Türkiye`nin Dış Ticaretinde Avrupa Topluluğunun Yeri

TÜRKİYE’NİN DIŞ TİCARETİNDE AVRUPA
TOPLULUĞUNUN YERİ
Riiya B A Y A R
M. M u rat YÜ CEŞAH İN *
ZU SA M M E N FA SSU N G
D er handel zw ischen der Türkei und der von 15 Staaten
gegründeten E G ist seit den ersten G ründungsjahren der R epublik im m er
sehr wichtig. Im Jahr 1924, also in den ersten G ründungsjahren der
Republik, w urde 68 % unseres Im ports und 75 % unseres E xports zu und
aus diesen Ländern gem acht. Zw ischen 1930-1935 nahm der E xport in diese
länder, vorallem in die BRD an; w obei der Im port aus der BRD steigende,
verm inderte sich der H andeIsvolkom m en d er Türkei m it E ngland und
Italien. N ach dem II. W eltkrieg wurde 62% des E xports und 48% des
Im ports aus und zu diesen Ländern gemacht. Z erstört wurden nicht nur die
Länder, sondern auch der H andelsverhaltniß w urde zerstört. Im Jahre 1950
hat sich d er H andel m it der USA erhöht hatte (N ur 24,5% unseren Im ports
w erde von den EG Ländern gemacht). Im Jqhre 1970 w urde fa s t die H älfte
des Im ports aus den EG Ländern gem acht gestiegen. O bw ohl die Rastion in
den letzten Jahren etw as stiegt, senkte die Im port cation in den 80 ’er Jahren
bis zu 30%. D as heißt, die Türkei kauft m ehr als die H älfte der Im portw aren
aus nicht d er EG angehörigen Ländern.
*
*
*
Türkiye’nin cumhuriyeti ilan ettiği 1923 yılında dış ticaret hacmi,
138 milyon dolardı (51 milyon dolar ihracat, 87 milyon dolar ithalat). 19261933 devresinde, D ünya’daki ekonomik bunalımdan etkilenen dış ticaret
azalmış, bu devrenin ardından ortaya çıkan yükselme eğilimi, uzun
sürmemiş ve II. Dünya Savaşı sırasında 3 yıllık bir gerileme dönemi daha
yaşanmıştır. 1940 öncesinde 200 milyon doların altında olan ticaret
hacmimiz toplam, savaş sonrasında 500 milyon doları aşmıştır.
*Arş. Gör. A.Ü. Dil ve T arih-C oğrafya Fakültesi, C oğrafya B ölüm ü,T ürkiye C oğrafyası
A nabilim dalı, A N K A R A
44
R üya B A Y A R - M u rat Y Ü C E Ş A H İN
1950 öncesinin Türkiye açısından en önemli özelliklerinden biri de,
1930’dan 1947 yılına kadar (1938 hariç) 16 yıl süreyle ülkemizin ticaret
fazlası vermesidir ki, bu tarihten sonra Türkiye’nin dış ticareti sürekli açık
vermiştir (Çizelge: 1).
Yıllar
ih racat
(Bin dolar)
1923
1924
1925
1926
1927
1928
1929
1930
1931
1932
1933
1934
1935
1936
1937
1938
1939
1940
1941
1942
1943
1944
1945
1946
1947
1948
1949
1950
1951
1952
1953
1954
1955
1956
1957
50,790
82,435
102,700
96,437
80,749
88,278
74,827
71,380
60,226
47,972
58,065
73,007
76,232
93,670
109,225
115,019
99,647
80,904
91,056
126,115
196,734
177,952
168,264
214,580
223,301
196,799
247,825
263.424
314,082
362,914
396,061
334,924
313,346
304,990
345,217
ithalat
(Bin dolar)
86,872
100,462
128,953
121,411
107,752
113,710
123,558
69,540
59,935
40,718
45,091
6,761
70,635
73,619
90,540
118,899
92.498
50.035
55,349
112,879
155.340
126,230
96,969
118,889
244,644
275,053
290,220
285,664
402,086
555,920
532,533
478,359
497,637
407,340
397,125
Y ıllar
1958
1959
1960
1961
1962
1963
1964
1965
1966
1967
1968
1969
1970
1971
1972
1973
1974
1975
1978
1979
1980
1981
1982
1983
1984
1985
1986
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
ih racat
(Bin dolar)
247,271
353,799
320,731
346,740
381,197
368,087
410,771
463,738
490,508
522,334
496,419
536,834
5,476
676,602
884,969
1,317,083
1,532,182
1,401,075
2,288,163
2,261,157
2,910.122
4,702,934
5,745,973
5,757,833
7,133,602
7,958,008
7,456,724
' 10,190.047
11,662,021
11,624,692
12,959,288
13,593,462
14,714,629
15,345,067
18,105,872
ithalat
(Bin dolar)
315,098
469,982
468,186
507,205
619,447
687,616
537,229
571,953
718.269
684,669
763,659
801,236
947,604
1,170,841
1,562,554
2,086,214
3,777,555
4,738,558
4,559,024
5,069,431
7,909,443
8,933,365
8,842,664
9,235,001
10,756,922
11,343,375
1 1.104,770
14,157,805
14,335,396
15,792,143
22,302,126
21,047,014
22,871,055
29,428,370
23,270,019
Çiz.elge:l Yıllara Göre T ü rkiye’nin D ış Ticareti (1923- 1994)
T ü rk iy e ’nin D ış T ic a re tin d e A v ru p a T o p lu lu ğ u n u n Y eri
45
1960’lı yılların ortalarından itibaren 1 milyar dolar seviyesine
ulaşan ticaret hacmimiz, 1970’den sonra hızlı bir artış sürecine (özellikle
ithalatta) girmiş, 1970’de 1 milyar dolara yaklaşan ithalat değeri, 5 yıl gibi
kısa bir sürede 5 katına çıkmıştır. Bu artışta, 1973 Dünya petrol krizinin
etkisi büyük olmuştur. Oysa, ihracat aynı hızla artmamış ve 1975, yılı
Cumhuriyet tarihinde ihracatın ithalatı karşılama oranının en düşük seviyeye
indiği (%29,9) yıl olarak kayıtlara geçmiştir. Bu yıllar Türkiye’nin aynı
zamanda Avrupa Ekonomik Topluluğu ile katma protokol imzaladığı ve bu
protokolün yürürlüğe girdiği döneme rastlamaktadır1.
