2. baskı - Pegem.net
advertisement
2. BASKI Prof. Dr. Ahmet AYPAY EĞİTİM POLİTİKASI ISBN 978-605-364-984-7 Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarına aittir. © 2015, Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ne aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. I. Baskı: Ocak, 2015 Ankara 2. Baskı: Aralık 2015, Ankara Yayın-Proje: Neslihan Gürsoy Dizgi-Grafik Tasarım: Didem Kestek Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Vadi Grup Ciltevi A.Ş. İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 2284 Sokak No:105 Yenimahalle/ANKARA (0312 394 55 91) Yayıncı Sertifika No: 14749 Matbaa Sertifika No: 26687 İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi 0312 430 67 50 - 430 67 51 Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60 Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08 Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60 İnternet: www.pegem.net Prof. Dr. Ahmet AYPAY 1991 yılında Ankara Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Fakültesi Eğitim Yönetimi ve Planlaması programından mezun oldu. 1996 yılında The American University’de Eğitim Yönetimi alanında yüksek lisansını, 2001 yılında ise Vanderbilt University Peabody College’de Liderlik, Organizasyonlar ve Politika programında doktora eğitimini tamamladı. 1992-1993 yılları arasında Dicle Üniversitesi’nde öğretim görevlisi olarak, 1997-2001 yılları arasında Vanderbilt Üniversitesi, Peabody College’de asistanlık ve Vanderbilt Kamu Politikaları Enstitüsü’nde (Vanderbilt Institute for Public Policy Studies) araştırma görevlisi olarak çalıştı. Doktora eğitimini tamamladıktan sonra, 2001-2004 yılları arasında Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Eğitim Fakültesi’nde yardımcı doçent olarak, 2004-2009 yılları arasında ise aynı üniversite doçent olarak görev yapmıştır. 2009 yılında profesör olan yazar, halen Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, Eğitim Fakültesi’nde çalışmalarına devam etmektedir. Dr. Aypay’ın, alanıyla ilgili ulusal ve uluslararası çeşitli dergilerde yayımlanmış makaleleri, kitapları, çeviri kitapları, uluslararası kitap bölümleri, ulusal ve uluslararası düzeyde çeşitli bilimsel toplantı, proje ve kongrelerde sunulmuş bildirileri bulunmaktadır. Eğitim yönetimi, eğitim politikaları, yükseköğretim yönetimi, örgüt teorisi alanlarıyla ilgili ulusal ve uluslararası düzeydeki çeşitli akademik dergilerde editörlük ve hakemlik yapmakta, lisans ve lisansüstü düzeyde dersler vermekte, araştırma ve yayım faaliyetlerini sürdürmektedir. Dr. Aypay’ın Eğitim politikası, editörlüğünü yaptığı Türkiye’de yükseköğretim: Alanı, kapsamı ve politikaları, Öğretmenlik halleri: Türkiye’de öğretmen olmak üzerine nitel bir araştırma (M. Sever ile), Bolman ve Deal’in Organizasyonları yeniden yapılandırmak (A. Tanrıöğen ile birlikte çeviri), çeviri editörlüğünü yaptığı Mintzberg’in Örgütler ve yapıları, Evertson ve Emmer’in İlkokul öğretmenleri için sınıf yönetimi, Scott’un Eğitim araştırma ve politikalarının eleştirel değerlendirilmesi, Christensen, Johnson ve Turner’in Araştırma yöntemleri: desen ve analiz eserleri bulunmaktadır. Enstitü müdürlüğü, enstitü müdür yardımcılığı, dekan yardımcılığı, bölüm başkanlığı gibi idari görevlere ek olarak; üniversitede farklı kurul ve komisyon yapmıştır. European Training Foundation (ETF) editörler kurulu üyeliğinde (2009-2011) bulunmuştur. Farklı bilimsel kuruluşlara üyelikleri olan Dr. Aypay, halen Eğitim Yöneticileri ve Deneticileri Derneği (EYEDDER) Yönetim Kurulu Başkanlığını ve Avrupa Eğitim Araştırmaları Derneği (EERA) Konsey üyeliğini yürütmektedir. Bu kitap, her zaman destek olan değerli aileme, hocalarıma ve kendilerinden çok şey öğrendiğim öğrencilerime ithaf edilmiştir… ÖN SÖZ Eğitim yönetimi lisansüstü programlarının temel derslerinden birisi eğitim politikası dersleridir. Geçmişte eğitim ekonomisi ve planlaması ana bilim dalı bünyesinde bu dersler okutulmaktaydı. Bu dersler daha çok ekonomik bir temelde ve makro bir perspektif temel alınarak verilmekteydi. Bu yaklaşıma dayalı program ve dersler hala güncel ve önemlidir. Zaman içinde, bu programlarda ekonomik konuların yanında sosyal, felsefi ve hukuki temeller de önem kazandı. Ancak, eğitim yönetimi programlarının yaygınlaşmasıyla birlikte, sonradan açılan programlarda bu konuda uzmanlaşan öğretim elemanlarının sayısında göreli olarak eğitim yönetimi ve denetimi derslerini veren öğretim elemanları kadar artış yaşanmadı. Ekonomik ve planlama temelli yaklaşımların yanında, eğitim politikası dersleri de önem kazanmaya başladı. Eğitim yöneticileri ve öğretmenler açısından okul düzeyinde mikro eğitim politikalarının oluşturulması, izlenmesi ve değerlendirilmesine yönelik bir kaynak eksikliği ortadadır. Bu kitap bu boşluğu doldurmak amacıyla bir ilk olma özelliği taşımaktadır. Herhangi bir alanda ilk kaynak olması, doğal olarak bazı avantaj ve dezavantajları birlikte getirmektedir. Bir yandan alanın biçimlendirilmesinde önemli bir katkı sağlama olasılığı bulunurken, diğer yandan önemli eksiklikleri de olabilmektedir. Kuşkusuz bu kitap için de bu durum söz konusudur. Eğitim politikaları alanında da her alanda olduğu gibi, tüm eserlerin bilgi ve deneyim birikimine önemli bir katkı yapacağı açıktır. Eğitim Politikası toplam on üç bölümden oluşmaktadır. Birinci bölüm eğitim felsefeleri ve eğitim politikaları arasındaki ilişkiyi ele almaktadır. İkinci bölüm, kamu ve eğitim politikasının kapsamını açıklamaktadır. Üçüncü bölüm, eğitim politikası oluşturma sürecini incelemektedir. Dördüncü bölüm, eğitim politikası alanındaki teorileri özetlemektedir. Beşinci bölüm, politika araçlarını tanıtmaktadır. Altıncı bölüm, eğitim politikası ve uygulamacıların deneyimlerine odaklanmaktadır. Yedinci bölüm, eğitim politikasındaki temel kavram ve konulara bir giriş niteliğindedir. Sekizinci bölüm, eğitim politikalarının yasal temellerini ortaya koymaktadır. Dokuzuncu