Birinci Dünya Savaşı

Saü
Dersin Haftalık İçeriği
* Birinci Dünya Savaşı ve Savaş Sonrası Düzenlemeler
* İkinci Dünya Savaşı ve İki Kutuplu Dünya Düzeni
* Soğuk Savaş'ın Tırmanması
* Yumuşama (Detente)
* Soğuk Savaş’ın Sona Erişi
I. Dünya Savaşı
1914 yılında patlak veren Birinci Dünya Savaşı, sivil nüfusun
ve sivil yaşam biçimlerinin derin biçimde etkilendiği
topyekûn savaşın ilk örneğidir.
Ayrıca, tankların, uçakların, denizaltıların ve kimyasal silahların kullanıldığı ilk modern savaştır.
I. Dünya Savaşı’nın Nedenleri
 İtalya ve Almanya’nın milli birliklerini tamamlayarak
Avrupa içinde güç dengelerini değişikliğe zorlaması ve
Avrupa uyumunun zedelenmesi,
 Almanya’nın güçlenmesine paralel olarak sömürge
paylaşımında anlaşmazlığa düşülmesi,
 Osmanlı İmparatorluğu’nun dağılması durumunda
Balkanlar’da cereyan eden nüfuz mücadelesinin yön
verdiği Doğu sorunu,
 Fransız devriminden kalma milliyetçiliğin militarizm ve
şövenizmle harmanlanması
I. Dünya Savaşı’nın Tarafları
Müttefik devletler: Fransa, Rusya, İngiltere, Japonya, İtalya, ABD
Merkezi devletler: Almanya, Avusturya-Macaristan, Osmanlı
İmparatorluğu, Bulgaristan
I. Dünya Savaşı’na Giden Süreç
 I. Dünya Savaşı’na giden süreç, 19. yy.’ın sonundan
itibaren
Avrupa
uyumuna
darbe
indirecek
bloklaşmaların şiddete dönüşmesiyle gelişti.
 Almanya güvenliğini sağlama ve Fransa’yı yalnızlaştırma
üzerine kurulu dış politikasını Avusturya-Macaristan ve
Rusya ile ittifak kurarak desteklemeye çalışmıştır.
 Birinci Üç İmparatorlar Ligi olarak 1872’de kurulan bu
ittifak Avusturya-Macaristan ve Rusya arasındaki
çekişmeden dolayı 1881 yılında bozulmuştur.
I. Dünya Savaşı’na Giden Süreç
 1882’de Almanya, İtalya ve Avusturya-Macaristan
arasında saldırı anında karşılıklı destek sağlamayı
taahhüt eden Üçlü İttifak imzalandı. Bu antlaşma,
1892, 1907 ve 1912 yıllarında genişletilerek yenilendi.
 İtalya, 1902 yılında Fransa ile gizli bir anlaşma yaparak
İttifak devletlerinin dışında kaldığını belirtti.
 Almanya yayılmacılığından endişe duyan İngiltere,
Fransa ve Rusya Üçlü İtilaf Devletini kurdu.
I. Dünya Savaşı’na Giden Süreç
Avusturya-Macaristan
Arşidükü
François Ferdinand’ın Bosna’da bir
Sırp
milliyetçisi
tarafından
öldürülmesiyle patlak veren olaylar
hemen hemen bütün Avrupa’yı içine
çeken bir savaşa dönüştü.
Tarih
I. Dünya Savaşı
• Fransa ve Belçika’nın önemli bir kısmını işgal eden Almanya,
Ruslarla doğuda savaşırken, Rusya’nın 1917’de Bolşevik Devrimi
ile savaş dışı kalması ile zafere ulaştı. Fransa’ya ilerleyen Almanya
ancak 1917’de savaşa giren ABD tarafından durdurulabildi ve
1918’de batı cephesinde mağlup edildi.
• ABD Başkanı Woodrow Wilson’un öncülüğünde savaşın sona
erdirilmesi ve yeni bir dünya düzeninin kurulması konusunda
çalışmalar başlatılmış ve bütün dünya devletlerini kapsayacak
olan Milletler Cemiyeti kurulmuştur.