1980’de, Türkiye’nin dış ticareti 10 milyar dolara ulaşmıştır. 24
Ocak 1980 kararlarının etkisiyle, özellikle ihracatta önemli artışlar
kaydedilmiş ve 1980’de %37 olan ihracatın ithalatı karşılama oranı 1988'e
kadar artarak %81 seviyesine yükselmiştir. 1980’li yılların sonlarına doğru
ihracatımız 10 milyar, ithalatımız da 15 milyar doları aşmak suretiyle dış
ticaretimizin boyutları, 1990’da 13 milyar doları ihracat olmak üzere 35
milyar doları geçmiştir. Bugün bu değer 55 milyar doların üzerine çıkmıştır
(1995 yılı itibariyle 21,6 milyar dolar ihracat 35,7 milyar dolar ithalat).
Böylece, 1923’te kişi başına 4 ile 6 dolar arasında değişen ihracat ve ithalat
kıymeti, 70 yıl sonra, hızlı nüfus artışına rağmen 300-400 dolara ulaşmıştır.
Ancak, bu rakamlar gelişmiş ya da ihracat atağı içinde olan ülkelere göre
çok düşüktür2.
Türkiye’nin dış ticaretinde alınan ve satılan malların değer artışının
yanında, bu malların nitelik değişimi de önem taşımaktadır. Ülkemizin ihraç
ettiği malların Cumhuriyetin ilk yıllarında birkaç üründen m eydana geldiği
tarımsal kökenli (tütün, üzüm, pamuk, incir, fındık, afyon gibi) ve hayvansal
kökenli (canlı hayvan, yün ve yumurta gibi) malların, toplam ihracatın
% 7 2 ’sini oluşturduğu bilinmektedir. 1980’e kadar sözü edilen bu ürünlerin,
ihraç malları arasındaki payı % 5 0 ’nin üstünde olmuş, ancak son 15 yıl
içerisinde, toplam ihracata katkıları % 1 5 ’in altına inmiştir. Öte yandan
endüstri ürünü ihraç mallarının ihracat toplamındaki payı % 8 5 ’e
yükselmiştir (Çizelge:2).
1 23 K asım 1970’de K atm a protokol im zalanm ış ve bu protokol 1 O cak 1973’de yürürlüğe
girm iştir.
2 K işi b aşın a ihracat değeri gelişm iş A v ru p a Ü lkelerinde genelde 2 5 0 0 -1 0 0 0 0 d o lar arasında,
H o n g-K ong ve Singapur gibi U zakdoğu ü lk elerinde 2 0 0 0 0 doların üzerindedir.
R ü y a B A Y A R - M u rat Y Ü C E Ş A H İN
46
A na Sektörler
Tarım, hayv.,balık,ormancılık
Madencilik
İmalat
TO PLA M
İthalat
%
İhracat
%
1213,5
2975,1
1901,4
23270,0
5,2
12
82
100
2470,3
272,2
15363,4
18105,9
13,6
1,5
84,9
100
Ç izelge:2 1 9 9 4 ’te T ü rkiye’nin A n a Sektörlerine Göre D ış Ticareti
Kendi içinde önemli bir değer artışı ve yapısal değişiklikler yaşayan
Türkiye’nin dış ticareti, Dünya dış ticaretinin ancak binde 6 ’sına karşılık
gelmek suretiyle küçük bir değer ifade etmektedir3.
Ana Mal Grupları
İthalat
%
İhracat
%
Yatırım Maddeleri
Hammadde
Tüketim maddeleri
GENEL TO PLA M
6894,6
13595,7
2779,7
23270,0
29,6
58,4
12,0
100
3140,7
5208,6
9756,6
18105,9
17,3
28,8
53,9
100
Ç izelge:3 1 9 9 4 ’te T ü rkiye’nin A n a M a! G ruplarına Göre D ış Ticareti
(m ilyon dolar)
15 ülkeden oluşan Avrupa Topluluğu Ülkelerinin4, C um huriyet’in
ilk yıllarından günümüze kadar Türkiye ile olan ticari alışverişleri, her
zaman önemli olmuştur. 1924 yılında yani C um huriyet’in ilk yıllarında
toplam ithalatımızın % 6 8 ’i bu ülkelerden yapılmış, ihracatımızın da % 7 5 ’i
yine bugünkü topluluk ülkelerine gerçekleştirilmiştir (Çizelge:4). 1930-1935
döneminde Almanya başta olmak üzere bu ülkelere ihracatımız artarken,
ithalat değerinde
A lm anya’nın artışı yanında, İngiltere ve İtalya gibi
1953 yılı itibariyle D ü n y a’daki ihracatın toplam değeri 3,63. trilyon dolar, ithalat ise 3,72
trilyon dolardır. İthalatın ihracattan fazla çıkm ası ithalatta m al bedellerine navlun ve sigorta
bedellerin in de ilave edilm esinden.