bölüm, Türkiye’de eğitim politikası metin ve belgelerini özetlemektedir. Onuncu bölüm, eğitim politikalarına eleştirel bir yaklaşım sunmaktadır. On birinci bölüm, Avrupa Birliği bağlamında eğitim politikaları incelenmektedir. On ikinci bölüm, eğitim politikalarını OECD, Dünya Bankası ve UNESCO gibi uluslararası kurumların yönlendirmeleri açısından tartışmaktadır. On üçüncü bölüm, eğitim politikalarının analizi, izlenmesi ve değerlendirilmesi konularını tanıtmaktadır. Kitabın hazırlanmasında Yrd. Doç. Dr. Derya Yılmaz, Özge Öztekin, Dr. Mikail Yalçın, Hakkı Kahveci, Emin Türkoğlu, Derya Eker, İrem Aydın Menderis ve Ayşe Dönmez, her aşamada katkı sundular. Bu meslektaşlarıma teşekkür ediyorum. Prof. Dr. Ahmet AYPAY aypaya@yahoo.com aypaya@gmail.com İÇİNDEKİLER BÖLÜM 1 EĞİTİM FELSEFELERİ VE EĞİTİM POLİTİKALARI Giriş......................................................................................................................................... 2 Devlet, Aile ve Eğitim........................................................................................................... 2 Eğitim Felsefeleri ve Eğitim Politikaları............................................................................. 7 Eğitim Felsefesi Akımları ve Eğitim Politikaları............................................................. 10 İdealizm........................................................................................................................ 10 Realizm......................................................................................................................... 11 Fenomenoloji ve Varoluşçuluk.................................................................................. 11 Çatışmacı Teori........................................................................................................... 13 Postmodernizm ve Eleştirel Teori............................................................................ 15 Eğitimde Politika Değerleri................................................................................................ 15 Özet....................................................................................................................................... 15 Kaynaklar.............................................................................................................................. 16 Değerlendirme Soruları...................................................................................................... 17 BÖLÜM 2 POLİTİKA: TANIM, KAPSAM VE KAMU POLİTİKASI UYGULAMALARI Politika Nedir?..................................................................................................................... 20 Kamu Politikası Nedir?....................................................................................................... 22 Kamu Politikası Belirleyicileri........................................................................................... 23 Resmi Aktörler ve Onların Kamu Politikasındaki Rolleri............................................. 24 TBMM.................................................................................................................................. 25 Yürütme....................................................................................................................... 26 Mahkemeler................................................................................................................. 26 Kamu Politikası Belirlemede İnformal Aktörler ve Rolleri............................................ 26 Eğitim Politikası Alanında Kurumlar............................................................................... 27 Çıkar Grupları............................................................................................................. 27 Düşünce ve Araştırma Kuruluşları.................................................................................. 28 Medya........................................................................................................................... 28 viii Eğitim Politikası Kaynaklar.............................................................................................................................. 30 Değerlendirme Soruları...................................................................................................... 31 Doğru-Yanlış Soruları......................................................................................................... 33 BÖLÜM 3 POLİTİKA SÜRECİNDE GÜNDEM BELİRLEME, GÜÇ ve ÇIKAR GRUPLARI Gündem Belirleme.............................................................................................................. 36 Politik Gündem................................................................................................................... 38 Politik Gündem Türleri.............................................................................................. 39 Okul Yöneticileri ve Politika Süreçleri.............................................................................. 40 Politika Oluşturma ve Politika Belirleme Sürecini Etkileme......................................... 41 Politik Güç............................................................................................................................ 42 Gruplar ve Politik Güç........................................................................................................ 42 Güç Eksikliğinin Üstesinden Gelmek: Politika Değişikliğini Sağlama Yolları............ 43 Gündem Değiştirme................................................................................................... 43 İttifaklar ve Değişim Stratejileri................................................................................ 43 Sorunların Sosyal Olarak Yapılandırılması...................................................................... 