ÖABT 2015 Soruları yakalayan komisyon tarafından hazırlanmıştır. ÖĞRETMENLİK ALAN BİLGİSİ TESTİ ÖABT SOSYAL BİLGİLER COĞRAFYA (2. Kitap) Konu Anlatımı Özgün Sorular Ayrıntılı Çözümler Test Stratej"ler" Çıkmış Sorular Komisyon ÖABT Sosyal Bilgiler 2. Kitap (Coğrafya) Konu Anlatımlı Kitap ISBN 978-605-364-944-1 Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. © Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ne aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 2. Baskı: Kasım 2014, Ankara Proje-Yayın Yönetmeni: Demet Tamer Dizgi-Grafik Tasarım: Merve Koşar Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Ayrıntı Basım Yayın ve Matbaacılık Ltd. Şti. İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 770. Sokak No: 105/A Yenimahalle/ANKARA (0312-394 55 90) Yayıncı Sertifika No: 14749 Matbaa Sertifika No:13987 İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: 0312 430 67 50 - 430 67 51 Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60 Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08 Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60 İnternet: www.pegem.net E-ileti: pegem@pegem.net ÖN SÖZ Sevgili Öğretmen Adayları, ÖABT SOSYAL BİLGİLER konu anlatımlı setimiz üç kitap hâlinde düzenlenmiştir. "Sosyal Bilgiler 2. Kitap" adlı yayınımız Kamu Personeli Seçme Sınavı (KPSS) Sosyal Bilgiler Öğretmenliği Alan Bilgisi Testi Coğrafya bölümü kapsamındaki soruları çözmek için gerekli bilgi, beceri ve teknikleri edinme ve geliştirme sürecinde siz değerli öğretmen adaylarımıza kılavuz olarak hazırlanmıştır. Kitabın hazırlanış sürecinde, sınav kapsamındaki temel alanlarda kapsamlı alanyazın taraması yapılmış, bu kitabın gerek ÖABT’de gerekse gelecekteki meslek hayatınızda ihtiyacınızı maksimum derecede karşılayacak bir başucu kitabı niteliğinde olması hedeflenmiştir. Detaylı, güncel ve anlaşılır bir dilde yazılan konu anlatımları, çıkmış sorular ve detaylı açıklamalarıyla desteklenmiş, her ünite içeriği ÖSYM formatına uygun, çözümlü test sorularıyla pekiştirilmiştir. Ayrıca konu anlatımlarında verilen bilgi ve çözüm tekniklerine ek olarak uyarı kutucuklarıyla da önemli konulara dikkat çekilmiştir. Yoğun bir araştırma ve çalışma sürecinde hazırlanmış olan bu kitapla ilgili görüş ve önerilerinizi pegem@pegem.net adresini kullanarak bizimle paylaşabilirsiniz. Geleceğimizi güvenle emanet ettiğimiz siz değerli öğretmenlerimizin hizmet öncesi ve hizmet içi eğitimlerine katkıda bulunabilmek ümidiyle... Başarılar... SOSYAL BİLGİLER ÖABT İLE İLGİLİ ÖNEMLİ BİLGİLER ÖABT SOSYAL BİLGİLER, 50 sorudan oluşmakta ve Sosyal Bilgiler Öğretmeni Adaylarının Alan Bilgisi (Tarih, Coğrafya, Siyaset Bilimi, Diğer Sosyal Bilim Alanları -Sosyal Bilgilerin Temelleri, Sosyal Psikoloji, Arkeoloji, Antropoloji, Sosyoloji, Felsefe, Ekonomi, Bilim Teknoloji ve Sosyal Değişme, Sanat ve Estetik, İnsan İlişkileri ve Iletişim, Günümüz Dünya Sorunları, Sosyal Proje Geliştirme) ile Alan Eğitimi alanlarındaki bilgi ve becerilerini ölçmeyi hedeflemektedir. Öğretmenlik Alan Bilgisi Testinde çıkan sorular, Sosyal Bilgiler Öğretmenlik Lisans Programlarında verilen akademik disiplinlere paralel olarak hazırlanmaktadır. Sınavdaki Alan-Soru dağılımı aşağıdaki tabloda belirtilmiştir. Genel Yüzde Alan Bilgisi Testi Yaklaşık Yüzde % 80 Soru Sayısı 1 - 40 a. Tarih % 28 1 - 14 b. Coğrafya % 20 15 - 24 c. Siyaset Bilimi %8 25 - 28 d. Diğer Sosyal Bilim Alanları % 24 29 - 40 (Sosyal Bilgilerin Temelleri, Sosyal Psikoloji, Arkeoloji, Antropoloji, Sosyoloji, Felsefe, Ekonomi, Bilim Teknoloji ve Sosyal Değişme, Sanat ve Estetik, İnsan İlişkileri ve İletişim, Günümüz Dünya Sorunları, Sosyal Proje Geliştirme) Alan Eğitimi Testi % 20 41 - 50 Genel Kültür, Genel Yetenek ve Eğitim Bilimleri Sınavlarınıza ek olarak gireceğiniz Öğretmenlik Alan Bilgisi Testi ile ilgili verilen bu bilgiler 2014 SOSYAL BİLGİLER ÖABT sınavı çerçevesinde hazırlanmıştır. Sınav içeriğinde yapılabilecek olası değişiklikleri ÖSYM'nin web sitesinden takip edebilirsiniz. İÇİNDEKİLER ALAN BİLGİSİ 1. BÖLÜM: COĞRAFYANIN TANIMI, TARİHİ VE BÖLÜMLERİ COĞRAFYANIN TANIMI, TARİHİ ............................................................................................................................. 5 Türkiye'de Coğrafyanın Gelişimi........................................................................................................................... 7 COĞRAFYANIN BÖLÜMLERİ ................................................................................................................................... 8 A. Fiziki Coğrafya ................................................................................................................................................. 8 1. Jeomorfoloji ................................................................................................................................................ 8 2. Klimatoloji ................................................................................................................................................... 8 3. Hidrografya ................................................................................................................................................. 8 4. Bitki Coğrafyası .......................................................................................................................................... 8 5. Zoocoğrafya................................................................................................................................................ 8 6. Toprak Coğrafyası ...................................................................................................................................... 8 7. Kartografya ................................................................................................................................................. 9 B. Beşerî ve Ekonomik Coğrafya.......................................................................................................................... 9 1. Nüfus Coğrafyası ........................................................................................................................................ 9 2. Yerleşme Coğrafyası .................................................................................................................................. 9 3. Siyasi Coğrafya .......................................................................................................................................... 9 4. Kültürel Coğrafya ........................................................................................................................................ 9 5. Ekonomik Coğrafya .................................................................................................................................... 9 Çözümlü Test ............................................................................................................................................................ 11 Çözümler .................................................................................................................................................................. 12 vi 2. BÖLÜM: FİZİKİ COĞRAFYA EVREN VE DÜNYA .................................................................................................................................................. 15 Galaksiler (Gökadalar)........................................................................................................................................ 15 Yıldızlar............................................................................................................................................................... 15 Kuyruklu Yıldızlar................................................................................................................................................ 15 Asteroitler ........................................................................................................................................................... 16 Meteorit ve Meteorlar.......................................................................................................................................... 16 Karadelikler......................................................................................................................................................... 16 Güneş ve Güneş Sistemi .................................................................................................................................... 16 Ay ve Özellikleri .................................................................................................................................................. 19 DÜNYA (YERYUVARLAĞI) ..................................................................................................................................... 20 Dünya'nın Şekli ve Sonuçları.............................................................................................................................. 20 Dünya'nın Hareketleri ......................................................................................................................................... 22 Yerel Saat ........................................................................................................................................................... 24 Yerel Saat Hesaplamaları ................................................................................................................................... 25 Uluslararası Saat (Saat Dilimleri) ....................................................................................................................... 26 Ulusal Saat ......................................................................................................................................................... 26 Tarih Değiştirme Çizgisi ...................................................................................................................................... 26 Dünya'nın Güneş Etrafındaki Hareketi (Yıllık Hareketi) ve Sonuçları................................................................. 27 Eksen Eğikliği (Ekvator ile Yörünge Düzlemi Arasındaki Açı) ............................................................................ 28 Eksen Eğikliğinin Sonuçları ................................................................................................................................ 28 Güneş Işınlarının Yıl İçinde Dik Düştüğü Enlemlerin Değişmesi ........................................................................ 30 Dünya'nın Yıl İçinde Güneş'e Karşı Konumları................................................................................................... 31 21 Mart ve 23 Eylül Durumu (Ekinokslar) ........................................................................................................... 31 21 Haziran Durumu (Yaz Solstisi)....................................................................................................................... 32 21 Aralık Durumu (Kış Solstisi)........................................................................................................................... 32 Gölge Boyu Grafiklerini Yorumlama ................................................................................................................... 33 KARTOGRAFYA (HARİTA BİLGİSİ) ....................................................................................................................... 35 UTM Koordinat Sistemi....................................................................................................................................... 35 Harita .................................................................................................................................................................. 36 Harita Bilgisi ile İlgili Bazı Kavramlar .................................................................................................................. 38 Haritaların Ölçeklerinden Yararlanma ................................................................................................................ 40 Eğim ................................................................................................................................................................... 42 Harita Çeşitleri .................................................................................................................................................... 43 Haritalarda Yeryüzü Şekillerinin ve Çeşitli Bilgilerin Gösterilmesi ...................................................................... 45 vii COĞRAFİ KOORDİNAT SİSTEMİ ........................................................................................................................... 52 Matematik (Mutlak) Konum................................................................................................................................. 52 1. Paraleller .................................................................................................................................................. 52 2. Meridyenler ............................................................................................................................................... 53 3. Enlem ....................................................................................................................................................... 54 4. Boylam...................................................................................................................................................... 55 Göreceli (Özel) Konum ....................................................................................................................................... 55 Coğrafi Bilgi Sistemi (Cbs) ve Uzaktan Algılama................................................................................................ 56 JEOMORFOLOJİ (YERŞEKİLLERİ) ....................................................................................................................... 57 Dünya'nın İç Yapısı ............................................................................................................................................. 57 Yeryuvarlağının Yapısı ........................................................................................................................................ 57 Levha Hareketleri ............................................................................................................................................... 58 Kıtaların Kayması ............................................................................................................................................... 59 Jeolojik Zamanlar ............................................................................................................................................... 60 Yerkabuğunun Malzemesi (Taşlar) ..................................................................................................................... 63 Yerşekillerinin Oluşumu ...................................................................................................................................... 67 Yerşekillerinin Oluşum Süreçleri ve Yerşekillerini Oluşturan Kuvvetler .............................................................. 67 Yeryüzünde Ana Yerşekilleri ............................................................................................................................... 72 Dağlar ................................................................................................................................................................. 72 Ovalar ................................................................................................................................................................. 