4 II. D ü nya S av aşı’nm ardından ağır sorunlarla karşı karşıya kalan A vrupa,A B D ve S ovyetler
B irliğ i’nin D ünya sahnesindeki etkinliklerinin artışını d a dikkate alarak önce ekonom ik, daha
so n ra d a siyasi b ir birlik o luşturm a gayreti içine girm işlerdir. 1943’te B elçika, H o llan d a ve
L üksem burg ekonom ik birleşm eye örnek olacak bir b irlik telik o lu ştu rm u şlard ır (B enelux).
A v ru p a ’nın savaş sonrası im arı için, A B D tarafından verilen M arshall yardım ının dağılım ım
sağlam ak üzere, A v ru p a E konom ik ve İşbirliği T eşkilatı kurulm uş, bu teşkilat 1961’de
E konom ik İşbirliği ve K alkınm a T eşk ila tı’na (O E C D ) dönüşm üştür. 1951 ’de im zalanan ve
1952’de yürü rlü ğ e giren an tlaşm ayla A v ru p a K öm ür ve Ç elik T o p lu lu ğ u (F ransa, A lm anya,
İtalya ve B enelux ülkeleriyle) kurulm uş, 1957’de A vrupa A tom E nerjisi T opluluğu, 1 9 5 8 'd e
de A v ru p a E konom ik T opluluğu oluşturulm uştur. Bu üç toplu lu k 1 T em m uz 1967’den
itibaren A vrupa T o p luluğu olarak bir çatı altında toplanm ıştır. A ltılar olarak b ilinen kurucu
ülkelere 1973 tarihinde İngiltere, D anim arka ve İrlanda. 1981 ’de Y unanistan, 1986’da
İspanya ve P ortekiz, 1995’de de İsveç, A vusturya ve F inlandiya katılm ak suretiyle top lu lu k
15 üyeli hale g elm iştir ve adı da A vrupa B irliğ i’ne dönüşm üştür.
T ü rk iy e ’nin D ış T ic a re tin d e A v ru p a T o p lu lu ğ u n u n Y eri
47
Türkiye ile ticaret hacimleri yüksek ülkelerin değer azalışı söz konusudur. II.
Dünya Savaşından sonra Avrupa Topluluğu Ülkeleri’ne ihracatımız %62
seviyesinde
olduğu
halde,
ithalat değerlerinin
% 4 8 ’e gerilediği
gözlenmektedir. Savaşın yarattığı tahribat sadece bu ülkelerle sınırlı
kalmamış, ticari ilişkilerde de düşüşe yol açmıştır. 1950’de topluluk
ülkeleriyle olan ticarette oransal azalma yaşanırken, A B D ’nin bu azalmanın
yarattığı boşluğu doldurduğu anlaşılmaktadır (ithalatımızın % 2 4 ,5 ’i bu
ülkelerden karşılanmıştır). 1970’e gelindiğinde Türkiye dışarıdan aldığı
malların yarıya yakın kısmını Avrupa Topluluğu’ndan karşılar hale gelmiştir
ki (%48), bu oran daha sonraki yıllarda da % 5 0 ’nin üzerine çıkmamıştır.
Ancak 1980’de % 3 0 ’lar seviyesine inen ithalat oranı son yıllarda tekrar artış
eğilimine girmiştir (Çizelge:2). Bu da, Türkiye’nin dışarıdan aldığı malların
yarıdan fazlasını Avrupa Topluluğu dışındaki ülkelerden sağladığını
göstermektedir. Ancak, 1970’li yılların ortalarından itibaren T ürkiye’de hem
petrole olan taleb hem de petrol fiyatları aşırı şekilde artmıştır. Nitekim
1980 yılında, sadece S. Arabistan, Irak, İran ve Libya’nın ithalatımız
içindeki payının % 4 3 ’e ulaşmıştır (1970 ’de bu ülkelerin ithalat içindeki
payı %7 idi). 1980’den itibaren ithalat yapılan ülkeler içinde Japon ya’nın
ağırlığının artması (1980’de % 1,4, 1993’de % 5,5) Avrupa Topluluğu'nun
Türkiye’nin ithalatı içindeki oranının küçülmesinde etkili olmuştur.
Böylece, 1994’e gelindiğinde Türkiye 23,27 milyar dolar tutarındaki
ithalatının % 4 6 ,9 ’unu topluluk ülkelerinden karşılayan bir ülke durumuna
gelmiştir.
Avrupa Topluluğu’na ihracatımız özellikle, 1980’den sonra değer
olarak önemli bir artış göstermekle birlikte, topluluğun ihracat
toplamımızdaki oranı %40 ile 5 0 ’ler seviyesine gerilemiştir. Öyle anlaşılıyor
ki, Türkiye toplam ihracatını arttırmakla kalmamış, aynı zamanda yeni
pazarlar da bulmuştur. 1924’de sadece 82,4 milyon dolar olan toplam ihracat
değeri, 1994’de 18,1 milyar dolara çıkmış, dış ticaretteki yapısal bazı
değişikliklere bağlı olarak Orta Doğu, Eski Sovyetler Birliği içinde kalan
ülkeler ve Kuzey Afrika Ülkelerine önemli ölçüde mal satılmaya
başlanmıştır. Sovyetler Birliği’nin 1991’de dağılmasından sonra ortaya
çıkan ülkeler, özellikle de Türk Cumhuriyetleri ile ticari ilişkilerde yaşanan
canlanma, Türkiye pazarının Avrupa Topluluğu dışındaki ülkelere
yayılmasını beraberinde getirmiştir. 1990’da eski Sovyetler Birliğini
oluşturan ülkelere ihracatımız %4 iken, bu oran 1994’de iki katma çıkarak
% 8 ’e ulaşmıştır ( 1990’da bu ülkelere 530 milyon dolarlık mal satılırken,
1994’de bu değer 1,4 milyar dolara çıkmıştır).
