anamur yöresindeki muz seralarında

Ç.Ü Fen Bilimleri Enstitüsü Yıl:2008 Cilt:17-8
HATAY İLİ’NDE YAŞ SEBZE MEYVE DIŞ SATIMININ YAPISI VE GELİŞTİRME
OLANAKLARI
Structure And Improvment Posibilities Of Export Fresh And Vegatables In Hatay
Province
Özlem TAHHUŞOĞLU
Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı
Yaşar GÜRGEN
Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı
ÖZET
Bu çalışmada, dünyada, Türkiye’de ve Hatay İli’nde yaş sebze meyve
üretimi ile Türkiye ve Hatay İli’nde yaş sebze meyve üretim ve ihracatı incelenmiş,
ihracatı geliştirme olanakları araştırılmıştır.
Hatay İli’nde faaliyet gösteren ve yaş sebze meyve ihracatı yapan 21
firmayla anket yapılmıştır. Anket sonuçlarından elde edilen bulgulara göre, Hatay İli
yaş sebze meyve ihracatının durumu ve ihracatı etkileyen faktörler saptanmış,
ihracatın yapısı ortaya konulmaya çalışılmıştır. Özellikle devlet politikasının bir
sonucu olan bürokratik işlemler ile ihracat teşviklerinin azlığı önemli bir engel
oluşturmaktadır. Bu nedenle ihracat desteklerinin diğer ülkelerle aynı düzeyde
olması gerektiği ve bürokratik işlemlerin kolaylaştırıldığı takdirde sorunların
azaltılabileceği görülmüştür.
Anahtar Kelimeler: Yaş sebze meyve, Yaş sebze meyve üretimi, Yaş sebze
meyve ihracatı.
ABSTRACT
In this study, improvements in the production and export of fresh fruits and
vegetables in the world, Turkey and Hatay province have been investigated.
Surveys have been conducted with 21 companies in Hatay which export
fresh fruits and vegetables. Based on results of these surveys, general condition of
the export and factors which affect fresh fruit and vegetables export have been
determined. In addition, the structure of the fresh fruit and vegetables export in
Hatay province has been revealed. Furthermore, factors which affect export have
been examined. Especially, it was realized that there is a very big bureaucratic
obstacle in the export.
Therefore export supports must be at the same level as the other
countries. Some of the problems related to export may be reduced if bureaucratic
processes are made more convenient than their current status.
Key Words: Fresh fruit and vegetables, production of fresh fruit and vegetables,
export of fresh fruit and vegetables .
*Yüksek Lisans Tezi-MSc.Thesis
51
Ç.Ü Fen Bilimleri Enstitüsü Yıl:2008 Cilt:17-8
Giriş
Türkiye, ekolojik yapısının uygunluğu nedeniyle önemli bir tarımsal üretim
potansiyeline sahiptir. Ülkemizde, 27,7 milyon hektar tarım alanının %6,3’ünde
(1,745 milyon ha) meyvecilik-zeytincilik ve bağcılık yapılırken, %1,2’sinde (332 bin
ha) ise sebzecilik faaliyeti sürdürülmekte olup, yılda yaklaşık 43 milyon ton yaş
meyve-sebze üretilmektedir. Bu çerçevede, toplam tarımsal üretimin %1,3’ünün
yaş sebze meyve üretiminden oluştuğu rahatça söylenebilir (Dış Ticaret
Müsteşarlığı, 2002).
Türkiye’nin sahip olduğu genişlik ve çeşitlilik açısından dünya yaş sebze
meyve üretiminde önemli bir yeri vardır. Aynı zamanda yaş sebze meyve sektörü
ülkemiz tarımsal üretiminde önemli bir paya sahip olurken, sektörün milli gelire
sağladığı önemli katkı ve oluşturduğu istihdam ile tarım ürünleri ihracatımız
açısından da önemi büyüktür.
Türkiye’nin sahip olduğu yaş sebze meyve üretim ve dış ticaret yapısı
içerisinde Hatay İli de sahip olduğu tarımsal üretim deseni, genişliği, iklim
koşullarının elverişli olması ve tarımsal arazinin verimli olmasının sonucu olarak
yaş sebze meyve üretimi bakımından çok önemli bir potansiyel oluşturmaktadır.