73 Platolar ............................................................................................................................................................... 74 BÜYÜK JEOMORFOLOJİK GRUPLAR .................................................................................................................. 77 Akarsu Topografyası (Flüvyal Topografya) ......................................................................................................... 77 Akarsuların Oluşturduğu Aşındırma Şekilleri ...................................................................................................... 78 Akarsuların Oluşturduğu Biriktirme Şekilleri ....................................................................................................... 81 Kıyı Topografyası ................................................................................................................................................ 83 Dalga Aşındırma Şekilleri ................................................................................................................................... 84 Dalga Biriktirme Şekilleri..................................................................................................................................... 84 Kıyı Tipleri ........................................................................................................................................................... 85 KARST TOPOGRAFYASI ........................................................................................................................................ 88 Karstik Aşındırma Şekilleri.................................................................................................................................. 88 1. Lapya .................................................................................................................................................................... 88 2. Dolin (Kokurdan - Koyak - Tava)........................................................................................................................... 89 3. Uvala .................................................................................................................................................................... 89 4. Polye..................................................................................................................................................................... 89 viii 5. Obruk .................................................................................................................................................................... 89 6. Düden (Su yutan - Su batan) ................................................................................................................................ 89 7. Mağara ................................................................................................................................................................. 89 8. Doğal Tünel ve Köprüler ....................................................................................................................................... 90 9. Kör ve Kuru Vadiler............................................................................................................................................... 90 Karstik Biriktirme Şekilleri ................................................................................................................................... 90 1. Traverten .............................................................................................................................................................. 90 2. Sarkıt, Dikit ve Sütun ............................................................................................................................................ 90 KURAK VE YARI KURAK BÖLGELER TOPOGRAFYASI ..................................................................................... 91 Kurak ve Yarı Kurak Bölgede Aşındırma Şekilleri .............................................................................................. 91 1. Mantarkaya (Şahit Tepeler) .................................................................................................................................. 91 2. Tafoni .................................................................................................................................................................... 92 3. Deflasyon Çukurları .............................................................................................................................................. 92 4. Yardanglar ............................................................................................................................................................ 92 5. Hamada ve Reg.................................................................................................................................................... 92 6. Façetalı Çakıllar (Drei Konter) .............................................................................................................................. 92 Kurak ve Yarı Kurak Bölgelerde Biriktirme Şekilleri ............................................................................................ 93 1. Kumullar (Kum Yığınları) ...................................................................................................................................... 93 2. Lös ........................................................................................................................................................................ 93 BUZUL TOPOGRAFYASI (GLASİYAL) ................................................................................................................... 94 Buzullar............................................................................................................................................................... 94 Başlıca Buzul Tipleri ........................................................................................................................................... 95 Buzul Aşındırma Şekilleri.................................................................................................................................... 95 1. Çizik, Oluk ve Çentikler ........................................................................................................................................ 95 2. Sirkler (Buz Yalağı) ............................................................................................................................................... 95 3. Buzul Vadileri (Tekne Vadi) ................................................................................................................................... 95 4. Asılı Vadiler........................................................................................................................................................... 96 5. Fiyord.................................................................................................................................................................... 96 6. Hörgüçkayalar ...................................................................................................................................................... 96 Buzul Biriktirme Şekilleri ..................................................................................................................................... 96 1. Moren ................................................................................................................................................................... 96 2. Sandur Ovası........................................................................................................................................................ 96 3. Drumlinler ............................................................................................................................................................. 97 4. Kame .................................................................................................................................................................... 97 ix 5. Kettle (Söl) ............................................................................................................................................................ 97 Buzul Çevresi Bölgeler Topografyası.................................................................................................................. 97 1. Erime Çukurları..................................................................................................................................................... 97 2. Yoğurulmuş Topraklar ........................................................................................................................................... 97 3. Çelenkli Topraklar ................................................................................................................................................. 97 4. Poligonal Topraklar (Taş Poligonları) .................................................................................................................... 97 5. Şeritli Topraklar (Taş Şeritleri)............................................................................................................................... 97 6. Soliflüksiyon Taraçaları ......................................................................................................................................... 97 VOLKAN TOPOGRAFYASI ..................................................................................................................................... 98 Volkan Tipleri ve Dünyada Volkanizmanın Dağılışı ............................................................................................ 99 a. Stromboli Volkan Tipi ............................................................................................................................................ 99 b. Hawai Volkan Tipi ................................................................................................................................................. 99 c. Volcano Volkan Tipi .............................................................................................................................................. 99 d. Pele Volkan Tipi .................................................................................................................................................... 99 Volkanizma ile İlgili Yerşekilleri ......................................................................................................................... 100 1. Krater ve Kaldera................................................................................................................................................ 100 2. Maar ve Diatrema ............................................................................................................................................... 100 3. Volkanik Dom ve Kule......................................................................................................................................... 100 4. Lav Volkanları ..................................................................................................................................................... 100 5. Piroklastik Volkanlar ........................................................................................................................................... 100 Volkan Topografyasında Aşındırma ve Biriktirme ............................................................................................. 100 1. Barrancos ........................................................................................................................................................... 100 2. Planez................................................................................................................................................................. 100 3. Aşınım Kalderaları .............................................................................................................................................. 100 4. Neck ve Dayk ..................................................................................................................................................... 100 KLİMATOLOJİ - İKLİM BİLGİSİ ............................................................................................................................ 101 Atmosfer ........................................................................................................................................................... 102 Atmosferin Etkileri............................................................................................................................................. 102 Atmosferi Oluşturan Gazlar .............................................................................................................................. 103 Atmosferin Katları ............................................................................................................................................. 104 İKLİM ELEMANLARI ............................................................................................................................................. 104 Sıcaklık ............................................................................................................................................................. 104 Sıcaklığın Yeryüzüne Dağılışını Etkileyen Faktörler ......................................................................................... 105 İzoterm Haritaları .............................................................................................................................................. 108 Basınç............................................................................................................................................................... 110 x Basıncın Yeryüzüne Dağılışını Etkileyen Faktörler........................................................................................... 110 Alçak Basınç (Siklon)........................................................................................................................................ 113 Yüksek Basınç (Antisiklon) ............................................................................................................................... 113 İzobar Haritaları ................................................................................................................................................ 114 Rüzgârlar .......................................................................................................................................................... 114 Rüzgârın Hızı.................................................................................................................................................... 114 Rüzgârın Yönü.................................................................................................................................................. 115 Rüzgârın Esme Sıklığı (Rüzgâr Frekansı) ........................................................................................................ 115 Rüzgâr Çeşitleri ................................................................................................................................................ 116 NEMLİLİK VE YAĞIŞ ............................................................................................................................................. 122 Nem ve Yağışlar ............................................................................................................................................... 