YAHUD KAYNAKLARINA G RE YAHUD L K

YAHUDİ
Yazanlar:
KAYNAKLARINA
Francine
Kaufmann
GÖRE Y AHUDİLiK
- Josy
EİSENBERGl
Türkçesi: Prof. Dr. ıVıehmet AYDIN
Bizzat "Judaisme" teriminin2, Yahudilerin dini olarak özel bir dini
anlamı vardır. Ayrıca onun, Yahudi nufusunun topyekün temsilcisi olarak sosyo-politik'de bir anlamı vardır. İşte bundan dolayı, dünya yahudiliğinden veya sadece Fransız yahudiliğinden bahsedilebilir. İşte bu
ikilik, tamamen bir medeniyet ve din olan; veya sadece orijinal bir toplmo olan Yahudi yaşamının kompleksliğini, gayet iyi bir şekilde ortaya
kor. Böyle bir müphemiyet, bizzat, çağdaş Yahudiler arasında gcnel
olarak "Yahudi Hüviyeti "olarak isimlendirilen şeyin etrafında, birçok
tartışmaya da neden oLouştur.
Biz burada Yahudiliğin genel görünümünü tam olarak açıklayacak
değiliz. Sadece bir uoktrin olarak YahudiIiğin asıl tarifiyle meşgul olacağız. Bu doktrinin, Yahudilerin tarihinden hiçbir zaman ayrılmayan bir
tarihi vardır. Bir insan grubu tarafından otuz asırdan daha fazla bir zamandan beri yaşanmış bir din olarak Yahudilik ve onun evrimi, bu insan
grubu ile maruz kalınmış tarihi değişikliklere, kesin olarak bağlı kalmıştır. İşte bunun için biz de, dini düşünce ile beraber bulunan veya onu
tahrik eden tarihi şartlara, dini düşüncenin evrimini, sürekli olarak
bağlamaya gayret göstereceğiz. Yine, mükemmel bir araştırma içinde ele alınması gerekecek bazı konuları veya bir kısım şahısları da,
onların çağdaş yahudiliğe olan az tesirleri nedeniyle bir kenara bırakacağız. Fakat özellikle, yahudi düşüncesini hiUa besleyen geçmişin
doktrinlerini inceleycceğiz.
1 Francine Kaufmnnn, 19.i7'de doğmuştur. İbranice ve modern dillerden Ii"an. diploması
almış ve Şark Dilleri !\filli Okulu'ndan mezun olmuştur. Paris (III) de (Censier) İbrnni Dili ve
Edebiyatı
n"istamdır. O, aynı zamnnıln gazetecidir ve televizyon yayınlarında
lo"y Eisenlıerg ise, 1933'de doğmuştur.
."ynı
zamanda
yazar,
teledzyon
"Ettlde Ralıbiııiques"
görevlidir.
den ,liplomalı lıahamdır .
filim yapıcısıdır.
2 Ru makale 1974 yılında Ven'iers (Belçika'da) de neşredilen "Les Religions" adlı kitabın
286. sahifesiRde neşredilmiştir.
JOSY EİSE:\BERG
268
- MEmmT
AYDIN
Konuyu daha iyi açıklayabilmek
ıçın, yahudi evrimini haşlıca
dört devreye ayıracağız .. Dinı doktı ini belirtmeden önce bu dört
devreyi tarihi açıdan işleyeceğiz:
1- İbr~nilerin
4- Hahamlık
3- Ortaçağ
dini
yahudiliği
yahudiIiği
4- Modern ve Çağdaş yahudilik
1- İBRANİLERİN
tahribine
kadar
olan
DİNİ:
(Hz.
İbrahimden
birİnci
mabedin
devre)
Yahudilerin tarihinin kökeninde M. Ö: XVIII. asır dolaylarında
Kenan ülkesine yerleşmek üzere Kalde'yi terkeden bir SÜID.erlikabilenin göçü bulunur. Hz. İbrahim nesli olan "İbraniler" kısa zaman sonra, Mısır'a yerleşen on iki kabileyi meydana getirmişlerdir. Orada köle
durumuna düşen İbraniler, Hz. Musa3 tarafından kurtarılmışlar ve bhlik
haline getirilmişlerdir.
Kenan ülkesinin fethinden sonra, İsrail krallığının kurulmasından
önce; İhraniler, rahipler, prensIer, hakimler tarafından yönetilmiş olan
3 Musa (Moise): Moi.e kelimesi İbranice Moshe'dir. Bu kelime, çıkarmak anlamına gelen
Mısır kökenli bir kelimeden teşekkiil etmiştir. Çüukü IIIusa, riil'in sulanndan Firavun'un kızları
tarafından
çıkanımıştır.
(Çıkış, II, 10). Yahudi inancınagÖre
Musa, peygamberdir ve İsrail'in
ilk başkanıdır. (Tahminen M.O. XIII. yüzyıl). Geleneğe göre Musa, Sina dağında Tora'yı almış
ve böylece İsrail dininin kurucusu olmuştur. Onun hayatı ve eserini esas olarak Tevratın sahifeleri arasından öğreniyoruz. Babası Amram ve annesi .Iocabed Levi kabilesine men.up olan İbrani Musa, Firavun'un
sarayında yetiştirilmiştir. Delikanlılık yaşında bir İbraniye kötü muamele
yapan bir Mısırlıyı öldürdükten sonra kaçmak zorunda kalmış ve Midyan'a iltica etmiştir. Orada çobanlık yapımş ve rahip .Iethro'nun kızı, Tsipora ile"evlennuştir.
Vaktaki Allah ona, ataları İbrahim'in,
.
İshak'ın, Yakub'un Allah'ı olarak görünmüş, onu,
İsrail millctini kölelikten ve Mısır'ın zulümlerinden kıırtarmaya
göndermiştir. Bir dizi Mucize-
ler, yani on fclaket sayesinde Musa, görevinde başan kazanmış, onlan ayaklan ıslanmadan Kızıl
Deniz'den geçirdikten soııra çölde İbranilere rehberlik yapımştır. Sina dağında Musa'nın, Allah
adına onlara teslim ettiği kauunu İsrail kabul etmiş, böylece kırk sene müddetle, İsrail'i idare
etmiştir.
Tamamen bir hakim, kanun koyucu, ordu kumandam dunımunda olan Musa, İbrani
klan inancını, milli sistem ve sosyo-poıitik bir şekle sokmuştur. O, on iki kabileyi. birleştirme
faktörü olarak, dini kanundan yararlanmıştır. O, adil ve örnek bir devlet kurmak ve çevre putperestliğine karşı, ımzraktan kılıç olmak için Kenan ülkesini fethetmek gibi bir ideal adına orduları savaşa sevketmiştir.
Musa, "Vadedilmiş
toprağı" seyrettiği
(Tesniye, XXXIV,
4) Nebo
tepesinde ölmeden önce, manevi halefi olarak 'ıo.ue'yi tayin etmiştir. Fakat bugüne kadar hiç
kimse, onun kabrini bulamıştır. (Tesniye XXXV, 6). Olümünden sonra, Musa Peygambere karşı
hiçbir tapınma olmaımştır. "Artık İsrail'de Musa gibi bir peygamber görülmemiştir. Çünkü Rab
onuula yüzyüze konuş~uştur.
Vervicrs, 1974, s. 366).
(Tesniye: XXXIV,
11-12). Bu konu için Bkz. (Les Religioııs,
.