Hatay İli’nde üretilen yaş sebze meyve, iç pazarda satıldığı gibi ihraç da
edilmektedir ve bu faaliyet artmaya devam etmektedir. Ekonomik faaliyetler
açısından Hatay ili incelendiğinde tarımsal dış ticaretin önemli olduğu ve özellikle
yaş sebze meyve ihracatının oldukça önemli bir paya sahip olduğu söylenebilir.
Bu çalışmanın esas amacı; Hatay İli’nde yapılan yaş sebze meyve
dışsatımının mevcut yapısını belirlemek ve dışsatımın geliştirilme olanaklarını
ortaya koymaktır.
Materyal ve Metot
Materyal
Bu araştırmanın ana materyali, Hatay’daki yaş sebze meyve ihracatı yapan
işletmelerle yüz yüze yapılan anket yoluyla elde edilen bilgilerden oluşmuştur.
Akdeniz İhracatçılar Birliği Antakya İrtibat Bürosundan alınan bilgiye göre bu
konuda faaliyette bulunan 100’ü aşkın kayıtlı işletme olmasına rağmen, sadece
25’inin düzenli ve aktif bir şekilde ihracat yaptıkları saptanmıştır. Diğerlerinin ise
düzenli olmayan sadece zaman zaman ihracat yapan ya da hiç ihracat yapmayan
sadece kayıtlı olan işletmeler olduğu belirlenmiştir. Bunlar arasında da birleşen
firmaların ve anket çalışmalarının başladığı dönemde faaliyetlerine ara veren
firmaların varlığı sebebiyle 21 firma ile anket çalışması yapılmıştır. Yapılan anketler
ile ihracat yapan firmaların genel özellikleri, yaş sebze meyve ihracatındaki payı,
ihracatla ilgili faaliyetleri, ihraç ürünleri, ihraç edilen ülkeler, ihracat ile ilgili
bilgilerden; ihraç ürününü nereden sağladıkları, ürünü üreticiden ne şekilde
aldıkları, firmanın dış pazarda nasıl temsil edildiği, ihracatın hangi teslim şekillerine
göre yapıldığı; pazarlama ile ilgili bilgilerden; ne tür bilgilere ihtiyaç duydukları,
bilgileri nereden sağladıkları, ihraç fiyatlarından; ihracat fiyatının nasıl belirlendiği,
firmalar arası işbirliği, marka kullanımı, firma sorunları ve çözüm yöntemleri, yaş
sebze meyve ihracatını etkileyen faktörlerin neler olduğu tespit edilmiştir.
52
Ç.Ü Fen Bilimleri Enstitüsü Yıl:2008 Cilt:17-8
Çalışmada kullanılan anket formu daha önceki araştırmalarda kullanılan
anket formlarının incelenmesi ve yeniden düzenlenmesiyle oluşturulmuştur.
Çalışmada uygulanan anket formu ekte mevcuttur.
Ayrıca konuyla ilgili olarak özellikle Akdeniz İhracatçılar Birliği (AKİB),
İhracatı Geliştirme ve Etüt Merkezi (İGEME), Dış Ticaret Müsteşarlığı (DTM), Tarım
İl Müdürlüğü Kayıtları, Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK), Birleşmiş Milletler Gıda ve
Tarım Örgütünün (FAO) istatistiksel verilerinden de yararlanılmıştır.
Metot
Akdeniz İhracatçılar Birliği Antakya İrtibat Bürosu’ndan elde edilen bilgilere
göre tespit edilmiş 21 firma ile tam sayım yöntemi ile anket çalışması yapılmıştır.
Elde edilen anket verileri sıralama, ortalama, oran, gruplama analizleri ile
değerlendirilmiştir. Verilerin çizelgelere dökümü yapıldıktan sonra sonuçlar tablolar
halinde ortaya konularak yorumları yapılmıştır. Verilerin değerlendirilmesi
aşamasında Excel paket programından yararlanılmıştır.