44 Nedensel Teori..................................................................................................................... 45 Sorunların Göstergesi Olarak Sayıların Kullanılması.................................................... 46 Özet....................................................................................................................................... 47 Kaynaklar.............................................................................................................................. 47 Değerlendirme Soruları...................................................................................................... 48 Doğru-Yanlış Soruları......................................................................................................... 49 BÖLÜM 4 POLİTİKA ve POLİTİK TEORİ YAKLAŞIMLARI Giriş....................................................................................................................................... 52 Politika Türleri..................................................................................................................... 52 Dağıtımcı, Yeniden Dağıtımcı ve Düzenleyici Politikalar..................................... 53 Politik Teori Yaklaşımları................................................................................................... 55 Rasyonel Seçim Kuramı............................................................................................. 55 İçindekiler ix Politika Süreci Yaklaşımı............................................................................................ 55 Grup Teorisi................................................................................................................. 57 Elit Teorisi.................................................................................................................... 58 Kurumsalcılık.............................................................................................................. 59 Politik Sistemler Teorisi............................................................................................. 60 Politik Ağlar................................................................................................................. 60 Özet....................................................................................................................................... 61 Kaynaklar.............................................................................................................................. 62 Değerlendirme Soruları...................................................................................................... 64 BÖLÜM 5 EĞİTİMDE POLİTİKA ARAÇLARI Giriş....................................................................................................................................... 68 Politika Oluşturma ve Politika Araçları............................................................................ 68 Temel Kavramlar......................................................................................................... 68 Belirsizlik ve Amaç Çatışması................................................................................... 70 Politika Araçları................................................................................................................... 70 Politika Araçlarının Türleri....................................................................................... 71 Diğer Politika Araçları Kategorileri......................................................................... 72 Politika Tasarlamada Araçlar ve Seçenekler............................................................ 72 Mcdonnel ve Elmore’un Politika Araçları............................................................... 76 Emirler......................................................................................................................... 76 Teşvikler....................................................................................................................... 76 Kapasite Oluşturma.................................................................................................... 77 Sistem Değişimi.......................................................................................................... 78 İkna Politikası.............................................................................................................. 78 Özet....................................................................................................................................... 81 Kaynaklar.............................................................................................................................. 81 Değerlendirme Soruları...................................................................................................... 82 x Eğitim Politikası BÖLÜM 6 EĞİTİM POLİTİKASI VE UYGULAMACI DENEYİMLERİ Giriş....................................................................................................................................... 84 Eğitim Politikaları Uygulayan Öğretmen Deneyimleri.................................................. 86 Öğretmen Abdullah Bey............................................................................................ 86 Öğretmen Emel Hanım ............................................................................................ 88 Özel Okul Öğretmeni Emin Bey............................................................................... 92 Eğitim Politikalarını Uygulayan Okul Müdürlerinin Deneyimleri.............................. 93 Okul Müdürü Kemal Bey.......................................................................................... 93 Okul Müdürü Abdullah Bey..................................................................................... 95 Okul Müdürü Hakkı Bey .......................................................................................... 