YAHUDt
KAYNAKLARıNA
269
GÖRE YAHUDİLtK
yerleşik bir kavim haline gelmişl~rdir. M.Ö. 936'da Kral Süleyman'ın4
ölümüyle kuzey ve güney toprakları arasında bir bölünme meydana
gelmiş, böylece M.Ö. 722'de yıkılan İsrail Krallığı kuzeyde; M.Ö. 586'ya
kadar yaşamış olan Yahuda Krallığı ise Kudüs5 çevresinde kurulmuştur. İşte bu 586 tarihi Mabedin yıkıldığı tarilidir. Kutsal Kitap (Tevrat), bu topluluğun tarihi ve inançlarını bize anlatmaktadır. Böylece
Tevrat'ın ilk kitabı (Pentateuque) sayesinde, Yahudi durumunu, sadece
4 Davud ve Bethsabee'nin
oğlu olan Süleyman
üçüncü İsrail Kralıdır.' Onun saltanatı
Asya'yı Mrika'ya,
Mezopotamya'yı
(Salomon) M.Ö. 970-930 civarılannda
paı-Iak ve sulh içinde geçmiştir. Onun devrinde İsrail,
Mısır'a birleştiren belli başlı ticaret yollan üzerinde kontrol
kuran büyük bir ekonomik güç haline gelmiş ve ülke mamurlaşmış,
ve ortağı olan Fenikelilerle
ticar. tema.larda
bulunmııştur.
üretim artnuştır.
Kral Süleyma'ın
Müttefiki
filosu oldukça
meşhurdur. Böylece altın, gümüş, fildişi, değerli ağaçlar, nadir hayvanlar İsrail'e akmıştır. Netice
olarak, lüks ve bollıık, İsrail toplumunun
sinesinde belirgin hale gelmiştir. Oldukça pahah
zevkli yedi yıllık bir çalışmadan sonra Kral Süleyman, Küdüs'te
bedi inşa ettirmiştir.
Monarşi, tanrısallığın
hizmetler, krallık angaryaları,
leriyle çatışmıştır.
ve
S10N tepesine muhteşem ma-
bir yankısı olmuş, mutlak
krallık (Asker. ve sivil
ağır verililer) İsrail patriarkal ve kabilev. cemaatının hür gelenek-
Kral Süleyman'ın
ölümü üzerine politik karışıklıklar,
Krallığın bölünmesine
neden olmuştur. Aynca, Kral Süleyman, efsane kanşmış bir şahsiyete bürünmüştür.
Birtakım
mistik tarihler, Süleyman'ın hikmetini, takvasım, adalet anlayışını överler. "Neşideler Neşidesi"
nin, "Ecclesiaste"ın,
"Prowerb"in,
"Mazmurlar"ın
bir kısmımn yazılması Süleyman'a
atfediI-
miştir. Krş. (Le s Religions, Verviers, 1974, s. 560).
5 Kudüs (.Jerusalem), Davud tarafındau
M.Ö, X. asırda Jebuseen,lerden
fethedilmiş ve
İsrail Krallığımn başkenti olmuştıır. Daha sonra oraya Süleyman, mabedi inşa ettirmiştir.
Stra-
tejik bir nokta olarak Kudüs, 70'den çok işgal görmüştür.
Sürgünden
ve Yahudi bağımsızlığının
kaybedilmesinden
itibaren ve manevi bir sembol
olarak Kudüs, tüm MesiM ümitlerin kalbi olmuştur. Kutsal toprağa dönüşle ilgili birçok kitabi
kehanet, hakikatte
formülleşmiştir.
Kudüs'e dönüş (Sion, Arici, v.s. olarak da isimlendirilmiştir)
ifadeleri içinde
Bu ümit, dini merasim içinde bir ana motif olarak ortaya çıkar. (Bütün dünya
yahudileri Kudüs'e doğnı yönelerek dua ederler). Pessah'da (Paque) ve Yom Kippour'un (Mağfiret günü) sonunda "gelecek sene Kudüs'te" olmayı dileyen ilahi okunur. Yine, "Kutsal şehrin"
hatırası her evliliktc ve cenaze mcrasiminde hatırlanır.
düs'ün
tahribi
olayının
hatırasını
Nihayet senede yapılan üç perhiz, Ku-
canlandırır.
Mistik düşünce "yer yüzündeki Kudüs"ü göklerin merkezinde olan "Göksel Kudüs"le aynı
hizada kabul eder. Yine onlara göre, Ahirzamanda
S10N'A çıkacaklardır.
bütün milletler bir tek Allah'a ibadet için
(Bk. Le Livre de Jerusalem, Le trait d'Union (Dergisi), No: 150 (Paris-
1968).
İncillere göre Kudüs, İsa 'nın hayatının
büyük dbnemlerinin ge!itiği yeri gösterir. Çünkü
İsa'da, dOb'Umunrlan az sonra mabede takdim edilmiştir. (Bk. Luka, II, 22-39). Yine o, 12 yaşında Tevrat hukuk mütchassıslariyle
konuşmak
Aynı şekilde İsa, ölüme "Kudüs'te"
mahkum edilmiş, şehrin dışında bir tepe üzerinde çarmıha
için Mabed'e gelmiştir. (Bk. Luka, II, 41-50).
gerilmiş, dirilme, görünmcl.r, yiikselme, Yahudi yortusu (pentecote) hep yer olarak Kudüs'te
geçmiştir. İncil'in bütün milletlere yayılma emri de bu şehirde verilmiştir. "Resullerin İşleri" ve
"MektuplarIOdan itibaren
Religions,
s. 281.
görünen göksel Kudüs imajı vahiyle son şeklini alnııştır. (Bk. Les
2iO
JOSY
EtSENBESRC
- MEHMET
AYDIK
Musa devrinde değil, ilk krallar olan DAVUD6 ve Süleyman devirlerinde
de tanıyabiliriz. Aynca İbranieilikten başka bir şeyolmayan
Yahudi1iğe "Musevilik" de denmiştir.
Yahudi milleti, İsrail'in ataları olan İbrahim'e, İshak'a ve Yakuh'a
görünen bil' tek Allah 'a inanır. O Allah ki, Sina dağının eteğinde toplanmış olan İhranilerin önünde Musa'ya, ahlak, din, ekonomi, hukuk v.s.
kanunu olan TORA'7 yı vermeden önce, İsrail'in ataları ile ve onların
torunları ile bir ittifak8 yapmıştır. İşte bu Allah - İsrail - Torah üçlü
bağı çözülm.ez hir bağdır.
İbrani Dini, İttifaka Dayanır:
Allah'ı tanıyan İbrahim'e, Allah görünüyor ve ona ~.öylebir vaad de
bulunuyor: Neslin, gökteki yıldızlar, denizin kumu kadar olacak, bu ülke
6 Davud (David), İsrail'in ikinci kralıdır. (M.O. 1015-975). O, şövalyesi, müzi,yeni, damadı
olduğu SA GL'un yerine geçmiştir. Dev Goliatlı'a olan zaferinden sonra Saul, Davud'a
vermiştir.
Saul gibi o da, Samuel peygamber tarafmdan
yağlanmıştır.
birçok bölgeler fethetmiş, Filistinlilere boyun eğdirmiş, Kenan mukavemetinin
silip süpürmüştür.
kuşatmİşlar
Böylece, Jebuseennelerin
(Kenanlılardan
ve onu ,krallığm politik başkenti yapmıştır.
kızım
Savaşçı bir kralolarak,
son kalıntılarını
iincekiler) küçük şehri, Kudüs'ü
"AInt Sandığı"nı
oraya naklettirmiş,
Allah'm şanını tebeil etmek üzere de bir mabed inşa ettirmeyi talıayyül etmiştir. O vakit İsrail,
Mısır'dan Babil'e kadar uzanıyor ve Kızıl Deniz'e kadar SİNA yarım adasmı ve bugünkü Suri.
ye'nin bir kısmını 'kontrolu altında tutuyordu.
bir hükümet;
Davud, İsrail millet.inin lıirliğini tamamlamış,
bir merkezi idare, malıalli bir takım vazifeler ilıdas etmiştir.
etme Iıayalini ise oğlu Süleyman gerçekleştirmiştir.
Onun mabed inşa
(Dk. Les Religions, s. 143).
7 Torah: Öğretmek anlamına gelen İbranice kökenli bir kelime olan Toralı, (dar anlamda
ilk beş kitabı belirtir.) Allah'm insanlara verdiği bir öğretidir. Geleneğe göre Torah, Sina dağında
Musa'ya sözlü bir tefsirle yani (Torah ehebealpe) olarak vahyedilmiştir.
sonra Talmud'da
toplanmıştır).
