TDV DIA - İslam Ansiklopedisi

KELVEZANi
Vefatında
kendi hankahının haziresine
defnedilen Kellmullah ' ın ölüm tarihi kaynaklarda 1727-1730 arasında verilmekt eyse de 1729 tarihi genel kabul görmüş­
tür. Hayatının son yılları Hindistan'da Babürlü hakimiyetinin zayıftadığı bir döneme rastlar. Kellmullah müslümanların
birliğini korumak için yoğun gayret göstermiştir. 1857'de Hint ayaklanmasından
sonra Delhi'ye hakim olan İngilizler hankahının bulunduğu bölgeyi tamamen yık­
roışiarsa da mezarına dokunmamışlardır.
Yıllarca terkedilmiş halde kalan mezar
birkaç defa onarılmış ve türbe haline getirilmiştir. Günümüzde Kellmullah ' ın ölürtı
yıl dönümlerinde binler ce kişinin katılı­
mıyla törenler yapılmaktadır.
Müridierine yöneticilerden uzak durkendisi h oş­
lanınakla birlikte semayı tavsiye etmediği, şeriattan ayrıldığına inandığı sufileri
şiddetle eleştirdiği mektuplarından anlaşılmaktadır. Çiştiyye tarikatına ilk şeyh­
Ierin prensipleri doğrultusunda çekidüzen verip batıni eğilimlerin gelişmesini
engellemiş, Pencap, Dekken , Serhad ve
Utar Pradeş'te Çiştl hankahlarının çoğal­
ması onun halifelerinin gayretiyle olmuş­
tur. Kellmullah, İmam Rabbanl'nin aksine kalplerinin ısındırılabileceği düşünce­
siyle mensuplarını gayri müslimlerle ilişki
kurmaya teşvik etmiş , kendisi de halkla
iyi geçinmiştir. Fıkıhçılarla mutasawıflar
arasındaki geleneksel soğukluğu gidermeye yönelik girişimlerde bulunmuş ve
vahdet-i vücud hakkında tartışmayı da
hoş karşılamamıştır. En tanınmış talebesi
başhalifesi olan Nizameddin Evrengabadl'dir.
mayı öğütleyen Kellmullah ' ın
Eserleri. Çoğu Farsça yirmiden fazla
kitap telif ettiği kaydedilen Kellmullah ' ın
başlıca eserleri şunlard ı r: 1. Seva'ü's-sebil. Tasawufi meselelere dair Arapça bir
eserdir (Del hi ı 343/ı 92 5) . 2. İrşadat-ı Kelimi . Nizameddin Evre n ga baôı'ye yazdığ ı
mektuplardan ibarettir (Del hi ı 34611927) .
3. Ke şkül . Çeşitli tasawufi meseleler
hakkındadır (Delhi. t s.) . 4. Murakka' .
Çiştl tarikatının evractına dair olup Keş ­
kül'e zeyl mahiyetindedir (Urduca tercümesiyle birlikte, Del hi , t s ). S. Mektl.i.bdt.
Müridierine yazdığı 132 mektubu ihtiva
eder (De lhi . ts .). 6 . Tilke 'aş e re kdmil e. İtikafta iken hallettiğine inandığı on
tasawufimesele hakkındadır (Del hi, ts. ).
7. Md la büdde fi 't-taşa vvuf. Tasawufun gayesine dairdir (Delhi, t s. ) 8 . K.ıra­
nü 'l-Kur'an . Tek ciltlik bir tefsirdir (Mlrat ı 290) .
Kellmullah ' ın astrolojiye dair TeşrilJ,u'l­
eflak adlı kitabı Delhi Neziriye Kütüphanesi'nde, İbn Sina'nın el-Kanun 'una yazdığı Mşiye RampOr Rıza Kütüphanesi'ndedir. Kitabü'r-Red 'ale 'ş - Şi'a ile (Risale-i Redd-i Revafız) yine tasawufa dair
Tesnim adlı eserler de ona nisbet edilmektedir.
BiBLiYOGRAFYA :
Gulam Server Lahüri, fjazin etü 'l-aş{iy a' ,
Lekn ev 1914, ı, 494 -495; Necmeddin, Me- na~ıbü 'l-maf:ıbübin, Rampür 1289/1872 , s.
45-46 ; M. Hüseyin Muradabadi. Envarü 'l-'ari{in, Bareill y 1290/ 1873 , s. 429-430 ; Gül M.