Tarih
I. Dünya Savaşı
Milletler Cemiyeti’nin amaçları;
 Ülkelerin bağımsızlığını ve toprak bütünlüğünü korumak,
 Silahsızlanmayı gerçekleştirmek
 Uluslararası ilişkilerde hukukun üstünlüğünü sağlamak
şeklinde belirlenmiştir
ABD’nin katılmaması ve 1930’larda Almanya, İtalya ve
Japonya’nın işgal girişimlerine karşılık verememesi ile
etkinliğini kaybetmiştir.
Tarih
I. Dünya Savaşı
I. Dünya Savaşı
Savaşın Sonuçları
1. Osmanlı Devleti dağıldı
2. Milletler Cemiyeti kuruldu
3. Savaşın getirdiği yıkım Faşist hareketler için uygun bir
zemin hazırladı
4. Amerika güç dengesinde önemli bir aktör olarak ortaya
çıktı
5. Rusya komünist sisteme geçti
6. Savaş sonrası hoşnutsuzlukları yeni bir savaşın tohumunu
attı.
II. Dünya Savaşı
 1939’da başında patlak veren ve Avrupa’nın uluslararası
alandaki egemenliğinin çöküşünü tescilleyen II. Dünya Savaşı,
I. Dünya Savaşı’ndan hem çapı (büyüklüğü) hem etkileri hem
savaş stratejisi hem de kullanılan savaş aletleri açısından
farklılık gösterir.
II. Dünya Savaşı
 II. Dünya Savaşı, ilk kez nükleer silahın (atom bombası)
kullanıldığı ve sonuçlarının ne kadar yıkıcı olabileceğinin
görüldüğü bir savaş olmuştur.
 II. Dünya Savaşı, ABD ve SSCB’nin uluslararası sistemde
güçlerini artırdıkları bir döneme girmelerine ve Avrupa
ülkelerindeki sömürgelerde bağımsızlık hareketlerinin
yükselmesine zemin hazırladı.
 Bu Savaş sonrasında, Milletler Cemiyetinin devamı niteliğinde
Birleşmiş Milletler Örgütü kurulmuştur.
II. Dünya Savaşı’nın Nedenleri
 Almanya’nın ağır şartlara mahkum edilmesinin doğurduğu
memnuniyetsizlik ve bundan kaynaklı revizyonist açılımları,
 Japonya’nın Asya’da militarist faaliyetleri,
 1929’da patlak veren ve bütün dünyayı etkisi altına alan
ekonomik krizin oluşturduğu olumsuzluklar sonucu kapitalist
sistemin yaşadığı büyük çöküntü,
 Rusya’da Stalin’in uyguladığı faşist motifli yönetim,
 Dünyanın bir çok yerinde artan radikal siyasal hareketlerin
yanı sıra İtalya ve Almanya’da güçlenen faşizm olarak
sıralanabilir.
II. Dünya Savaşı’nın Tarafları
Eksen Ülkeler: Almanya, İtalya, Macaristan, Japonya
Müttefik Ülkeler: İngiltere, Fransa, Çin, ABD, Rusya
II. Dünya Savaşı’na Giden Süreç
Hitler Almanya’sı üç aşamalı olarak uyguladığı dış politika ile İkinci
Dünya Savaşı’na giden süreci yönlendirmiş ve hızlandırmıştır.
 Birincisi, Almanya’nın Versailles kısıtlamalarından kurtarılması;
 İkincisi, farklı ülkelerde yaşayan Almanların Alman sınırları içine
alınması yoluyla ‘tek ulus, tek devlet’ (ein Volk, ein Reich)
ilkesinin gerçekleştirilmesi;
 Üçüncüsü ise, “hayat sahası’ (lebensraum) politikasıyla, Alman
devletinin gönencinin en üst düzeye çıkarılması şeklinde
olmuştur.
II. Dünya Savaşı
II. Dünya Savaşı, Almanya'nın 1 Eylül 1939’da Polonya’yı
işgale girişmesinin ardından, İngiltere ve Fransa'nın
Almanya’ya savaş ilan etmeleriyle başladı. Almanya'nın
ardından, SSCB de Doğu Polonya’yı işgal etti.
Almanya'nın 1940’taki saldırıları yoluyla Danimarka,
Norveç, Belçika ve Hollanda savaş girdabına çekildi.