(Sözlü Kanun daha
Geniş anlamda Tora, pratik ve bilgi açısmdan yazılı ve sözli;
konunlar topluluğunu ve onlarm tefsirlerin; ihtiva eder. (Dk. Les Religions,
5.
8 İttifak (Allianee): Yahudi geleneğine göre dünyanm yaratılmasmda
Allah ile insan ortaktır.
i
9).
ve diizeltilmesinue
Yine Allah ilc bütün insanlık arasmda "ittifak," uenen bir siizleşme ol.
muştur. Buna göre Nuh'a yedi Kanun tn'ui edilmiştir (Putperestliği
meyi - Hırsızlı;';" v.s. yasaklayan).
- zinayı - mahremle evleıı.
Buna karşılık olarak Allah, bir daha tufan ile dünyayı
mamayı taahhüd etmiştir. Bu ittifak'm
yak-
alameti ise, gök kuşağıdır. (Bk. Tekvin, iX, 13). Daha
sonra, insanhğın manevi kaderi Allah'ı keşfeden İbrahim'e özel bir şekilde tevdi edilmiştir. Artık
ittifak, ebedi olarak onaylanmıştır.
Allah'ın Kenan ülkesini vereeeği giiçlii ve çok sayıda miııet.
leri, İhrahim meydana getireeektir.
Bnna karşılık hu miııet, Allah'a tapacak, hakka ve ahliıka
saygılı olaeaktır.
Bir başk,! ahid alaıneti ise, sünnet olın~ktır. (Tck vin, Xii'
1-3, XV, 6-14).
Allah bu ittifakı, İshak ve Yakub, daha sonra Sina dağının eteğinde toplannuş olan bütün İbrani
milleti ile yenilemiştir: "Eğer gerçekten siizüınii dinleyeeek ve alıdimi tutacaksınız,
bana bütün
kavim/erden has kavm olacaksınız. Çiinkii bUtiin dünya bcnimdir. Vc ,iz bana kahin/er melekntıı
ve mukaddes millet olaeaksınız." (Çıkış: XIX, 5-6). Net.icede İsrail, yasa olarak Torn'ya saygıyı
üstleniyor ve ittifaka söz ahyor. Allah ise İ"ail'i korumayı taahhiid ediyor. Peygamberlerin belir.
tecekleri bu ittifak, İsrail'in hatası ne olursa olsun geri uöndürülemez. (ilk. Les Religions, s. 9).
YAHUDi KAYNAKLARl:'iA GÖRE YAHL"DİLİK
2il
bozulm.uş sakinlerini dışarı attığı zaman kısa zamanda nesIin Kenan ülkesine varis olacaklardır. Bu ittifak'ın ifadesi, gerçek bir tarih felsefesirii
gösterir. Allah İbrahim'e şöyle der: İyi bil ki, senin zürriyetin kendileri.
nin olmayan bir memlekette gaıip olacak ve onlara kulluk edecekler.
Kulluk edecekleri millete ben hükmedeceğim ve ondan sonra büyük malla çıkacaklardır. Ve dördüncü nesilde buraya (Kenan) döneceklerdir.
Çünkü Amorilerin fesadı henüz tamam 0Imamıştll'9.
Bir tek, herşeye kadir, korkunç, dünyanın yaratıcısı, İnsanlık tarihinin hükümdarı, İbrahim'in zürriyctiyle ittifak yapmış olan bir tek
Allah'a inanç. İşte bu inanç, ilk peygamberlerin hala iyice anlaşılam.amış
dini kanaatleridir.
Monoteizm Ortaya Çıkıyor:
İbranilerin "~hlaki monoteizmini" hazırlamak ve formüle etmek
görevi Musa'ya düşm.üştür. Firavun'un sarayında yetişmiş olan Musa,
şüphesiz; hayat ve ölümü, tabiatın zıd güçlerini birleştiren "Yüce Tanrı
Güneş yuvarlağının ufku ATON" etrafında merkezileşm.iş bir dini MıMısır'da yerleştirmeye çalışan Aklıenaton'un
geçici teşebbüsünden
haberdardı.
Aslında bir tek ALLAH fikri yeni bir şey değildi. Babilliler, yüce
bir Tanrı olarak AY'ı tanıyorlardı. Semitik toplumların pantheonu (ilahlar topluluğu), yüce Tanrı El'in etrafında teşkilatlanmıştı.
Fakat İbrani monoteizminin, nadir şekilde evrimleşm.iş olan anlayışlarla hiçbir ortak yanı yoktur. Orada Allah, hiçbir putperest Tanrı'ya
benzemez. 0, açık bir gaye için yarattığı kiiinattan tam olarak ayrılmıştır. Onun hakimiyeti, mutlaktır, ebedidir ve evrenseldir. 0, "büyük bir
saatçi" bir "Düzenleyici" (Demiurge) kaprisIi ve gaddar bir tanrı değildir. Aksine o, tarihe müdahele etmiş, mazlumlar ve doğrular tarafını
tutm.uştur. Zaten 0, kendisini sadece dünyanın yaratıcısı olarak takdim
etmez, aynı zamanda tarihin hakim.i olarak da takdim eder. İşte bunun
içindir ki, İbrahim'e "Ur'dan Kalde'ye seni çıkartan ebedi Tanrın bcnim." demiştir. İbranilere de, "Seni Mısır'dan çıkartan, Kızıl Deniz'i
açan henim" demiştir.
Tevrat'ta bir takım efsane kalıntıları gürunse de, Allah'ın "Taç
giymesi" veya "doğumu" ile ilgili hiçbir efsane belirtisi yoktur. Putperest
tanl'llarının tersine orada Allah, hiçbir tabii veya aşkın (muteal) kanunu.
9 Tekvin, X V, 13-16.
272
JOSY EİsE~ BERG - MEHMET AYDIK
na boyun eğmiş değildir. Allah hiçbir büyüme dönemine, seksücl ihtiyaca,
kainatla ilgili düzene zorlanmaya tabi değildir. BiIakis Allah, ahlaki,
kişisel, gayri maddi, görülmez, hakim, adil ve iyi, kıskanç fakat merlıametli, tam olarak bilinmeyen, herşeye kaadir, ebedi, sadece bir millete
aittir. O, iyiliği ve kötülüğü, aydınlık ve karanlığı yaratmıştır. 0, gayri
eismanidir. 0, Musa'ya "Ben, ben olanım"!O demiştir. Daha sonra,
hahamlık ve mistik gelenek içinde uzun hir şekilde etüd edilen on üç
sıfatla kendini tanıtmıştır:
"Yehova, çok acıyan ve lutfeden, geç öfkelenen ve inayeti ve
hakikatı çok olan, binlerce inayetini saklıyan, haksızlığı v~ günahı,
suçu bağışlayan ve suçluyu asla suçsuz çıkarmayan, babaların günahını
oğullarda ve oğulların oğullaıında üçüncü ve dördüncü nesilde arıyan
Allah diye ilan etti"!!. Yine Allah, kıskanç (Jaloux) bir Allah 'tır. Put, perestliği (idolatrie) şiddetli bir şekilde yasaklamıştır: "İsrail, KenanLıarın mihraplarını
yıkmaIıdırlar.
Dikili taşlarını parçalamalıdırlar.
Aşerelerini devirm.elidirler. çünkü başka iIaha seede kılmayaeaklar.
Çünkü ismi krskanç olan Rab, kıskanç bir Allah'tır"12.
Bununla beraber, Allah herşe)'den önee bir aşk Allah'ı ve adalet
Allah'tır. O, yaratıklarını, İsrail'i, garibi sever. O, hem kendinin sevilmesini hem de kendinden korkulmasını ister: "Ve Allah'ın Rabbi bütün
yüreğinle ve bütün canınla ve bütün kuvvetinle seveceksin. Allah ın
Rabden korkacaksın ve ona kulluk edeeeksin ... "13.
