. Koentegrasyon Testleri
Durağan olmayan iki ya da daha fazla seri arasındaki uzun dönem ilişki
koentegrasyon testi ile analiz edilmektedir. Her serinin birim-kök testleri yoluyla rassal
bir trende sahip oldukları ve bu seriler durağan değilse farkları alınarak aynı seviyede
durağan hale getirildikten sonra uzun dönemli ilişki Engle-Granger (1987) ve Johansen
ve Juselius (1990) koentegrasyon testi uygulanarak incelenebilir.
3.3.1. Engle-Granger Koentegrasyon Testi
Sistemdeki değişkenlerin koentegre olup olmadıklarını belirlemek için ilk olarak
Engle-Granger (1987) koentegrasyon yöntemi kullanılacaktır. Engle–Granger yönteminde değişkenler aynı dereceden entegre ise, denklem (2) deki gibi en küçük kareler
yöntemi uygulanır.
n
Yt1 = β0 + ∑ βj Ytj + εt (4)
J=2
Bu regresyondan elde edilen hata terimlerinde birim kökün olup olmadığı ADF ya
da PP testi ile test edilir. Şayet regresyondan elde edilen hata terimleri, εt, durağan ise
I(0) hipotezi kabul edilir. I(0) hipotezi değişkenlerin koentegre olduğu ve bu değişkenlerden oluşan sistemin uzun dönemi bir denge noktasına sahip olduğu anlamına gelmektedir.
3.3.2. Johansen Koentegrasyon Testi
Değişkenler arasındaki uzun dönem ilişkiyi belirlemek için kullanılan yöntemlerden bir diğeri Johansen (1991) koentegrasyon analizidir. Yöntem olabilirlik oranlarını
(Likelihood Ratio) elde etmek için hata düzeltme modelinin hesaplanmasını gerektirir.
Hata düzeltme modeli aşağıdaki gibi formüle edilebilir.
k-1
ΔYt = θ0 + ∑ θ1 ΔYt-1 +α β ’Yt-k +et (5)
i=1
Denklemde Δ fark işlemcisini, ΔYt değişkenleri, θ0 sabiti, temsil etmektedir, et hata terimidir. β matrisi r (r ≤ n-1) koentegre edici vektörlerden oluşmaktadır. Aynı şekilde α matrisi (∏=αβ’) hata düzeltme parametrelerini içermektedir.
3.4. Granger Nedensellik Testi
İki zaman serisi arasındaki nedensellik Granger (1986) katkılarıyla geliştirilmiştir.
Bu test değişkenler arasında nedensellik ilişkisinin olup-olmadığını, eğer varsa ilişkinin
yönünü, hangisinin neden hangisinin sonuç olduğunu belirlemek amacıyla kullanılan
yöntemdir. Bu testin yapılabilmesi için serilerin durağan olması gerekmektedir. Granger
nedensellik testi aşağıdaki iki regresyon denkleminin tahminini gerektirmektedir.
m
q
j =1
j =1
ΔX t = ∑ a j ΔX t − j + ∑ b j ΔYt − j + u t
ZKÜ Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 2, Sayı 3, 2006
77
ΔYt = ∑ ci ΔYt −i + ∑ d i ΔX t −i + vt
r
s
bu modelde a j , b j , c j , d j = gecikme katsayıları, m, q, r , s = gecikme dönemleri u, v = hata terimleri, Δ = fark alma operatörüdür. Tüm b ve d katsayılarının istatistiksel olarak sıfıra eşit olup olmadıkları F-testi yardımıyla bulunarak aşağıdaki hipotezler sınanır.
H 0 = b1 = b2 = b3 = ... = bq = 0 Bu hipotez kabul edilirse Y’den X’e nedensellik yoktur. Bu hipotez reddedilirse Y’den X’e bir nedensellik vardır.
H 0 = d1 = d 2 = d 3 = ... = d s = 0 Bu hipotez kabul edilirse X’den Y’ye nedensellik yoktur. Hipotez reddedilirse X’den Y’ye bir nedensellik vardır. Her iki hipotez
reddedilirse çift yönlü nedensellik vardır. İki hipotezden biri kabul diğeri reddedilirse
tek yönlü nedensellik vardır. Her iki hipotez reddedilmezse X ve Y değişkenleri arasında bir nedensellik yoktur (Granger,1986:213-228).