Ahmedpüri, Tekmile-i Siyerü '1-evliya' , Delhi
1312/ 1894, s. 79-85; Rahman Ali. Te?kire-i 'Ulema-i H i nd, Leknev 1894, s . 172 ; Mirza Ahter
Gürgani. Mena~ıb-ıFe ridi, Delhi 1314/ 1896, s .
34; a.mlf.. Te? kire-i Ev liya'-i Hind, Lahare 1954,
ll, 271 -272 ; Mektabat-ı K elfmi, Delhi 1315/
1897 ; Beşirüddin Ahmed , va~ı'at-ı oarü'l-J:ıüküm et-l Dlh li, Agra 1909, ııı , 116-117; Azad-ı
Bilgrami. Me 'tışirü'l- kiram, Haydarabad 1910, I,
42; Abdülhay el-Haseni. Nüzh etü '1- tıavatır, VI ,
240-241 ; Seyyid Ahmed Veliyüllahi, Yadiga r-ı
Dlh/i, Delhi, ts ., s. 43; K. A. Nizami. Tari/)-i Meşayi/)-i Çişt, Delhi 1953, s. 231 -232, 366-426;
Fakir Muhammed, Hada'i~u 'l-fjane{lyye, Le knev 1914 , s . 483 -489 ; A. s. Bazmee Ansari ,
"Kallm Allah al-Qjahanabadi" , E/ 2 (in g. ). IV,
507-508.
Iii
A.
s. BAZMEE AN SARI
KELÜK b. ABDULlAH
(bk. KÖLÜK b. ABDULLAH).
L
_j
KELVEzANi
ı
(..si' ~,ı.oı)
Ebü'I-Hattab MahfCız b. Ahmed
b. ei-Hasen ei-Kelvezani ei-Bağdadi
(ö . 510/ 1116)
L
Hanbeli fakihi.
_j
2 Şewal432 (5 Haziran 1041) tarihinde
dünyaya geldi. Nisbesinden çok Ebü'IHattab künyesiyle tanınmıştır. Zirikil kaynak göstermeden Bağdat'ta doğ d uğunu
kaydetmektedir. Ancak eserlerini yayı m­
layan araştırmacılar, klasik kaynaklardaki
~ Kelvezalı . sonra Bağdatlı" ifadesinden
hareketle Bağdat'ın 1 fersah güneyindeki
Kelveza köyünde doğmuş ve küçük yaşta
Bağdat ' a göç etmiş olmasını daha kuvvetli bir ihtimal olarak görmektedirler.
H oca larından büyük bir kısmının 450-458
( 1058-1 066) yılları arasında vefat etmesi
erken yaşta öğrenime başladığını. kaynaklarda Bağdat d ışına çıktığına dair bir
kayıt bulunmaması da tahsilini bu şehir­
de tamamladığını göstermektedir. KelvezaniBağdat'ta Muhammed b. Hüseyin el-
Cazirl, Ebu Talib Muhammed b . Ali eiUşarl, Hasan b. Ali ei-Cevherl ve EbQ Ca'fer İbnü 'I-Müslime'den hadis dinledi; Hüseyin b. Muhammed ei-Vennl'den feraiz,
Ebu Abdullah Muhammed b. Ali ed-Dameganl'den fıkıh dersi aldı. Ancak bu konudaki en önem li hacası Kadı Ebu Ya'la
ei -Ferra olup vefatma (45 8/ ı 066) kadar
ondan ayrılmamıştı r. Dönemin önde ge!en Hanbeli alimlerinden Ebü 'I-Vef a İbn
Akil ile hem bu hocasının ders halkasın­
da hem İmam Gazzall'nin Nizarniye Medresesi'ndeki derslerinde arkadaşlık etti.
Hocalarından Vennl ile Gazzall'nin Şafi'i,
Bağdat kadılkudatı Dameganl'nin Hanefi
olması, o devirdeki yaygın taassuba rağmen Kelvezanl'nin mezhep ayırımı yapmadan alimlerden faydalandığını ortaya
koymaktadır. Bu husus, eserlerinde de
görüldüğü
gibi Kelvezanl'nin kendi mezbir ilmi birikime sahip
olmasını ve mezhep taassubundan mümkün olduğu ölçüde uzak kalmasını sağlahebi
dışında geniş
mıştır.
Kelvezanl hadis, kelam, edebiyat ve şiir
alanlarında derin bilgi sahibi' olmakla birlikteasıl fıkıh , fıkıh
usulü ve hilaf konula-
rında kendini göstermiş, eserlerinin hepsini bu konularda telif etmiştir. Bu alanlardaki birikiminden faydalanan alimler
arasında Abdülkadir-i Geylani, Ahmed b.