Araştırma Bulguları ve Tartışma
Dünyadaki ve Türkiye’deki Yaş Sebze Meyve Üretimindeki Gelişmeler
Tarım sektörü, üretimin büyük oranda doğa koşullarına bağlı olması, tarım
ürünlerinin arz-talep esnekliğinin diğer sektör ürünlerine kıyasla düşük; ancak
üretim aralıklarının daha uzun olması, toplumda sosyal dengelerin sağlanması ve
korunması amaçlarına yönelik katkıları ve aynı zamanda diğer sektörlere göre
gelirinin düşük olması gibi faktörler ile öne çıkan bir sektördür (Dış Ticaret
Müsteşarlığı, 2002). Ayrıca, tarım sektörü, ülke nüfusunun zorunlu gıda maddeleri
ihtiyacını karşılaması, sanayi sektörüne hammadde sağlaması, sanayi ürünlerine
talep yaratması, ulusal gelir ve ihracata katkıları ile önem arz etmektedir.
Konuya yaş sebze ve meyve açısından bakılacak olunursa yıllık yaklaşık
43 milyon ton civarındaki üretimi ile dünya yaş meyve sebze üretiminde önemli bir
yeri vardır. Ülkemiz dünyanın önemli yaş meyve ve sebze üreticilerinden birisidir.
Aynı zamanda yaş meyve sebze sektörü, ülkemiz tarımsal üretiminde sahip olduğu
pay, oluşturduğu istihdam ve milli gelire sağladığı ek katkı ve tarım ürünleri
ihracatımız açısından önemli bir yere sahiptir.
Türkiye’deki Yaş Sebze Meyve İhracatındaki Gelişmeler
Türkiye, tarımsal üretimde geniş bir yelpazeye sahip olması ve çeşitliliğin
bir göstergesi olarak yıllık yaklaşık 43 milyon ton düzeyindeki üretimi ile dünya yaş
sebze meyve üretiminde önemli bir yere sahiptir. Aynı zamanda yaş sebze meyve
sektörü, ülkemiz tarımsal üretiminde sahip olduğu pay, oluşturduğu istihdam ve
milli gelire sağladığı ek katkı ile tarım ürünleri ihracatımız açısından önemli bir yere
sahiptir (Anonim, 2006).
Ürün bazında ele alındığında, yaş meyve ihracatımızın yarıdan fazlasını
narenciye grubu oluşturmaktadır. Bu payın da yaklaşık % 70’lik bir kısmı limon ve
53
Ç.Ü Fen Bilimleri Enstitüsü Yıl:2008 Cilt:17-8
mandarin ürünlerinden oluşmaktadır. Narenciye grubunu sırasıyla kiraz, üzüm,
şeftali, elma ve kavun ürünleri ihracatları izlemektedir (AKİB, 2005).
Hatay İlindeki Yaş Sebze Meyve Üretimindeki Mevcut Durum
Hatay Türkiye’nin en güneyinde bulunup tarihi ve kültürel zenginliklere
sahip bir ildir. Bunun yanında Türkiye’nin yaş sebze meyve dışsatımında da önemli
bir paya sahiptir.
Yaş sebze meyve üretimi yapılan Hatay İli sınırları içerisindeki ilçeler;
Merkez, Belen, Dörtyol, Erzin, Hassa, İskenderun, Kırıkhan ve Samandağ’dır.
Hatay ili yaş sebze meyve üretimi bakımından çok önemli bir potansiyel
oluşturmaktadır. Hatay ilinde en fazla üretimi yapılan sebzeler, meyveler ve
turunçgil ürünleri çizelgede görülmektedir. Hatay ilinde en fazla üretimi yapılan
sebzeler; domates, patlıcan, maydanoz, taze fasulye, kavun ve hıyardır. Hatay
ilinde en fazla üretimi yapılan meyveler; zeytin, erik, Trabzon hurması, nar, bağ ve
kayısıdır. Hatay ilinde turunçgil üretimi; limon, portakal, mandarin, altıntop ve
turunçtur.
Hatay İlindeki Yaş Sebze Meyve İhracatındaki Gelişmeler
Hatay İlinin Ekonomisi tarım ağırlıklıdır. Hatay İlinin topraklarının % 50’si
(270.766 hektarı) tarım alanıdır. Limon, domates ve mandarin en çok üretilen ve
satılan ürünlerdir. Türkiye narenciye ihracatının yüzde 35'i buradan yapılmaktadır.