İsrail, Aııah'ın İmtiyazlı Milletidir:
İbrahim'e yapılmış olan vaadden beri, birtek ve mutlak olan Allah,
İsrail milletiyle imtiyazlı münasebetlere girişmiştir: "Ve siz bana kahinler melekiltu ve mukaddes millet olacaksızınız"!4. "Bütün İsrail oğulları cemaatine söyle, onlara de: Mukaddes olaeaksınız. Çünkü ben Allah'ınınz Rab mukaddesim"!5.
Böylece anlaşılıyor ki, İsrail, ahit cemaatidir. Fakat bu özel aşka
layık olabilmek için Allah taşıyıcısı (portem de Dieu) millet, Tora'ya
yani kanuna riayet etmesi gerekir. Musa'ya verilen vahyedilen buyruk10 Çıkış, III, 14.
II Çıkış, XXXiV,
6-7.
12 a.g.k., XXXIV,
13-14.
13 Tesniye, VI, 5, 13.
B Çıkı~, XIX, 6.
15 Levililer, XIX,
2.
YAHUDI
KAY:"AKLARIl'iA
GÖRE
YAHUDlUK
273
ruklar topluluğu olan hu kanun, ahlaki, politik, sosyal ve ekonomik
hayatın tüm alanlarıyle alakahdır.
Bu kanunun hedefi, İsrail'i kutsal (Kadoeh) bir millet halin~ getirmek~ir. Yani, aynı zamanda ayrı, değişik ve kutsal seçkin, fakat seçimiylc birçok mesuliyetlerle yükümlü bir millet haline getirmek ...
Mademki İsrail'in toprağı kutsaldır (Kadoeh) öyleyse onun mahsul.
leri, özel kumUara tabidir. Tora/ı tarafından konmuş olan kuralların
çoğu, esas olarak temiz ilc pisi, kutsalla kutsalolmayanı ayırma hedefini
gürler. Ölü pistir, ona y-aklaşan, ayb"lşı olan ve hazı hastalıklar geçici
de olsa bir pisliğe neden olurlar. Birtakım gıda! kanunlar, eti yenen
temiz hayvanları temiz olmayan hayvanlardan (etoburlar, leş yiyenler,
v.s.) ayırmıştır.
Her cins, tck olarıı.k kalmalıdır. Ve birbaşkasına benzem.emelidir.
Bunun için, yünden ve ketenden karışık dokunmuş elbiseleri giymeme1i,
huğday ile bağ birlikte kesilmemeli, çift sürmek için eşek ile öküz beraber koşulmamalıdırl6.
Yine erkek, kadııı kıyafeti giymemeli, kadın
da erkek kıyafeti giymemelidirl7• Aile namusu korunmalıdır. Seksolojik
kanunlar zinayı, iffetsi~liğj, homoseksüelliği, adet hallerinde cinsel ilişkiyi ve cinsel sapkınlıkları yasaklamıştırIS. Zaman kutsallaşmı~tır. Bir ta.
kım imtiyazlı vakitleri, haftaları ve mevsimleri göstemıİşlerdir. Yedinci
gün, "Cumartesi" (Shabatt)dır. İnsan, karısı, çocuklan, köleleri, hayvanları; o gün kendilerini istirahata vermek için hiçhil iş yapmayacaklardır19•
Bayramlar, kilinatla ve tarihle ilgili büyük olayları ve mevsimleri
kutlamaktadır. Böylece bayramlar, istirahat ve sevinç günleridir. Onlar, tamamlayıcı birtakım kutsıı,llıklara neden olmaktadır. çünkü hergün, kahinler (cohanim), İsrail'in hataları için, kefaret kurbanları' tak.
dim etmektedirler.
Sosyal Adalet, Ferdi Himaye Üzerinde Toplanmışlll':
Fakat bütün Im kanunların arasında en orijinali adil bir cemiyet
kurn1l1.yıhedef alan kanunlardır. Mesela, Haınmourahi yasasının aksine
burada ferd mülkiyetten, daha iyi muhafaza edilmiştir. Burada vahyedilmiş bir ahlak olarak ahlak ve aşk, kişiler arası ilişkileri. idare eder.
16 Tcsniye,
XXII,
17 Tcsniye, XXII,
18 Levililer,
9-1 L
5.
XXIII
19 Çıkış, XX, 10-11.
ve XX.
JOSY EtSEl'iBESRG . ~fEHMET AYDIN
274
Tora, elliye yakın yerde garibi sevmeyi tavsiye eder. Bu konuda şöyle
denir: " ... Komşunu kendin gibi seveeeksin"20, "Sizinle misafir olan garip, aranızda yerli gibi olacak ve onu kendin gibi seveceksin, çünkü
Mısır diyarında gariptiniz"21. Yine Tora'ya göre, başkasiyle rn.ünasebette
İbraniye, tolerans, anlayış, cilm.ertlik rehber olmalıdır. Ebevenylere,.
ihtiyarlara,kilrlere,
zayıflara, dul vc yetimlerc saygılı olunmalıdır. Yine,
tarlanın, bağın bir kilşesi terk edilmeli ve başaklar yoksullar için bırakılmalıdır. Gündelikçiuin yevmiyesi akşamdan önce ödennıelidir22.
Ayrıca zamanla oluşan sosyal dengesizlikleri düzetlmek için her
yedi yılda bir borçların kaldırılması kanunu23 ve eğer sahibi bir talihsizlik sonucu satmaya mecbur kalmışsa, her elli senede bir toprakların eski
sahiplerine dönderilmesi kanunu konm.uştur.
Hahaınlar.
Ahdi Garanti Ediyorlar:
Teorik olarak her İbranibir hahamdır ve Allah'ın huzurunda ahidden mesuldur. Fakat, özelolarak kutsallık, Levi kabilesine ve Harun'un
nesli olan Levili1ere, kilhinlere tevdi edilmiştir. Yahudilikte Hahamlar,
takdimelere başkanlıl>: ederler ve Ahit sandığmın muhafazasını sağlarlar.
Daha sonra Krallar devrinde, putperestliğin reddine bağlı olarak,
kült yerlerinin birliği üzerinde durulacak bunun içinde, birçok kutsallık
sahaları meydana gelecektir. İşte o zaman, mabed yapmak ve içine
"Ahit sandığını" koymak üzere KUDÜS seçilecektir. Kısaca, Süleyman
devrinde din duygusu esas olarak KUDÜS mabedi etrafında ağırlaşan
kuralların tatbiki ve muayyen sayıdaki yasakların uygulanışı içinde;
i
müşterek bir geçmişte oluşan inanç üzerine kurulmuştu. Bununla beraber
İbraniler, Kenanlılarm tesiri altında belirli bir dini senteze gitmekten
de kendilerini kurtaramamışlardır.
Politik ve sosyal durwn daha da
istikrarsızlaştıkça budini sentez, Museviliğin büyük tanrılarını tehlikeye
düşürmüştür. İşte bunun içindir ki, bu dini sentezeilikle M.Ö. VIII
asırdan itibaren muhtelif İsrail Nebileri, özellikle Eli (İlya) savaşm.ıştır24.
Nehiler Devri Başlıyor:
İşte o zaman, çok verimli spirituel bir hareketin doğumuna neden
olan bir takım dini fikirlerin büyük gelişmesine şahit olunmuştur.
20 Levililer, XiX,
18.
21 a.g.k., XIX, 34.
22 a.g.k., XIX, 13.
23 Tesniye, XV, 1-6.
24 Bu konuda Bk. i. Krallar, XVII;
II. Krallar, II.
YAHUDt
KAY:'1AKLARJNA
GöRE YAHUDtLtK
275
HakimIere (lıem dini hem de savaş rehberi olan) halef olan Nebiler,
önce büyük ilham sahibi kimselerdil. Hahamlar sınıfı, takdim.derin ve
mabed kültünün, bir çeşit teknik, mekanik ve büyülcyici bir hal alması
için, tüm manevi anlammı kaybetmek tehlikesiyle karşı karşıya bulunduğu kuralcı, donmuş bir dini hayatı devam ettiriyorlardı.
