TDV DIA - İslam Ansiklopedisi

SASI, EbO Ali
için de Ebu Bekir Ahmed b. Muhammed
ed-Dameganl"yi görevlendirdiği bilinmektedir. Kerhl"nin, "Bize hafızası Ebu Ali'den
daha sağlam ve güçlü biri gelmemiştir "
dediği kaydedilmektedir. Şaşi. hocasının
vefatından (340/ 952) sonra Bağdat'ta Derbüabde Mescidi'nde ders verdi ve Hanefiler'in reisi konumuna geldi. Mezhebin gerek "usul" gerekse "nevadir" diye anılan hükümlerine vakıf idi (EbQ Ca'fer el-Hindu vanl'nin onun bu öze lli ğ ini s ın ama gi ri ş i­
miyle ilgil i bir anekdot için bk. Saymerl,
s. 164) . Serahsl. fıkıh ve usul kaynakların­
da fikirlerine hemen hemen hiç yer verilmeyen Şaşl"nin zahirü'r-rivayeye (usul) muhalif olan bir görüşünü ve gerekçesini kaydeder ( el-Mebsut, XX, 171 ). Şaşl"nin vasiyeti uyarınca vefatından sonra defterleri
öğrencilerine verildi, üç kişide bulunan 900
dirhemlik mirası sadaka olarak dağıtıldı.
Ders halkasının başına Nişabur'dan Bağ­
dat'a dönen arkadaşı EbQ Bekir ei-Cessas
geçti.
Eski kaynaklarda Şaşl"nin eserinin budair bir kayda rastlanmamaktadır. Ancak Uşu lü'ş-Ş aşi adlı bir eser
hem ona hem aynı nisbeyi taşıyan diğer
bazı müelliflere (Nizameddin eş - Şaşl ve
EbQ Ya 'küb İ s hak b. İbrahim eş-Şaşl ; ayrı ca bk. ŞAŞI, Muhammed b. Ahmed) izafe
edilerek ayrı ayrı yayımlanmıştır (nş r. Muhammed Hasan Ebü'l-Hasa n b. Senbu hll
el-Hindl, Navalki şo r 1302, f:luşülü 'l-f:laua­
şr 'ala Uşuli'ş-Şaşr adıy l a; nşr. Şeyh Halil
el-Meys, Beyrut I 982, 2003, Molla Muhammed Feyzü'l-Hasan el-GengGhl' nin ' Umdetü 'l-fjauaşf ad lı şerhi y l e birlikte; Hindista n, ts., Mevlevl Muhammed Abdürreşld ' in Zübdetü'l-f:lauaşr adlı şe rhiyle birlikte; Mültan 1980, Muhammed Necmülganl Han RampGrl'nin Müzflü'l-gauaşr şer­
J:ıu Uşüli'ş-Şaşr ad lı şe rhiyle birli kte; Karaçi ı 99 1, Muhammed Enver Bedah şa n l'­
nin Teshrlü Uşüli 'ş-Ş.§.şf'si y l e birlikte [Ebu
Ya'küb İ s hak b. İbrah im eş-Şaşl'ye ni sbet
edilmiştir!; nşr. Muhammed Ekrem en-Nedevi. Beyrut 2000, Uş ülü'ş-Şaşr: Mu!Jtaşar
fi uşüli 'l-fı~hi 'l-İslamr; n ş r. Veliyyüddin b.
Muhammed Sa lih el-FerfGr, eş-Şafi ' a la
Uşüli'ş-Şaşr, Dım aşk 200 ı [Nizameddin eş ­
Şaşl"ye nisbet ed ilmi ştir! ; islamabad 2003 ,
Mevlana Abdü l gaffa r'ın Şafuetü'l-J:ıavaşr
şer/:ıu Uşuli'ş-Şaşr ad lı şer hi y l e birlikte) .
Naşirlerden Muhammed Ekrem en-Nedevi bu eserin VIII. (XIV. ) yüzyılın ortalarında Hint ülkesinde tanınmaya başladı­
ğını, ardından bütün eğitim kurumların­
da okutulduğunu belirttikten sonra Hamid Kalender'in ljayrü'l-mecalis (s 286)
lunduğuna
368
adlı
eserine dayanarak Çırağ-ı Dehli lakabilinen Nasirüddin Mahmud'un (ö.