97 Eğitim Politikası Uygulayan Eğitim Müfettişi Deneyimleri.......................................... 99 Maarif Müfettişi Murat Bey....................................................................................... 99 Öğretmen, Müdür ve Müfettişlerin Eğitim Politikaları Konusundaki Ortak Özellikler................................................................................................................. 100 Özet..................................................................................................................................... 105 Kaynaklar............................................................................................................................ 106 Değerlendirme Soruları.................................................................................................... 107 BÖLÜM 7 EĞİTİMDE POLİTİKA BELİRLEMEDE GÖZETİLECEK TEMEL KAVRAMLAR ve KONULAR Bir İnsan Hakkı Olarak Eğitim........................................................................................ 110 Demokrasi ve Eğitim........................................................................................................ 112 Eğitimde Toplumsal Cinsiyet Eşitliği.............................................................................. 114 Toplumsal Adalet ve Eğitim............................................................................................. 116 Çokdilli Eğitim.................................................................................................................. 116 Engellilerin Eğitime Katılımı........................................................................................... 118 Okul Tercihi....................................................................................................................... 119 Özet..................................................................................................................................... 120 Kaynaklar............................................................................................................................ 121 Değerlendirme Soruları.................................................................................................... 124 İçindekiler xi BÖLÜM 8 EĞİTİM POLİTİKALARI VE YASAL TEMELLER Türk Eğitim Sistemi Oluşturulmasında Yasal Belirleyiciler......................................... 128 Geçmişten Günümüze Türkiye’de Eğitim Kanunları.................................................... 130 Türk Eğitim Sisteminde Temel Konular ve Yasal Dayanakları.................................... 134 Eğitim Hak ve Hürriyeti.......................................................................................... 134 Eğitimde Fırsat Eşitliği ............................................................................................ 134 Öğrenci Disiplini ..................................................................................................... 134 Özel Eğitim................................................................................................................ 135 Eğitim Politikalarında Yasa ve Mevzuatlar Doğrultusunda Neler Yapılmakta?.................................................................................. 136 Özet..................................................................................................................................... 137 Kaynaklar............................................................................................................................ 138 Değerlendirme Soruları.................................................................................................... 139 BÖLÜM 9 GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE TÜRKİYE’DE EĞİTİM POLİTİKALARI Giriş..................................................................................................................................... 142 Talim Terbiye Kurulu Başkanlığı..................................................................................... 142 Milli Eğitim Şuraları......................................................................................................... 143 Hükümet Programları...................................................................................................... 146 Devlet Planlama Teşkilatı ve Kalkınma Planları........................................................... 148 Köy Enstitüleri................................................................................................................... 151 Eğitime İlişkin Yabancı Uzman Raporları...................................................................... 153 John Dewey: Türkiye Maarifi Hakkında Rapor.................................................... 153 Alfred Kühne: Mesleki Terbiyenin İnkişafına (Mesleki Eğitimin Gelişimine) Dair Rapor........................................................... 155 Berly Parker: Türkiye’de İlk Tahsil Hakkında Rapor............................................ 155 John J. Rufi: Türkiye’de Ortaöğretim, Müşahedeler, Problemler ve Tavsiyeler.......................................................................................... 156 Zorunlu Eğitimin 12 Yıla Çıkarılması............................................................................ 157 Özet..................................................................................................................................... 159 Kaynaklar............................................................................................................................ 161 Değerlendirme Soruları.................................................................................................... 162 xii Eğitim Politikası BÖLÜM 10 EĞİTİM POLİTİKALARININ ELEŞTİREL DEĞERLENDİRİLMESİ Giriş..................................................................................................................................... 166 Politika Oluşturma Süreci ve Eğitim Politikaları.......................................................... 