B/Lüx
İspanya
Danimarka
Yunanistan
1 68,14
| 100,5
1 AT TOPLAM
| TÜRKİYE TOP.
nO
NO
©
O-* d of O • vo" •
tT
1
1 ■ 467,5
51,8
263,4
|
1
■'
31,0
1
O.
0,04
457,2
48,2
172,1
1
1
r-'
-3On
Ol rrf
OC
■O
d 3
75,0
T,
163,0
VO
*r,
d ■ ■ r-'
241,9
r-'
1 285,7
|
I
0,02
nO
1 138,01
11,4
|
Ol
o
d
|
1
14,3
53,6
00 OC
d oi
nO
%
0,09
|
1
14,5
|
52,7
29,0
|
1970
İthalat
r^ O; «T;
d **' O
| AT. TOPLAM
•
| İsveç
NO
■ o' ■ =. •
| Portekiz
| Finlandiya
| İrlanda
| Avusturya
|
|
|
|
| Fransa
| Hollanda
29,7
94,9
İhracat
|1
|
121,6
İhracat
803,7
J1
I
|
İthalat
|
307,7
588,5
3777,9
207,3
150,7
55.4
31,6
| 2497,6
1| 7909,4
1
22.0
r*~. rd d r*~i
|
| İtalya
| İngiltere
-
» ‘Z8
9,9
|
1960
«Ti
r> -t
O r*-! Ol *»ri
Ol ND Ol »r,
I
■ •
İhracat
104,5
84,4
,
İthalat
1013,7
1340,4
1727,1
522,7
345,3
101,9
128,6
|
|
283,2
1| 10915,2
| 23270,0
46,9
1
1| 7017,2
1| 12959,3
|
102,8
| 9895,9
1| 22302,1
44.4
210,7
168,9
531,7
380,2
|
|
| 8635,5
!| 18105,9
1
|1 249,0
44,0
1
|1 371,0
|1 231,9
1458,2
740,0
1033,6
888,9
851,2
621,0
i
|
|
İhracat
|
3645,6
2008,5
|
|
1994
İthalat
[
|
226,6
|
|
|
250,9
293,9
195,4
||
II
|
|
|
İhracat
3063,5
750,3
|
1990
1
1
|
|
|
1
|
Ov
oo'
»r
r*-,
1
| 2910,2
|
|
|
|
|1 604,0
|
1980
*n
İ'Z İ
«Ti oc •t 1/“,
r~' ■'4:
d vri
vO'
OO
|
•
Ol
C 9fr
İthalat
ON
v!
¿'81
0-6
>/“,
o
"t d
't
■
«n
»ri r-'
Ol vO
1
|
r*-, NO t~-~ NO
f-' oi
t" o ı
•rı oo NO nO r«l
O r^r
•Ti
o i ol
T}-
s -t-ır
1
ON Ol roc ’■t Tf O
d
m
I
r-~
cn ON "'t
o ‘t
00 VI
r-’ Ov'
O Ol
>ri r--'
00
m
r*\
1
r00 ON ON o
O oo' 3 ON -t
d
rn ON
r-' oo'
s
0 -£ l
Ov
vO
Ol
sO
ir,
r fi
Ol
Ol
rn
r*1
ON
-t 00* oı
-t
00
1
1
rr,
r<",
no' «ri
Ov O O
00
Ol
r**,
i H-
o
ö
o
Ov
[
c*~,
Ov
r*',
nO
s '«
<
o'
3 ‘8
>
e
nO
L
<r.
00 nO
r-' «O
cc
oı
Ov
Ol
r»T,
m
>rÇ
ı/~,
oo'
Ol
b -tz
|
|
oi
w.
r*“. rOO r-
|
t ‘n -
«rî
r- «ri
p- On
r
1950.
İhracat
|
£
"t
m
t
| İthalat
OO
^
oı TT
d1/-,
| İhracat
O
i
1924
8 ‘69l l
İthalat
■'t
r*~,
|
| Ülkeler
|
|
|
|
|
|
1
|
|
|
|
|
Rüya BAY AR - Murat YÜCEŞAHİN
rr-'
■*1-
Tf
»O,
im
C5
S
ON
oo'
-r
OO
£
ZJ
-4
-a
05
o
¿t
>01
3
r- rd
Ol rr,
T-,
O
H
a
3
CL
>
<
3
b
a>
;►
>
:3
W)
H
rf
ö
U“
49
T ü rk iy e ’nin D ış T ic a re tin d e A v ru p a T o p lu lu ğ u n u n Y eri
Bütün
bu
rakamlar,
Türkiye’nin
dış ticaretinde
Avrupa
Topluluğu’nun Cumhuriyetin ilk yıllarına göre oransal olarak bir miktar
gerilediğini, daha doğrusu ülkemizin ticari ilişkide bulunduğu ülkelerin
çoğaldığın işaret etmektedir. Türkiye, pazarım önemli ölçüde genişletmekle
beraber, petrol bir yana bırakılırsa ithalatta Avrupa Topluluğu’nun yerini
korunduğu da gerçektir.