757/ 1356) bu kitaba yaptığı atfa temas
eder ve müellifin kimliğini gösteren hiçbir
işarete rastlamadığını söyleyip Ebu Ali eş­
Şaşl ya da Nizameddin eş-Şaşl"ye aidiyeti
hususundaki değerlendirmelere yer verir.
Nedevl'nin beyanına göre SankipOr Kütüphanesi'nin kataloglarını düzenleyen Muhammed el-Ceyleml. lfadô.'i~u'l-lfane­
fiyye adlı eserinde "Hicrl VII. asırdavefat
eden Hanefi alimleri" başlığı altında kitabı Nizameddin eş-Şaşi'ye nisbet eder. Kendi kütüphanesinde bulunan 879 (1474) tarihli bir nüshayı esas alarak eseri yayım­
layan Veliyyüddin b. Muhammed Salih eiFerfür ise müellifın VII. (XIII.) yüzyıl ulemasından olduğunu ileri sürer. Gerek bu bilgiler gerekse kaynaklarda EbQ Ali eş-Şaşl' ­
ye eser nisbet edilmemiş olması ve eserde ( el-Uşül, s. 85,219, 257) kendisinden çok
sonra yaşamış olan Ebu Zeyd ed-DebCısi
(ö. 430/ 1039) ve İbnü's-Sabbağ'a (ö. 477/
ı 084) atıfta bulunulması kitabın Eb Cı Ali
eş-Şaşl'ye ait olmadığını göstermektedir.
Ayrıca eserin ileriki dönemlerin dil ve üsIQp özelliklerini taşıması, kullanılan terim
ve kavramların gelişmiş olması ve konuların sistematik bir şekilde yer alması da
Ebu Ali eş-Şaşl"ye nisbetinin yanlışlığını
gösteren önemli ipuçlarıdır.
r
bıyla
BİBLİYOGRAFYA :
Ebu Ali eş-Şaşi. el-Uşu l, Beyrut 1402/1982, s.
85, 219, 257; Hüseyin b. Ali es-Saymeri. Al;baru
Ebi f:/anife ve aşf:ıabih, Beyrut 1976, s. 160, 163164, 167; Hatib. Tarf/;u Bagdad, ıv, 392; Şirazi.
Tabaka tü'l-fu/i:ahi'ı', s. 142-143; Serahsi. el-Meb·
sat, XX, 171; Nizameddin eş-Şaşi. eş-Şafi 'a la
Uşu li 'ş-Şaşf ( n ş r.
lih ei-FerfOr).
254, 302;
Ve li yyüddin b. Muhammed Sa1422/2001, s. 11-15, 118,
Dımaşk
Kureşi.
el-Cevahirü 'l-muçliyye,
ı,
262;
ll, 238, 493; İbn Kutluboğa, Tacü't-teracim fi tabakati'l-f:/ane{i.yye (nşr. M. Hayr Ramazan YGsuf).
Beyrut 1992, s. 200; Kınalızade Ali Efendi. Tabakatü 'l-f:lane{i.yye (n ş r. Süfyan b. Ai ş b. Muh ammed - Firas b. Halil Meş"al). Arnman 1425/2003,
s. 179- 180; Mahmud b. Süleyman ei-Kefevi, Ke-
ta'ibü a' lami 'l-al;yar min fukahi'ı'i me;;hebi 'n·
f'lu'mani 'l-mul;tar, Süleymaniye Ktp. , Relsülküttab, nr. 690, vr. 109b; Temimi, et-Tabakatü 's-seniyye, ll, 39-40; Leknevi, el-Feva' idü 'l-behiyye,
s. 58, 244; Hediyy etü'l-'arifin, 1, 62; Murteza Bedir. The Early Development of Hanafi. Usul alFiqh (Lega l Theory) (doktora tezi, 1999). Manchester University Faculty of Arts, s. 11, 18-21 ,
47-48, 70-71 , 99-100, 121-122, 143-145, 167170, 204-205, 242, 244-245; Tuncay Başoğlu,
Hicrf V. Asırdaki Fıkıh Usülü Eserlerinde illet
Tartışmalan (doktora tezi. 2001 ). MÜ Sosyal Bi limler Enstitüsü, s. 18; Ali Pekcan. "İlk Klasik Hane fı Usul Eseri (rı Olarak Bilinen 'UsCılü 'ş-Şaşl '
Adlı Eserin Müellifi ve Muhtevası üzerine Bir
Değe rlendirme " , islam Hukuku Araştırma lan
Dergisi, sy. 2, Konya 2003, s. 267-272.