122 1. Mutlak Nem (Salt Nemlilik) ................................................................................................................................. 122 2. Bağıl Nem (Nispi Nem) ....................................................................................................................................... 122 Yoğunlaşma ...................................................................................................................................................... 123 Yoğunlaşma Şekilleri ........................................................................................................................................ 123 Yağışlar............................................................................................................................................................. 125 Oluşumlarına Göre Yağış Çeşitleri ................................................................................................................... 125 Yağış Biçimleri .................................................................................................................................................. 125 Yağış Rejimi...................................................................................................................................................... 126 Yeryüzünde Yağış Dağılışı................................................................................................................................ 126 BUZ DEVİRLERİ VE İKLİM DEĞİŞİKLİKLERİ...................................................................................................... 127 BÜYÜK İKLİM TİPLERİ ........................................................................................................................................ 129 Başlıca Büyük İklim Tipleri ................................................................................................................................ 130 Ekvatoral İklim .................................................................................................................................................. 130 Yazı Yağışlı Tropikal İklim (Subtropikal) ........................................................................................................... 130 HİDROGRAFYA (SULAR COĞRAFYASI)............................................................................................................. 137 1. Denizler ve Okyanuslar ................................................................................................................................ 137 A. Dalgalar ........................................................................................................................................................ 138 B. Akıntılar ........................................................................................................................................................ 138 C. Gel-Git (Med - Cezir).................................................................................................................................... 139 2. Akarsular ............................................................................................................................................................ 140 Akarsu Rejimleri ............................................................................................................................................... 142 Drenaj Sistemleri .............................................................................................................................................. 142 Dünya'nın Önemli Akarsuları ............................................................................................................................ 144 3. Göller .................................................................................................................................................................. 147 xi A. Doğal Göller ................................................................................................................................................. 147 B. Yapay Göller (Barajlar) ................................................................................................................................. 147 Su Özelliklerine Göre Göller ............................................................................................................................. 148 4. Yeraltı Suları ....................................................................................................................................................... 148 5. Kaynak Suları ..................................................................................................................................................... 148 A. Artezyen Kaynaklar ...................................................................................................................................... 148 B. Karstik Kaynaklar (Voklüz) ........................................................................................................................... 149 C. Fay Kaynakları ............................................................................................................................................. 149 D. Yamaç (Vadi) Kaynakları .............................................................................................................................. 149 E. Gayzer Kaynaklar......................................................................................................................................... 150 F. Kaplıcalar ve Ilıcalar ..................................................................................................................................... 150 Sulardan Faydalanma ...................................................................................................................................... 151 Hidroelektrik Potansiyel .................................................................................................................................... 151 TOPRAK COĞRAFYASI ........................................................................................................................................ 152 Toprağın Özellikleri ve Toprak Oluşumunu Etkileyen Faktörler ........................................................................ 153 1. Anakaya.................................................................................................................................................. 153 2. İklim ........................................................................................................................................................ 154 3. Yerşekilleri .............................................................................................................................................. 154 4. Canlılar ................................................................................................................................................... 154 5. Zaman .................................................................................................................................................... 154 Toprak Türleri.................................................................................................................................................... 155 1. Zonal (Yerli Kaya Toprakları) .................................................................................................................. 155 2. Azonal (Tasınmış Topraklar) ................................................................................................................... 155 3. İntrazonal ................................................................................................................................................ 156 Toprak Taksonomisi (1975) veya 7. Toprak Sınıflandırma Sistemi ................................................................... 156 1. Entisoller ................................................................................................................................................. 156 2. İnceptisoller ............................................................................................................................................ 156 3. Aridisoller ................................................................................................................................................ 156 4. Mollisoller................................................................................................................................................ 156 5. Spodosollar............................................................................................................................................. 156 6. Alfosiller .................................................................................................................................................. 157 7. Ultisoller .................................................................................................................................................. 157 8. Oxisoller.................................................................................................................................................. 157 9. Vertisoller ................................................................................................................................................ 157 10. Histosoller ............................................................................................................................................. 157 xii Heyelan ............................................................................................................................................................ 158 Heyelana Neden Olan Faktörler ....................................................................................................................... 158 Erozyon ............................................................................................................................................................ 158 Erozyonu Artıran Faktörler ............................................................................................................................... 159 BİTKİ (VEJETASYON) COĞRAFYASI .................................................................................................................. 159 Bitkilerin Yetişme Koşulları ............................................................................................................................... 160 1. İklim ........................................................................................................................................................ 160 2. Yerşekilleri .............................................................................................................................................. 161 3. Toprak ..................................................................................................................................................... 161 4. Biyotik ..................................................................................................................................................... 161 Başlıca Bitki Toplulukları ................................................................................................................................... 161 1. Ağaç Formasyonu................................................................................................................................... 161 2. Çalı Formasyonu .................................................................................................................................... 162 3. Ot Formasyonu ....................................................................................................................................... 162 Çözümlü Test .......................................................................................................................................................... 164 Çözümler ................................................................................................................................................................ 170 xiii 3. BÖLÜM: BEŞERÎ VE EKONOMİK COĞRAFYA BEŞERÎ COĞRAFYA ............................................................................................................................................. 177 NÜFUS COĞRAFYASI .......................................................................................................................................... 180 Nüfusun Yapısı ................................................................................................................................................. 181 Nüfusun Yaş ve Cinsiyet Piramitleri.................................................................................................................. 182 Nüfusun Cinsiyete Göre Dağılımı ..................................................................................................................... 184 Nüfusun Eğitim Durumu ................................................................................................................................... 185 Çalışan Nüfusun Ekonomik Faaliyet Kollarına Dağılımı ................................................................................... 185 Kırsal - Kentsel Nüfus ....................................................................................................................................... 186 Nüfus Artışı ....................................................................................................................................................... 186 Dünya Nüfus Artışı ve Artışla İlgili Bazı Görüşler ............................................................................................. 186 Hızlı Nüfus Artışının Sonuçları ......................................................................................................................... 187 Nüfus Artışı ile İlgili Görüşler ............................................................................................................................ 188 Kıtalarda ve Bazı Ülkelerde Nüfus ve Nüfus Artış Oranı .................................................................................. 189 Dünyada Nüfusun Dağılışı ve Bu Dağılışı Etkileyen Faktörler ......................................................................... 191 Nüfus Yoğunluğu Kavramları ............................................................................................................................ 193 1. Aritmetik Nüfus Yoğunluğu ..................................................................................................................... 193 2. Tarımsal Nüfus Yoğunluğu ...................................................................................................................... 194 3. Fizyolojik Nüfus Yoğunluğu .................................................................................................................... 194 Nüfus Politikaları............................................................................................................................................... 194 GÖÇLER ................................................................................................................................................................ 195 Dünyada Geniş Çaplı Göçlere Örnekler ........................................................................................................... 195 Kavimler Göçü .................................................................................................................................................. 