Aynı ~ekilde bir. takım Hakimler de Orta-Şark'ın hikmet edebiyatının hazinelerini naklediyorlardı. Allah ise, itibara alınmıyordu. Devrin
dini hayatını ilham aydınlatıyor. o şekil veriyor, o yüceltiyordu. İlham,
sosyo-politik hayatın ortadan kaldırma tehlikesiyle karşı karşıya kaldığı
değerler olan, adalet, kerde~lik, aşk üzerinde duruyordu. O, monoteizmin mutlak ve inhisareı kolTaktel'i üzerinde ısrar ediyor, komşu Kenanlıların tesiriyle alınmış olan Fetişist ildetlerine, büyücülere, sihirbazlara,
kilhinlere yardım için baş vur~ayı kınıyordu. Yine o, ölüler kültünü,
kutsal fahişelik, safahat, verimlilik, insan kurbanlaıı gibi _putperest
ayinleri eleştiriyordu. 0, tüm dini sentezciliği reddediyor, İSr'iil'i, temiz
bir din! uygulamak :çin, yüksek yerleri, putları, aşerdeıi yok etmeye
davet ediyordu.
Hakikatte askeri güç ve refah İsraillilere ve Yahudilere daİına güven vermiştir. Bunun için onlar, kendilerine uygun gelen, mağlub mil.
letlerin putlarını benimsemişlerdir. Fakat Mika ve İşaya, gazab gününde, Allah'ın "Arabaları ve kaleleri" yıkacağım, İsrail'den; kilhinleri,
büyüeüleri ve putları kökünden yok edeceğini itiraf ediyorlar.
Sosyal Adalet~izlik Bir Cezayı Gerektirir:
Refah, aynı şekilde lüks zevkini ve vurdmn duymazlığı doğurmuştur25. Bir takım sosyal ahlaksızlıkların, adaletsizliğin, sefahatin, bozulmanın çirkinleştirdiği kutsal millete, Nebi; bir cezanın yakın olduğunu
haber veriyordu. İşte jŞA YA gayri menkul biriktiricilerine, bunun için
şöyle karşı çıkar: "Yer kalmayıncaya kad,ar evi eve katanların, tarlayı
tarlaya birleştirenlerin vay başına! Memleket içinde oturan yalmz siz
kaldınız"26. Yine o, sefahati ve adaletin tefessühünü şöylece kınar:
"Şarap içmekte yiğit olanların ve içkileri karıştırmakta zorlu olanların,
rüşvet için kötüyü haklı çıkaranların ve haklı adamların hakkını elinden çekip alanların vay başına"27.
Bu inatçı ve gururlu milleti, Nebiler, "Dik başlı bir millet olmaya"
çağırıyorlar. Bu millet, aklı dinlem.iyor ve "İsrail yenilmez, mabed yı25 Mika, V, 9-]3;
Amos, VI, 4-7.
26 tşaya, V, 8.
27 a.g.k., V, 22-23.
276
JOSY EtSENBEHG
• ~fEHMET
AYDIN
kılmaz. çünkü Allah, İbranilerle ebedi akdini yapmıştır" kuruntularıyle
oyalanıyor. Bu akdin ifadesine göre, İsrail, Tora'ya riayet edecektir.
Fakat mesele sadece bundan ibaret değildir. Ayrıca İsrail; takdimeler
sunacak, Cumartesiye, bayramlara, oruçlara saygılı olacak, hertürlü
haksızlıktan sakınaeaktır"28.
İşte Nebiler bu riyakarlığı kınamışlardır. Onlara göre İsrail akdin
milletidir. Fakat yine de cezadan kurtulamıyaeaktır.
Kuralcı1ık, İbadeti Zayıflatıyor:
Mnsa tarafından İsrail'e emredilen ayinler ve tapınmalar, hiç değilse belirli bir kesim için, mekanik ve kupkuru bir şekileilik haline gelmişti: çünkü üç asra yakın bir zaman Nebiler, bu tutumu yaymışlardır.
Oysa yerli halkı aldatmak ve onlara dolap çevirmek için iyi bir vasıta
olduktan sonra, Cumartesi ve bayram merasimlerine iştirakın anlamı ne
olacaktı29? çünkü samimiyetle icra edilmeyen bayramların ve takdimelerin hiçbir anlamı yoktur: "Önümde görünmeğe geldiğiniz zaman
elinizden bunu kim istedi de, avlularıma ayak basıyorsunuz. Artık boş
takdim.e getirmeyin
Birçok dualar ettiğiniz zaman da dinlemiyeeeğim.
Elleriniz kanla dolu yıkanın, temizleilin, gözümün önünden i~lerinizin
kötülüğünü atın, kötülük etmekten vaz geçin"30.
İşte İsrail'in bu riyakarlığı, haksızlığı, putperestliği onu helake
götürecektir. Bunun içindir ki Nebiler, onlar için hazırlanan savaş, kıt~
lık, tahrip, salgın hastalık, tenkil, sürgün gibi birtakım büyük felaketlerIe, İsrail'i daima uyannışlardır.
Günahkarı, Sadece Nedamet Kurtarabilir:
Tarili. peygamberlik felsefesine göre, günah-ceza dönemini Mısır'da
veya Hakimler döneminde olduğu gibi sadece Allah'a yalvarma ile veya
bazılarının inandığı gibi kefaret kurbanlariyle durdurmak mümkün değildir. Onun önüne, sadece bir tek faktör olan topyekün nedamet ve ih.
lasla geçilebilir. Bu, cemaatin kendi kendine icra edeceği ve Allah'a
karşı' bir dönüşüdür. Çünkü Allah, İsrail'i seviyor, onu kaybetmek değil, kurtaımak istiyor. Bunun için de tehditten sonra, daima bir teselli
geliyor. İşte sadece bunun için tahribden az önce (M.Ö. 722 de İsrail
Krallığımn tahribinden)
Hoşea, İsraillilere şöyle ricada bulunur: "Ey
İsrail, Allah'm Rabbe dön; çünkü kendi günahınla yıkıldın. Nedamet
28 Amos, VIII,
4-6.
29 a.g.k., VIII, 4-6.
30 lşaya, I, 12-16. Aynea bak. Amos, 21-24 H:oşea, VI, 6; Mika, VI, 6-18.
YAHUDi
KAY:\'AKLARIl\'A
277
GÖRE YAHUDİLİK
sözleriyle gelin ve Rabbe dönün. Onadeyin: Her fesadı bağışla vehizi
inayetle kabul et, o zaman boğalar yerine dudaklarımızlD takdimeleriyle
ödeyceeğiz... Onları gönülden seveceğim, İsrail'e çığ gibi olacağım.
Zambak gibi çiçeklenecek ve köklerini Libmin gibi salacak"3!.
Yine de Akd, Geri Döndürülemez:
Hoşca'nın bu ikazları tesirsiz kalıyor. Yine de, İsrail'in körlüğü,
onun alçalışı bir akd bozulmasıdır, şeklinde karar vermek biraz acelecilik
olacaktır. Çünkü bütün Nebiler", akdin ebedi olduğunu, geri döndüriilemez olduğunu" tekrar etmişlerdir. Allah, İsrail'i seviyor, onu eski
şanına yeniden iade edecektir. Böylece Allah, muhteşem bir şekilde akdini yenileyecektil': "Ve seni ebediyyen kendime nişanlayacağım, evet,
seni doğrulukla ve hakla, inayetle, rahmetle keııdiıne nişanlayaeağnn
ve o zaman Rabbi tanıyacaksın"32.