3.5. Varyans Ayrıştırması
VAR modelinin hareketli ortalamalar bölümünden elde edilen varyans ayrıştırması
değişkenlerin kendilerinde ve diğer değişkenlerde meydana gelen şokların kaynaklarını
yüzde olarak ifade eder. Kullanılan değişkenlerde meydana gelecek bir değişimin yüzde
kaçının kendisinden, yüzde kaçının diğer değişkenlerden kaynaklandığını gösterir. Bir
değişkende meydana gelen değişmelerin büyük bölümü kendisindeki şoklardan kaynaklanıyorsa, bu değişkenin dışsal olarak hareket ettiğini gösterir. Varyans ayrıştırması
değişkenler arasındaki nedensellik ilişkilerinin derecesi konusunda da bilgi verir(Enders, 1995:311).
4. AMPİRİK SONUÇLAR
4.1. Birim Kök Testi Sonuçları
Modelde kullandığımız ihracat, ithalat ve kur serilerinin ADF ve KPSS testi sonuçları tablo 1 de sunulmaktadır.
Tablo 1: Birim Kök Test Sonuçları
DEĞİŞKEN
İHRACAT
İTHALAT
KUR
HRACAT
İTHALAT
KUR
ADF Testi
Test İstatistiği
-3,1263**
-11,7539*
-9,3501*
KPSSTesti
0,1242*
0,2182*
0,1345*
P
8
0
0
Bandwith
22
10
5
McKinnon Kritik Değerleri
%1
%5
%10
-3.5155
-2.8986
-2.5866
-3,50
-2.8951
-2.5847
-3.5073
-2.8951
-2.5847
Mc Kinnon Kritik Değerleri
0,7390
0,4630
0,3470
0,7390
0,4630
0,3470
0,7390
0,4630
0,3470
Seriler fark alınarak düzenlenmiştir. P gecikme sayısını göstermekte olup, ADF
testinde gecikme sayısını belirlemede Schwarz Bilgi Kriteri (SIC) kullanılmıştır. KPSS
testinde Bandwith değeri için Newey-West using Barrtlett Kernell kullanılmıştır. * %1,
** %5, önem düzeyini göstermektedir.
78
Salih BARIŞIK ve Elmas DEMİRCİOĞLU
Tablo.1.deki birim kök test sonuçlarına göre; ADF testinde ihracat serisi %5 anlam
düzeyinde durağan hale gelmişken diğer serilerinde KPSS testi içinde durağan olduğu
hipotezi reddedilememektedir. Birim kök test sonuçları tüm değişkenlerin aynı düzeyde
ya da I(1) düzeyinde entegre olduğunu göstermektedir.
4.2. Parçalı Doğrusal Regresyon Modeli
Yapılan kısa dönemli regresyon sonuçlarına göre %11,7 gibi düşük bir R2 yüzdesi
ile olsa da kur değişimi ve ihracat değişimi arasında negatif, ithalat arasında pozitif bir
ilişki ortaya çıkmaktadır. Uzun dönemli bir ilişkiyi analiz etmeden önce 1989 yılı konvertibilitenin ve 2000 yılına uygulamaya konulan günlük artışı belirlenen sabit kur uygulamasının yapısal dönüşüm ifade edip etmediğini anlamak için yapılan parçalı doğrusal regresyon modeli sonuçları tablo.2 de sunulmaktadır.
Tablo 2: Parçalı Doğrusal Regresyon Test Sonuçları
Değişkenler
İTHALAT
İHRACAT
İTH2000-1
ITH1989-4
IHR2000-1*
IHR1989-4
C
R2 0,2070209
Katsayı
0,002938
-0,004739
0,000941
0,000653
-0,013695
0,000520
-0,718366
Stand. Sapma
0,001930
0,002081
0,000989
0,000953
0,005290
0,001611
0,994771
DW 1,993364
t-istatistiği
1,522903
-2,277240
0,951843
0,685326
-2,588604
0,322805
-0,722143
Probability
0,1317
0,0254
0,3440
0,4951
0,0114
0,7477
0,4723
* %1 önem düzeyini göstermektedir.