Hatay yaş sebze meyve ihracatçıları; özellikle Ortadoğu, Rusya, AB ülkeleri başta
olmak üzere dünyanın dört bir yanına mal satmaktadırlar.
Türkiye genelinde olduğu gibi Hatay İli’nde de yaş sebze meyve ihracatı
artmaya devam etmektedir. Hatay’da önemli bir düzeyde olan sebze ve meyve
ticareti, nakliye sektörünü de geliştirmiştir. Bu gelişmelerin bir sonucu olarak bazı
illerde üretilen ürünlerin (portakal, kiraz ve mandarin gibi) Hatay ilindeki ihracatçılar
aracılığı ile ihraç edildiği görülmektedir.
Tarımsal faaliyet, Hatay ekonomisinde önemli yer tutmaktadır. Hatay İli için
ticarete konu olan en önemli tarımsal ürünler; buğday, pamuk, tütün, turunçgil,
zeytin ve zeytinyağı ile sebze türleridir. Avrupa ülkeleri ve Ortadoğu ülkelerini
birbirine bağlayan E–5 karayolunun Hatay’dan geçmesi ve ülkenin en önemli
limanlarından biri olan İskenderun Limanı’nın Hatay’da olmasından dolayı, ilde dış
ticaret gelişmiş durumdadır. Bu da taşımacılığın gelişmesini ve Türkiye’nin ikinci
büyük nakliye filosuna sahip olmasını sağlamıştır (Gökçek, 2006).
Sonuçlar
Hatay’da incelenen işletmelerin yaş sebze meyve ihracat kalemlerinde
büyük bir payı turunçgil alırken ardından diğer meyveler ve sebze ihracatı
gelmektedir. İhraç edilen ülkelerden Rusya en büyük payı alırken ardından Avrupa
Birliği ülkeleri ile Ortadoğu ülkeleri gelmektedir. Yaş sebze meyve ihracatı için
yakın gelecekteki en cazip pazarlar Rusya, Romanya, Ukrayna ve Kore olabileceği
söylenebilir.
54
Ç.Ü Fen Bilimleri Enstitüsü Yıl:2008 Cilt:17-8
İşletmelerin %100’ü ihraç ettikleri ürünleri doğrudan üreticiden alırken,
%57’si ihraç ürünlerini aynı zamanda komisyoncu aracılığı ile de almaktadırlar.
Firmaların %76’sı bu alımlarını hem götürü usulü, hem kilo ile alış şeklinde
yapmaktadırlar. İncelenen firmaların %71’i dış pazarla bağlantılarını ihracat sezonu
süresi içinde gelen taleplere göre çoğunluğu doğrudan firma tarafından yurtdışında
temsil (firmanın satış şubesi) edilerek yapmaktadırlar.
Aynı zamanda, çoğunun ihracat teslim şekli FOB ile CIF’ dır. Anket
sonuçlarına göre firmaların çoğunluğu (%81) yaş sebze meyve ihracatını hem
karayolu, hem de deniz yolu ile yapmaktadırlar. Firmaların %81’i ihraç ettikleri
ürünleri sigorta ettirmektedirler.
İşletmelerin %72’si ihracat teşviklerinden DFİF priminden yararlanırken,
firmaların %66.7’si vergi iadesinden, %23.8’i ihracat kredisinden yararlanmaktadır.
İşletmelerin %86’sı ihracat teşviklerini yetersiz bulmakta ve teşviklerin de
zamanında ödenmediğini belirtmişlerdir. İhracat teşviklerinin yeterli ve zamanında
olması, işletmelerin ihracat paylarının artması açısından büyük önem
taşımaktadır.İşletmelerin (%95) ihracatla ilgili bilgileri, malın kalitesi, fiyatı,
güvenilirliği, ödeme şekilleri, nakliyesi, çeşitliliği, dağıtım şekilleri, yurt içi ve yurt
dışı rakip firmaların ürünleri, şartları, kotanın olup olmadığı, ürün için talep, arz ve
tüketim gibi pazarla ilgili bilgiyi, pazardaki temsilci ve dağıtıcıları aracılığı ile elde
ederken, işletmelerin %76’sı bu bilgileri pazar araştırması ile elde etmektedirler.