Yine bilhassa, yeryüzünün dört bir yanına süıgüne gönder\lmiş
milletinden kalanları Allah, SiON'a geri gönderecektir: "Şehirden hir
a~iretten ilk olarak sizi alıp SiON'a getireceğim ... O günlerde Yahuda
evi, İsrail evi ile beraber yüıüyecekler ve şimal diyarından atalarımıza
miras olarak vermiş olduğum diyara birlikte gelecekler... Beni baba
diye çağıracaksınız ve ardımdan dönmiyeeeksiniz ..."33.
Br Mesihcilik tHin Edilmiştir:
Bu ruya devri (Mesihcilik) İsrail'in Allah yolunu yeniden bulacağı
Mesih'e34 ait bir devirdir. O ualde Mesih'e ait rüya, herşeyden önce çok
31 Hoşca, XIV, 2, 6, yine bak. Yeremya,
32 Hoşca,
ır,
III, 12, 13.
19-20.
33 Yeremya, III, 14-19.
34 lIIessie (Messiah) kelimesi, "Kutsal yağ" anlamına gelen İbranice lIIachiah kelimesinden
alınmıştır. Yunanca bunun karşılığı yağ 'anlanuna gelen christos'tur.
Tevrat'ta
Mesih kelimesi,
önce İsrail Krallarını veya büyük kfıhinleri belirtir. (Bk. ı. Samuel, XXIV, 6; i. Tarihler, XVI,
22). Aynı şekilde Pcrs İmparatoru Cyrus da Allah'ın Mesihi olarak görülmüştiir. (Bk. İşaya
XLV, I). Özellikle Mesih kelimesi, peygamberler içinde teeridi olarak, ahir zamanda Sion sürgünlerini bir araya getirecek olan Allah
Filistin, Romalılann
elçisine
tahsis
edilmiştir.
Hıristiyan
egemenliği altında ike;;', lIIesihi ümit ateşlenmiştir.
nit yazılar çoğalmıştır. Artık, milletini kurtaracak,
. poraya 80n verecek bir kurtancı
özellikle zulum devirlerinde,
İsrail'in düşmanlanın
iyice beklenir hale gelmiştir.
Kitabi
metinlere
dayandırılmış
Bütün
çağı döneminde
Neticede
Yahudi
bilginlerin
ahir zamana
cezalandıracak,
tarihi
hesaplariyle
Dias-
boyunca,
Mesih'in
gelişi "Davlld oğlunun (İsa'nın) gelişinin tarihiyle tesbit edilmeye teşehbiis edilmiştir.
Bu arada bir takun sahte mesihler de ortaya çıkmıştır. Bunların en tanınmışlan şurılarılır:
Simeon Bar KochLa (II. nsır), David AI Rohi (X. asır), David Hareouveni
baatai Zyi (XVII. asır).
(XVI. asır) ve Sab-
JOSY ElsEl'iHESRG
27R
- !tJEHMET AYDI:\'
kuvvetli bir milliyetçilik ümididir. Fakat Mesihcilik, Evrensel bir ideal
ve ahlak olarak gelişmiştir. Gt:rçckten VIII. asırdıın itibaren Nehiler,
tüm insanlığı kendi tarih görüşlerinin için{~sokmu~lardıı. Onlara göre,
Allah, mademki kainatın \c tarihinin mutlak hükümdarıdır. Öyleyse
0, aynı zamanda milletleI'in de hakimdir. Allah ile İsrail'i biribi,ine bağlıyan vazgeçilmez, ihtiraslı özel münasebetleri inkılI' etmeksizin Nebiler,
Allah'ın, tüm yaratıklan için olan sürekli endişesinden söz etmişlerdir.
Yine Allah'ın, İsrail'i cezalandırdığı ve kurtardığı gibi başka milletleri
de kurtaracağı H cezalandıracağına işaret edilm.iştir. İşte Aııah'ın, başka milletlere peygamberlerini göndermesinin sebebi de budur. Bunun
için Amos, Obadya, Yunus, İşaya, Yeremya; Mısır'ı, Asur'u, Babi!'i,
Arabist~n'ı, Tyr'i, Edom.'u, Moab'ı, Am.mon'u V.s. korkutmuş ve kurtuluş
yolunu göstermiştir. Yunus, Ninova halkını nedamet, gidişatıarını teb.
dil konusunda ikna etmiş ve böylece onları tehdit eden ce:>:adan sa.kındınmştır.
~jhayet Nebiler, millertlerin iç ve dış politikalarını yönetecek ev~
rensel bir ahlakın zaruretine kanaat getirmişlerdir. Onlara göre, tck
başına adalet bile bir m.illetin m.utlu olmasına ve hayatta kalmasına müsaade edebilir. Her millet, başarılı veya başarısı:>: hayat tar:>:ından, Allah önünde mesuldür. Buna göre; kısaca, Evrensel tarihin yegane hedefi,
yer yü:>:ünde "Allahın Kırallığını" kurmaktır. Ahir zıı.manda insanlık,
adaleti icra etmeyi başaracak, böylece Allah'ı tanıma evrenselleşecektir.
Artık o zaman şiddete gerek kalmayacaktır. Bunun neticesinde "İnsanlar, kılıçlarını saban demirleri, mızraklarını bağcı bıçakları yapacaklar.
Millet, milete karşı kılıç kaldırmayacak ve artık cengi öğrenmeyecek- .
ler"35.
Bununla beraber Mesih, sadece "Yahudileriıı
sihi devre; Mesilı'in şahsiyetinden
Mesihi devrin olacağım düşiinerek yaratmıştır.
nin bir sonucu, bir ürünüdür.
ideal bir toplumdur.
cektir. Talmud'un
Krah" değildir. Peyııamber ve Talınııd,
daha çok iinem vermişlerdir.
Me_
Onlara 'güre Allah ,dünyaY't
O halde Mesih veya "İnsan oğlu" insanhk tarihi-
Yine Mesihi toplum, insanların gayretleriyle
meydana
getirilmiş
İnsanlık bunda başarı göstereınezse bile Allah yine derhal Mesihini gönde;eşu hikmetinin de anlamı budur: "Mesih, insanlık tam olarak iyi veya tam ola-
rak kötü olduğu zaman gelecektir." (Sanhedrin 98). Mesih, "Yarp;ı günü", "Ölülerin Dirilmesi",
Allah'ın krallığının kurulması ve evrensel barış ile aynı zamana rastlıyan iihir zamanda görünecektir. Antik Yahudilik ise, Mesihi çağla gelecek dünya ve übür alem arasıııı biraz ayırmıştır.
Gelcneğe görc Mesih,
ILLI
dünyaya p;elmeye yiinelmiş ruhlar
dizisinin tiikendiği
veya israil tanı-
fından dökülen göz yaşlarının topİandığl bardağın dolnıuş olduğu and,ııı itibaren gelecektir.
Hahanılar devrinde Mesih inancı, Yahudiliğin temel inançlarınılan biri durumundadır.
Fakat
buzı dini çevreler, ısrail devletinin
üncesi bir olayolarak
yaratılması,
telakki etmişlerdir.
başlatacak olan Isa-Mesih'ıir.
35 İşaya, Il, ı..
5.
siirgünlerin
Hıristiyan
toplan'ma'!
toplumuna
(Bk. L.es Rcligions, s. 636).
hadisesini, Mesih devri
göre Mesih, iihir zaman çağım
YAlıt'DI
1,XY:\"AKLARl~:\
GÖnE
YAHUDILIK
27'1
İşte bu evrensel ahenk içinde lsrail, rehberlik rolünü oynıyacaktır.
O zaman, bütün milletler, Allah'ın sözünü dinlemek için S10N'a çık~.caklar, İsrail de tüm insanlığa TORA'yı öğretecektir: "Ve milletler arasında hükmedecek ve çok kavimler hakkında karar yereeek ... "36.
Hahamlık Yahudiliği: (Birinci m.abedin yıkımından
tam.amlanmasına .kadar olan devre):
Talmud'un
M.Ö. 586 yılındıı. BahilIi Buhtunnasır (Nabuchodonosor), Yahuda.