Yapılan test sonuçları 1989-4 yılında ihracat ve ithalat serisinde bir kırılma gözlenmediği, diğer bir deyişle konvertibilitenin ihracat ve ithalat üzerinde dönüşüm yapacak bir etkiye sahip olmadığını göstermektedir. Ancak, 2000-1 döneminde günlük artışların belirlendiği sabit kur siteminde ihracat serisinde bir kırılma (dönüşüm) dikkati
çekmektedir.
4.2. Koentegrasyon Test Sonuçları
Durağan olmayan fakat aynı düzeyde entegre olan serilerin doğrusal bileşimleri durağan olduğu takdirde formal Granger nedensellik testleri ile bulunan nedensellik bulguları sahte olabilir. Bu nedenle seriler arasında uzun dönemli ilişkinin varlığını ortaya
koyan koentegrasyon testleri yapılmalıdır. Bu amaçla yapılan Engle-Granger ve
Johansen Koentegrasyon testi sonuçları tablo.3 ve tablo.4’te sunulmaktadır.
Tablo 3: Engle-Granger Koentegrasyon Testi Sonuçları
Koentegrasyon
Denklemi
kur=f(ihracat,
ithalat)
ihracat=f(kur,
ithalat)
ithalat=f(kur,
ihracat)
R2
0,50
DW
1,94
P
0
ADF İst.
-9,347
Mc Kinnon Kritik D.
%1
%5
-3,5073
-2,8951
0,70
1,90
0
-3,8298
-3,5102
-2,8963
0,59
1,96
0
-11,1243
-3,5073
-2,8951
P gecikme sayısını göstermektedir ve gecikme sayısı Schwarz Bilgi Kriteri (AIC) kullanılarak seçilmiştir.
Asimptotik Kritik Değerler (ACV) Davidson ve Mc Kinnon’dan alınmıştır (1993:722).
ZKÜ Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 2, Sayı 3, 2006
79
Engle-Granger Koentegrasyon testi sonuçlarına göre değişkenler arasındaki uzun
dönemli bir ilişkinin varlığı %1 önem seviyesinde reddedilememektedir.
Tabl 4: Johansen Koentegrasyon Test Sonuçları
Trace Testi
Sıfır
Hipotez
Alternatif
Hipotez
Test
İstatist
H0: r = 0
H1 : r ≥1
57,26*
λ-Max Testi
Kritik değerAlternatif
Test
ler
Hipotez
İstati
%1
%5
35,45
29,79
H1 : r = 1
30,02*
P
Kritik değerler
%1
%5
25,86
21,13
5
H0: r ≤ 1
H1 : r ≥ 2
27,23*
19,93
15,49
H1 : r = 2
20,85*
18,52
14,26
H0: r ≤ 2
H1 : r ≥ 3
6,38**
6,63
3,84
H1 : r = 3
6,38**
6,63
3,84
p gecikme sayısını belirlemede Akaike Bilgi Kriteri (AIC), Final Prediction Error (FPE), Sequential Modified
LR test İstatistiği (LR) kullanılmıştır. Kritik değerler Johansen ve Juselius’dan (1990) alınan değerleri göstermektedir. * %1, ** %5 önem düzeyini göstermektedir.
Johansen koentegrasyon test sonuçlarına göre değişkenler arasındaki uzun dönemli
bir ilişkinin olmadığı hipotezi %1 ve %5 önem düzeyinde reddedilmektedir. Her iki test
de uzun dönem ilişkiyi doğrulamaktadır.
4.4. Nedensellik Test Sonuçları
Koentegrasyon analizi Granger nedenselliğin yönüne ilişkin bir bilgi sunmaz. Değişkenler arasındaki nedenselliğin yönünü analiz etmek için Granger test sonuçlarına
bakılmalıdır. Tablo.5. Granger nedensellik test sonuçlarını göstermektedir.
Tablo 5: Granger Nedensellik Test Sonuçları
F-Wald İstatistiği
P
İHRACAT
İTHALAT
0,1148
(1,8451)
KUR
0,074
(2,1049)
İTHALAT
İHRACAT
0,4441
(0,9665)
İHRACAT
0,0967
(1,9490)
KUR
0,019
(2,9029)
İTHALAT
0,0908
(1,9490)
KUR
5
Parantez içindeki sayılar F istatistiğini göstermektedir. P gecikme sayısı Akaike Bilgi Kriteri kullanılarak
belirlenmiştir.