li!
A Li PEKCAN
şAşl, H eysem b. Küleyb
(
~(.;J! .,...ır .:,.! ~~ )
Ebu Said ei-Heysem b. Küleyb
b. Süreye eş-Şaşi ei-Binkesi
(ö. 335/946)
Hadis
L
hafızı.
_j
Aslen Tirmizli veya Mervli olup Şaş 'ta
bir yerleşim yeri olan Binkes'te
(Bünkes) yaşadığı belirtildiğine göre (Yaküt, r. 500 ) burada doğmuş ve çocukluk
yıllarını burada geçirmiş olmalıdır. Türki
nisbesiyle de anılır. Hadis tahsili için seyahatlere çıkan Şaşl, Askalan 'da Ysa b. Ahmed ei-Askalani ve Zekeriyya b. Yahya eiMervezi'den, Bağdat'ta Abbas b. Muhammed ed-DCıri ve Abdullah b. Ahmed b. Ziyad'dan, ayrıca Salih Cezere. Ebu Ysa etTirmizi. EbCı Ca'fer Muhammed b. Ubeydullah ei-Münadi. Muhammed b. Isa eiMedaini. Muhammed b. İshak es-Sagani
ve EbCı Müslim ei-Kecci gibi alimlerden rivayette bulundu; İbn Kuteybe'den edebi
ilimleri öğrendi. Kendisinden Ebu Abdullah İbn Mende, Ebü'I-Kasım Ali b. Ahmed
b. Muhammed ei-Huzai. Ahmed b. Muhammed ei-Kelabazi, Mansur b. Nasr esSemerkandl gibi şahsiyetler hadis rivayet
etti. Tirmizi'nin el-Cami'u 'ş-şaJ:ıil]'inin tanınmış altı ravisi arasında onun da adı
geçmektedir. Ali b. Ahmed b. Muhammed
ei-Huzai'nin Şaşi'den Tirmizi'nin eş - Şe­
ma'il ve el-Cami'u 'ş-şaJ:ıiJ:ı'i ile ibn Kuteybe'nin Garibü'l-J:ıadi§'ini rivayet ettiği belirtilir.
(Taşke nt)
Yaküt ei-Hamevl.
Şaşi'yi hafız
ve edip
ilim yolunda çok
seyahat ettiğini belirtmek için onun hakkında "rahMI" kelimesini kullanmış: Zehebi de Şaşi'yi Maveraünnehir muhaddisi, sika ve hatız olarak değerlendirmiştir.
Sem'anl, Şaşi'nin 234 (848-49) yılında Buhara'ya geldiğini ve burada hadis rivayet
ettiğini. ardından Şaş ' a döndüğünü ve
23S'te (849-50) orada öldüğünü kaydediyorsa da hocalarının hemen tamamının
270'1i (883-84) yıllarda vefat ettiği dikkate
alındığında onun Buhara'ya 234'te değil
334'te (945) gittiği söylenebilir. Kaynaklar vefat yerinin şaş olduğu hususunda genellikle birleşiyorsa da Zehebi onun Buhara'da öldüğünü kaydetmektedir (A'lamü 'n-nübela', XV, 360) Şaşi' nin günümüze ulaşan tek eseri 1533 hadis içeren elMüsn e d'i olup eserde önce aşere-i mübeşşerenin , daha sonra diğer sahabilerin
müsnedlerine herhangi bir sıra gözetilrneksizin yer verilmiştir. el-Müsned, Mahşeklinde nitelendirmiş,
SASI. Muhammed b. Ahmed
fQzurrahman Zeynullah'ın tahkikiyle
redilmiştir (I-lll, Med ine ı 990).
neş­
BİBLİYOGRAFYA :
Heysem b. Küleyb eş-Şaşi. el-Müsned (nşr MahfQzurrahman Zeyn ull ah). Medine 1410/1990, n eş­
redenin giri ş i, 1, 11-19; İbn MakOia, e l-İkma l, IV,
276; Sem'ani. el-Ensab (Ba rOdi). lll, 376; Yaküt.