195 Göçlerin Nedenleri ............................................................................................................................................ 197 1. Ekonomik Nedenler ................................................................................................................................ 197 2. Doğal Nedenler....................................................................................................................................... 197 3. Siyasi Nedenler ...................................................................................................................................... 197 4. Sosyal Nedenler ..................................................................................................................................... 197 Göçlerin Sonuçları ............................................................................................................................................ 197 Gidilen Yere Göre Göçler ................................................................................................................................. 198 A. İç Göçler ................................................................................................................................................. 198 B. Dış Göçler .............................................................................................................................................. 198 Kalma Süresine Göre Göçler............................................................................................................................ 198 xiv A. Geçici (Mevsimlik) Göçler ...................................................................................................................... 198 B. Sürekli Göçler......................................................................................................................................... 198 Beyin Göçü ....................................................................................................................................................... 198 YERLEŞME COĞRAFYASI ................................................................................................................................... 198 Yerleşmenin Tarihçesi ....................................................................................................................................... 199 1. Mağaralar ve Ağaç Kovukları ................................................................................................................. 199 2. Yerleşik Hayat ve Tarım Şehirleri ............................................................................................................ 200 3. Ticaret Şehirleri ...................................................................................................................................... 200 4. Liman Şehirleri........................................................................................................................................ 200 5. İdari Şehirler ........................................................................................................................................... 200 6. Dinî Şehirler ............................................................................................................................................ 200 7. Maden Şehirleri ...................................................................................................................................... 201 8. Sanayi Şehirleri ...................................................................................................................................... 201 9. Turizm Şehirleri ...................................................................................................................................... 201 10. Teknoloji Şehirleri ................................................................................................................................. 201 Yerleşmelerin Sınıflandırılması ......................................................................................................................... 201 Kırsal Yerleşmeler ............................................................................................................................................ 202 Kent Yerleşmeleri ............................................................................................................................................. 210 EKONOMİK COĞRAFYA ...................................................................................................................................... 216 Gelişmişlik ve Az Gelişmişlik ............................................................................................................................ 216 Küreselleşen Ekonomi ...................................................................................................................................... 220 Ekonomik Faaliyet Türleri ................................................................................................................................. 221 Tarım Faaliyetleri .............................................................................................................................................. 222 Hayvancılık ....................................................................................................................................................... 233 Ormanlar ve Ormanlardan Faydalanma ........................................................................................................... 235 Madenler........................................................................................................................................................... 236 Enerji Kaynakları .............................................................................................................................................. 241 Ulaşım .............................................................................................................................................................. 247 Turizm ............................................................................................................................................................... 252 Sanayi............................................................................................................................................................... 255 Ticaret ..................................................................................................................................................................... 262 Çözümlü Test .......................................................................................................................................................... 265 Çözümler ................................................................................................................................................................ 269 xv 4. BÖLÜM: SİYASİ COĞRAFYA SİYASİ COĞRAFYA ............................................................................................................................................... 275 Siyasi Coğrafyanın Gelişimi ve Jeopolitik Teoriler ............................................................................................ 277 1. Kara Hâkimiyet Teorisi ............................................................................................................................ 277 2. Kenar Kuşak Teorisi................................................................................................................................ 278 3. Deniz Hâkimiyet Teorisi .......................................................................................................................... 278 4. Hava Hâkimiyet Teorisi ........................................................................................................................... 279 5. Merkezî Türk Hâkimiyet Teorisi .............................................................................................................. 279 6. Uzay Hâkimiyet Teorisi ........................................................................................................................... 279 7. Tarihin Sonu Teorisi ................................................................................................................................ 279 8. Medeniyetler Çatışması Teorisi .............................................................................................................. 280 9. Medeniyetlerin Bütünleşmesi Teorisi ...................................................................................................... 280 10. Büyük Satranç Tahtası Teorisi .............................................................................................................. 280 11. Eksen Ülkeler Hâkimiyet Teorisi ........................................................................................................... 280 12. Entrika Çemberi Teorisi ........................................................................................................................ 280 Siyasi Coğrafyada Organizasyonlar: Devlet, Millet, Millî Devlet ....................................................................... 281 Devletin Karakteristik Özellikleri ....................................................................................................................... 281 Devlet ve Ulus .................................................................................................................................................. 281 Millî Devletlerin Ortaya Çıkışı ........................................................................................................................... 282 Millet ve Millî Devlet .......................................................................................................................................... 282 Millî Olmayan Devletler..................................................................................................................................... 282 Devletlerin Sınıflandırılması.............................................................................................................................. 283 1. Etki Alanlarına Göre Devletler ................................................................................................................ 283 2. Alanlarına Göre Devletler ....................................................................................................................... 284 3. Biçimlerine (Şekillerine) Göre Devletler .................................................................................................. 284 4. Gelişmişlik Seviyelerine Göre Devletler.................................................................................................. 285 5. Günümüzde Var Olmayan Devletler ....................................................................................................... 285 Özelliği Olan Bölgeler ve Devletlerin Fizyografik Sınıflandırılması ................................................................... 285 Dünyada Güç Mücadeleleri .............................................................................................................................. 292 Devletler Arasında Güç Mücadelesi ................................................................................................................. 292 Milletlerarası Güç Mücadelesi .......................................................................................................................... 292 Dünyadaki Çatışma Bölgeleri ........................................................................................................................... 293 Kafkasya ........................................................................................................................................................... 293 xvi Orta Asya.......................................................................................................................................................... 294 Afrika ................................................................................................................................................................ 294 Pakt ve Birlikler ................................................................................................................................................. 294 Birleşmiş Milletler.............................................................................................................................................. 294 Avrupa Birliği (AB) ............................................................................................................................................ 295 Karadeniz Ekonomik İşbirliği Teskilatı (KEİ) ..................................................................................................... 295 Arap Birliği (Arap Ligi)....................................................................................................................................... 295 Bağımsız Devletler Topluluğu (BDT) ................................................................................................................ 295 İngiliz Milletler Topluluğu (Commonwealth) ...................................................................................................... 296 G7 ve G8 Ülkeleri ............................................................................................................................................. 296 Gelişmekte Olan 8 Ülke (D8) ............................................................................................................................ 296 Petrol İhraç Eden Ülkeler Örgütü (OPEC) ........................................................................................................ 296 İslam İş Birliği Örgütü (İİÖ) ............................................................................................................................... 296 Şangay İş Birliği Örgütü .................................................................................................................................... 296 Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Anlaşması .................................................................................... 297 Kanallar ve Boğazlar ........................................................................................................................................ 298 ÜLKELER COĞRAFYASI ..................................................................................................................................... 301 Çözümlü Test .......................................................................................................................................................... 317 Çözümler ................................................................................................................................................................ 322 xvii 5. BÖLÜM: İNSAN - DOĞA ETKİLEŞİMİ KORUMA ALANLARI İNSANIN DOĞAYA MÜDAHALELERİ ................................................................................................................... 327 DOĞANIN İNSANA ETKİLERİ .............................................................................................................................. 328 DOĞAL AFETLER ................................................................................................................................................. 329 Yer Kökenli (Jeolojik) Afetler ............................................................................................................................. 329 Atmosfer Kökenli (Meteorolojik) Afetler ............................................................................................................ 