ESKİŞEHİR BÜYÜKŞEHİR BELEDİYESİ MESLEK EDİNDİRME VE EĞİTİM MERKEZİ 8. SINIF FEN VE TEKNOLOJI (basılmamıs ders notları) Serhan KARAKAŞ (Eğitmen) Eskişehir 2010 1. Kalıtsal hastalıklar Orak hücreli anemi: çekinik bir genle taşınır Bu hastalığa yakalananların alyuvarları değişikliğe uğrayarak orak şekline dönüşür ve alyuvarların yeterli miktarda oksijen taşımasını engeller. Renk körlüğü : Gözümüzde kırmızı, mavi ve yeşil renkleri algılayan 3 reseptör bulunur. Bu şekilde cisimler renkli olarak görülür. Kırmızı ve yeşil almaçların oluşumuna neden olan genler X kromozomu üzerinde bulunur. Bu genin bulunmamasıyla renk körlüğü ortaya çıkar. Bayanlar Bayanlar Erkekler Erkekler da da de de fenotip genotip genotip fenotip XRXR X RY Sağlam Sağlam erkek bayan R r _____ _____ X X Taşıyıcı sağlam bayan XrXr XrY Renk Renk körü körü erkek bayan R: sağlamlık geni. r: kırmızı ve yeşil renk körlüğü geni. Hemofili: X kromozomu üzerinde çekinik bir genle taşınan kalıtsal bir hastalıktır. Kanın pıhtılaşmaması hastalığıdır. Kan kaybından dolayı ölümlere neden olur. 2. Mayoz bölünme • Nesiller boyu kromozom sayısının sabit kalması sağlanır. • Eşeyli üremenin temelini oluşturur. Şimdi mayoz bölünmenin aşamalarını görelim. Mayoz-I Önce çekirdek bölünmesi gerçekleşir daha sonra stoplazma bölünmesi gerçekleşir. Bölünmeye hazırlık evresi(Đnterfaz): Bölünme için gerekli tüm hazırlıkların yapıldığı evredir. Bu evrede DNA kendini eşler yani kendi kopyasını üretir. Böylece miktarı 2 katına çıkar. Bu evrede ATP ve protein sentezi gerçekleşir. Kromozomların (Profaz): belirginleşmesi evresi Bu evrede DNA kısalıp kalınlaşarak kromozomları meydana getirir. Bu evrenin en önemli özelliği homolog kromozomların yan yana gelerek parça (gen) değişimi gerçekleştirmeleridir. !!! Bu evre tüm canlılar arasında kalıtsal çeşitliliği sağlar. Mayoz bölünmenin özellikleri • Çok hücreli canlılarda üreme hücrelerinin(gametlerin) oluşmasını sağlar. • Canlıların eşey ana hücrelerinde gerçekleşir. • Mayoz bölünme sonunda 4 yavru hücre oluşur. • Kromozom sayısı yarıya iner.(insan vücut hücrelerinde 2n=46 kromozom varken üreme hücrelerinde n=23 kromozom vardır.) • Genetik çeşitlilik sağlanır. • Mayoz bölünme sonucunda oluşan yavru hücrelerin genetik yapısı birbirinden farklıdır.(mitoz bölünmede ise oluşan 2 yavru hücrenin genetik yapısı birbirinin aynısıdır.) Şekil 1: homolog kromozomlar arasında parça değişimi olayı Kromozomların ekvatoral dizilmesi(Metafaz): düzlemde Bu evrede homolog kromozomlar hücrenin orta düzleminde(ekvatoral) dizilirler. 2 Şekil 2: homolog kromozomların ekvatoral düzlemde dizilmesi Kromozomların ayrılması(Anafaz): birbirinden Şekil 4: telofaz I ve stoplazma bölünmesi sonucunda oluşan haploit (n) hücreler Mayoz-II Bu evrede homolog kromozomlar birbirinden ayrılarak iğ iplikleri tarafından hücrenin kutuplarına doğru çekilmektedir. Mayoz II nin bölünme başlangıcında DNA eşlenmesi olmaz. Yani interfaz evresi yoktur. Kromozomların (Profaz): Şekil 3: Kromozomların birbirinden ayrılması. Kromozomların kromatin dönüşmesi(Telofaz): iplik haline Bu evrede kromozomlar, ilk evrenin tersine bir yönde, tekrar uzayarak kromatin iplik haline dönüşür yani tekrar DNA yapısına döner. Ayrıca kromozomlar etrafında çekirdek zarı oluşur. Stoplazma bölünmesi: Bu evrede stoplazma ikiye bölünerek 2 yavru hücre oluşur. belirginleşmesi evresi Bu evrede DNA kısalıp kromozomları meydana getirir. kalınlaşarak Kromozomların ekvatoral dizilmesi(Metafaz): düzlemde Bu evrede homolog kromozomlar hücrenin orta düzleminde(ekvatoral) dizilirler. Kromozomların ayrılması(Anafaz): birbirinden Bu evrede homolog kromozomlar birbirinden ayrılarak iğ iplikleri tarafından hücrenin kutuplarına doğru çekilmektedir. Kromozomların kromatin dönüşmesi(Telofaz): iplik haline Bu evrede kromozomlar, ilk evrenin tersine bir yönde, tekrar uzayarak kromatin iplik haline dönüşür yani tekrar DNA yapısına döner. Ayrıca kromozomlar etrafında çekirdek zarı oluşur. Stoplazma bölünmesi: Bu evrede tekrar stoplazma ikiye bölünerek her bir hücreden 2 yavru hücre oluşur. 