II. Dünya Savaşı
Savaş esnasında liderler, hem savaş sürerken ortaya çıkan
hem de savaş sonrasında sorun olabileceğini
düşündükleri konuları görüşmek üzere birçok kez bir
araya geldiler. Bunlardan en önemlileri savaş sonrası
düzene ilişkin konuların ele alındığı Yalta Konferansı ve
Potsdam Konferansıydı.
II. Dünya Savaşı
Almanya'nın teslim olmasının ardından 17 Temmuz- 2
Ağustos 1945 tarihilerinde Berlin yakınlarındaki
Potsdam’da bir araya gelen ABD, İngiltere ve SSCB
liderleri, barışın nasıl tesis edileceği ve savaş sonrasında
Almanya’nın
nasıl
şekillendirileceği
konularını
görüşmüşlerdir.
II. Dünya Savaşı
Konferans sonucunda şu kararlar alındı:
• Almanya’nın kontrolünün ABD, SSCB, İngiltere ve Fransa
işgal bölgeleri komutanlarınca sağlanması ve Almanya’nın
Nazizm’den arındırılması,
• Alman savaş endüstrisinin ortadan kaldırılması,
• Savaş suçlularının yargılanması, demokratikleşmenin
sağlanması, Almanya’nın savaş tazminatı ödemesi,
• Barışla ilgili düzenlemelerin yapılması için ABD, SSCB, Çin,
İngiltere ve Fransa dışişleri bakanlarından oluşacak bir
konseyin kurulması ve bu konseyin Romanya, Bulgaristan,
Macaristan ve Finlandiya’yla barış sözleşmelerini
hazırlamakla yükümlü olması.
II. Dünya Savaşı
29 Temmuz - 15 Ekim 1946 tarihleri arasında barış
antlaşmalarının şartlarını görüşmek üzere 21 devletin
katıldığı bir dizi konferans düzenlendi. İkinci Dünya
Savaşı’nı sona erdiren Paris Barış Antlaşmaları 10 Şubat
1947’de imzalandı.
Bulgaristan, Finlandiya, Macaristan, Romanya ve İtalya’yla
sınır düzenlemeleri yapıldı. ABD, Japonya’yla ayrı bir barış
imzaladı. O tarihte Almanya, işgal kuvvetlerine bölünmüş
olduğu için bu ülkeyle bir antlaşma imzalanamadı.
Avusturya, işgale uğramış devlet statüsü nedeniyle
antlaşmanın dışında bırakıldı.
II. Dünya Savaşı’nın Sonuçları
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Nazi Almanya’sının sonu,
Japon ve İtalya imparatorluklarının sonu,
Birleşmiş Milletler’in kurulması,
ABD ve Sovyetlerin süper güçler olarak ortaya çıkması,
Soğuk Savaş’ın başlaması,
Sömürgeciliğin sonu (Avrupa’nın güç kaybı ve sömürge ülkelerinde artan milliyetçi hareketler)
73 milyondan fazla insan öldü
II. Dünya Savaşı Sonrası iki kutuplu sistem.
1945’ten sonra yaşanan gelişmeler iki kutuplu bir
sistemin ortaya çıktığını göstermiştir.
Batılı ülkelerle Sovyetler Birliği arasındaki Hitler
yönetimindeki Nazi Almanya’sına karşı oluşturulan
işbirliğinin devam etmeyeceği görülmüştü.
Gelişmeler iki blok arasında ideolojik bir çatışma
görüntüsü vermeye başlamıştı.
ABD özgür dünyanın savunmasını üstlenirken,
Sovyetler Birliği, Üçüncü Dünya ülkelerinin
emperyalist devletlere karşı yürüttükleri bağımsızlık
mücadelesinden yararlanarak kendi ideolojisini ve
dolayısıyla siyasal ve ekonomik etkisini yaymaya
çalışmıştır.
NATO
4 Nisan 1949’da on Batı Avrupa ülkesi ile
Amerika Birleşik Devletleri ve Kanada’nın
katılımı sonucu, toplam on iki ülkenin
imzaladıkları askeri ve siyasal nitelikli bir
uluslararası örgütlenmedir. 1952 yılında
Türkiye ile Yunanistan, 195 yılında
Federal Almanya, 1982 yılında da İspanya
örgüte üye olmuşlardır. II. Dünya savaşı
sonrasında Batılı ülkelerle Sovyetler
arasındaki anlaşmazlığın bir uzantısı
olarak oluşturulan NATO, daha çok
savunma niteliğinde bir örgüttür. Kuruluş
anlaşmasına göre, üyelerden herhangi
birisine karşı girişilecek askeri bir saldırı
bu örgütün tüm üyelerine yapılmış
sayılacaktır.