329 JEOLOJİK AFETLER ............................................................................................................................................ 330 Heyelan ............................................................................................................................................................ 330 Deprem ............................................................................................................................................................. 331 Kaya Düşmesi .................................................................................................................................................. 332 METEOROLOJİK AFETLER ................................................................................................................................. 333 Çığ .................................................................................................................................................................... 333 Aşırı Kar............................................................................................................................................................ 334 Sel ve Su Baskını ............................................................................................................................................. 334 Kuraklık............................................................................................................................................................. 335 Don ................................................................................................................................................................... 335 Dolu .................................................................................................................................................................. 336 Tipi .................................................................................................................................................................... 336 Fırtına ............................................................................................................................................................... 336 Sis..................................................................................................................................................................... 337 Yıldırım Düşmesi .............................................................................................................................................. 337 Orman Yangını ................................................................................................................................................. 338 Türkiye'de Korunan Alanlar ve Turizm.............................................................................................................. 339 Millî Park Oluşturma Konusunda Öngörülen Hususlar ..................................................................................... 339 Türkiye'deki Millî Parklar ................................................................................................................................... 340 Diğer Koruma Statüleri ..................................................................................................................................... 345 Türkiye'nin UNESCO Dünya Miras Listesinde Yer Alan Değerleri ................................................................... 347 Çözümlü Test .......................................................................................................................................................... 348 Çözümler ................................................................................................................................................................ 350 xviii 6. BÖLÜM: TÜRKİYE COĞRAFYASI TÜRKİYE'NİN COĞRAFİ KONUMU ...................................................................................................................... 353 Türkiye'nin Matematik (Mutlak) Konumu ve Sonuçları ..................................................................................... 353 Türkiye'nin Özel Konumu ve Sonuçları ............................................................................................................ 354 Özel Tarihlerde Türkiye..................................................................................................................................... 355 Türkiye'de Ortak Saat Kavramı ........................................................................................................................ 356 TÜRKİYE'NİN JEOPOLİTİK KONUMU ................................................................................................................. 357 MEDENİYETLERİN ÇIKIŞ NOKTASI TÜRKİYE ................................................................................................... 358 Türkiye'nin Dünya Üzerindeki Coğrafi Konumu ve Avantajları ......................................................................... 358 TÜRKİYE'NİN SINIRLARI ...................................................................................................................................... 359 TÜRKİYE'NiN JEOLOJİK ÖZELLİKLERİ ............................................................................................................. 361 Jeolojik Zamanlarda Türkiye............................................................................................................................. 361 Birinci Jeolojik Zaman (Paleozoik).................................................................................................................... 361 İkinci Jeolojik Zaman (Mesozoik)...................................................................................................................... 361 Üçüncü Jeolojik Zaman (Tersiyer) .................................................................................................................... 361 Dördüncü Jeolojik Zaman (Kuaterner).............................................................................................................. 361 Türkiye'de Orojenik Hareketler ......................................................................................................................... 363 Türkiye'de Epirojenik Hareketler....................................................................................................................... 363 Türkiye'de Volkanizma...................................................................................................................................... 364 Oluşumlarına ve Bulunduğu Yere Göre Dağlar ................................................................................................ 365 Türkiye'de Depremler ....................................................................................................................................... 366 I. Dereceden Deprem Alanları .......................................................................................................................... 366 TÜRKİYE'DE YERYÜZÜ ŞEKİLLERİNİN GENEL ÖZELLİKLERİ ........................................................................ 367 TÜRKİYE'NİN BAZI OVALARI VE PLATOLARI ................................................................................................... 368 TÜRKİYE'NİN OVALARI ........................................................................................................................................ 369 Bulundukları Yere Yani Yükseltilerine Göre Ovalar .......................................................................................... 369 A. Kıyı Ovaları ............................................................................................................................................ 369 B. İç Ovalar ................................................................................................................................................. 369 TÜRKİYE'NİN PLATOLARI ................................................................................................................................... 370 TÜRKİYE'DE ÇÖZÜLME ....................................................................................................................................... 370 1. Fiziksel (Mekanik) Çözülme.......................................................................................................................... 370 2. Kimyasal Çözülme ........................................................................................................................................ 370 TÜRKİYE'DE BAŞLICA TOPRAK TİPLERİ .......................................................................................................... 371 1. Zonal Topraklar ............................................................................................................................................. 371 2. İntrazonal Topraklar ...................................................................................................................................... 372 3. Azonal Topraklar ........................................................................................................................................... 372 TÜRKİYE'DE TOPRAKLARDAN YARARLANMA ................................................................................................ 373 TÜRKİYE'DE HEYELAN ........................................................................................................................................ 373 TÜRKİYE'DE EROZYON ....................................................................................................................................... 374 TÜRKİYE AKARSULARI ....................................................................................................................................... 376 xix Türkiye Akarsularının Genel Özellikleri ............................................................................................................ 376 Türkiye'deki Akarsu Havzaları .......................................................................................................................... 376 Türkiye'deki Başlıca Akarsular ......................................................................................................................... 377 Türkiye Akarsularının Rejimleri......................................................................................................................... 377 A. Yağmur Suları ile Beslenen Akarsular.................................................................................................... 377 B. Kar ve Buz Suları ile Beslenen Akarsular .............................................................................................. 377 C. Kaynak Suları ile Beslenen Akarsular .................................................................................................... 378 D. Gölden Çıkan Akarsular (Göl Ayağı)...................................................................................................... 378 E. Karma Rejimli Akarsular......................................................................................................................... 378 Türkiye'de Akarsu Aşındırma ve Biriktirme Şekilleri ......................................................................................... 378 Türkiye'de Akarsuların Oluşturduğu Aşındırma Şekilleri .................................................................................. 378 Türkiye'de Akarsuların Oluşturduğu Biriktirme Şekilleri.................................................................................... 380 TÜRKİYE'DE RÜZGÂRLARIN OLUŞTURDUĞU ŞEKİLLER ............................................................................... 381 TÜRKİYE'DE BUZULLARIN OLUŞTURDUĞU ŞEKİLLER .................................................................................. 382 Türkiye'de Buzul Aşındırma Şekilleri ................................................................................................................ 382 1. Sirkler (Buz Yalağı) ................................................................................................................................. 382 2. Buzul Vadiler (Tekne Vadiler) .................................................................................................................. 382 Türkiye'de Buzul Biriktirme Şekilleri ................................................................................................................. 382 Moren ............................................................................................................................................................... 382 TÜRKİYE'NİN YERALTI SULARI VE KAYNAKLARI ............................................................................................ 383 Türkiye'nin Kaynakları ...................................................................................................................................... 383 1. Artezyen Kaynaklar ................................................................................................................................ 383 2. Karstik Kaynaklar (Voklüz)...................................................................................................................... 383 3. Fay Kaynakları........................................................................................................................................ 383 4. Yamaç Kaynakları................................................................................................................................... 384 Türkiye'nin Kaplıca ve Ilıcaları .......................................................................................................................... 384 TÜRKİYE'DE KARSTİK ŞEKİLLER ...................................................................................................................... 384 Türkiye'de Karstik Arazilerin Dağılışı ................................................................................................................ 385 Türkiye'de Karstik Aşındırma Şekilleri .............................................................................................................. 385 1. Lapya ...................................................................................................................................................... 385 2. Dolin (Kokurdan - Koyak - Tava)............................................................................................................. 386 3. Uvala ...................................................................................................................................................... 386 4. Polye....................................................................................................................................................... 386 5. Obruk ..................................................................................................................................................... 386 6. Düden (Su yutan - Su batan) .................................................................................................................. 386 7. Mağara ................................................................................................................................................... 386 Türkiye'de Karstik Biriktirme Şekilleri ............................................................................................................... 387 1. Traverten ................................................................................................................................................ 