Elde ettiğimiz ampirik sonuçlara göre kurdan ihracata ve özellikle ithalata kuvvetli
bir nedensellik ilişkisi bulunmaktadır. Aynı zamanda ihracattan ve ithalattan kura yönelik zayıf bir nedensellik ilişkisi görünmektedir. İthalattan ihracata ekonometrik olarak
anlamlı olmasa da bir ilişki söz konusu olabilirken, ihracattan ithalata böyle bir durum
söz konusu değildir. Bu nedensellik ilişkisine ilaveten, 1989-4 dönemine olarak kabul
ettiğimiz konvertibilite öncesi ve sonrası için yapacağımız varyans ayrıştırması ile
1989-4 döneminin bir kırılma olmamasına rağmen değişkenlerin belirleyicilerinde farklılık meydana gelip-gelmediği araştırılmaktadır.
80
Salih BARIŞIK ve Elmas DEMİRCİOĞLU
4.5. Varyans Ayrıştırması
Varyans ayrıştırması ile 1980-1989-3 ve 1989-4-1999 döneminde değişkenlerin belirleyicileri hakkında yorum yapılabilecektir. 2000 yılında uygulamaya konulan günlük
bazda ayarlı sabit kur politikasından 2001 Krizi sonrası serbest kur politikasına geçilmesi nedeniyle 6 dönemlik bir seriyi kapsadığı için böyle bir test ile yorum yapmak
yanıltıcı olabilir. Yapılan testlerde 10 dönem sonrasında katsayılarda anlamlı değişme
gözlemlenmemesi nedeniyle dönem sayısı 12 ile sınırlandırılmıştır.
Tablo 6: 1980-1989-3 Dönemi Varyans Ayrıştırması
Kurun Belirleyicileri
Dönem
Standart Sapma
1
5.445973
2
6.612247
3
6.760739
4
6.859123
5
6.869255
6
6.899816
7
6.921398
8
6.921653
9
6.931219
10
6.952935
11
6.956902
12
6.958011
İthalatın Belirleyicileri
Dönem
Standart Sapma
1
402.8990
2
457.3237
3
457.6277
4
473.2710
5
515.8400
6
526.1783
7
527.7042
8
536.4949
9
550.8934
10
553.0962
11
554.1451
12
559.2640
KUR
100.0000
69.81113
67.27087
67.96398
67.76643
67.19843
66.80263
66.80375
66.61948
66.28545
66.23333
66.21223
ITHALAT
0.000000
10.61838
12.68914
12.40442
12.59565
13.08488
13.56070
13.55974
13.79164
14.12290
14.18970
14.20523
IHRACAT
0.000000
19.57050
20.03999
19.63160
19.63792
19.71670
19.63667
19.63651
19.58888
19.59165
19.57697
19.58254
KUR
1.779513
2.355453
2.354089
2.415013
2.804961
3.228949
3.214146
3.118852
3.223404
3.356068
3.343599
3.302987
ITHALAT
98.22049
94.10639
94.09509
94.15633
93.04513
91.94904
91.79953
92.05285
91.28536
91.09348
91.01370
91.08779
IHRACAT
0.000000
3.538156
3.550820
3.428661
4.149905
4.822008
4.986327
4.828298
5.491241
5.550455
5.642699
5.609226
Tablo 6: 1980-1989-3 Dönemi Varyans Ayrıştırması, Devamı
İhracatın Belirleyicileri
Dönem Standart Sapma
1
285.5241
2
336.1767
3
352.0610
4
367.6078
5
435.2283
6
439.9725
7
445.7279
8
461.3070
9
483.1167
10
483.4345
11
485.5484
12
496.0567
Kur
0.744349
8.173436
8.430979
8.664046
7.324870
8.318549
8.247977
7.702353
7.737158
7.818908
7.847927
7.571685
Ithalat
42.63117
35.81762
33.07527
37.68441
45.36557
44.73673
43.65641
47.17724
48.37282
48.33267
47.97872
49.61967
Ihracat
56.62448
56.00894
58.49376
53.65155
47.30956
46.94473
48.09562
45.12041
43.89002
43.84843
44.1733
42.8086