Muhammed ed-Dineverl, Ebu Ali İbn Şa­
tll, Ahmed b. Mühelhil ed-Darlr, İbrahim
b. Dinar en-Nehrevanl, Mübarek b _ Muhammed ei-Bezzar, Ebü 'I-Feth İbnü 's­
Saiğ, Ebu Tahires-Silefi ve Hibetullah b.
Nasr ei-Harranl anılabilir. Yaşadığı devirde taklidin hakim olması, mezhep taassubunun yaygınlık kazanması ve dolayısıyla
kendi mezhebinin görüşlerini savunma
gayreti hacası Ebu Ya'la, ders a r kadaşı
İbn Akil, Hanefiler'den Debusl ve Kudurl
ile Şafiiler'den EbQ İshak eş-Şirazl gibi
dönemin alimlerinde ol d uğu gibi onun
. eserlerinde de hilaf ve cedelin a ğır basmasını açıklayıc ı m ahiyettedir. Kelvezanl
muhakkik ve müctehid bir alim olup mezhep imarolarına muhalif görüşler ortaya
koymuştur. Mezhebinde hakim görüşle­
re aykırı bazı kanaatleri arasında , katur
vb. bir maddeyle özelliği değişen suyun
dinen temizleyici sayılmayacağı, yırtıcı
hayvanların derisinden fayda lanmanın caiz ve ölmüş hayvan kemiğinin temiz olduğu , gayri müslimlerin istila yoluyla müslümanların maliarına malik alamayacakları, katı cisimlerin silmekle temizleneceği
ve mezinin temiz olduğu yolundaki ictihadları sayılabilir (u sul ko nu l a rında hocas ı Ebu Ya'la ve di ğe r mezhep alimlerine
217
KELVEZANT
muhalif görüşleri için bk. et-Temhld,
redenin girişi, I. 95-l 06).
Mezhep
neş­
fıkhına
olan hakimiyeti ve
sayesinde haklı bir
şöhrete sahip bulunan Kelvezanl'nin görüşlerine daha sonraki Hanbeli kitapların­
da ve özellikle İbn Kudame'nin el-Mugni,
İbn Receb'in el-Kavi'ı'id, İbn Teymiyye'nin el-Müsevvede ve Merdavl'nin elİnşi'ıf'ı gibi eserlerde geniş bir şekilde yer
verilmiş, mezhepteki rivayetler hakkında
tercih ve değerlend i rmeleri kabul görmüştür. Takıyyüddin İbn Teymiyye'nin dedesi Mecdüddin İbn Teymiyye'ye Ahmed
b. Hanbel'in "zahir" görüşünün nasıl öğ­
renileceği sorulduğunda, "Kelvezani'nin
Ru'Cı.sü'l-mesô.'il adlı kitabındaki tercihleridir" diye cevap verdiği söylenir (ibn
Teymiyye, XX, 228). Siyasi bir otoritenin
desteğinden mahrum olmakla birlikte
Hanbeli mezhebinin o dönemde güçlenmesinde, geleneksel Sünni anlayışının
canlanmasında ve Hanbeli usulünün şe ­
killenmesinde EbOYa'la ve İbn Akil yanın­
da Kelvezani'nin de büyük rolü olmuştur.
Çağdaşları ve biyografisini yazan müellifler onun ilmi ihatası. ahlak ve güvenilirliği konusunda ittifak halindedir. Kelvezanl, Eş' ariler'in ve kelamcıların bazı görüş­
lerinden etkilense de Selef al<idesine bağ ­
lı bir alim olup bu konudaki görüşlerini
uzun bir kasidesinde dile getirmiştir (ibnü ' l-CevzT, IX, 191-192; Ebü'l-Yümn elUieym!, ll, 234-236)
araştırmacı kişiliği
ilimdeki üstünlüğü yanında güçlü haderin anlayışı ve güzel ahlakıyla da
tanınan Kelvezanl halk ve yöneticiler katında saygın bir yere sahipti. Bağdat'ta
Ehl-i sünnet ve Şla arasında 482 ( 1089)
yılında meydana gelen çatışmaların durdurulmasında şehrin yöneticileri ve ileri
gelenleri arasında o da önemli bir rol oynamıştı. Yine Hanefi kadılkudatı Dameganl katında şahitleri tezkiyesi kabul gören şahsiyetlerden biriydi. Kelvezanl 23
Cemaziyelahir 510 (2 Kasım 1116) tarihinde Bağdat'ta vefat etti ve Ahmed b.