387 2. Sarkıt, Dikit ve Sütun .............................................................................................................................. 387 xx TÜRKİYE'DE DALGALARIN VE AKINTILARIN OLUŞTURDUĞU ŞEKİLLER.................................................... 387 Türkiye'de Dalga Aşındırma Şekilleri................................................................................................................ 387 Falez (Yalıyar) .................................................................................................................................................. 387 Türkiye'de Dalga Biriktirme Şekilleri ................................................................................................................. 388 1. Kumsallar................................................................................................................................................ 388 2. Kıyı Oku (Kıyı Kordonu).......................................................................................................................... 388 3. Lagün (Kıyı Set Gölü - Deniz Kulağı) ..................................................................................................... 388 4. Tombolo (Saplı Ada) ............................................................................................................................... 388 TÜRKİYE'DE KIYI TİPLERİ ................................................................................................................................... 389 1. Boyuna Kıyılar .............................................................................................................................................. 389 2. Enine Kıyılar ................................................................................................................................................. 389 3. Ria Tipi Kıyılar .............................................................................................................................................. 389 4. Dalmaçya Tipi Kıyılar .................................................................................................................................... 389 5. Limanlı Kıyılar ............................................................................................................................................... 390 TÜRKİYE'DE GÖLLER .......................................................................................................................................... 390 A. Doğal Göller ................................................................................................................................................. 391 1. Yerli Kaya Gölleri .................................................................................................................................... 391 2. Set Gölleri ............................................................................................................................................... 391 B. Yapay (Baraj) Göller ..................................................................................................................................... 392 TÜRKİYE'NİN İKLİMİNİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER VE TÜRKİYE'DE İKLİM ELEMANLARI ............................. 393 Matematik Konumun İklime Etkisi..................................................................................................................... 393 Özel Konumun İklime Etkisi .............................................................................................................................. 393 a. Etrafındaki Denizlerin Etkisi .................................................................................................................... 393 b. Yükselti ................................................................................................................................................... 393 c. Dağların Uzanışı ..................................................................................................................................... 393 d. Etrafındaki Basınç Merkezlerinin Etkisi .................................................................................................. 393 e. Bakı ........................................................................................................................................................ 393 TÜRKİYE'DE SICAKLIK ........................................................................................................................................ 394 Türkiye'nin Yıllık Ortalama Sıcaklık Haritası..................................................................................................... 394 Türkiye Ocak Ayı İndirgenmiş İzoterm Haritası ................................................................................................ 394 Türkiye Temmuz Ayı İndirgenmiş İzoterm Haritası ........................................................................................... 395 Türkiye Yıllık Sıcaklık Farkı Haritası ................................................................................................................. 395 TÜRKİYE'Yİ ETKİLEYEN BASINÇ MERKEZLERİ ............................................................................................... 395 TÜRKİYE'Yİ ETKİLEYEN RÜZGÂRLAR .............................................................................................................. 396 TÜRKİYE'DE NEM VE YAĞIŞ ............................................................................................................................... 397 Oluşumuna Göre Yağış Çeşitleri ...................................................................................................................... 397 Türkiye'de Yağışın Fazla Olduğu Yerler ........................................................................................................... 397 Türkiye'de Yağışın Az Olduğu Yerler ................................................................................................................ 397 TÜRKİYE'DE İKLİM TİPLERİ ................................................................................................................................ 398 Karadeniz İklimi ................................................................................................................................................ 398 xxi Akdeniz İklimi.................................................................................................................................................... 399 Karasal İklim ..................................................................................................................................................... 399 Sert Karasal İklim ............................................................................................................................................. 399 Step İklimi ......................................................................................................................................................... 400 TÜRKİYE'NİN BİTKİ ÖRTÜSÜ .............................................................................................................................. 400 1. Ormanlar....................................................................................................................................................... 400 2. Maki .............................................................................................................................................................. 401 3. Bozkır ........................................................................................................................................................... 402 4. Yüksek Dağ Çayırları.................................................................................................................................... 402 TÜRKİYE'DE NÜFUS VE YERLEŞME .................................................................................................................. 404 Türkiye'de Nüfus Sayımları .............................................................................................................................. 404 Nüfus Artışı ve Sonuçları .................................................................................................................................. 404 Türkiye'de Nüfusun Dağılışını Etkileyen Faktörler............................................................................................ 406 1. Doğal Faktörler ....................................................................................................................................... 406 2. Beşerî ve Ekonomik Faktörler ................................................................................................................ 407 Türkiye'de Nüfusun Seyrek Olduğu Yerler........................................................................................................ 407 Türkiye'de Nüfusun Sık Olduğu Yerler.............................................................................................................. 408 Türkiye'de Nüfus Yoğunlukları .......................................................................................................................... 408 1. Aritmetik Nüfus Yoğunluğu ..................................................................................................................... 408 2. Tarımsal Nüfus Yoğunluğu ...................................................................................................................... 409 3. Fizyolojik Nüfus Yoğunluğu .................................................................................................................... 409 Türkiye Nüfusunun Özellikleri (Nüfusun Yapısı) ............................................................................................... 410 1. Türkiye'de Nüfusun Yaş Gruplarına Göre Dağılımı ................................................................................ 410 2. Türkiye'de Nüfusun Cinsiyete Göre Dağılımı ......................................................................................... 412 3. Türkiye'de Çalışan Nüfusun Ekonomik Faaliyet Kollarına Dağılımı ....................................................... 412 4. Türkiye'de Nüfusun Eğitim Durumu ........................................................................................................ 412 5. Türkiye'de Kırsal - Kentsel Nüfus ........................................................................................................... 413 Türkiye'de Nüfus Politikaları ............................................................................................................................. 414 Gelecekte Türkiye Nüfusu ................................................................................................................................ 415 TÜRKİYE'DE GÖÇLER ......................................................................................................................................... 415 1. Türkiye'de Nedenlerine Göre Göçler ............................................................................................................ 415 2. Türkiye'de Mekânlara Göre Göçler............................................................................................................... 416 İç Göçler ..................................................................................................................................................... 416 Dış Göçler................................................................................................................................................... 417 3. Türkiye'de Zamana Göre Göçler .................................................................................................................. 417 Sürekli Göçler ............................................................................................................................................. 417 Mevsimlik Göçler ........................................................................................................................................ 417 TÜRKİYE'DE YERLEŞME ..................................................................................................................................... 418 Yerleşmenin Tarihçesi ....................................................................................................................................... 418 xxii Türkiye'de Yerleşmeyi Etkileyen Faktörler .............................................................................................................. 420 1. Beşerî ve Ekonomik Faktörler ............................................................................................................................ 420 2. Fiziki Faktörler .................................................................................................................................................... 420 Türkiye'de Yerleşme Şekilleri.................................................................................................................................. 420 Yerleşmelerin Sınıflandırılması ............................................................................................................................... 420 A. Köy Altı Yerleşmeleri .......................................................................................................................................... 422 B. Kent Yerleşmeleri ............................................................................................................................................... 425 Türkiye'de Mesken Tipleri ....................................................................................................................................... 428 1. Ahşap Meskenler ................................................................................................................................................ 428 2. Toprak (Kerpiç) Meskenler.................................................................................................................................. 428 3. Taş Meskenler .................................................................................................................................................... 428 TÜRKİYE'NİN EKONOMİK COĞRAFYASI ........................................................................................................... 430 Türkiye'nin Ekonomisini Etkileyen Faktörler ........................................................................................................... 430 A. Coğrafi Konum ....................................................................................................................................... 430 B. Yerşekilleri .............................................................................................................................................. 430 C. İklim........................................................................................................................................................ 430 D. Nüfus Yerleşme ...................................................................................................................................... 431 TÜRKİYE'DE ARAZİ KULLANIMI ......................................................................................................................... 431 Türkiye'de Yerşekillerinin Arazi Kullanımına Etkileri ............................................................................................... 431 TÜRKİYE'DE TOPRAKLARDAN YARARLANMA ................................................................................................ 