166 Politika Metni Nedir?........................................................................................................ 170 Politika Metinlerini Okumak........................................................................................... 174 Örnek.................................................................................................................................. 177 Kaynaklar............................................................................................................................ 178 Değerlendirme Soruları.................................................................................................... 179 Tartışma Soruları............................................................................................................... 181 Ek-1..................................................................................................................................... 182 Ek-2..................................................................................................................................... 183 BÖLÜM 11 ULUSLARARASI KURUMLAR VE EĞİTİM POLİTİKALARI: AVRUPA BİRLİĞİ Giriş..................................................................................................................................... 186 Avrupa Birliği Eğitim Politikaları.................................................................................... 187 AB Temel Politika Belgelerinde Eğitim.......................................................................... 190 Maastricht Antlaşması (1992)................................................................................. 190 Lizbon Antlaşması (2000)....................................................................................... 191 2010 Programı........................................................................................................... 192 Bologna Bildirgesi..................................................................................................... 192 Avrupa 2020 Stratejisi.............................................................................................. 193 Türkiye’nin AB Politikalarına Uyum Süreci................................................................... 195 Avrupa Birliği Eğitim Politikaları.................................................................................... 195 Avrupa Birliği Politikalarında Bilgi Toplumu ve Hayat Boyu Öğrenme.................... 197 Avrupa Birliği Eğitim Programları.................................................................................. 198 AB Eğitim Politikalarının Türk Eğitim Sistemine Yansımaları................................... 200 AB Eğitim Politikalarına Eleştiriler................................................................................ 203 Özet..................................................................................................................................... 203 Kaynaklar............................................................................................................................ 204 Değerlendirme Soruları.................................................................................................... 206 Avrupa Birliği Eğitim ve Öğretim Politikaları Kronolojisi.......................................... 208 Ek 11.1. AB Eğitim Politikalarını Belirleyen ve Yöneten Kurumlar............................................................................................................. 218 İçindekiler xiii BÖLÜM 12 ULUSLARARASI KURUMLAR: UNESCO, OECD ve DÜNYA BANKASI Giriş..................................................................................................................................... 222 Küreselleşme ve Eğitim..................................................................................................... 223 OECD ve Eğitim Politikaları............................................................................................ 223 OECD Ülkelerinde Bir Bakışta Eğitim........................................................................... 225 OECD Eğitim Politikaları ve Türkiye............................................................................. 231 Uluslararası Öğrenci Başarısını Ölçüm Programı (PISA)........................................... 232 Pısa Eğitim Araştırmaları ve Türkiye.............................................................................. 233 Dünya Bankası ve Eğitim Politikaları............................................................................. 235 Dünya Bankası Eğitim Politikaları ve Türkiye............................................................... 238 Unesco/Unicef ve Eğitim Politikaları............................................................................. 241 Unesco/Unicef, Oecd ve Dünya Bankası Politikalarına Eleştiriler............................. 244 Unesco Eğitim Politikalarına Eleştiriler................................................................ 244 OECD Eğitim Politikalarına Eleştiriler.................................................................. 245 Dünya Bankası Eğitim Politikalarına Eleştiriler................................................... 248 Özet..................................................................................................................................... 249 Kaynaklar............................................................................................................................ 251 Değerlendirme Soruları.................................................................................................... 253 Tartışma Soruları............................................................................................................... 255 BÖLÜM 13 EĞİTİM POLİTİKALARI ANALİZİ UYGULANMASI VE DEĞERLENDİRİLMESİ Giriş..................................................................................................................................... 