25
Soğuk Savaş
Soğuk Savaş, nükleer silahlarla donanmış ve nüfuz
alanları çerçevesinde örgütlenmiş iki güç bloğunun
ideolojik yönü ağır basan biçimde karşı karşıya
gelmesini tanımlamak üzere kullanılan bir terimdir.
Soğuk Savaş Dönemi
 Geniş anlamda 1945–1991, dar anlamda ise 1947–1987
tarihleri arasındaki dönem Soğuk Savaş dönemi olarak
adlandırılır.
 ABD ve Sovyetler Birliği arasında dünyanın temelde iki
kampa bölünmesi olan Soğuk Savaş etkin olduğu süre
boyunca ‘zamanın sistemi’ (a tract of time) olarak işlev
görmüş ve uluslararası yaşamın neredeyse diğer tüm
yönlerini gölgeleyen ‘merkezi‛ bir rol üstlenmiştir.
 Bu dönem sürekli bir silahlanma yarışının olduğu,
silahların
bütün dünyaya dağıtıldığı, büyük ölçüde
militaristleşen bir ekonominin etkinliğini sürdürdüğü,
askeri darbelerin yaygınlaştığı, silah satışları için yeraltı
örgütlerin ortaya çıktığı, gerilla savaşlarının yaygınlaştığı,
korku ve şüphenin hâkim olduğu, güvenliğin paranoya
halini aldığı bir dönemdir.
Soğuk Savaş Dönemi / Başlangıç
 9 Şubat 1946: Joseph Stalin’in yaptığı konuşmada dünya
ekonomisinin mevcut kapitalist gelişiminden dolayı başka bir
savaşın kaçınılmaz olduğunu belirtmesi ve Sovyet ordusunu
güçlendireceğini
açıklaması
Amerika cephesinde tedirginlikle
karşılanmış ve bu açıklamalar‚ 3. Dünya Savaşı’nın ilanı şeklinde
yorumlanmıştır.
 İngiltere eski Başbakanı Winston Churchill’in daha sonra 5 Mart
1946’da yaptığı Avrupa’nın ikiye bölündüğünü ima eden ‘demir perde‛
konuşması da bu tehdit algılamasını güçlendirdi.
 1947: Truman Doktrini ile ABD Komünizm tarafından tehdit edilen
ülkelere yardım sözü verdi.
 1949’da Sovyetlerin ilk atom bombasını test etmesi ve ardından
Harry S. Truman yönetiminin atom bombasından binlerce kat daha
güçlü hidrojen bombası inşa etme projesi Soğuk Savaş’ın en önemli akıl
yürütmelerinden birini tetikledi. Bu kararla birlikte nükleer silahlanma
yarışı başladı.
Soğuk Savaş Dönemi / Kronoloji
•
•
•
•
•
1948: İsrail devleti kuruldu.
1948-1949 Arap-İsrail Savaşı yaşandı.
1949: NATO kuruldu (Belçika, Kanada, Fransa, Danimarka, İzlanda, İtalya, Lüksemburg, Hollanda, Norveç,
Portekiz, Birleşik Krallık, ABD – Yunanistan, Türkiye – Almanya – İspanya – Çek Cumhuriyeti, Macaristan,
Polonya – Bulgaristan, Estonya, Letonya, Litvanya, Romanya, Slovenya, Slovakya – Arnavutluk, Hırvatistan)
1949: Çin Mao yönetimi altında Komünizme geçti.
1950-53: Kore Savaşı.
1951: Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğu’nun (AKÇT) kuruldu
1955: Varşova Paktı kuruldu (Arnavutluk, Bulgaristan, Çekoslovakya, Doğu Almanya, Macaristan, Polonya,
Romanya ve SSCB)
1956: Süveyş krizi.
1957: Avrupa Ekonomik Topluluğu (AET) ve Avrupa Atom Enerjisi Topluluğu (EURATOM) kuruldu.
•
1960: U2 Casus Uçağı Olayı
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
1961: Berlin duvarı inşa edildi.
1962: Küba krizi.