432 TÜRKİYE'DE TARIM (ZİRAAT) ............................................................................................................................. 433 Türkiye'de Tarımı Etkileyen Doğal Faktörler ..................................................................................................... 433 A. İklim ........................................................................................................................................................ 433 B. Yerşekilleri .............................................................................................................................................. 434 Türkiye'de Tarımı Etkileyen Beşerî Faktörler .................................................................................................... 434 1. Sulama ................................................................................................................................................... 434 2. Tarımda Makine Kullanımı ...................................................................................................................... 434 3. Gübreleme .............................................................................................................................................. 434 4. Tohum Islahı ........................................................................................................................................... 434 5. Toprak ve Bakımı .................................................................................................................................... 434 6. Zirai mücadele (İlaçlama) ....................................................................................................................... 434 7. Tarımı Destekleyen Kuruluşlar................................................................................................................ 435 8. Pazarlama .............................................................................................................................................. 435 Bitkisel Üretim................................................................................................................................................... 435 Tahıllar .............................................................................................................................................................. 435 Baklagiller ......................................................................................................................................................... 437 Sanayi Bitkileri .................................................................................................................................................. 438 Yağ Bitkileri ....................................................................................................................................................... 439 Yem Bitkileri ...................................................................................................................................................... 440 xxiii Meyvecilik ......................................................................................................................................................... 440 Sebzecilik ......................................................................................................................................................... 442 Seracılık............................................................................................................................................................ 442 Turfandacılık ..................................................................................................................................................... 442 TÜRKİYE'DE HAYVANCILIK ................................................................................................................................. 442 Hayvancılığı Etkileyen Faktörler ....................................................................................................................... 443 Türkiye'de Hayvan Varlığı ve Coğrafi Dağılışı .................................................................................................. 443 1. Küçükbaş Hayvancılık ............................................................................................................................ 443 2. Büyükbaş Hayvancılık ............................................................................................................................ 444 3. Kümes Hayvancılığı................................................................................................................................ 445 4. İpek Böcekçiliği ....................................................................................................................................... 445 5. Arıcılık..................................................................................................................................................... 445 6. Su Ürünleri.............................................................................................................................................. 445 TÜRKİYE'DE ORMANCILIK .................................................................................................................................. 446 Ormanlardan Yararlanma ve Orman Ürünleri ................................................................................................... 446 Ormancılığın Türkiye Ekonomisindeki Yeri ve Önemi ...................................................................................... 446 TÜRKiYE'DE MADENLER .................................................................................................................................... 447 Madenciliğin Türkiye Ekonomisindeki Yeri ve Önemi ....................................................................................... 450 TÜRKiYE'DE ENERJi ............................................................................................................................................ 450 Türkiye'de Enerji Kaynakları ............................................................................................................................. 452 Taş Kömürü ...................................................................................................................................................... 452 Linyit ................................................................................................................................................................. 452 Petrol ................................................................................................................................................................ 453 Doğalgaz .......................................................................................................................................................... 453 Rüzgâr Gücü .................................................................................................................................................... 453 Güneş Enerjisi .................................................................................................................................................. 454 Jeotermal Enerji................................................................................................................................................ 454 Nükleer Enerji (Radyoaktif mineraller) .............................................................................................................. 454 TÜRKİYE'DE SANAYİ............................................................................................................................................ 454 Sanayinin Türkiye Ekonomisindeki Yeri ve Önemi ........................................................................................... 455 Türkiye'de Sanayinin Gelişimi .......................................................................................................................... 455 Sanayide Planlı Devre ...................................................................................................................................... 456 Sanayi Kolları ................................................................................................................................................... 457 Besin Sanayii .................................................................................................................................................... 457 Un ve Unlu Mamuller Sanayii ........................................................................................................................... 457 Şeker Sanayii ................................................................................................................................................... 458 Çay Sanayii ...................................................................................................................................................... 458 Yağ Sanayii....................................................................................................................................................... 458 Süt ve Süt Ürünleri Sanayii............................................................................................................................... 458 xxiv Konserve Sanayii.................................................................................................................................................... 458 Tütün ve İspirtolu İçki Sanayii ................................................................................................................................. 458 Dokuma, Deri ve Giyim Eşyası Sanayii .................................................................................................................. 458 Maden Sanayii ........................................................................................................................................................ 459 Makine Sanayii ....................................................................................................................................................... 459 Petro - Kimya Sanayii ............................................................................................................................................. 459 Çimento, Cam ve Seramik Sanayii ......................................................................................................................... 459 Orman Ürünleri Sanayii .......................................................................................................................................... 459 TÜRKİYE'DE ULAŞIM ........................................................................................................................................... 460 Türkiye'de Ulaşımı Etkileyen Doğal ve Beşerî Faktörler ........................................................................................ 460 Doğal Faktörler ....................................................................................................................................................... 460 Beşerî ve Ekonomik Faktörler ................................................................................................................................ 460 TÜRKİYE'DE TİCARET ......................................................................................................................................... 463 İç Ticaret ................................................................................................................................................................. 463 Dış Ticaret .............................................................................................................................................................. 464 Transit Ticaret ......................................................................................................................................................... 465 Serbest Ticaret Bölgeleri ........................................................................................................................................ 465 Ülkemizde Serbest Ticaret Bölgeleri ...................................................................................................................... 466 TÜRKİYE'DE BORU HATLARI .............................................................................................................................. 466 Türkiye İçinde Boru Hatları ..................................................................................................................................... 467 Doğalgaz Boru Hatları ............................................................................................................................................ 467 Doğalgaz Yeraltı Depolama Tesisleri ...................................................................................................................... 467 TÜRKİYE'DE KÜLTÜR VE TURİZM ...................................................................................................................... 468 Türkiye'de Turizmi Etkileyen Faktörler.................................................................................................................... 468 Doğal Faktörler ....................................................................................................................................................... 468 Beşerî Faktörler ...................................................................................................................................................... 468 Türkiye'nin Turistik Değerleri .................................................................................................................................. 469 A. Doğal Güzellikler .................................................................................................................................... 469 B. Tarihî Değerler........................................................................................................................................ 470 TÜRKİYE'DE HİZMET SEKTÖRÜ ......................................................................................................................... 471 İSTATİSTİKİ BÖLGE BİRİMLERİ SINIFLANDIRMASI (İBBS) ................................................................................ 472 BÖLGESEL KALKINMA PROJELERİ .................................................................................................................. 474 Zonguldak - Bartın - Karabük (ZBK) Projesi ........................................................................................................... 475 Doğu Karadeniz Projesi (DOKAP) .......................................................................................................................... 475 Yeşilırmak Havzası Gelişim Projesi ........................................................................................................................ 475 Doğu Anadolu Projesi (DAP) .................................................................................................................................. 475 Güneydoğu Anadolu Projesi (GAP) ........................................................................................................................ 476 Çözümlü Test .......................................................................................................................................................... 477 Çözümler ................................................................................................................................................................ 483 KAYNAKLAR ......................................................................................................................................................... 