ZKÜ Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 2, Sayı 3, 2006
81
Tablo.7.1989-4-1999 Dönemi Varyans Ayrıştırması
KURUN BELİRLEYİCİLERİ :
Standart Sapma
1
6.457882
2
6.768569
3
7.042165
4
7.139612
5
7.189529
6
7.233020
7
7.263669
8
7.277574
9
7.295734
10
7.300142
11
7.311304
12
7.312603
İTHALATIN BELİRLEYİCİLERİ
Dönem Standart Sapma
1
1095.776
2
1255.824
3
1310.542
4
1388.858
5
1404.527
6
1423.125
7
1425.184
8
1434.727
9
1436.935
10
1440.370
11
1441.201
12
1442.737
KUR
100.0000
92.35987
86.01352
83.73573
82.62496
81.65719
81.00763
80.71965
80.33624
80.25303
80.01434
79.99462
ITHALAT
0.000000
7.500632
10.81349
10.52036
10.50121
10.45852
10.48569
10.44581
10.41928
10.40703
10.39961
10.39703
IHRACAT
0.000000
0.139500
3.172993
5.743918
6.873828
7.884288
8.506678
8.834534
9.244480
9.339939
9.586046
9.608350
KUR
5.546649
4.774140
4.458926
3.970287
4.038158
3.934434
4.011598
3.958525
3.986123
3.968191
3.982714
3.976159
ITHALAT
94.45335
77.69522
79.33162
76.91038
77.26327
75.57789
75.50291
74.82055
74.77376
74.42223
74.33667
74.19726
IHRACAT
0.000000
17.53064
16.20946
19.11933
18.69857
20.48768
20.48549
21.22093
21.24012
21.60958
21.68061
21.82658
Tablo.7.1989-4-1999 Dönemi Varyans Ayrıştırması, Devamı
İHRACATIN BELİRLEYİCİLERİ
Dönem
Standart Sapma
1
432.6156
2
513.9274
3
565.3811
4
619.1888
5
634.9486
6
655.3250
7
659.7402
8
672.6921
9
674.0330
10
680.3436
11
680.6219
12
684.0393
KUR
4.815415
8.280937
7.190696
6.630286
6.533984
6.322301
6.411782
6.226550
6.306149
6.206638
6.262313
6.203178
ITHALAT
35.23978
29.99233
29.35407
30.32463
29.48435
27.69642
27.44829
26.92652
26.88952
26.43423
26.41370
26.21902
IHRACAT
59.94481
61.72673
63.45523
63.04508
63.98167
65.98128
66.13993
66.84693
66.80433
67.35913
67.32399
Konvertibilite öncesini ifade eden 1980-1989-3 dönemi için kur ve ithalat değişimlerini büyük oranda kendisinin belirlediği, ihracatın kuru etkileme oranının %20'lerde
kaldığı ve etkilerin hemen hemen ilk ayda oluştuğu gözlenmektedir. İhracatın belirleyicisinin ilk başlarda kendisi olmasına rağmen 8 dönem sonra ithalatın daha fazla belirleyici olduğu ortaya çıkmaktadır. Bu artış ihracat için ara malı ithalatına artan bağımlılık
82
Salih BARIŞIK ve Elmas DEMİRCİOĞLU
şeklinde ifade edilebilir. İthalat ve ihracat değişimlerinin belirleyiciliğinde kur değişimin zayıflığı dikkati çekmektedir.
Konvertibilite sonrasını ifade eden 1989-4-1999 dönemi test sonuçları öncesi dönemde olduğu gibi kur ve ithalat değişimlerinin büyük oranda belirleyicisi yine kendisidir. İhracat ve ithalatta kurun etkisi zayıf görülmektedir. İhracat değişiminde ithalatın
payının konvertibilite öncesi döneme göre giderek azaldığı gözlenmektedir. Her iki
dönemde de ihracatta kurların payının ikinci ayda en etkili olduğu gözlenmektedir.
5. SONUÇ
Türkiye’de 1980 sonrası dönemde döviz kuru rejiminde değişimler yaşanmıştır. Bu
değişimlere rağmen, ihracat ve ithalat rakamlarında bazı dönemler dışında istikrarlı bir
artış gözlenmektedir.