İhracatımızda 8,6 milyar dolar ile % 47,7 ’lik, ithalatımızda 10,9
milyar dolar ile % 46,9’luk kabaca dış ticaretimizde % 45-50’lik payı olan
topluluk üyesi ülkeler açısından Türkiye’nin yeri çok farklıdır. Bu ülkeler,
1,5 trilyon doların üzerinde ihracat ve ithalat yapmak suretiyle dünya
ticaretinin yaklaşık % 4 2 ’sini elinde bulundurmaktadır. Türkiye’nin bu
ülkelere gerçekleştirdiği ihracat, onların ithalatı içinde, ülkelere göre
değişmekle birlikte ortalama % 0,45 oranına karşılık gelmektedir.
(Çizelge:5). Avrupa Topluluğu ülkelerinin ihracat rakamları içinde bir pazar
olarak Türkiye’nin yeri, yine % 1’in altındadır (% 0,66). Ancak bu
ülkelerden bir bölümü için Türkiye’nin önemi daha fazladır. İtalya, Almanya
ve kısmen Yunanistan için Türkiye, hem ihracat hem de ithalat bakımından
biraz daha fazla değer taşımaktadır. Buna karşılık topluluk üyelerinden
Portekiz, İrlanda, Finlandiya ve İsveç açısından Türkiye önemli bir pazar ve
mal alınan yer değildir (tüm ticaretlerinin binde 3 ’ünden daha az bir değer
göstermektedir).
Avrupa
Topluluğu
Ülkeleri
Almanya
İtalya
Ingiltere
Fransa
Hollanda
Be./Lux
Ispanya
Danimarka
Yunanistan
İrlanda
Portekiz
Avusturya
Finlandiya
İsveç
AT. Toplam
Ülkenin
ithalatı
(milyon $)
348.852
185.952
228.519
249.310
138.961
128.142
86.215
33.088
20.242
21.174
25.411
49.054
27.587
55.636
1.598.143
ithalatın içinde
Türkiye’nin
payı %
0.88
1.7
0.33
0.29
0.3
0.25
0.23
0.28
0.69
0.12
0.17
0.36
0.09
0.14
0.45
Ülkenin
ihracatı
(milyon $)
406.086
173.905
187.086
226.849
139.344
120.850
60.028
36.202
8.254
24.229
16.701
36.531
27.132
58.570
1.521.767
İhracatın içinde
Türkiye’nin
_payı %
0.87
1.05
0.54
0.59
0.41
0.43
0.58
0.29
1.59
0.25
0.10
0.69
0.36
0.36
0.66
Ç izelge: 5 A vru pa Topluluğu Ülkelerinin D ış Ticaret D eğerleri ve Bu
D eğerlerde T ü rk iye’nin Payı (1990)
50
Rüya B A Y A R —M urat Y Ü C E ŞA H İN
Görüldüğü gibi, Türkiye ile Avrupa Topluluğu ülkeleri arasındaki
ticarette ülke ölçeğinde farklar bulunmaktadır. Bu nedenle bu ülkeleri kendi
içinde önem derecesine göre gruplandırmak yerinde olacaktır. Gerek ithalat,
gerekse ihracat bakımından topluluk üyesi ülkeler arasında Türkiye
açısından Almanya, İtalya, İngiltere ve Fransa’nın ayrı bir yeri vardır
(Harita: 1,2). Bu 4 ülkenin her biriyle ticaret hacmimiz 2 milyar doları
aşmaktadır. İkinci derecede ise, Hollanda, Belçika/Lüksemburg gelmektedir
(1 milyar dolarlık bir ticaret). Ticari ilişkilerde İspanya ve Avusturya üçüncü
derecede ticaret yapılan ülkelerdir (500 milyon ticaret hacmi). Geriye kalan
6 ülke ise (Portekiz ve İrlanda çok daha zayıf olmak üzere) çok düşük
boyutlarda ticaret yapılan ülkeler sınıfına girmektedirler. İthalat ve ihracat
ayrı ayrı ele alındığında küçük değişikliklerle birlikte bu genel görünüm
geçerlidir.
Türkiye’nin dış ticaretinde birinci derecede paya sahip Avrupa
Topluluğu Ülkeleri arasında 3,5 milyar doları aşan ticaret hacmiyle
A lm anya’nın ayrı bir yeri vardır. Ülkemizin toplam ihracatında da önemli
bir yeri olan bu ülkenin (% 20-25’lik ihracat, %15 kadar ithalat payı vardır),
topluluk ülkeleri içindeki payı, 1994 yılı itibariyle, ihracatımızda %45,
ithalatımızda ise %33 kadardır. 1950’li yıllardan itibaren Türkiye’nin mal
aldığı ve sattığı ülkeler sıralamasında ilk sıralarda yer alan Almanya
açısından da Türkiye, diğer topluluk ülkelerine göre daha önemli bir ülkedir.
Bu ülke, ticaretinin % 1 ’e yakın bölümünü Türkiye ile gerçekleştirmektedir.
Şüphesiz iki ülke arasındaki siyasi ilişkilerin tarihin hemen her devrinde iyi
olmasının yanında, A lm anya’ya 1961-1986 sırasında 660.000’e yaklaşan
sayıda işçinin gitmiş olması5 ve bu ülkede ikinci,, hatta üçüncü nesil Türk
nüfusunun 2 milyonu bulmasının da payı bulunmaktadır.
A lm anya’ya olan 4 milyar dolar seviyesini: ulaşan ihracatımızda
dokuma ve giyim ilk sırayı almakta (toplam ihracatın 2,3 milyar dolarlık
yani % 59’u), meyve ve sebze (465 bin dolar ve %12), elektrikli cihaz ve
elektronik eşya, metal eşya ve motorlu kara taşıtlarının oluşturduğu
makine/donanım grubu (415 milyon dolarlık ve %10) ve seramik ürünleri
(65 milyon dolar % 1,6 kadar), onu izlemektedir. Uluslararası Ticaret
Sınıflandırması Standardına (SITC) göre, ilk on mal kalemi, bu ülkeye
ihracatımızın neredeyse % 8 5 ’ini oluşturmaktadır.