487 I. KISIM ALAN BİLGİSİ 1. BÖLÜM COĞRAFYANIN TANIMI, TARİHİ VE BÖLÜMLERİ 5 COĞRAFYA'NIN TANIMI VE TARİHİ Coğrafya; insanla doğal çevre arasındaki karşılıklı etkileşimi ilkeleriyle inceleyen ve sonuçlarını bir bütün hâlinde sunan bilimdir. Bu ilkeler neden, dağılış ve sonuçtur. Örneğin depremi ele alalım. Deprem nedir ve nasıl oluşur, yeryüzünde deprem riski nerelerde az ve fazladır ve deprem sonucunda doğal çevre ve insan bundan nasıl etkilenir? İşte bu soruların cevapları; neden, dağılış ve sonuç ilkelerinin cevaplarıdır. Coğrafya hakkında ilk çalışmalar milattan binlerce yıl önce yapılmıştır. MÖ 2700 yılında Sümerlilerden kalma tuğla üzerine yapılmış bir dünya haritası bulunmuştur. Başka bir haritada II. Ramses Dönemi'nden kalmadır. Bu haritada bir altın madeninin yeri gösterilmektedir. Coğrafya terimini ilk kez Eski Çağ Yunan düşürlerinden Eratosthenes (MÖ 275-195) yazdığı eserinin adında kullanmıştır. Eserinin adı Geographika'dır. Geographie yerin tasviri demektir. Zaten bu dönemlerde Coğrafya daha çok seyyahlar (gezginler), politikacılar ve tarihçilerle birlikte anılıyordu. İbn-i Haldun'un "Coğrafya kaderdir." ifadesi yaşadığı dönemin coğrafyaya bakış açısını gösterir. Erol Tümertekin "Bir beşerî bilim olan coğrafya insanın yaşadığı, çalıştığı, bir araya geldiği ve başta kendi yaşama ortamı olmak üzere değiştirmekte olduğu yeryüzünü inceler." demiştir. Yukarıda verilen bu tanımlarda olduğu gibi eski çağlardan günümüze kadar coğrafya tanımlanırken insan ve doğal ortamın açıklanmasına vurgu vardır. Bu sebeple coğrafyanın konusunun bir boyutunu insan, bir boyutunu doğal çevre (ortam) oluşturmaktadır. Varenius (1622-1649) coğrafyayı teoloji ile bağlantı görüşünden ayırmış ve öne sürdüğü "temel birlik" fikrini bütün mekân olguları arasındaki bir dizi sıkı bağların meydana getirdiği tek bir yerküre sistemiyle açıklamaya çalışmıştır. Varenius yaptığı sınıflandırma ile olaylara önce tüm dünya ile ilgili genel, ikinci olarak belirli ülkelerle ilgili özel, üçüncü olarak ülkelerin içindeki daha küçük olanlarla ilgili korografik ve yereli anlatan topografik düzeylerde bakıyordu. Coğrafya yalnızca tüm dünyaya değil, her bir yerle ayrı ayrı ilgiliydi. (Özgüç - Tümertekin 2010) Günümüzdeki modern coğrafi görüşün temelleri 19.yy. başlarında Alman coğrafyacılar Humboldt, Carl Ritter ve Frideric Ratzel tarafından atılmıştır. (Doğanay 2013) Bunlardan Humboldt fiziki coğrafyanın, Ritter ve Ratzel de beşerî coğrafyanın kurucuları sayılır. Tarih boyunca coğrafya ile ilgili görüşler ve eserler aşağıdaki gibidir. ESKİ ÇAĞ'DA: Herodot, Tales, Aristo, Eratosthenes, Strabon ve Batlamyus coğrafya ile ilgili eserler verenlerdir. Bu dönemde coğrafi bilgiler çoğunlukla gezi ve tasvirler ile basit planlar ve haritalara dayanıyordu. Thales (MÖ 640-546); İlk Çağ'ın ilk coğrafyacısıdır. Yunan medeniyetinin hâkim olduğu yerlerin coğrafi özelliklerini araştırmış, yeryüzünün ölçülebileceği fikrini ileri sürmüştür. Gemicilerden topladığı bilgilerle harita yapmıştır. Herodot (MÖ 484-425): Kuzey Afrika, İran, Yunanistan, İtalya ve Hindistan'a kadar uzanan sahayı gezmiş, burada gördükleriyle "Herodot Tarihini" yazmıştır. "Mısır Nil'in hediyesidir." sözüyle neden-sonuç ilişkisi kurma özelliğine vurgu yapmıştır. Ayrıca gemiciler ve gezginlerden topladığı bilgilerle harita yapmıştır. Herodot'un Dünya Haritası Aristo (MÖ 384-322): Siyaset, felsefe ve matematik alanında çalışma yapmış, aynı zamanda coğrafyaya da katkıda bulunmuştur. Dünya'nın küre olduğunu savunmuştur. "Doğal zenginliği yetersiz yerlerde devlet kurmak zordur." sözü ile çevreci görüşün babasıdır. 6 Eratosthenes (MÖ 176-194): Coğrafya sözcüğünü ilk defa Geographika adlı eserinde kullanmıştır. Büyük İskender'in seferleri sırasında yeryüzünün hızla genişleyen alanlarını belirleyip haritasını yapmıştır. İskenderiye ile Asvan (Syene) arasında çalışma yaparak dünyanını çevresini hesaplamıştır. Strabon (MÖ 64-MS 21): Amasya'da doğmuştur. İyi öğrenim görmüştür. Gezdiği yerlerin tarihî, coğrafi ve sosyolojik özelliklerini 17 ciltlik Geographika adlı eserinde anlatmıştır. Batlamyus (MS 108-168): Yunan coğrafyacıdır. Mısır'da eğitim görmüştür. Coğrafya Rehberi ve Büyük Gök Sistematiği adlı eserleri vardır. İlk Çağ ile Orta Çağ arasında köprüdür. İslam dünyasında bu kitabı ünlüdür. Ünlü bir haritası vardır. Uzun süre Kristof Kolomb, Vasco da Gama, Macellan, Batlamyus'un eserlerinden faydalanmışlardır. ORTA ÇAĞ'DA: Mesudi, Biruni, İbni-Battuta, İbn-i Haldun gibi daha çok İslam dünyasının bilim adamları coğrafya ile ilgilenmişlerdir. İslam dünyasında, eski çağlardaki eserler tercüme edilerek bunlardan faydanılmıştır. Kaşgarlı Mahmut'un Divanü Lugati't-Türk adlı kitabında harita vardır. Bu çağda Avrupa'da kilisenin baskısı ile bilimsel çalışmalar yapılmamıştır. Mesudi: Bağdatlıdır. Seyahatnamesi vardır. Güney ve Güneydoğu Asya, Kafkasya, İran, Suriye, İspanya ve Kuzey Afrika ülkelerini gezmiştir. Divanü Lugati't-Türk'teki Dünya Haritası İdrisi: İslam dünyasının Arap coğrafyacısıdır. Endülüs ekolündendir. Akdeniz ülkelerini ve İngiltere'yi gezmiş, Sicilya'da Kral II. Ruggiero'nun Palermo'daki sarayına yerleşmiş ve bu alanda eserler vermiştir. Arapların Batlamyusu denir. İbn-Haldun: Orta Çağ'ın siyasi coğrafyacısıdır. Tarihçi ve sosyologdur. Devletler ile ilgili eserler vermiş, devletler ve kuruldukları coğrafya ile ilgisini araştırmıştır. Aristoya benzer görüşler ileri sürmüştür. Mukkaddime adlı eseri vardır. Uluğ Bey: Timur'un torunudur. Semerkand'da medreseler yaptırmıştır. Astronomi, tarih ve matematik alanında çalışmalar yapmıştır. Öğrencisi Ali Kuşçu'dur. Ali Kuşçu, Uluğ Bey'in ölümünden sonra İstanbul'a gelip Fatih Sultan Mehmet'in hizmetinde çalışmaya başlamıştır. Fethiye adlı kitabı vardır. Yeni Çağ'da: Avrupa'da Rönesans ile pozitif bilimler önem kazanmış ayrıca yeni kıtalar keşfedilmiştir. Çok uzun yolculuklar yapılmış, Amerika, Avustralya ve adalar keşfedilmiştir. Bu dönemde Osmanlı'da Piri Reis, Katip Çelebi ve Evliya Çelebi'nin eserleri coğrafyaya katkı sağlamıştır. 7 Bu çağda Coğrafi Keşifler coğrafyaya damga vurmuştur. Portekizli Bartelmi Diaz Ümit Burnu'na, Kristof Kolomb Amerika'ya, Vasco da Gama Hindistan'a ulaşmıştır. Magellan okyanus ötesi seyahatler yapmış ve dünyayı dolaşmıştır. Bu dönemde Osmanlı'da Piri Reis, "Kitabı Bahriye" adlı kitabında coğrafi bilgiler vermiş ve harita çizmiştir. Kitabında ve haritasında Akdeniz'i anlatmıştır. Kristof Kolomb'dan ve Avrupalı gezginlerden ve korsanlardan faydalanmıştır. Ayrıca Katip Çelebi'nin "Cihannüma" ve Evliya Çelebi'nin "Seyahatname" adlı eserleri coğrafyaya katkı sağlamıştır. YAKIN ÇAĞ'DA: Bu dönemde modern coğrafya alanında çalışmalar başlamıştır. Ayrıca coğrafyanın bilimsel alanda gerçek kimliğine kavuşmaya başlaması bu dönemdedir. Bu dönemin başlarında Avrupalı bilim adamları birçok yeni yerler keşfetmişlerdir. Mackenzie (1764-1820) Kanada'daki gölleri ve ABD'nin batısındaki yerleri bulmuştur. W. Clark (1770-1835) ile Meriwether Lewis (1774-1809) ABD'yi doğu-batı doğrultusunda geçmişlerdir. James Cook: Yeni Zelanda'yı keşfetmiştir. Piri Reis Haritası James Ross 1840 yılında Antarktika'ya ulaşmış, R. Scatt Güney Kutbu'na gitmiştir. Norveçli Amundsen 1911'de Güney Kutup Noktası'nı tespit etmiştir. Edmund Hillary 1953'te Everest'e tırmanmıştır. 1960 yılında Piccard, Mariana Çukurluğu'na inmiştir. Bu dönemde Coğrafya'ya bilimsel kimlik kazandıran isimler şunlardır: Alexander Van Humboldt (1769-1859): Fiziki coğrafyanın kurucusudur. Alman coğrafyacılardandır. Avrupa'nın çoğunu ve Kuzey-Güney Amerika'yı dolaşıp gözlemler yapmıştır. Humboldt neden, dağılış, karşılıklı ilgi ilkelerini coğrafyaya kazandırmış, okyanus akıntılarını incelemiş, insan doğa etkileşimi ve bitki coğrafyası ile ilgili araştırmalar yapmıştır. Carl Ritter (1799-1859): Beşerî coğrafyayı kuran ve geliştiren Alman coğrafyacılardandır. İnsan ile doğal ortam arasındaki etkileşimi incelerken olaylara insan yönünden bakmıştır. Friedrich Ratzel (1844-1904): Beşerî coğrafyayı geliştiren Alman coğrafyacılardandır. Siyasi Coğrafya adlı eserleriyle jeopolitiğin ve siyasi coğrafyanın çağdaş anlamda temelini atmıştır. Paul Vidalde La Blache (1845-1918): Beşerî coğrafya alanında çalışmalar yapmış Fransız coğrafyacılardandır. Bölgesel coğrafyanın kurucularındandır. Yakın Çağ'da başlayan bu modernleşme günümüze kadar gelişerek hızla devam etmiştir. Eskiden yeryüzünü tanımak olarak algılanan coğrafya, artık günümüzde yeryüzünden daha etkili ve sağlıklı yararlanmayı ortaya koyan, sürdürülebilir bir faydalanmayı öngören bir bilim olmuştur. Bu nedenle Avrupa, Kuzey Amerika ve daha sonra birçok ülkede coğrafya ile ilgili fakülteler ve bölümler açılmıştır. YAKIN ÇAĞ'DA: Coğrafi Keşifler devam etmiş, bilimsel çalışmalar artmıştır. MODERN ÇAĞ'DA: Yani 19. yüzyıl öncesine kadar daha çok görüş ve yer tasviri olarak devam eden Coğrafya 19. yüzyıldan sonra modern hâle geldi ve modern çalışmalar başladı. Türkiye'de Coğrafyanın Gelişimi Coğrafyanın gelişimi Türkiye'de Cumhuriyet Öncesi ve Sonrası olarak iki döneme ayırabilir. Cumhuriyet Öncesi'nde: Coğrafya sadece Seyyahların anlattıkları yerler ile oralara ait özellikler ve orada yaşayan insanların gelenek görenekleri olarak düşünülüyordu. Avrupa'ya göre coğrafi çalışmalarda çok geri kalınmıştı. 1915'te İstanbul Üniversitesinde Coğrafya Bölümünün açılması coğrafyada en önemli gelişmedir. Cumhuriyet Dönemi'ndeki modernleşme coğrafyaya yansımıştır. İstanbul Coğrafya Bölümünde Alman coğrafyacılar dersler vermiş ve Alman ekolü benimsenmiştir. 1933-1941 arası Türk coğrafyasının Kuruluş ve Teşkilatlanma Dönemi'dir. Çünkü bu dönemde İstanbul Coğrafya Bölümü'nde yeni düzenlemeler yapılmış, 1935'te Ankara'da DTCF kurulmuş, başına Almanya Berlin Üniversitesinden davet edilen Prof. Dr. Herbert Louis getirilmiştir. 1941'de I. Coğrafya Kongresi yapılmıştır. Zamanla yabancıların elinde olan coğrafi araştırmalar Türk bilim adamlarının eline geçmiş ve yabancılara bağımlılık azalmıştır. 8 6 Haziran 1941'de toplanan I. Coğrafya Kongresi'nde en önemli karar şu olmuştur: İlk ve ortaöğretimde okutulan coğrafya ders programları gözden geçirilerek yeniden düzenlenmiş, yazılması gereken kitaplar belirlenerek içerikleri tespit edilmiş, coğrafya terimlerinin anlaşılır hâle getirilmesi için komisyonlar oluşturularak çalışmalar başlatılmış, Türkiye'nin coğrafi bölgeleri belirlenerek sınırlar çizilmiş ve raporlar hazırlanmıştır. COĞRAFYANIN BÖLÜMLERİ Coğrafyanın konu alanı aşağıdaki gibidir. COĞRAFYA DOĞAL ÇEVRE (ORTAM) İNSAN Coğrafyanın konusu içinde iki önemli unsur vardır. Bunlar doğal çevre (ortam) ve insandır. Bu unsurlara göre coğrafya bölümlere ayrılmıştır. Bu bölümler şunlardır: A. Fiziki Coğrafya Doğal çevre elemanları ve doğal çevrede meydana gelen olayları inceler. Başlıca inceleme konuları yeryüzü şekilleri, iklim olayları, toprak oluşum olayları (edafik), biyotik olaylar, hidrografik olaylar ve kartografyadır. Bu olayların tümünü yalnızca fiziki coğrafya diyerek işlemek ve araştırmak çok zordur. Bu nedenle fiziki coğrafya kendi içinde bazı araştırma bilim dallarına ayrılmıştır. 1. Jeomorfoloji Yeryüzü şekilleri bilimidir. Bu yer şekilleri terimi rölyef şeklinde de kullanılır. Yer şekilleri iç ve dış güçler sonucunda oluşur. Akarsular, yağışlar, buzullar, dalgalar, rüzgârlar ve canlılar tarafından oluşturulan etkilere dış kuvvetler (egzojenik); tektonik hareketler, deprem, volkanizma ile orojenik ve epirojenik hareketlere iç kuvvetler (endojenik) denir. 2. Klimatoloji İklim bilimi anlamına gelir. Atmosferi ve troposferde meydana gelen sıcaklık, basınç, rüzgâr ve nem gibi iklim elemanlarını inceler. 3. Hidrografya Sular coğrafyasıdır. Yer üstü ve yeraltı suları ile kaynakları inceler. Göller, denizler, okyanuslar, gel-git olayları ve yeraltı sularını inceler. 4. Bitki Coğrafyası Doğal bitki örtüsünün oluşumu ile çevre arasındaki karşılıklı etkileşimi inceler. İnsan tarafından yetiştirilen bitkiler bu bilimin konusuna girmez. 5. Zoocoğrafya Doğal olarak yetişen hayvanların karalar ve sularda dağılışını inceler. İnsan tarafından yetiştirilen hayvanlar ekonomik coğrafyanın inceleme alanına girer. Bitki ve hayvan coğrafyası için ortak olarak biyocoğrafya da kullanılır. 6. Toprak Coğrafyası Toprak yapısını, oluşum özelliklerini ve dağılışını inceler. Buna pedoloji de denir. Toprak oluşum şartlarına edafik faktörler de denir. 9 7. Kartografya Harita bilimi denir. Harita çizim tekniklerini, haritadan yararlanma usullerini inceler. B. Beşerî ve Ekonomik Coğrafya İnsanın çevre üzerinde yapmış olduğu ekonomik, sosyal, kültürel, politik faaliyetleri inceler. Bu anabilim dalı Beşerî ve Ekonomik Coğrafya diye ayrılır. Beşer Arapçada insan demektir. Beşerî coğrafya insanla ilgili olan yerleşmeler ve nüfus gibi konuları inceler. İnsanın yaşamak ve yaşamını devam ettirmek için yapmış olduğu ekonomik faaliyetler, ekonomik coğrafyanın konusudur. Beşerî ve ekonomik coğrafya kendi içinde şu bölümlere ayrılmıştır: 1. Nüfus Coğrafyası Nüfus ve çevre arasındaki ilişkileri ve yeryüzündeki nüfus dağılışını inceler. 2. Yerleşme Coğrafyası Yerleşme ve doğal çevre arasındaki ilişkileri, yerleşme türlerini ve mesken tiplerini inceler. 3. Siyasi Coğrafya Devletler arası ilişkileri, tarih boyunca bu ilişkilerin gelişimlerini inceler. Ülkelerin büyüklüğü ve kaynaklarının uluslararası ilişkilerde rollerini inceler. 4. Kültürel Coğrafya Ülkelerin yeme, içme, giyim, müzik, dil, din, mimari gibi alışkanlık ve geleneklerini inceler. Bunları incelerken mekân ile kültür arasındaki ilişkiyi inceler. 5. Ekonomik Coğrafya Ekonomik faaliyetlerin çevre ile olan ilişkilerine bakar. Kendi içinde alt dallara ayrılır. a. Ziraat Coğrafyası: Tarım coğrafyası da denir. Tarım faaliyetleri ile çevre arasındaki ilişkiyi inceler. b. Sanayi Coğrafyası: Sanayi kuruluşlarının kuruluş ve gelişim sürecini, bunların çevre ile olan ilişkilerini inceler. c. Ulaşım Coğrafyası: Eski dilde münakalat coğrafyası da denir. Mal ve hizmet taşınması ve haberleşme faaliyetleri ile çevre arasındaki ilişkileri inceler. d. Turizm Coğrafyası: Yakın dönemde gelişmeye başlamıştır. Turizm faaliyetlerinin oluşma nedenleri ile bunun çevre ile ilişkilerine bakar. e. Ticaret Coğrafyası: Mal ve hizmet alım satımı ile bunların ülke ve bölgelere etkisini inceler. 10 Kısaca coğrafyayı bölümlere ve faydalandığı bilim dallarına göre aşağıdaki gibi ayırabiliriz. COĞRAFYA Fiziki Coğrafya Beşerî ve Ekonomik Coğrafya - Jeomorfoloji - Nüfus Coğrafyası - Klimatoloji - Yerleşme Coğrafyası - Hidrografya - Siyasi Coğrafya - Bitki Coğrafyası - Kültürel Coğrafya - Zoocoğrafya - Ekonomik Coğrafya - Toprak Coğrafyası - Kartografya Ayrıca coğrafyanın bu bölümleri, diğer bazı bilim ve bilim dallarından faydalanır: Coğrafyanın Dalları Faydalandığı Bazı Bilim ve Bilim Dalları Jeomorfoloji Jeoloji, Jeofizik, Pedoloji, Astronomi, Speleloji, Petroloji Klimatoloji Meteoroloji, Astronomi Hidrografya Hidroloji, Oseanografya, Limnoloji, Potamoloji Biyocoğrafya Biyoloji, Botanik, Zooloji, Tıp ÖABT Çıkmış Soru "Coğrafya çifttir." diyerek coğrafyayı ilk olarak genel ve özel coğrafya şeklinde bölümleyen bilim insanı aşağıdakilerden hangisidir? A) Bernhardus Varenius B) Carl Ritter C) Alexander van Humboldt D) Emmanuel de Martonne E) Paul Vidal de la Blache Çözüm Coğrafyayı bir bilim dalı olarak canlandıran, "Coğrafya çifttir." diyerek coğrafyayı ilk olarak genel ve özel coğrafya şeklinde bölümleyen bilim insanı, Bernhardus Varenius'tir. Geographia Ceneralis (Genel Coğrafya, 1650) adlı yapıtında bölgesel coğrafya kavramını ortaya attı. Yeryüzünü etkileyen rüzgâr, deniz vb. etmenleri ele alıp nedenlerini ve etkilerini açıklamaya çalıştı. Yapıtı 150 yıl süreyle temel coğrafya kitabı olarak kullanıldı. Cevap A