Hanbel'in kabrine yakın bir yerde Hanbell alimi EbQ Muhammed et-Temlml'nin
mezarı yanında defnedildi.
fızası.
Eserleri. 1. et-Temhid ii uşCı.Ii'l-fı~h.
Ho cas ı EbO Ya'la'nın el- 'Udde'sinden
sonra Hanbeli fıkıh usulü kaynakları arasında ikinci sırayı alır. Thrtibi, el-'Udde
yanında büyük ölçüde Mu'tezile alimi
Ebü'I-Hüseyin ei-Basrl'nin eJ-Mu'temed'ine benzeyen eserde önsöz bulunmamakta. us Ol-i fıkhın tarifi ve bazı usul,
mantık ve dil kurallarıyla ilgili terimierin
218
açıklamasıyla başlamaktadır. Genel olarak
her konuya tarif! e giren müellif, meseleyle ilgili kendi tercih ettiği görüşü zikrettikten sonra muhalifgörüşlereve bunların tartışmasına geçmektedir. EbQ Ya'la'nın görüşlerine çok önem veren Kelvezanl, ister muhalif ister muvafık olsun
onun tercihlerine sıkça yer vermektedir.
Çeşitli yerlerde adını andığı halde çoğu
müşterek konularda kaynak zikretmeden
Ebü'I-Hüseyin ei-Basri'nin eserinden aynen veya bazı tasarruflarla uzun pasajlar
aktarması dikkat çekmektedir. Bu husus,
el-Mu'temed'den Ehl-i sünnet' e aykırı
olmayan görüşleri iktibasta bir beis görmemekle birlikte zamanındaki mezhep
taassubu sebebiyle töhmet altında kalmamak için müellifin adını anmak istememesinden kaynaklanmış olmalıdır.
Gerek müellifin ilmi i hatası ve ictihad yeteneğiyle müstakil bir kişilik ortaya koyması. gerekse bugüne ulaşan ilk Hanbeli
usul kaynaklarından biri olması bakımın ­
dan büyük önem taşıyan eser, Müfid Muhammed EbQ Amşe ve Muhammed b.
Ali b. İbrahim tarafından Mekke Ümmülkura Üniversitesi'nde doktora tezi olarak
neşre hazırlanıp basılmıştır (I-IV, Cidde
1406/l 985) Z. el-İntişô.r fi'l-mesô.'ili'lkibô.r. Müellif tarafından bir ad verilmeyen eser mukaddi medeki bir ifadeden hareketle bu şekilde adlandırılmış. ayrıca
konuyla ilgili diğer kitabından ayırmak
için el-ljilô.fü'l-kebir diye de anı l mıştır.
Mezhepler arasında ihtilaflı 400 kadar
meseleyi ihtiva eden eserde Kelvezanl
muhalif görüşleri verdikten sonra kendi
mezhebinin görüşlerini savunur. Diğer
mezhep imamlarının görüşlerinin bir özetini de ihtiva eden eser, Hanbeli mezhebinin bir savunması olması yanında özellikle Ahmed b. Hanbel'den nakledilen rivayetlerin değerlendirilmesi, mezhepte
sahih ve tercih edilen görüşlerin bilinmesi bakımından önem taşır (İbn Teymiyye,
XX, 227) . Bundan dolayı sonraki Hanbeli
uleması tarafından büyük rağbet görmüş
ve kaynak olarak kullanılmıştır. Taharet
ve salat kitaplarıyla zekat kitabının bir
kısmını ihtiva eden 1. cildin bilinen tek
nüshası (Darü'l-kütübi 'z-Zahiriyye, nr.
5454), Medine ei-Camiatü'l- İslamiyye'de
Süleyman b. Abdullah ei-Umeyr, Avaz b.
Reca b. Füreyc ei-Avfi tarafından doktora tezi ve Abdülazlz b. Süleyman el-Balml tarafından yüksek lisans tezi olarak
neşre hazırlanıp basılmıştır (I-lll, Kahire
14 ı 3/1 993) 3. el-Hidô.ye. Delil ve ta'llle
yer verilmeyen muhtasar bir fıkıh kitabı
olup müellif. mezhepte müctehidlerin
yaptığı
gibi Ahmed b. Hanbel'den gelen
rivayetleri değerlendirerek sahih olanlarını tesbite çalışmıştır. İsmail ei-Ensarl ve
Salih ei-Ömerl'nin yayımladığı eser üzerine (l-ll, Riyad 139011970) müellifin öğren ­
cisi İbrahim b. Dinar en-Nehrevanl. Es' ad
b. Münecca et-TenOhl, Ebü'I-Beka ei-Ukberl. Fahreddin İbn Teymiyye ve Mecdüddin İbn Teymiyye şerh yazmıştı r. 4. el'İbi'ıdô.tü'l-]]ams. İslam'ın temel ibadetleriyle ilgili muhtasar bir eserdir. Buna
EbQ Abdullah Bahaeddin Muhammed b.