5 A. T andoğan. T ürkiye N üfusu, 1994, T rabzon, s.56
T ü rk iye’nin Dış Ticaretinde A vrupa T opluluğunun Yeri
51
3,5
milyar doları aşan A lm anya’dan olan ithalatımız (199 4’de 3,65
milyar dolar) içinde en önemli grubu makine, elektrikli ve elektronik
cihazlar, motorlu kara taşıtları, tıbbi ve optik malzemeler oluşturmakta ve bu
malların A lm anya’dan ithalat değeri, toplam değerin % 5 1 ’ine (1,88 milyar
dolar) karşılık gelmektedir. Demir-çelik ve demir-çelikten elde edilen
eşyalar %11 (415 milyon dolar), kimyasal ürünler %7,5, plastik ve kâğıt
ürünleri de % 7 ’lik oranlarla makine ve cihazları izlemektedir. Bu ürünler
Türkiye’nin A lm anya’dan yaptığı ithalatın 3/4 ’ünü aşmaktadır.
Türkiye’nin ticaret yaptığı Avrupa Topluluğu ülkeleri arasında
İtalya değer açısından ikinci durumdadır. Cumhuriyetin ilk yıllarında
Türkiye dış ticaretinin 1/5’ini gerçekleştirerek, o dönemde ticaretin en iyi
olduğu ülke konumundaki İtalya, hemen her dönemde ülkemiz için önde
gelen ülkeler arasındaki yerini almıştır. 1980’den sonra İngiltere ve Fransa
gibi Türkiye, ticaretinde önemli bir yere sahip olan ülkelerin önüne
geçmiştir. İtalya, Türkiye’den aldığının neredeyse iki katını satmak suretiyle
(1 9 9 4 ’de 2milyar dolar ithalat, 1 milyar dolar ihracat) ikili ticari ilişkilerin
en hareketli olduğu ülkelerden biri olmayı başarmıştır. Türkiye, İtalya’nın
toplam ticareti içinde de önemli bir yere sahiptir ki, ülkenin dış ticaretinde,
Türkiye % 1-1,5’luk yer işgal ederek bunu ispatlamaktadır.
İtalya’ya ihraç ettiğimiz mallarda A lm aya’ya ve diğer topluluk
ülkelerine göre bazı farklar bulunmaktadır. Mineral yağlar, pamuk/pamuk
ipliği, taş, toprak, alçı ve benzeri maddeler, kimyasal ürünler bu farkların
başlıcalarını oluşturmaktadır. İtalya’ya Türkiye’nin sattığı mallar içinde ilk
ona giren ürünlerin %60 gibi bir oran göstermesi bu ülkeye çok çeşitli
malları satıldığını kanıtlamaktadır. Türkiye’nin İtalya’dan ithal ettiği inallar
da A lm anya’ya sattıklarımıza benzemekle birlikte farklılıklar da vardır
(demiryolu taşıtları, deri/kösele gibi).
İngiltere, Türkiye’nin siyasi olduğu kadar, ticari ilişkileri de eskiden
beri kuvvetli olan ülkelerden biridir. Bir ara dış ticaretimizde İtalya’nın
önüne geçen (1950’li yıllar) İngiltere’de 1,2 milyar dolar (1 9 9 4 ’de 1.17
milyar dolar) seviyesinde ithalat gerçekleştirilmiş, bu ülkeye 900 milyon
dolar civarında da (1994 ’de 890 milyon dolar) mal satılmıştır. Bu rakamlarla
İngiltere Türkiye’min Avrupa Topluluğu Ülkeleri’yle olan toplam ticaretinde
% 10 -11 ’lik bir yer tutmuştur. Bu ülkeden alınan malların cinsi, yıllar
itibariyle pek değişmemiş ve ithalatı da ise makine/donamın grubuna giren
endüstri ürünleri önemli bir yere sahip (halen İngiltere'den ithal edilen
malların % 4 8 ’i bu gruptan oluşmaktadır). İngiltere’den gelen inallar
sıralamasında Alm anya ve İtalya’dan farklı olarak eczacılık ürünleri ile hava
52
Rüya BA Y A R - M urat Y Ü CEŞA H İN
taşıtları (her ikisi toplam ithalat bedelinin % 6 ’sını teşkil eder) dikkati
çekmektedir. İhracatımızın yine % 4 7 ’si dokuma/giyim başlığı altında
toplanabilecek ürünlerden oluşurken, gıda ve tarım/hayvancılık ürünleri
(pamuk dışında kalan ham ya da işlenmiş) %25 gibi bir orana sahip
olmuştur.