Mu'cemü'l-büldan, 1, 500; Zehebi. Te~; kire tü ' l­
f:tuffa?, lll , 848-849; a.mlf.• A'lamü'n-nübela',
XV, 359 -360; Cl. Gilliot. "Textes arabes anciens
edites en Egypte au cours des annees 1990
1992" , MIDEO, XXI (1993). s. 456; a.mlf. , "Textes arabes anciens edites en Egypte au cours des
annees 1992 a 1994", a.e., xxıı ( 1994). s. 310.
a
li]
YAVUZ
KöKTAŞ
şAşl, Kasım b. Muhammed
(~ı.;.ı~ ~~i'O"" l§)
Ebü'l-Hasen Kasım
b. Muhammed b. All eş-Şaşl
(ö. 400/ 1010 civarı)
Muhammed b. Ali ei-Kaffal
eş-Şaşi'nin oğlu;
Şafii
L
fakihi
(bk. KAFFAL, Muhammed b. Ali).
_j
şAşi, Muhammed b. Ahmed
(~J.;J!...~.c.>l~~)
Ebu Bekr Fahrü'l-islam Muhammed
b. Ahmed b. el-Hüseyn eş-Şaşl el-Fariki
(ö. 507/ 1114)
L
Şafii
fakihi.
_j
Aslen Şaş (Taşkent) Türkleri'nden olup
Muharrem 429 ( Ekim-Kasım 1037) veya 7
Muharrem 427 (11 Kasım 1035) tarihinde
Meyyafarikin'de doğdu. Bazı çağdaş eserlerde ismi, künyesi, nisbesi ve mezhebi aynı olan Muhammed b. Ali el-Kaffal ile karıştırıldığı için kendisine yanlışlıkla Kaffal
lakabı nisbet edilmektedir (mesela bk.
Brockelmann, GAL, ı , 489 ; Suppl. , 1, 674 ;
Zirikll, VI. 2 ı O) . Meyyafarikin'de Kadı Ebu
Mansur Muhammed b. Şazan et-Tusl'den,
Diyarbekir'de Ebu Abdullah Muhammed
el-Kazerunl'den fıkıh dersleri aldı. Daha
sonra Bağdat'a giderek Ebu İshak eş-ŞI­
razi'ye muld oldu; ölümüne kadar kendisinden faydalandığı hocasına Horasan (NIşabur) yolculuğunda eşlik etti. Bağdat ve
Mekke'de fıkıh ile eectel dersleri aldığı ve
hadis dinlediği kişiler arasında İbnü's-Sab­
bağ. Ebu Ya'Ia el-Ferra ve Ebu Bekir Muhammed b. Sabit el-Hucendl gibi alimler
bulunmaktadır. Ebu İshak eş-Şirazi'nin ölümünün ardından Bağdat'ta Şafii mezhebinin reisliğini üstlenen Şaşl zühdü ve takvası sebebiyle Cüneyd lakabıyla anılırdı .