Çalışmada reel kur değimleri ile ihracat ve ithalat değişimleri arasında (2001 Krizi
sonrası uygulamaya geçilen serbest kur politikasını analiz etmek için yeterli uzunluğa
sahip seri oluşturulamadığı için) 1980-2001 dönemini kapsayan uzun dönemli bir ilişki
tespit edilmiştir. Kurdan ithalata güçlü, ihracata nispeten güçlü ilişki bulunmuşken,
ihracat ve ithalatın kura etkisinin zayıf olduğu tespit edilmiştir.
Döviz kuru değişimi ile ihracat ve ithalat değişimi ilişkisindeki dönüşümü göstermek amacıyla konvertibiliteye geçilen 1989-4 ve günlük bazda sabit kur uygulamasına
geçilen 2000 Yılı Enflasyonu Düşürme Programı dönüşüm yılları olarak düşünülerek
parçalı doğrusal regresyon modeli kullanılmıştır. Çözümde konvertibilitenin ihracat ve
ithalat üzerinde bir dönüşüm yapmadığını, 2000 yılında ihracat değişimi serisinde bir
kırılmanın varlığı gözlenmektedir.
Konvertibilite öncesi ve sonrası değişkenlerin belirleyicilerini analiz eden varyans
ayrıştırmasında değişkenlerdeki değişimi büyük oranda kendisinin belirlediği, ithalat
değişimlerinin kur değişimlerini belirleme gücünün ihracat değişiminin kur değişimini
belirleme gücünden daha yüksek olduğu bulunmuştur. İhracat değişimlerinin ithalat
değişimlerini belirleyiciliğinin 1989 sonrasında öncesi döneme göre azaldığı, ihracat
değişimin kendisini belirleme gücünün arttığı gözlenmektedir. İhracat değişiminde kur
ve ithalat değişiminin belirleyiciliği azalmıştır.
Bu sonuçlar, dış ticaretin dengesini etkilemenin veya ihracatın artırmanın sadece
kur ayarlamaları ile yapılamayacağını göstermektedir. Bu amaçla, dış ticaret sektörlerinde verimliliği artırıcı önlemlere de ağırlık verilmesi, teknolojik yatırıma, nitelikli
işgücüne önem verilmesi, alt yapı ve kurumsal düzenlemelerin tamamlanması, marka
yaratma, dış ticarette rekabet yaratılması, gümrük birliğinden daha etkin yararlanılabilmesi gibi ek çalışmalar üzerinde durulması gerektiği ortaya çıkmaktadır.
ZKÜ Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 2, Sayı 3, 2006
83
KAYNAKÇA
Abeysinghe Tilak, Yeok Tan Lin; (1998); “Exchange Rate Appreciation and Export
Competitiveness: The Case of Singapure,” Applied Economics, Vol.30, No.1:5155.
Abuşoğlu, Ömer; (1990); Döviz Kuru ve İhracat Üzerine Etkisi, Ankara: TOBB.
Acharyya, Rajat; (1994); “Liberalized Exchange Rate Management System and Devaluation in India: Trade Balance Effect,” Journal of Economic Integration, Vol.3:
210.
Akaike, H.; (1969); “Fitting Autoregressions for Predictions,” Annals of the Institute
Statistical Mathematics, Vol. 21: 243-247.
Arize, C.A.; (1995); “The Effects of Exchange-Rate Volatility on U.S. Exports: An
Empirical Investigation,” Southern Economic Journal, Vol. 62, No.1:32-41.
Aşıkoğlu Yaman, Merih Uçtum; (1992); “A Critical Evaluation on Pakistan’s Rate
Policy in Turkey,” World Development, Vol.20, No.10:1205-1208.
Backus, D.; (1998); “The Japanese Trade Balance: Recent History and Future Perspects,” Japan and the World Economy, Vol.10:418-431.
Dickey, David A., Wayne A. Fuller; (1979); “Distribution of the Estimates for Autoregressive Time Series with a Unit Root,” Journal of the American Statistical Association, Vol. 74: 251-276.