3 Bölünmenin sona ermesi: Stoplazma bölünmesi tamamlandığında kromozom sayısı ana hücrenin kromozom sayısının yarısına eşit olan 4 yeni hücre oluşur. Oluşan her hücrenin genetik yapısı birbirinden farklıdır. Bu farklılık Mayoz I deki profaz evresinde gerçekleşir. Mayoz II de gerçekleşen olaylar mitoz bölünmenin aynısıdır. Örneğin, Adenin bazı+ şeker+ fosfat=adenin nükleotidi DNA molekülü çift zincirli, sarmal yapıda bir sıra baz, şeker ve fosfattan oluşan hücrenin yönetici molekülüdür. Şekil 5: Mayoz II nin evreleri 5ot: mitoz bölünme eşeysiz üremenin, mayoz bölünme eşeyli üremenin temelidir. 3. D5A molekülü ve genetik kod DNA, bir hücrenin genetik özelliklerinin bir sonraki nesle aktarılmasından ve hücrenin yönetiminden sorumludur. DNA nükleotid adı verilen temel birimlerden oluşur.nükleotidin yapısına hangi baz(adenin, guanin, timin, sitozin) katılırsa nükleotide onun adı verilir. DNA üzerindeki her 3 bazlık birim birer şifredir. Yani genetik kod olarak adlandırılır. Şekil 7: DNA nın yapısı DNA nın belli kısımlarına gen adı verilir. Genler DNA dan daha küçük moleküllerdir ve genetik bilgilerimiz genler üzerinde saklıdır. 5ükleotid<gen<D5A<kromozom Şekil 6: bir nükleotidin genel yapısı 4 D5A molekülünün özellikleri • Adenin ile timin guanin ile sitozin karşılıklı olarak eşleşir. • Bir DNA molekülünde adenin sayısı=timin sayısı ve guanin sayısı=sitozin sayısı. • DNA molekülü kendini, onarma ve eşleme yeteneğine sahiptir. D5A nın kendini eşlemesi DNA molekülü arasındaki zayıf hidrojen bağları koparak zincir birbirinden ayrılır. Eski zincirin karşısına uygun olarak yeni zincir sentezletilir. Yani DNA nın bir kısmı eski bir kısmı yeni zincir olacaktır. Bu eşlenmeye yarı korunumlu eşlenme denir. Şekil 8: DNA nın yarı korunumlu olarak eşlenmesi. 4. Mutasyonlar (genlerindeki) meydana Canlının DNA sinde(genlerindeki) gelen ani değişiklikler olarakk tanımlanır. Kromozom sayılarında artma veya azalma ya da DNA molekülünde külünde yanlış bir nükleotidin eşleşmesi şeklinde örneklendirilebilir. 5ot: vücut hücrelerimizde meydana gelen mutasyonlar kalıcı olmayıp, üreme hücrelerinde meydana gelen mutasyonlar kalıcıdır. X ışınları, radyasyon, basınç, kimyasal madde vb. nedenler mutasyona neden olabilir. Mutasyona örnek olarak,, hemofili, albinizm(vücut pigmentlerinden yoksun y canlılar), kısır canlılar...vb. örnek verilebilir. Modifikasyon: Çevrenin evrenin etkisiyle genin işleyişinde meydana gelen değişikliklerdir. değ Genin yapısı değişmediği için kalıtsal bir olay değildir. Örneğin, düz kanat genine sahip sirke sinekleri 16 C de düz 25 C de kıvrık kanatlı olurlar. Arılar lar beslenmelerine göre de değişkenlik gösterirler. Yani ani fazla protein alan kraliçe arı, az protein alan işçi arı ar olur. 5. Adaptasyon ve evrim Canlının üreme ve yaşama şama şansını artırmak amacıyla fiziksel yapılar, davranışlar vb. kalıtsal özellikler kazanması adaptasyon olarak adlandırılır. Örneğin, ğin, kurak bölgelerde yaşayan bitkilerin yaprakları küçülmüş, çölde yaşayan yan develerde hörgüç oluşmuştur.kaktüs bitkisinin gövdesinde vdesinde su depo etmesi vb. birer adaptasyondur. Canlı türlerinde görülen ve jeolojik zamanın ilk dilimlerinden başlayarak görülen değişimlere evrim denir Evrim ile ilgili görüşler Lamarck ın hipotezi Kullanma kullanmama hipotezi: Canlılar uyum yapmaya çalışırken bazı organları gelişir bazıları körelir. Böylece orijinal türden farklı Türkler ortaya çıkar. Kazanılan karakterlerin kalıtımı: Her canlı kullanma veya kullanmamayla kazandığı karakterleri yavrularına aktarır. Lamarck ın bu görüşü modifikasyonların döllere iletilebileceğini savunduğu için yanlıştır. Darwin in hipotezi Darwin temel olarak 2 fikir öne sürmüştür. Canlılar arasında sayısız tür içi çeşitlilik bulunmaktadır. Đkincisi ise doğal seçilimdir. Doğal seçilim,, çeşitlilik gösteren bireyler arasında doğa, kendisine uyum sağlayabilen güçlü, üstün ün özellikleri taşıyan bireyleri seçer.doğal seleksiyon sonucu seçilen bireyler ortama daha kolay adapte olurlar. 5