Önceleri Bağdat'ta kendi yaptırdığı med-
resede ders verdi. 19 Muharrem 482 (3 Nisan 1089) tarihinden itibaren Tacülmülk'ün
Bağdat'ta inşa ettirdiği el-Medresetü'tTaciyye'de müderrisliğe başladı. 504 Muharreminde ( Temmuz-Ağ u stos 1 110) Bağ­
dat Nizarniye Medresesi'nde müderris olarak görevtendirildiyse de bir müddet sonra aziedildL Daha sonra yeniden görevlendirildiği bu medresede tedrls faaliyetlerini ölünceye kadar sürdürdü. Derslerine vezir! er ve diğer devlet adamları da katılı­
yordu. Fıkhl görüşleri özellikle Nevevi'nin
el-Mecmu'u olmak üzere Şafii fıkıh kitaplarında nakledilmiştir. İbn Mahmuye diye
tanınan Ebü'l-Hasan Ali b. Ahmed el-Yezdl, Silefı. Şühde el-Katibe. İbn Ebu Rendeka et-Turtuşl, İbn Serhan ve Ebu Bekir
İbnü'l-Arabl gibi şahsiyetler ondan fıkıh ve
fıkıh usulü, eectel ve kelam dersleri aldı
yahut hadis rivayet etti. 25 Şewal507'de
(4 Nisan ı ı 14) Bağdat'ta vefat eden Şa­
şl'nin kabri Babüebrez Kabristanı'nda hocası Şlrazl'ninkinin yanındadır. Ölümü için
16 Şewal (26 Mart) tarihi de kaydedilmektedir ( İbnü ' I-C evzl, VII , 138; İbn Keslr, elBidaye, X II , 178; krş. Tabal):atü ful):aha'i 'ş­
Şafi'iyyin, ıı. 531). İbn Asakir'in 577 (1181 )
( Tebyinü ke?ibi'l-mü{teri, s. 307) ve Musannif'in 505 (1111-12) olarak zikrettikleri (Tabal):atü'ş-Şafi'iyye, s. 198 ) yıllar istinsah hatasından kaynaklanmış olmalıdır.
Şaşl' nin , kendisi henüz hayatta iken fetva makamına erişen Ebü'I-Muzaffer Ahmed ve Ebu Muhammed Abdullah adlı iki
oğlu vardır.
Eserleri . 1.lfilyetü'l-'ulema' ii ma'riteti me?dhibi'l-tu]fahd'. Abbas! Halifesi
Müstazhir-Billah'a (ı 094-11 18) ithaf edildiğinden el-Müsta?hiri ismiyle de bilinen
kitabın mukaddimesinde. Müstazhir-Billah'ın şer'l sınırların dışına çıkmadan tercihte bulunabilmesi için eserde her meseleyle ilgili farklı mezheplere ait ictihadların ortaya konulduğu belirtilmektedir (Hilye, ı . 53-54) Kitabın tertibinde Şlrazl'nin
el-Mühe??eb'inin etkisi görülmektedir.
Her meselede önce Şafiller'in, ardından diğer Sünni mezheplerin görüşleri aktarılır.
Bazan Şla'nın ve Zahiriyye'nin ictihadları­
na da yer verilir. Zaman zaman görüşler
arasında tercihte bulunulur. Bu tutum Şa­
şl'nin mezhep taassubuna kapılmadığını
göstermektedir. lfilyetü '1-'ulema' Yasin
Ahmed İbrahim Derardike (1-111. Beyrut-Amman 1400/1980 !eksik bir n eş irdirJ. 1-Vlll ,
Arnm an 1988) ve Said Abdülfettah (I-lll,
Mekke-Riyad 141 7/ 1996) tarafından yayım­
lanmıştır. Ebu Abdullah Muhammed b.
Muhammed b. Behram ed-Dımaşki (ö.
705/1305) eseri TuJ:ıfetü'n-nübehd' ti']Jti-
lati'l-'ulema' adıyla ihtisar etmiştir. Şa­
şl'nin lfilyetü'l- 'ulemd'nın şerh i gibi kabul edilen el-Mu'tem ed adlı bir kitabı daha vardır. z. el-'Umde ii türu'i'ş-Şati'iy­
ye. Halife Müstazhir-Billah'ın oğlu Umdetüddln Müsterşid-Billah'a ithaf edilmiştir.