Dış ticaretimizde birinci dereceden konuma sahip Avrupa Topluluğu
Ülkelerinden bir diğeri Fransa’dır. Zaman zaman ithalatın fazlalığı
nedeniyle toplam ticaret hacminde İngiltere’nin önüne geçen F ransa’dan 1,5
milyar dolarlık ithalat yapılmakta ve karşılığında 850 milyon dolar
değerinde mal satılmaktadır. F ransa’dan alman ve bu ülkeden yapılan
ithalatın % 7 5 ’ini meydana getiren ilk on fasıl ürünün ana gruplandırması
yapıldığında, %52 ile makine/cihaz aliminin başta geldiği, petrol/kiınya
ürünlerinin % 9 ’luk bir yere sahip olduğu ve demir-çelik ile demir-çelikten
yapılan eşyanın da % 1 0 ’luk payının bulunduğu anlaşılmaktadır. Bu da
Türkiye’nin mal satın aldığı 4 önemli ülkeden bazı küçük farklarla beraber
benzer malları temin ettiğini düşünmemize yol açar. Türk dış ticaretinde
birinci derecede öneme sahip 4 ülkenin alış verişlerinin, Avrupa Topluluğu
ile yapılanların 3/4’ünü aşan yapı sergilediği de bir özellik olarak
kaydedilmelidir. Alman mallarda diğer topluluk üyesi ülkelerle de benzerlik
bulunmaktadır. Ancak, ülke ölçeğinde belirgin bazı özellikler de tespit
edilebilmektedir. Örneğin, Finlandiya’dan alınan malların 1/3’lük kısmı
ağaç ve kâğıt ürünlerinden oluşmakta, Yunanistan’dan aldıklarımız arasında
gıda/tarım ürünleri 1/4 oranına karşılık gelmekte, Flollanda’dan ithal edilen
maddelerin 1/3’ünü maden ve madenden yapılmış eşyalar meydana
getirmektedir. Ayrıntılar bir kenara bırakılır ve Avrupa Topluluğu ülkelerine
olan ihracat ve ithalat ürünleri sıralanırsa, ihracatımızda ilk ona giren
ürünlerin başında 3 milyar dolar değer (bu ülkelere toplam ihracatta %34
oran) ile giyim ve aksesuarların (deri hariç) geldiği belirlenir. Bunu, %9 pay
sahibi meyvelerle, % 4,4’lük oranla elektrikli ve elektronik cihaz ve
makineler izlemektedir (Çizelge:6). Deri, dokuma ve iplik grubu da giyim
grubuyla birleştirilirse, Türkiye’nin Avrupa T opiuluğu'na sattığı her 100
maldan 4 3 ’ünün dokuma ve giyime ait olduğu anlaşılır ve topluluk
ülkeleriyle ticaretimizin bizim sattıklarımız kısmının ana unsurunu bu kalem
oluşturur. İlk ona girmiş olan malların Avrupa Topluluğu na ihracatımızdaki
payı da %65 seviyesindedir.
Diğer taraftan Türkiye’nin ithalat ürünleri arasında makine, cihaz ve
donanım grubu, %45 gibi önemli bir oranı elinde tutmaktadır. Plastik ve
kimya ürünleri ile demir-çelik gibi ürünler eklendiğinde topluluk
ülkelerinden ithal edilen malların % 6 8 ’ini 10 ürün grubunun oluşturduğu
T ü rk iye’nin Dış T icaretinde A vrupa T opluluğunun Yeri
53
ortaya çtkmaktadır( Çizelge:6). Bu görünüm, Türkiye’nin Avrupa
Topluluğunun giyim ve dokuma ihtiyacını karşılayan bir ülke olduğunu
bununla birlikte Türkiye’nin bu ülkelerin temel endüstri pazarlarından birisi
durum unda bulunduğunu ortaya koymaktadır. Bir gerçeği daha belirtmek
yerinde olacaktır ki, ülkemizin bu noktaya gelişi hiç de kolay olmamıştır
(Harita:3-4). Çünkü, daha 15 yıl öncesine kadar Türkiye Avrupa
Topluluğunu besleyen (gıda açısından) ülkelerden biriyken, bıı işlevine
endüstri, özellikle dokuma ve hazır giyim endüstrilerinin ürünlerini
eklemiştir. Zaten, endüstri devrimini ilk olarak gerçekleştirmiş bu ülkelere,
onlardan aldığımız türden ürünleri satmamız da düşünülemezdi. Pamuk ve
yün gibi hammade temini kolaylığı, C um huriyet’in ilk yıllarında endüstri
alanında yaptığı atılımda dokumaya da önemli bir yer ayrılmış olması,
dokumacılığın A nadolu’da köklerinin çok eskilere dayanması, ucuz iş gücü
bolluğu Türkiye’de önce iplik ve kumaş (1980 yılında dokuma ve hazır
giyim ürünleri ihracaatımızın % 4 7 ’si iplik, % 2 7 ’si kumaş, % 2 5 ’i hazır
giyim oluşturuyorken), daha sonra hazır giyim (1990’da payı % 2 5 ’ten
% 6 6 ’ya çıkmış, iplik ve kumaş % 15-18’e gerilemiştir) alanında faaliyet
gösteren atölye ve fabrikaların gelişmesini sağlamıştır. A vrupa’nın kendi
geleneksel endüstrilerinin dışında, Türkiye'de gelişen bu sektöre başlangıçta
destek verdiği bile söylenebilir. Ancak, 1980’li yılların ortalarından itibaren,
Türk dokuma ve hazır giyim sektörünün hızlı gelişimi ve ürün çeşitliliği
Avrupa Topluluğu ülkelerinin kısıtlama isteklerine (kota uygulamalarına)
yol açmıştır.
II. Dünya savaşından sonra bir ara Avrupa Topluluğuna karşı
Türkiye lehine fazlalık veren dış ticaretimiz, 1980’li yıllara kadar % 5 0 ’ler
seviyesine inen ihracaatın ithalatı karşılama oranına da yansıdığı üzere,
genelde açık vermiştir. Avrupa Topluluğuna karşı 1980’den 1994’e kadar
ihracaatın ithalatı karşılama oranındaki % 2 5 ’lik, 1990-1994 yılları
arasındaki % 8 ’lik ilerleme sevindiricidir. İtalya ticaret açığının en büyük
olduğu ülke konumundadır ki, onu, Fransa ve İngiltere izlemektedir. Genel
olarak Türkiye’ye hep daha fazla mal satmış olan Almanya, 1994’te daha
çok mal almış ve ülkemiz açısından bir ticaret fazlası ortaya çıkmıştır. Bu
fazlalığın belli bir yıla mı ait, yoksa sürekli mi
olduğunu zaman
göstercektir. Almanya ile birlikte Yunanistan, Avusturya ve Portekiz’e karşı
da küçük boyutlu ( 250 milyon doların altında) bir fazlalıktan söz edilebilir.