1965: ABD’nin Vietnam müdahalesi başladı. (1975’e kadar)
1969: ABD ve SSCB arasında nükleer silahları azaltma görüşmeleri başladı.
1979: SSCB Afganistan’ı işgal etti.
1979: İran İslam devrimi yaşandı
1987: SSCB yumuşama politikası ilan etti.
1989: Berlin Duvarı yıkıldı.
1989: SSCB Afganistan’dan çekildi.
1991: Varşova Paktı sona erdi.
•
•
•
•
Soğuk Savaş Dönemi
ABD Sovyet tehdidi ile karşı karşıya kalan;
 Türkiye ve Yunanistan’a 400 milyon dolarlık askeri yardımı öngören 400
milyon dolarlık Truman Doktrinini (1947)
 II. Dünya Savaşında yıkıma uğrayan ve ekonomik sıkıntı içinde bulunan
Avrupa ülkelerine yönelik olarak Marshall Planı’nı (1948)
içeren ABD ekonomik yardım programını devreye sokmuştur.
Doğu Bloğunda ise 1947’de Komünform kurulmuş, Marshall Planına
karşılık olarak Molotof Planı devreye sokulmuş ve 1955 yılında da
Varşova Paktı kurulmuştur.
Yumuşama Dönemi
Yumuşama dönemi, iki süper gücün birbirleriyle ilişkilerinde
uzlaşma çabalarını ön plana çıkardıkları ancak siyasal rekabetin
sona ermediği bir dönemdir.
Fakat, bu dönemde ön plana çıkan gelişmelerin uzlaşma çabaları
olduğunun altını çizmek gerekmektedir.
31
Yumuşama Dönemi
1960’ların başında başlayan iki kutup arasında “yumuşama” dönemi
denilen bir dönem başlamıştır.
Bu dönemde Doğu ve Batı blokları arasında bir dizi ekonomik, ticari ve
kültürel içerikli anlaşmaların yanında özellikle nükleer silahların
azaltılması için askeri anlaşmalar da yapılmıştır.
 İlk olarak 1963’te Nükleer Denemelerin Kısmi Yasaklanması
Anlaşması (Test Ban Treaty) imzalanmıştır.
 Yine aynı yıl içinde ABD ve SSCB arasında yanlış anlamaların riskini
önlemek ve en yüksek düzeyde doğrudan iletişim kurmak amacıyla
Kırmızı Telefon Anlaşması (Hot Line Treaty) imzalanmıştır.
 Daha sonra 27 Ocak 1967’de Dış Uzay Anlaşması (Outer Space)
 1 Temmuz 1968’de Nükleer Silahların Yayılmasını Önleme
Antlaşmasının (The Non Proliferation Treaty) imzalanmasıyla
yumuşama ve işbirliği havası devam etmiştir.
32
Yumuşama Dönemi
Yumuşama havası 1979’da SSCB’nin
Afganistan’ı işgal etmesi ve SALT II
anlaşmasının yürürlüğe girmemesi ve
İran Irak savaşı ile istikrarsız bir
döneme girmiştir.
1979-1985 arası dönem Soğuk Savaş’ın
en istikrarsız dönem olduğunu
söyleyebiliriz.
Bu dönemin “istikrarsız blok sistemi”
olarak adlandırılmasının sebeplerini
şöyle sıralayabiliriz:
•Sovyetlerin Afganistan işgali,
•Fransa, İngiltere ve Almanya’nın yanı sıra Hindistan, Pakistan, Irak ve İsrail kendi nükleer
güçlerini geliştirme çabası içine girmesi,
•İran – Irak Savaşı,
•R. Reagan’ın Stratejik Savunma İnisiyatifi (Yıldız Savaşları) projesini başlatması
Bu gelişmeler iki kutup arasında soğuk savaşın sıcak çatışmaya dönme riskinin en yoğun
yaşandığı gelişmeler olmuştur.
Soğuk Savaşın Sona Ermesi
• Gorbachev’in SSCB Komünist Partisi Genel Sekreterliğine gelmesi ile Doğu
bloğunda önemli değişimler yaşanmıştır.
• Gorbachev Sovyetler Birliği’nin Batı karşısında geri kalmışlığının farkında idi ve
Glastnos (açıklık) ve Perestroika (yeniden yapılanma) politikalarını geliştirerek bu
açığı kapama niyetindeydi.