Dickey, David A., Wayne A. Fuller; (1981); “Likelihood Ratio Statistics for
Autoregressive Time Series with a Unit Root,” Econometrica, Vol.49: 1057-1063.
Durusoy T.Ö., İbrahim Tokatlıoğlu; (1997); “Devalüasyon ve J Eğrisi,” Ekonomik Yaklaşım, Y.8, S. 24-25:65-68.
Egeli Hüseyin Avni; (1992); “Türkiye’de 1980 Sonrası Dönemde İhracatın Gelişimi ve
İzlenen Politikaların Etkinlikleri,” D.E.Ü. İ.İ.B.F. Dergisi, C.7, S.2:115-121.
Enders, Walters, (1995); Applied Econometric Time Series, New York, Iowa State University.
Engle, R. F., C. W. J. Granger; (1987); “Cointegration and Error- Correction: Representation, Estimation and Tasting,” Econometrica, Vol.55: 251-263.
Fountas, Stiliano ve Bredin Donal; (1998); “Exchange Rate Volatility and Exports: The
Case of Ireland,” Applied Economics Letters, Vol.5:301-323.
Granger, C. W. J.; (1986); “Development in the Study of Cointegrated Variables,” Oxford Bulletin of Economics and Statistics, Vol.37, No.3:211-228.
Hasan, M. Aynul ve Ashfaque Khan; (1994); “Impact of Devaluation on Pakistan’s
External Trade: An Econometric Approach,” The Pakistan Development Review,
Vol.33, No.4:1205-1217.
Hassan, M. Kabir ve David R. Tufte; (1998); “Exchange Rate Volatility and Aggregate
Export Growth in Bangladesh,” Applied Economics,Vol.30, No.2:187-193
84
Salih BARIŞIK ve Elmas DEMİRCİOĞLU
IMF; International Financial Statistics, http//www.imf.org, 25.05.2004
Kwiatkowski, D./Phillips, P.C.B/Schmidt, P./Shin, Y., (1992); “Testing the Null Hypothesis of Stationarity Against the Alternative of a Unit Root.,” Journal of
Econometrics, Vol:54, pp.159-178.
Johansen S, Juselius, K.; (1990); “Maximum Likelihood Estimation and Inference on
Cointegration with Application to the Demand for Money,” Oxford Bulletin of
Economics and Statistics, Vol.52:165-178.
Pindyck Robert S.,Rubinfeld Daniel L. (1991); Econometric Models and Economic
Forecasts, McGraw-Hill.
Rose K. Andrew; (1991); “The Role of Exchange Rates in a Popular Model of
International Trade,” Journal of International Economics,Vol.30,No:3-4:298-320
Rose K. Andrew, J. L. Yellen; (1989); “Is There a J-curve?,” Journal of International
Economics, Vol.24, No.1:
TCMB; Elektronik Veri Dağıtım Sistemi, www.tcmb.gov.tr.25.05.2004.
TCMB; Reel Efektif Reel Döviz Kuruna İlişkin Yönetimsel Açıklama
www.tcmb.gov.tr/yeni/evds/yayin/reel_efktf/YontemselAciklama.pdf, 9.10.2005.
Terzi Harun, Ahmet Zengin; (1999); “Kur Politikasının Dış Ticaret Dengesini Sağlamadaki Etkinliği,” Ekonomik Yaklaşım, C.10, S.33:21-35.
Usta Can, Uğur Sivri; (2003); “Reel Döviz Kuru, İhracat ve İthalat Arasındaki İlişki,”
,http//iktisat.uludag.edu.tr/dergi/11/16-ugur/16-ugur.htm. 22.11.2003.
Zengin Ahmet; (1994); “Döviz Kuru Politikası-İhracat İlişkisinin Türkiye Açısından
İncelenmesi,” (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Trabzon:KTÜ, SBE.
Zengin Ahmet, Harun Terzi; (1995); “Türkiye’de Kur Politikası, İthalat, İhracat ve Dış
Ticaret Dengesi İlişkisinin Ekonometrik Analizi,” Gazi Üniversitesi İ.İ.B.F. Dergisi, S.11:245-254.
Zengin Ahmet; (2000); “Reel Döviz Kuru Hareketleri ve Dış Ticaret Hadleri,” İstatistik
Araştırma Sempozyumu, Ankara:DİE.