İhraç fiyatlarını belirlerken ürünün kalitesi, imajı rakip ülke fiyatları çok etkili olurken,
işletme maliyetleri ile ihracatın yapıldığı ülkedeki müşteri isteği aynı ölçüde etkili
olmaktadır. İncelenen işletmelerin çoğu (%81) yurt içinde yaş sebze meyve
ihracatçısı işletmeler arasında fiyat, ürün kalitesi, çeşitliliği, ambalajı, alım-satımı,
malın erken ve ucuz ulaştırılması gibi konularda rekabet olduğunu
düşünmektedirler. İşletmelerin hepsi, bir kısmının imkansız olarak görmesine
rağmen, asgari ihraç fiyatını belirleme, tüm ihracat faaliyetlerini birlikte yürütme, dış
pazar bilgisi sağlama gibi konularda işbirliği yapılmasının yararlı olabileceğini
düşünmektedirler. İşletmelerin %19’unun nakliye, mal alış, fiyat belirleme ve fiyat
istikrarı sağlama konularında ihracatçı firmalarla işbirliği yaptıkları belirlenmiştir.
İncelenen işletmelerin hepsinin ihracatta marka kullandıkları, marka kullananların
%86’sı kendi işletme markalarını kullanıdıklarını belirtmişlerdir.
Gerek anket yoluyla elde edilen bilgilere dayanarak gerekse daha önce
yapılmış araştırmalardan da yararlanarak sektörün genel sorunları ve çözüm
önerileri belirlenmiştir.
İncelenen işletmelerin karşılaşabildikleri firma içi sorunlar ve kısıtlayıcı
engellerinin, kalifiye eleman yetersizliği, yüksek maliyet, sağlıklı mal bulamama,
ihracatta riskin oluşu, kurumsallaşma problemi olduğu tespit edilmiştir. Buna göre,
sabit ve eğitimli çalışan kadronun bulundurulması, işçi ve ürün kalitesinin
arttırılması ve üreticiyle direkt bağlantı kurularak kaliteli mal yetiştirilmesi
sağlanmalıdır.
İncelenen işletmelerin genel sorunlarının bürokrasi, devlet desteğinin teşviklerin azlığı, nakliye-ulaşım, gümrük geçişlerinde sıkıntı, istikrarsız kur
politikası, iadelerin geç ödenmesi, pazar bulma ve dış pazar hakkında bilgi
55
Ç.Ü Fen Bilimleri Enstitüsü Yıl:2008 Cilt:17-8
yetersizliği, bilinçsiz üretim, rekabet, maliyetlerin yüksek olması şeklinde
belirlenmiştir. Gümrüklerde, ziraat odasında v.b. gibi ihracat sürecinde işlemlerin
yapıldığı noktalarda prosedürler sadeleştirilmeli ve bürokrasi mümkün olabilecek
minimum düzeye getirilmelidir. Üreticiye kaliteli, dünya piyasalarındaki rekabet
koşullarına uygun ürünler üretebilme fırsatı yaratmak adına sübvansiyon verilmesi,
hassas olan yaş sebze meyve ürünlerinin bozulma riskine karşın araçlara
gümrüklerde geçiş kolaylığı sağlanması, tarla-bahçe çiftçilerinin eğitilmesi
gerekmektedir. Bunlara ek olarak, ihracat teşviklerinden DFİF primleri, erken ve
nakit ödenmeli aynı zamanda vergi iadeleri de zamanında ödenmeli, istikrarlı kur
politikası sağlanmalı ve ithalat - ihracat dengesinin sağlanarak, ihracatın ve
ihracatçının önü açılmalı. Dış pazar bilgisi sağlamaya ve pazar bulmaya yardımcı
olunmalı, zirai ilaç kullanım standartları diğer ülkelerle eşit olmalı ve vergi
muafiyetleri gerçekleştirilmelidir.
Yurtiçindeki girdi maliyetlerinin yüksek olması, rakip ülkelerin desteklerinin
ülkemize oranla yüksek olması, ürün çeşitliliğinin azlığı ve diğer başka nedenlerle
yurtdışında rekabet şansı azalmakta ve yurtdışında alıcı bulunması zorlaşmaktadır.