Kati b Çelebi'nin el- 'Umde'nin şerhlerine
dair verdiği bilgiler ( Keş{ü'?·?UnQn, 11 , 1170)
yanlıştır. 3. Tell)işü'l-]favl ti'l-mes'eleti'lmelilsube li-Ebi 'l-'Abbds b. Süreye ti 'ttala]f. Şafii alimlerinden İbn Süreye tarafından ortaya atıldığı için ona nisbetle anı­
lan ve kısır döngü içeren boşama ifadesiyle ilgili fetvayı (bk. İBN SÜREYC, Ebü'IAbbas) desteklemek üzere yazılmış bir risaledir (son iki eserin nü s hal a rı için bk.
Brockelmann. GAL, 1, 489; Suppl., I, 674).
Şaşl'nin kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: eş-Şati (ibnü's-Sabbağ'ın
Şafii fıkhın a dai r eş-Şamil ad lı eserinin yirmi ciltlik şe rhidir). eş-Ş ati ii Şer]J.i Mu]Jtaşari'l-Mü zeni (muhtemelen bu ikisi aynı eserdir) , et-Tergib. Bağdatlı İsmail Paşa , Şaşl'ye el-Müsa'id 'ala ma'riieti'l-]fava 'id isimli bir kitap nisbet etmektedir
(Hediyyetü 'l-'arifin, ll , 8 1). Brockelmann elUşul adıyla çeşitli baskıları yapılmış olan bir
kitabı İshak b. İbrahim eş-Şaşl. Kaffal eş­
Şaşl ve Muhammed b. Ahmed eş-Şaşl'nin
eserleri arasında saymaktadır ( GAL, 1. 490 ;
Suppl., ı . 294, 307; ayrıca bk. şA.şi, Ebu Ali) .
Ancak Hanefi fıkıh usulüne dair olması ve
içinde İbnü's-Sabbağ'ın (ö 477/1084) eş­
Şamil'ine atıfta bulunulması kitabın üç
Şaşl'ye de nisbet edilmesinin mümkün olmadığını göstermektedir. Darü'l-kütübi'lMısriyye'de kayıtlı (Fıkh Şafii, nr. 1141 ) Fetdva'l-Kattal de (Fuad Seyyid , I, 311; Zirik11, VI, 210) yanlışlıkla Muhammed b. Ahmed eş-Şaşl'ye izafe edilmiştir.
BİBLİYOGRAFYA :
Muhammed b. Ahmed eş-Şaşi. /:filyetü 'l-'ulemt!.' {i ma' rifeti me?;ahibi'l-fukaha' (nşr. Yasin Ahmed ihrahim Deradike). Beyrut-Amman 1400/
1980, 1, 53-54; ay rı ca bk. neşrede nin girişi, 1, 1523, 30-40; İbn Asakir. Tebyinü ke~;ibi'l-mü{teri,
s. 306-307; İbnü'I-Cevzi, el-Munta?am, VI, 281;
VII, 120, 138, 176-177; İbnü 's-Salah, Taba(catü 'lfukaha' i'ş-Şafi'iyye (nşr. Muhyidd in Ali Necib),
Beyrut 1413/1992, 1, 85-90; İbn Hallikiln, Ve{eyat,
IV, 219-221; Zehebi. A'lt!.mü'n-nübelti.', XIX, 393394; Sübki, Tabakat, VI, 70- 78; İbn Kesir, el-Bidaye, XII, 135, 172, 177-178; a.mlf. , Tabakatü fu~aha'i'ş-Şa{i'iyyin (nşr. Ahm ed ömer Ha şim M. Zeynühüm M. Azeb). Kahire 1413/1993, ll,
530-532; Taşköprizade , Miftaf:tu 's-sa'ade, ı , 412;
Musannif, Tabaktitü 'ş-Şa{i'iyye (nş r. Adil Nüveyhiz) , Beyrut 1402/1982, s. 197-198; Keşfü '?-?Unün, l,401 ,690; 11, 1025, 1169-1170, 1635, 1733;
Brockelmann. GAL, 1, 489, 490; Suppl. , 1, 294,
306, 674; Hediyyetü'l-'t!.ri{in, ll, 81; Fuad Seyyid,
Fihrisü'/-mai)tütfıti 'l-muşavvere, Kahire 1954, 1,
311; Zirikli. e/-A'/tim, VI , 210.
~
CENGiZ KALLEK
369