Diğer ülkelere karşı Türkiye’nin ticaretinde açık verme durumu egemendir.
Gümrük birliğinin dış ticaretimizi etkilemesi kaçınılmaz olduğuna göre
burada asıl sorun, hangi sektörleri ne kadar ve nasıl etkiliyeceğidir.
Rüya B A Y A R - M urat Y Ü C E ŞA H İN
54
Mallar*
İthalat
%
İhracaat
%
84
85
72
87
39
29
90
88
32
48
2666.2
1109.7
1068.9
583.1
566.8
525.1
323.4
249.7
192.9
134.9
24.4
10.2
9.8
5.3
5.2
4.8
3.0
2.3
1.8
1.2
1890.1
1068.6
797.0
382.6
323.5
279.5
241.5
223.9
217.1
155.5
21.9
12.4
9.2
4.4
3.7
3.3
2.8
2.6
2.5
1.8
Toplam
Genel Toplam
7420.7
10915.2
68
100
5579.3
8635.5
64.6
100
Mallar*
61
62
8
85
20
42
52
84
63
27
Çizelge: 6 Türkiye ile Avrupa Topluluğu Ülkeleri Arasındaki Ticarete
Konu Olan Önemli Malların M iktar ve Oranlart(1994)
Dipnotlar
84
M akinalar, m ekanik cihazlar ve aletler ;bunların akşam ı
85
E lektrikli m akine ve cihazları ve elektro teknik işlere yarayan eşya; bun ların akşam ı
72
M etal p aralar
87
M otorlu kara nakil vasıtaları, traktörler, bisikletler, m otosikletler,ve d iğ er kara nakil
vasıtaları
39
Suni plastik m addeler; selülozun eter ve esterleri; suni reçin eler ve bu m addelerden
m am ul eşya
29
O rganik kim yasal ürünler
90
O ptik ale t ve cihazlar, fotoğraflar, sinem a, ölçü ayar, kontrol alet ve cihazları, tıbbicerrahi alet ve cihazlar ve bunların aksam , p arça ve teferruatı
88
H ava nakil vasıtaları
32
Debagatte ve boyacılıkta kullanılan hülasalar: boyacı maddeleri, boyalar, vernikler, macun ve
mürekkepler
48
K âğıt ve karton; selüloz ham m addesi, kâğıtlar ve karto n d an m am uller
61
M ensucattan giyim eşyası ve teferruatı
62
M ensucattan m am ul d iğer h azır eşya
T ü rk iy e’nin Dış T icaretinde A vrupa Topluluğunun Yeri
8
55
Y enilen m eyvalar ve kabuklu yem işler, kavun ve trunçgillerin k ab u k lan
20
Sebze, yenilen bitki, m eyve ve d iğer bitki veya bitki parçaları
42
D eri eşya saraciye eşyası, eyer ve koşum takım ları seyehat eşyası, el çantaları, kap,
k ılıf vb.
52
D okum aya elverişli ipliklerle m etal teller ve m etal m ensucat
63
E skim iş giyim eşyası ve d iğer eski eşya, paçavra ve k ırpıntılar
27
M ineral yakıtlar, yağlar, m am üller
KAYNAKÇA
- Serin, N „ K alkınm a ve D ış Ticaret. A .Ü .S B F yay., 4 6 3 , 100. D oğum Y ılında
A tatürk’e Armağan D izisi, b: 1981, Ankara.
- Tandoğan, A ., Türkiye N üfusu. 1994, Trabzon.
- T ürkiye’de T oplum sal ve E konom ik G elişm en in 5 0 Y ılı, D .İ.E .yay., 1973, Ankara.
- Türkiye ve Dünya D ış Ticareti (1 9 5 0 -1 9 9 3 ), D. İ. E. yay., 1996, Ankara.
- D ış T icarette Y oğunlaşm a (1 9 9 3 -1 9 9 4 ), D. İ. E. yay., 1996, Ankara.
- D ış Ticaret İstatistikleri (1 9 9 4 ), D. İ. E. yay., 1996, Ankara.
- 19. Y ü zyıld a O sm anlı D ış Ticareti, Tarihi İstatistikler D izisi, C ilt 1, D . İ. E. yay.,
1995, Ankara.
Tü r k iy e
île
a v r u pa
topluluğu
ü l k e l e r i a r a s in d a k i
t ic a r e t
(1994)
Harita:2
T ü rk iye’nin Dış Ticaretinde A vrupa T opluluğunun Yeri
57
TÜRKİYE
ÎLE AVRUPA
TOPLULUĞU
ÜLKELERİ ARASINDAKİ TİCARET
(1960)
Harita.
56
Rüya BAY AR - M urat Y Ü CEŞA H İN
Rüya B A Y A R - M urat Y Ü CEŞA H İN
Harita: 3
58
T Ü R K İ Y E ’NİN AVRUPA
__________ __________
(Madde
Önemine
Ü L K E L E R İN E
Grupl arını n
TOPLULUĞ U
Göre-1994)
İH R A C A T I
Harita:4
T ü rk iy e’nin Dış T icaretinde A vrupa T opluluğunun Yeri
59
60
Rüya S A Y A R - M urat Y Ü CE ŞA H İN