258 Politika Analizi Kavramı.................................................................................................. 258 Politika Analizinin Kapsamı ve Yöntemleri................................................................... 262 Politika Analizi Yaklaşımları............................................................................................ 263 Sistem Analizi............................................................................................................ 263 Uygulama Öncesi ve Uygulama Sonrası Analiz................................................... 265 Kültürel Çevreler, İnsan Kaynakları, Politik ve Yapısal Kaynaklar.................... 265 Unesco Eğitim Politikası Analizi Çerçevesi.......................................................... 266 xiv Eğitim Politikası Lowi’nin Kontrol Teknikleri............................................................................................. 266 Dağıtımcı Politikalar................................................................................................ 266 Düzenleyici Politikalar............................................................................................. 267 Yeniden Dağıtımcı Politikalar................................................................................. 267 Lowi’nin Kategorilerinin Eğitim Yönetiminde Kullanılması.............................. 267 Maliyet ve Maliyet Etkililik Analizi................................................................................. 268 Maliyet Analizi................................................................................................................... 269 Levin ve Mcewan’ın Bileşenler Yöntemi................................................................ 269 Politika Uygulaması.......................................................................................................... 270 Yeni Politikaların Uygulanması.............................................................................. 270 Politikaların Değerlendirilmesi....................................................................................... 273 Özet..................................................................................................................................... 274 Kaynaklar............................................................................................................................ 274 Değerlendirme Soruları.................................................................................................... 275 1. BÖLÜM EĞİTİM FELSEFELERİ ve EĞİTİM POLİTİKALARI İçindekiler • Giriş • Devlet, Aile ve Eğitim • Eğitim Felsefeleri ve Eğitim Politikaları Amaçlarımız • Temel felsefi akımları kavrayabilmek • Felsefe ve eğitim politikaları kavramlarını açıklayabilmek • Kendi eğitim felsefenizi belirleyebilmek • Okul müdürü/öğretmen olarak felsefe-eğitim politikası ilişkisini kurabilmek • Okuldaki eğitim felsefesini belirleyebilmek Anahtar Kelimeler • Eğitim felsefeleri • Eğitim politikaları • Devlet • Aile • Birey 2 Eğitim Politikası GİRİŞ Siyaset ve politika günlük hayatta insanların kendilerini ya da çevrelerini etkileyen tüm olay ve olguları değerlendirmeleri için kullanılmaktadır. Siyaset kavramı daha çok örgüt konuları ele alırken kullanılmaktadır. Politika kavramı ise daha çok birey veya hükümetlerin yapmak istediklerini gerçekleştirme yöntemi olarak kullanılmaktadır. Politika kavramı siyasetin dışında siyasa olarak da ifade edilmektedir. Bireylerin hayata bakışları ve gelişmekte olan olaylar karşısında belirli tutumları, ilkeleri, beklentileri, umutları ve hayalleri bulunmaktadır. Bunlar bireyler için önem taşımaktadır. Kısaca hayata bakış olarak ifade edebileceğimiz bu kavramın, felsefe yada paradigma ve uygulamadaki bireysel teoriler olarak kullanıldığı görülmektedir. Her bireyin bir hayata bakışı vardır ve hayatında karşılaştığı olayları belirli kriterler açısından değerlendirmektedir (Şirin, 2010). Bu durumda insanın politik bir varlık olduğu söylenebilir çünkü insan yaşamında şu ya da bu şekilde politik davranır. Tüm dünyada politika siyasetçilerle ilişkilendirildiğinden, politika konusunda genellikle olumsuz bir imaj oluşmuştur. Politik yaklaşımlara göre bu kötü bir durum değildir, tam tersine olumlu bir durum olarak kabul edilmektedir. Bu nedenle siyasi olarak, STK’ların, derneklerin veya daha farklı biçimlerde katılım demokrasilerde teşvik edilmektedir. DEVLET, AİLE ve EĞİTİM Devletin eğitime müdahale etme, eğitimi yönlendirme ve eğitimle ilgili her türlü mekanizmanın kontrolünü sağlamasıyla ilgili tartışmalar, siyaset felsefesinin gündemini oluşturmakla birlikte, etik yönden de tartışmalar odağında olmuştur. Eğitimin amaçları hakkındaki görüşler, bireye ve topluma bakış farklılıkları devletin ya da kamunun eğitimle ilişkisinin belirleyicisidir. Eğitimin bireyin özerkliğini sağlaması ve kendi mutluluğunu arama yollarını seçme hakkı bağlamında ele alındığında, daha çok liberal ve özgürlükçü düşünürler devletin ve toplumun müdahalesine mesafeli bir duruş sergilerler. Liberal düşünür ve teorisyenlerin neredeyse birçoğu mülkiyet bağlamında devletin az ya da çok sınırlandırılması ile ilgili görüşler sunarken, bu sınırlandırmaya devletin eğitime dönük işlevini de dahil ederler. Liberal düşünürlere karşıt olarak kollektivist düşünürler ise; eğitim alanında devlete hem kontrol hem de sorumluluk yükleme noktasında daha istekli olurlar. Devletin eğitimle ilgili nerde durması ya da ne kadar rol alması gerektiği ile ilgili tartışmalar, kimi zaman karşılıklı geçişkenlik görülse de liberal/bireyci ve komüniteryen/toplumcu taraflar arasında sürmektedir. Eğitim Felsefeleri ve Eğitim Politikaları 3 Devletin eğitim yoluyla vatandaşların tam ve kesin olarak kontrolünü sağlamasıyla ilgili olarak Platon’un Devlet adlı eseri, siyaset ve eğitim felsefesi