Krallığını istila etmiş, Kudüs mabedini tahrip etmiş ve nüfusun büyük
bir kısmını .sürgün etmiştir. Bu yıkım, Yahudi milletinin tarihi için kesin
bir dönüm noktasıdır.
Babil Sürgününden
SOlll'a, Diaspora
Oluşlii':
70 yıl sonra, Babil, Pers ve Medie Kralı Cyrus taraf)nda.n feth edilir ve sürgünde olan Yahudilere dönüş izni verilir. Çok küçük bir azınlık
Filistin'e dönmekle ve mabedi yeniden inşa etmekle beraber, Yahudilerden büyük bir çoğunluk Babil'de kalır ve Diaspora'yı oluşturur. Bundan böyle ya Yahuda'da ikamet ederek, mabed etrafında merkezileşen
eski dini hayatı devam. ettirerek, ya da, bir Sinagog etrafında teşkiHıtlanmış Diaspora cem.?atına aid olunarak iki ayrı şekilde Yahudi olunacaktır. İşte on asra yakın bir zaman bu iki din duygusu birlikte ya~ayacak
ve pııralel olarak gelişeccktir.
İbrani akd anlayışı, milli yapılarla, dini karakterleri biribirine bozulm.azcasına bağlıyordu. Kutsal ve adil bir toplum yaratmak sadece İsıail
toprağı üzerinde düşünülebilirdi. A1lah'a ise, sadeee Kudüs ma.bedinde
tapınılabilirdi.
Milli köklerinden kopmuş olmasına rağmen Diaspora, yeni hir din
geliştirmiştir. lbadet ve Kanun etüdünde onun çok önemli bir yeri vardır. Sinagogla ilgili kurallar kısmen, mabed kültünün yerine geçmiştir.
Yahuda bölgesi bizzat, bu değişiklikleri tescil etmiş, lbranicilik, Yahudilik haline gelmiştir. Neticede, çevre medeniyetlerle temas eden Yahudi
düşüncesi, iyice belirginleşmiştir. O, Şark ınefhumlarını, sonra Yunr.n
tesirlerini ya kabul etmiş, benimsemiş veya şiddetle reddetrn.iştir. Ayrıca
İskender'in fetihleıiyle Diaspora, eşsiz bir gelişme kaydetmiştir. Yahudi
hidayeti, egemen durumdadır. Tevrat Yunancaya tercüıne edilmiş ve
putperestler üzerinde derin bir tesir icra etmiştir. Fakat Filistin de
Grek baskısı, Asmoneensler (Makabi diye lakaplanan rahipler ailesi)
36 a.g.k., II, 4.
~80
JOSY
EtSE~BERG
• MEHMET
AYDIN
savaşı ile sonuçhman şiddetli ve dini bir reaksiyonu doğurnı.uştur. :Makabilcr, iki asra yakın bir süre bağımsız Yahuda bölgesi, Romanın eyaleti haline gelmiştir. Ancak Yahuda'nın vatandaşları (Zdotes) tarafından başlatılan kurtuluş savaşı ,başarısızlıkla sonuçlanmıştır. Neticede
M.S. 70'de Titiis ordusu tarafında.n Kudüs tahrip edilmiş ve mahed y~kılmıştır. Simeon Rar Koehba tarafından başlatılan son bir isyan da M.S.
130'da bastırılmıştır.
Artık, Diaspora, hcrgeı;en gün önem kazandıkça merkezi Filistin,
batmaktan
geri kalmayacaktır.
Bu tarihlerde, Homa İmparatorluğu
içindeki Yahudilerin nüfusu, genel nüfusun % 7 ile 10 'unu teşkil ediyordu,. Oysa en verimli manevi bir merkez olan Babil'de ise, hir milyona
yakın bir Yahudi topluluğu politik bir şefin (ExiIarque) veya (Reeh
Galouto) nun idaresinde yaşıyordu.
Poumhedita ve Sura'daki iki
biiyük Talmud akademisinin idarecileri (Gaonim) ise o şefin yanında
idiler. Ancak İslam'ın itişi, Yahudiliğin miınevi merkezinin yerini batıya doğru değiştirecektir. Yine de Babil ve Filistin merkezleri Yahudiliğe, ahlaki ve hukuki bir yasa olan Tahuud tatbikatına dayalı hir hayat
stili kazandırmıştır.
İkinci Mabed Yahudiliği:
M.Ö. 538'de Cyrus'un fermanından sonra Babil sürgünleri Filistin'e yerleşince; Yazıcı Ezra'nın etrafıııda toplanmışlardı. Tarihin ilk
"Haham" olan Ezra, gerçek anlamda bir dini restorasyona teşebbüs etmiştir. TaInı.ud Ezra için şöyle der: "Eğcr Musa, ondan önce geInı.iş olmasaydı, Ezra Tora'nın vahyine muhatap olabilirdi".
Ezra, Yahudi ocağının kutsaUığl üzerinde durmuş ve putperest
eşlerini boşayan bir takım müntesipler elde etmiştir. Yine o, Mabed hizmetini yeniden tesis etmiş, İsrail ile Allah arasındaki itiCakl ciddi bir
şekilde yenilemiştir. Bu iuifaka göre İsrail, yeminle Tora'ya itaat i yükleniyor; Cumartesi ve bayramlara, sosyal ve ziraı kanunlara titiz şekilde
riayeti üstleniyordu (İlk ürünler, yedi yılda bir toprağın dinlendirilmesi)
Fakat Ezra'nm, özellikle Tora etüdüne önemli bir yer verdiğini görü
yoruz. Bunun için o, Paza~tesi, Perşembe (alış veriş günleri), Cumartesi
günleri kutsal metni halka okumayı ihdas etmiştir. Aynı şekilde, o
idare ettiği topluluğun (Kensseth Haguedola) yardumyla ay in ve sinagogla ilgili Kural'ı da tespit etmiştir. O halde bugünkü şekliyle mevcud olan Yahudilik, Ezra ilc doğmuştur. Yahuda hükümeti, ilk defa,
bir krala veya rahiplere değil, bilakis bilgin ve haham topluluğuna tevdi
edilmiştir.
.
YAHUDİ
KA Y:'lAKI.AHı~A
GÖRE
YAHUDİLiK
281
Knesseth Haguedola'nın 120 üyesi (Bu Knesseth, İskender'in fethinden sonra Sanhedl'in'e dönüşmüştür), Tevrat'a ait yasayı tesbit etmiş (İbranice Tevrat 'ın içinde 24 Kitap kabul edilmiştir), günlük duaları
ve kutlama formüllerini kaleme almışlardır. Ayrıca onların:Tora öğretimi, muhtelif emirlerin tatbik: gibi de görevleri vardı. Yine onlar, yüksek
mahkemeyi oluşturuyorlar ve takvimi tesbit ediyorlardı. Vahyin kesilmesinden sonra onlar, Hayyolan Allah'ın sözünün şarihleri olarak kalmışlardır. Aslında, son nebilcrin t()hliğlcri uzun şerhlerin konusudur.
Kıyiimetle İlgili Tasavvurlaı':
Nehiler, Yahudi felsefe tarihini açıklamışlardır. Buna göre, sürgün,
kurtarıcı bir roloynamış,
Mesihi çağ yaklaşmıştır. "Rahhin Günü"
hazırlanıyordu. Orada dürüstler, dinsizler, güçlüler ve küçük Krallıklar amellerinin mükafaatını adil şekilde alacaklardır. Kuinatın alt üst
olmasından ve korkunç savaşlarılan (Gog, Magog Kralı Savaşları gibi)
sonra, Allah'ın Krallığı yeryüzünde kurulmuş olacaktır. Ezekiel'in haber verdiği gibi, kurumuş kemiklerin şaşılacak görünümü içindc, ölüler
dirileeektir37•
Yahudi Düşüncesi Babil Mitolojisinin ve Yunan Felsefesinin Tesi.
rinde Kalmıştır:
Bütün bu kıyamede ilgili tasavvurlar, İsrail milletindeki gerçek
mistik ateşten söz ediyorlar. Daniel kitabında olduğu gibi, Kıyamede
ilgili yazılar oldukça çoktur. Melekler, iblisler, şeytan dikkate alınırsa;
Allah'ın tüm yaratıkları kendi hedeflerine hizmet ediyorlar.