Buna istinaden ihracatçılar için en önemli unsur ihracata verilen desteklemelerdir.
Teşvikler artırılmalı, üretim ihraç sezonu öncesi belirlenmeli ve ihraç ürünü
tespitinde sektörün görüşü alınmalıdır. Aynı zamanda önceki dönemlerde nakit
olarak ihracatçı firmalara ödenen destekler, günümüzde borçlara mahsup
edilmektedir. Desteklemelerin daha önceki dönemlerde yapıldığı gibi nakdi yardıma
dönüştürülmesi gerekmektedir. Teşvikler ihracatçı firmaya olduğu gibi üreticilere de
verilmelidir.
Dünya piyasalarında rekabet edebilmek için uygulanan teşvik primlerinin,
diğer rakip ülkelerde uygulanan düzeyde olabilmesi gerekmektedir.
Piyasa koşullarına, ihraç edilecek ülkenin taleplerine, iklim koşullarına bağlı
olarak, ürünün kalitesine v.b. faktörlere bağlı olarak ihracat miktarlarında
dalgalanmalar gerçekleşebilmektedir. Buna bağlı olarak devlet tarafından zirai ilaç,
yakıt v.b. gibi giderlerin bir kısmının vergi indirimine tabi tutulması gerekmektedir.
Sertifikalı ürünlerdeki yanlışlıkların giderilmesi gerekmektedir. Zirai ilaç
kullanımında Lisanslı Ürünler krizi yaşanabilmektedir. Bunu gidermek adına Zirai
İlaç kullanımı ülkeler arası standartlara uygun olmalı.
Bilinçsiz üretim ve sağlıklı mal bulamama sorunları karşısında, üreticinin,
talebi yüksek, pazarda satışı olabilecek, kaliteli ve verimli türler hakkında
bilinçlendirilmesi ve üretici kontrollerinin yapılması gerekmektedir. Gerekirse üretim
yapılan her bölgeye ziraat mühendisleri atanmalı ve üreticiler zirai ilaç kullanımı
hakkında bilgilendirilmeli bunun yanı sıra yapılacak üretim ziraat mühendisleri
denetiminde olmalıdır. Üreticinin Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı’nın yayınladığı
broşürler dahil talebi olan türler hakkında bilinçlendirilmelidir. Ürün kalitesinin ve
veriminin ürün kontrolleri, analiz ve tahlillerinin yapılması ile gerçekleştirilmelidir.
Üretici ile yapılacak sözleşmenin sipariş miktarına göre, istenilen standartlara
uygun cins ve miktara göre olması gerekmektedir. Üretici ile ihracatçı
örgütlenmelidir.
56
Ç.Ü Fen Bilimleri Enstitüsü Yıl:2008 Cilt:17-8
Hatay İli’ndeki yaş sebze meyve ihracat firmaları genellikle aile şirketi
şeklinde faaliyet göstermektedirler. Bu firmaların dış pazarda rekabet avantajı
sağlayabilmeleri için bir an önce kurumsallaşmaları, planlı programlı işçi
çalıştırmaları, kalifiye, eğitimli eleman istihdam etmeleri, çalışan memnuniyetini
önemsemeleri, ürün kalitesini ve verimini arttırmak adına teknolojiden
yararlanmaları, özellikle yurtdışı fuarlara katılarak firmalarının tanıtım faaliyetlerinde
bulunmaları ve dış pazarla ilgili sağlıklı, düzenli bilgi sağlamaları gerekmektedir.
Aynı zamanda ürün ve ambalaj kalitesinde AB standartlarını yakalamaları
gerekmektedir.
Kaynaklar
AKDENİZ İHRACATÇI BİRLİKLERİ, (2005). Web Sayfası.
(http://akib.org.tr)
DIŞ TİCARET MÜSTEŞARLIĞI, 2002. Web Sayfası
(http://www.foreigntrade.gov.tr)
GÖKÇEK, B., 2006. Hatay İli’nde Turunçgil İhraç Eden Firmaların Mevcut
Durumu, Sorunları ve İhracatı Geliştirme Olanakları. Ç.Ü. Fen Bilimleri
Enstitüsü. Yüksek Lisans Tezi, Adana
57