alanında bilinen çok önemli bir eserdir. Her ne kadar daha çok bir siyaset felsefesi kitabı olarak ele alınsa da; Platon bu eserinde kendi ideal devletini kurgularken, devlette rol alacak bireylerin seçilmesi ve yetiştirilmesiyle ilgili ayrıntılı eğitimsel bilgiler verir. Bu bağlamda, eser aynı zamanda bir eğitim kitabı olarak kabul edilebilir. Öyle ki kitap, eğitimden ne anlaşılması gerektiğine dönük genel bir düşünce sunmanın da ötesinde vatandaşlara ne öğretilip ne öğretilemeyeceğini, öğretim yöntemlerinin seçimi ve uygulanması ile ilgili bilgiler içermektedir. Devlet’te ebeveynlerin kendi çocuklarının eğitimi ya da seçeceği meslek ile ilgili herhangi bir söz hakkı olmadığı gibi, bireylerin kendileri ile ilgili özgür seçim hakkı da bulunmamaktadır. Devlet öncelikle çocukların potansiyellerini ortaya çıkaran bir seçme yapar. Sonrasında bu potansiyellerine göre onları sınıflandırarak çeşitli eğitim süreçlerinden geçirir ve böylece hiyerarşik bir yapı içinde; devlete hizmetkâr bireyler haline getirir. Devlet, toplumun genel iyiliği için var olduğundan devletin politikaları bütün bireyleri genel iyilik bağlamında mutluluğa ulaştırır (Platon, 2013). Platon’un bireylerin eğitimiyle ilgili bu görüşüyle, daha çok bireysel özerklik odağında gelişen liberal-özgürlükçü düşünürlerin eğitimle ilgili düşünceleri birbiriyle çelişir. Bireyin eğitimiyle ilgili nihai otorite olarak ebeveynleri gören ve “Aileler Devleti” argümanıyla fikirlerini öne süren düşünürlere göre; çocuklar ebeveynlerin bir uzantısı olduğu için eğitimde de ebeveynler otoritedir. Ancak bu düşünceye karşı daha toplumcu ve Platon’un izini takip eden düşünürler, sadece aile eğitimiyle özerkliğin kazanılamayacağını ifade ederler. Onlar için devlet büyük bir ailedir. “Aile Devleti” olarak ifade edilebilecek bu modelde devlet otoritenin kaynağı ve eğitim hakkının tek sahibidir. Böylece devlet hem söz hakkını alırken hem de ekonomik sorumluluğu da üstlenmektedir (Gutmann, 2005). Platon (2013) devleti doğrudan bir aile olarak tasvir etmez. Ancak onun devlete ve vatandaşlarına yüklemiş olduğu anlam, devleti büyük bir aile olarak gören düşüncenin esin kaynağıdır. Platon kaynaklı bu düşüncede, toplum içinde yaşayan ve yaşadığı topluma karşı sorumlulukları olan bireyin çıkarı ve iyiliği toplumun çıkarı ve iyiliği ile çakışması gerekir. Toplumun ve devletin iyiliği aynı zamanda bireyin de iyiliğine olduğu için, burada bireyi yok saymak gibi bir durum söz konusu değildir. Devlet toplum ve bireyin çıkarını ve iyiliğini en iyi şekilde düzenleyebilecek yetkinlikte olduğundan, bireylerin devletin eğitim programına boyun eğmesi kaçınılmaz olacaktır. Gutmann (2003), Platon’un bireyin iyiliğinin ancak toplumsal iyiliğe katkı yapma yoluyla gerçekleşebileceği iddiasında olduğunu ifade ederek, bunun bazı sakıncaları olduğunu iddia eder. Toplumsal erdem ve “en iyi yaşam” iddiasıyla, gelecek kuşaklara kendi “ideal iyi”sini aşılayan devletin paterna- 4 Eğitim Politikası list yaklaşımı, erdemin ne olduğunu bilmeyen sofistlerin eğitiminden daha iyi değildir. “Aile devleti”nin eğitimle ilgili belirgin çıkmazları bulunmaktadır. Devletin “ideal iyi”yi hangi ölçüde ne kadar bilebileceği, bu “ideal iyi”nin her bir vatandaşın iyilik anlayışı ve yaşamını tam anlamıyla kapsayıp kapsayamayacağı önemli bir sorun olarak tartışılmaktadır. “Aile devlet” modelinin karşısında John Locke’un esin kaynağı olduğu, “Aileler Devleti” modeli bulunmaktadır. Locke (2003) iyi ahlaklı bireyler yetiştirme ve ebeveynlerin kendi becerilerini aktarma süreci olarak gördüğü eğitimde, bireyin eğitiminde bütün sorumluluğu ailelere vermektedir. Mülkiyet üzerine devletin ya da herhangi bir gücün müdahalesine şiddetle karşı çıkan Locke için, çocuk eğitiminde de otorite kaynağı sorumluluk sahibi ailedir. Locke, eğitim konusunda devlete veya dini kurumlara herhangi bir rol vermez. Çocuğun eğitimiyle ilgili olarak, toplumsal istek ve geleneklere göre bir eğitim verilmesine, Rousseau da karşı çıkar. Nitekim Rousseau burada Locke ile birlikte, sorumluluk ve otorite kaynağı olarak aileyi görse de, ailenin de kendi isteklerini çocuğa dikte ettirmesine karşı çıkarak çocuğun doğa ile uyumlu eğitilmesini ister. Rousseau için toplum yozlaşmış ve kötü ahlaklıdır. Toplum içinde yetişen çocuk da bu yozlaşmadan nasibini alacağı için, toplumdan uzak bir yetiştirme modelini benimser. Çocuk kendi özerkliğini kazanıncaya kadar toplumsal olan her şeyden uzak kalmalıdır. Sonra toplumun içine karışabilir. Toplum içinde ortak/genel iradenin bir parçası olur. Bencillikten uzaklaşır ve toplumsal çıkarları kendi çıkarlarının üzerinde görür (Rousseau, 2009). Önce toplumdan soyutlanarak eğitilen bireyin, daha sonra genel iradenin bir parçası olarak toplumun içine karışması gerektiği düşüncesi, Rousseau’yu klasik liberallerden ayrı bir noktada konumlandırır. F. V. Hayek gibi liberal düşünürler, Rousseau’yu gerçek bir liberal olarak değerlendirmez (Yayla, 2002). Eğitim konusunda devlet yerine aileyi meşru otorite kabul eden düşünürler, çocuğun iyiliğinin en doğru olarak ebeveynlerin bilebileceğini ve kendi üremelerinin bir sonucu olan çocuklarının eğitiminde söz sahibi olmalarının onların doğal bir hakkı olduğu argümanını öne sürerler. Bir çocuğun çıkarlarını yine en iyi ailesi bilebilir. Ancak “Aileler Devleti” modeline karşı çıkanlar ise, ailelerin çocuklarına hoşgörüsüzlüğü ve bencilliği öğretme tehlikesinin bulunması dolayısıyla itiraz ederler. Çocuğun özgürlüğü söz konusu olduğunda ailelerin otorite kaynağı olması devlete göre daha az tehdit kaynağı olarak görülebilir (Gutmann, 2003). Bununla birlikte Gutmann’a (2003) göre, her iki model de kendi içinde zayıf ve çelişkili düşüncelere sahiptir. Ne biri ne de diğeri, tek başına alternatif ve mükemmel bir yol olamaz. Eğitim Felsefeleri ve Eğitim Politikaları 5 Eğitimin nihai amacının bireyin “iyi bir hayat” açısından kendi özgür iradesiyle seçim yapabilmesi ve kendi