Ebü'I-Mekarim ei-Ba'kObl'nin yazdığı
şerh, Fehd b. Abdurrahman ei-Ubeykan
tarafından Muhammed b. Suud Üniversitesi'nde yüksek lisans tezi olarak neş ­
re hazırlanarak basılmıştır (Riyad ı 4 ı 5/
1995). s. et - Teh~ib fi'l-ferô.'iz (nşr. Muhammed Ahmed el-HO!!, Kahire 1416/
ı 995; Raşid b. Muhammed b. Raşid eiHezza ', Cidde I 4 I 7/1996) . 6. el-Kaşide­
tü'd-di'ıliyye fi's-sünne . Selef al<idesine
dair olup (yk. b k.) çeşitli eserler içinde yapılan baskıları yanında Muhammed Cemil eş-Şattl tarafından ayrı bir n eş ri gerçekleştirilmiştir ('A~idetü ehli'L·eşer, Dı­
maşk 1326). Kelvezanl'nin Meni'ısikü'l­
]J.ac, Ru'Cı.sü'l-mesô.'il (e l-lji lafü'ş-şagir),
ve el-Fetô.va'r-Ra]J.bi yyô.t adlı eserlerinin de bulunduğu kaynaklarda zikredilmektedir.
BİBLİYOGRAFYA :
Kelvezani, et-Temhfd {f uşuli'l·fı~h (nşr. Müfid M. Ebu Amşe- Muhammed b. Ali b. İbrah i m).
Cidde 1406/1985, neşredenlerin g i riş i , I, 25127; a.mlf.. el-İntişar {f'l-mesa'ili'l·kibar(n ş r.
Süleyman b. Abdullah el-Umeyrv.dğr. ), Kahire
1413/1993, neşredenlerin girişi, I, 11-82; a.mlf.,
et-Tefı?fb fi'l-fera'it (nşr. Raşid b. Muhammed b.
Ra ş id el-Hezza'). Cidde 1417/1996, neşredenin
girişi, s. 8-41; Sem'ani, el-Ensab, X, 461-462;
ibnü'l-Cevzi, el-Munta?am, IX, 190-193; İbnü'l­
Esir. el-Lübab, lll , 46; ibn Teymiyye, Mecmu'u
fetaua, XX, 227 , 228; Zehebi, A'lamü'n-nübe·
la', XIX, 348-350; Ahmed b. Aybek ed-Dimyati,
el-Müstefad min Zeyli Tarfi;i Bag da d ( nşr. M.
Mev!Qd Halef), Beyrut 1406/1986, s. 388-390;
ibn Receb , e~-leyl 'ala Taba~ati'l-!janabile,
Beyrut, ts. (Darü'l-ma"rife). I, 116-127; ibn Tağ­
riberdi, en-Nücumü'z-zahire, V, 212; ibnü'limad. Şe~erat, IV, 27-28; Burhaneddin ibn Müflih, el-Ma~şadü '1-erşed ( nşr. Abdurrahman b. Süleyman el-Useymin). Riyad 1410/1990, lll, 2023; Ebü'l-Yümn el-Uleymi. el-Menhecü 'l-aJ:ımed
(nşr. M. Muhyiddin Abdülhamid). Beyrut 1403/
1983, ll, 233-242; Brockelmann . GAL, ı, 502;
Suppl., ı, 687; Name-i Danişueran-ı Naşırf,
Kum, ts. (Darü'l-fikr). IV, 33-43; G. Makdisi, fbn
Aqil et la resurgence de l'fslam traditionaliste
au Xl' siixle, Damas 1963, s. 215, 258-263,
514; Abdülkadir Bedran. el-Medf].al ila me~he­
bi'l-imamAJ:ımed b. ljanbel, Beyrut 1405/1985,
s. 432, 453, 462; P. Nwiya. "al-Kalwadhant" , EF
(İng.), IV, 513.
r:;:ı
•
AHMET ÖZEL