• Bu dönemde Sovyetler ulusal kurtuluş hareketlerini desteklemede eski
tutuculuğunu terk ederken, Doğu Bloğu içindeki gelişmelerde içişlere müdahale
etmemeye başlamıştır.
• Gorbachev’in Sovyetler Birliği Komünist
Partisi
Genel
Sekreterliği’nin
başına
gelmesiyle birlikte başlatmış olduğu Glastnos
ve Perestroika politikaları sonucu Sovyetlerin
içinde başlayan değişim süreci bir süre sonra
tüm doğu bloğu ülkelerini etkilemiş ve Berlin
duvarının 1989’da yıkılmasıyla birlikte bir
dönem sona ermiştir.
Soğuk Savaşın Sona Ermesi
• 1990 yılında Almanya’nın birleşmesi ile birlikte Avrupa’nın
bölünmüşlüğü ortadan kalkmış ve Soğuk Savaşın bitişine işaret
olmuştur.
• Soğuk Savaşın sora ermesi ve süper devletlerin kendi etki alanlarında
güvenliği sağlamalarının artık söz konusu olmaması BM örgütünün
uluslararası barışı sağlamada yükünü ve sorumluluğunu arttırırken bir
taraftan da Soğuk Savaşın önemli bir ürünü olan NATO’nun geleceği
önemli bir tartışma konusu olmaya başlamıştır.
• Kuruluşunun temel amacı Sovyet tehdidini caydırma olan NATO’nun
varlığı, mantıksal geçerliliğini yitirdiği konusunda özellikle Avrupa
ülkelerince tartışılmaya başlamıştır.
• Varşova Paktı gibi kendi kendini ortadan kaldıracak mı yoksa ortaya
çıkan yeni riskler ve tehditler karşısında yeni bir şekil mi verilecek
tartışmaları yaşanırken yeni dönemde yeni bir çok tehdit alanları
ortaya çıkmıştır.
• Bu bağlamda ilk olarak NATO Doğu Avrupa ülkelerini içine alacak
35
şekilde genişletilmesi ilk amaç olarak görülmüştür.
1. İkinci Dünya Savaşı, Birinci Dünya Savaşı’nın devamı olarak görülebilir mi? Neden?
2. Milletler Cemiyeti ile Birleşmiş Milletler arasında işlevsellikleri açısından ne gibi
temel farklar bulunmaktadır?
3. Hitler’in yayılmacı politikasının İkinci Dünya Savaşı’nın patlak vermesi üzerindeki
etkisi nasıl olmuştur?
4. ABD’nin Birinci ve ikinci Dünya Savaşlarına dâhil olması her iki savaşın akıbetini ne
derecede ve nasıl etkilemiştir?
5. Nükleer silahların Soğuk Savaş’ın ortaya çıkışında nasıl bir rolü olmuştur?
6. 1929 ekonomik krizi ile Avrupa’da faşist rejimlerin iktidara gelmesi arasında
doğrudan bir ilişki kurulabilir mi? Nasıl?
7. ABD ile SSCB arasındaki ilişkilerin gelişmesiyle ve katı blok siyasetinin şekil
değiştirmesiyle ortaya çıkan Yumuşama döneminin temel özellikleri nelerdir?
8. ABD’nin Soğuk Savaş döneminde SSCB merkezli komünist hareketin yayılmasının
önlenebilmesi için uyguladığı çevreleme politikası başarılı olmuş mudur? Neden?
9. Soğuk Savaş’ın yeniden şiddetlenmesine yol açan temel gelişmeler nelerdir?
10. Doğu Bloğu’nun çökmesinin temel nedenleri nelerdir?
11. İsrail’in kuruluşu Orta Doğu’daki dengeleri nasıl değiştirmiştir?
Ek Okuma Önerileri
Hedley Bull ve Adam VVatson (Ed.) The Expansion of International Sotiety, Oxford:
Clarendon, 1984
Barry Buzan ve Richard Little, International Systems in World History: Remaking the
Study of International Relations, Oxford: Oxford University Press, 2000
VVilliam H. McNeill, Dünya Tarihi, Çev. Alaeddin Şenel, Ankara: İmge Kitabevi, 2007
Şaban Kardaş, Ali Balcı, (Editörler), Uluslararası İlişkilere Giriş, Küre Yayınları,
İstanbul, 2014
Kaynakça