özgürlüğünü yaşayabilmesi olarak ifade eden, J. Stuart Mill’in öncülük ettiği “Bireyler Devleti”, liberal düşüncenin devletin egemenliğine karşı çıkışının bir başka modelidir. Ne devlet ne de aile bireye “iyi yaşam” ve kültür hakkında dayatma yapmamalıdır. Kültürel ve diğer alanlarda tarafsız bir tutum sergilenmelidir. Başkasının özgürlüğünü de tanıyarak kendi özgürlüğünü kurabilecek bir eğitim ortamı ve eğitici/öğretmen ile bireylerin eğitilmesi sağlanmalıdır (Gutmann, 2003). Devletin eğitimi kendi asli görevleri arasında görerek tekeline almasının geçmişi çok uzun değildir. Devletin dolaylı veya doğrudan kontrolü ile kitlesel eğitim Sanayi Devrimi sonrasında ortaya çıkmış ve 20. yy. içinde hızla gelişme göstermiştir. Köyden kente göç, üretim araçlarının ve biçimlerinin değişimi, devletin bu sürece devamlılık ve gelişim sağlama amacı kitlesel eğitimin yaygınlaşmasının temelinde yatan sebeplerdendir (Günlü, 2002). Sanayi Devrimi sonrasında üst ekonomik sınıfın çocukları daha nitelikli ve özgür bir eğitim almaya başlamıştır. Alt ekonomik sınıfların çocukları ise, devletin kitlesel eğitimine tabi tutularak, gerekli işgücünü sağlamak maksadıyla yetiştirilmiştir (Uygun, 2003). Kapitalizmin gelişmesiyle beraber, toplum ve devlet yapısında da köklü değişimler meydana gelmiştir. Devletler ulus-devlet modeline dönüşürken, vatandaşlık da bu devletin önemli bir kavramı olmuştur (Sağ ve Aslan, 2001). Bu dönüşümler, devletin eğitim sorumluluğunu yüklenmesini beraberinde getirmiştir. Çünkü yeni devlet biçimini sağlamlaştıracak ideolojik bütünlüğü sağlamak ve devlete bağlı vatandaşlık bilincini oluşturmanın en sistematik yolu eğitimdir. Böylece hem ekonomik yönden hem de ulusal birliğin sağlanması yönünden devletler eğitim işini üstlenmişlerdir. Althusser (1994) de devletin varlığını sürdürmek ve varlığına olası tehlikeleri bertaraf etmek için çeşitli araçlardan faydalandığını söyler. Eğitim bu noktada devletin kendi ideolojisini bütün vatandaşlara aktarabilmesi için önemli bir ideolojik aygıt olarak kullanılır. Devlet, eğitim yoluyla kendi perspektifine uygun, birbirine benzer vatandaşlar yetiştirir. Eğitim aygıtından çıkan kişiler hem devletin itaatkar vatandaşı, hem de devletin benimsediği ekonomik üretim şeklinin işgücünü oluşturur. Modern Ulus-Devlet açısından ideolojisinin bütün vatandaşlara yaygınlaştırılması hayati bir öneme sahiptir. Modern devletlerin doğmasında toplumsal birliğin ve devlete itaatin meşru dayanağı olarak din geri plana atılmış, yerine ideolojiler geçmiştir. Bunun yanında bilgi de, iktidar olmanın bir şartı olarak önemini artıran bir değer olmuştur. Devletin eğitimi tekeline alarak bilgiyi şekillendirme ve sunma görevini üstüne alması, meşruiyetini sağlaması için gerekli görülmüştür (Çetin, 2001). Modern devletin ideoloji ve kültür aktarımı ile ekonomik ge- 6 Eğitim Politikası lişmede önemli bir faktör olarak gördüğü eğitimde bütün ipleri eline almasıyla devlet, Platoncu biçimde daha paternalist bir görünüm kazanmıştır. Aileler ancak evde informal düzeyde çocuklarının eğitimini etkileyebilmektedir. Ancak eğitimin özellikle ekonomik yönü ve diplomanın istihdamın en etkili ve çoğu alanda zorunlu aracı olması, ailelerin çocuklarını devlet eğitimine kolaylıkla bırakmasını da sağlamaktadır. Toplumsallaşma ve vatandaşlık bilincinin geliştirilmesi bağlamında liberal geleneğin, özellikle sosyal-liberal temsilcilerinin klasik öncüllerine karşıt olarak, kamusal/kitlesel eğitimi destekledikleri görülmektedir. Kymlicka’ya (2001) göre, toplumsal sorumluluk ve vatandaşlık bilincinin geliştirilmesi tek başına kamusal ve zorunlu eğitimin nedeni olabilir. Kişinin sosyal ve bireysel yönden hak ve sorumluluklarını bilmesi ve etkin biçimde kullanabilmesi, liberal demokratik bir toplumun gereği olarak görülmektedir (akt. Tok, 2005). Liberal gelenekte daha sosyal yönleri vurgulayarak toplumcu düşünceler üreten ve ultra liberallerden bir çok konuda ayrılan (Yayla, 2002), liberal düşünürler de bulunmaktadır. Rousseau çizgisini takip eden bu düşünürler, bireysel anlamda geniş özgürlükleri savunmak yerine öncelikle bu özgürlükleri tam anlamıyla yaşabilecek seviyeye gelmek gerektiğini savunurlar. Bu özgürlük bilincine ulaşabilmenin yolu da, kitlesel eğitimlerdir. Devletin kontrolündeki “kamusal eğitim” ile toplumsal farklılıkların bir ürünü olan “okul seçimi” hakkı da tartışmalıdır . Kamusal eğitimde devlet her bireye farklılık gözetmeksizin aynı tipte eğitim verirken; “okul seçimi” modeli etnik, kültürel, dini açıdan farklı olan toplulukların ortak eğitim yerine kendi “iyi yaşam”ları çerçevesinde eğitim verilmesini savunur. Dolayısıyla bu ikisi arasındaki gerilimin altında, felsefi bir ayrım bulunmaktadır. Okul seçimi çoğulculuk ve görecelilik temelinde şekillenirken, kamusal eğitimi destekleyenler tek bir “ iyi yaşam” anlayışını benimserler (Reich, 2003). Bütün toplumcu düşünceler için toplum ve “genel iyi,” bireysel olandan önce gelir. Farklılıklar değil benzerlikler önemlidir. Devletin ya da ailenin otoritesinin savunulmasıya ortaya çıkan gerilimlere karşı Gutmann (2005), demokratik eğitim modelini önerir. Bu modelde kamusal eğitim içinde, bireyler farklı kültür ve inançlara karşı eşit mesafede yetiştirilmelidir. Bireylere hiçbir şekilde ideolojik, dini, kültürel vb. aşılama yapmadan, hoşgörü temelinde müzakereci bir tutum sergilemeleri için eğitim verilmesi gerekir. Her birey bir başkasının özgürlüğüne saygıyı, dürüstlüğü ve diğer erdemleri vatandaşlık çerçevesinde benimsemelidir. Demokratik eğitimin kilit noktaları özgürlük ve müzakere olarak kendini gösterir. Devletin görevi her yönden tüm vatandaşlara eşit yaklaşmalı ve özgürlüklerin önünü açmalıdır. Modern kapitalist devletin eğitime müdahalesi ve kontrolüne eleştirel pedagoji alanında karşı çıkışlar görülmekte, ideoloji ve kültür aktarımı noktasında da bazı liberal düşünürler de eleştirel pedagoglarla birlikte itiraz etmektedir. Ancak