Öbür dünya, yani gelecek dünya üzerinde bir takım tasarılar yaıHImıştır. İşte devTin Yahudiliğine uygun gelen bu nazariyelerin gelişmesinde şark inançlarının ve Bahil mitolojilerinin büyük tesiri inkar edilem.ez. Aynı şekilde Yunan etkisi de yahııdiliği daha belirginleşIDeye
dorğu yöneltmiştir. Yine de ne mitolojinin gayrı ahlaki ve kaprisli
tanrıları,ne de filozoflarıngayri müşahhas, soğuk, entellektüel tanrıları
yahudilere eazip gelmemiştir.
Fakat genel fikirler çerçevesinde, en ortodoks yahudiler arasında
bile, helenleşnıenin bir takım izlerini tesbit mümkündür. Qllohelet'in
kitabı bu fikirlerle doludur. Tevrat'ın Anımiee tercümesi (Targoum),
Antropomorfizm.i yuınuşatmıştır. Böylece, Sina üzerine inen Allah değil, "Allah'ın Şahsiyetidir".
37 Ezckicl,
XXXVII.
]OSY
EİSE:'IllESUG
. MEHMET
A YDli\
Ilikmetin çok sayıdaki övgüleri, Talmid Ha'ham'.,. (Hakimlerin
Talebesi) olan hayranlık, öz değerlerin alt-üst olduğunu gösterir. Aynı
şeyi, yahudiliğin iç evriminde Yunan medeniyeti içindeki filozofa verilen önemle, takviye edilmiş olarak görüyoruz. İşte bunun için, Ben Sira'nın Hikmet Kitabı, yahudi unsurları ile Yunan unsurlarını karıştırmıştır. Buna göre Hikmet, Allah'ın bir ihsanıdır.
halde o, yine bir bilgi
ve araştırma konusudur. Fakat diğer taraftan hikmet, düşüncenin bir
zilı.in yeteneğidir ve hayatı, mantık ve zihne göre düzenler.
°
İlk Yahudi filozofu İskenderiyyeli Filon (Philon) bu fikirleri daha
da ileri götürerek din ve felsefeyi, vahiy ve a.klı, hikm.et ve kela~.ı (Logos)
uzlaştırmaya teşebbüs etmiştir. Ona göre dini buyruklar ve kurallar da
rasyoneldirler ve gerçekte Stoisyen ve Platonisyen
doktrinin ahlaki
sonucuna varırlar. Fakat yine de Filon, geleneksel ya.hudiliğin kenarında
kalır. 0, önemli rolü, doğmuş hıristiyanlığın gelişmesinde oynamıştır.
Gerçekten, Yunan düşüncesi hahaırı.lara, zararlı görünmüş, bunun
ıçın haharolar, kendi içlerine yani Tevrat kurallarının içiı:ı:ekapanmışlardır.
Yahudi Mezhepleri:
Yine de Yahudi düşüncesi donmam.ıştır. Aksine, fikirlerin kaynaşması öylesnie olmuştur ki, birçok küçük mezhep teşekkül etmiştir. Resmi
bir düşünce çizgisi .veya doğma olmadığı için bu mezheplerin hiçbiri
İtizal'da olmamıştır. Ancak onlardan herbiri, kendine göre kutsal kitapları yorumlaro.ış ve ondan dini, ahlaki, metafizik ve hatta politik bir davranış çıka.rm.lştır. Bu davranış, milliyetçi Yahudilerin (Zclotes) aşırı
milliyetçiliğinden, Sadukilerin uyguladıkları "ortak 'çalışmaya", Feıisilerin eyyameıIığına kadar uzanır.
Bu Yahudi mezheplerinden sadece döreIü, Yahudiliğin
için öncm taşlı'. Bu mezhepler şunlardır:
tekamülü
1- Esseniler (Esseniens):
Kumran yazmaları, onların;
Hıristiyanlarla
akrabalıklarını
bize göstermiştir.
2- Ze/otlar (zelotes); Dindar ve milliyetçiler.
Yahudi
....
3- Sadukiler (Saduceens):
yeniden ortaya çıkacaktır.
tir.
Bunların
düşüncesi,
Karailer
-
itizalinde
4.- Ferisiler (Plıarisiens):
Büyük kitlelere sahip olan bir mezhepasır, Ferisilerin hakimiyet çağıdır.
1.
YAHUDi KAY;"üKLARI:'\A
GÖRE YAHtmİL1K
28.3
Önce tarihi birtakım sebeplerden, sonra da mabedin tahrihinden
sonra; Mabed küItü üzerinde merkezileşmiş olan klasik dini duyguyu
devam ettiren rahiplerin ve Sadukilerin varlıklarının artık nedeni kal.
m.amıştır.
Milli bağıDlsızIığl koruma savaşı veren Zelotes'lar ise Yahudi renassansının son ümidi ile birlikte yok olur.
Zulüm.lerin' kırıp geçirdiği Esseniler'e gelince; onların mist:k
zilhidilne mezhepleri hiç bir zaman eemaatleri etkilememiştir.
ve
Ferisiler, . şayet tahripten
sonra. yaşamışlarsa;
bu onların uzun
zamandan heri bu ihtimale hazır olmalarından ve bilhassa orada cemaatı
hazırlamalarındandır.
Çünkü onlar, uzun zamandan beri, Tora'nın, devletten, İsrail toprağından daha öneınli olduğunu Ye Tora'nın ahid alilmeti
bulunduğunu
kahul ediyorlardı. Onlara göre, zulüm giderse şeriat
yaşar.
Ferisiler İçin Tevrat, En Büyük Değerdir:
YahudiIiği, yeni duruma (Diaspora) uygulamak ıçın Tevrat'ı dik.
katli şekilde okumak kafidir. Çünkü "Herşeyonda.
bulunmaktadır",
Musa'dan, Knesseth Baguedola hahamlarına varıncaya dek, nakledilmiş olan şifahi gelenek, Yahudilere Allah aşkı ve hizmetine doğru rehher
olmak İçin çok titiz haya.t çerçevelerİ koyan yazılı kanunun yorumuna
İzin vermiştir, O halde şeriatin etüdü yüce hiI' değerdir. Dünya, sadece
"Tora okuyan çocukların nefesleriyle, onun emirlerinin tatbiki ile ve
menfaat karşılığı olmayan lutufla devam. etmektedir".
İşte hunun için HiJurı.~t, tevazu ve alçak gönüllülük, gerçek Yahudinin fazİletlcridir. O, sevaplarının mükafatını gelecck dünyada alacaktır. Çünkü bil' amel, bu dünyada ve öbür dünyada mükiifatlandırllmJ:,;tır.
Bu dünya, iibür dünyanın giriş odasından başka bir şcy değildir.
Ferisi Yahudiliğinin kuvvet çizgileri, okullarda gelişmiş ve şerh
edilıniştir. Fakat kısa hir zaman sonra, sözlü nakil şartlarının güvenilirliğinin olmadığı düşünülerek (Yahudi merkezlerinin dağılması, zulümler, giivensizlik nedenleriyle) Mukaddes Haham Yuda, Filistin okullarında tedris edilen kanunların tümünü yazmaya karaı' vermiştir. İşte bu
tcdvinden de Mişna (Michna) doğumuştur.
Mişna'nın yorum ve derleme çalışması V. asra kadar Tiberiadc ve
özellikle SURA ve Poumbediat'daki iki büyük Bahil akademisinde devam etmiştir. İşte Mişİıa'nın şerhi olan Gemara (Guemiha) hııralarda
kaleme alınmıştır. Böylec.~ Mişna "C Gemar:., Talmudu meydana getirmişlerdir.