Yrd. Doç. Dr. Davut Şahin - Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat

MUHAMMED İKBAL'İN DÜŞÜNCESİNDE KUR’AN'IN YERİ
Davut ŞAHİN 
Özet
Muhammed İkbal (1877-1938), kendine özel yaklaşımları olmakla birlikte,
yaşadığı dönemin Kur‟an‟a bakışını yansıtan önemli bir mütefekkirdir. Söz konusu
dönemde Kur‟an‟ın hidayet yönüne ağırlık verilmesi, ilmî veriler esas alınarak
açıklanması, her şeye onunla yön verilmesi gerektiği şeklinde fikirler revaçtadır. İşte
İkbal Kur‟an‟ı kendine iniyormuşçasına okur ve fikirlerine onunla yön verir. O, şiir ve
nesir türündeki yazılarında, bazen ayetin bir kelimesini veya ifade kalıbını, bazen de
ayetin tamamını alıntılar. Çoğu zaman ayetleri düşüncesine kaynak edinen ve onlardan
mesajlar devşiren İkbal, İhlas suresinin tamamını şiir biçiminde yorumlar. O, Kur‟an
yorumlarında modern dünyanın bilimde ulaştığı seviyeyi dikkate almış gözükür. İkbal‟in
eserlerinde Kur‟an‟a ilişkin en dikkat çeken yön; Müslümanların içinde bulunduğu
durumu dikkate alarak onların Kur‟an okumalarını eleştirisi, Kur‟an yorumunda
Müslümanların yaşadıkları olumsuz duruma çözüm üretme gayretidir. Dinamik Kur‟an
anlayışını öneren İkbal, Kur‟an‟ın farklı coğrafyalarda ve tarihlerde yaşanmasını
sağlayacak olan içtihad üzerinde de özenle durur. İşte bu makalede İkbal‟in ayetleri
kullanması ve yorumlaması, Kur‟an‟ı hayata taşıma aracı olarak gördüğü içtihada
vurgusu, “Kur‟an âlemi”ne ilişkin tespitleri, Kur‟an anlayışında yer alan bilgi
kaynakları, Kur‟an okumalarına ilişkin eleştirileri çerçevesinde, düşüncesinde Kur‟an‟ın
yeri ortaya konulmuştur.
Anahtar Kelimeler: İkbal, Kur‟an âlemi, ayetleri kullanma ve yorumlama,
Kur‟an okumaları, ictihad.
LOCATION OF THOUGHT QUR'AN IN MUHAMMAD IQBAL
Abstract
In this article, the location of the Quran in Muhammad Iqbal's thoughts will be discussed.
Iqbal works frequently in the Qur'an refers to the words and verses. He has interpreted the form of
poetry surah of Ihlas. In the interpretation of the Koran, he reached the level of the modern world
has taken note. In addition, he considers the situation in which Muslims have. Iqbal in the
interpretation of the Qur'an was intended to give a message to Muslims. He has a dynamic
understanding of the Qur'an. He diligently on the case law, which will carry the Qur'an life has
stopped. In this article, the place of the Qur'an in his ideas will be put forward five title. 1. The
use and interpretation of the verse. 2. Case-law of the Koran, which transport life. 3.
Determinations relating to the world of the Quran. 4. Located in the understanding of the Qur'an
resources. 5. On reading the Qur'an criticism.
Key Words: Iqbal, The world of the Qur'an, use and interpretation of verses, Qur'an
readings, ijtihad.

Bu makale, Muhammed İkbal‟in Kur‟an Anlayışı adlı yüksek lisans tezimizden yararlanılarak
oluşturulmuştur. (Bkz. Davut Şahin, Muhammed İkbal‟in Kur‟an Anlayışı, Danışman: Prof. Dr.
Mehmet Paçacı, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans
Tezi, Ankara 2002).

Yrd. Doç. Dr., Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Tefsir Anabilim Dalı,
sahdavut@hotmail.com.
Yrd. Doç. Dr. Davut Şahin
Giriş
Muhammed İkbal, Kur‟an‟ı küçük yaştan itibaren kendisine
iniyormuşçasına okuduğunu, yazılarının, Kur‟an güneşinden bir zerre ve o
denizden bir katre olduğunu,1 sözlerinin Kur‟an hükümlerini içerdiğini2 söyler.
Bu, onun Kur‟an‟a verdiği önemin ifadesidir. Eserlerinde bu iddiasını destekleyen
verileri bulmak mümkündür. Şiirlerinde, yazılarında ayetlere bütünüyle veya
kelime düzeyinde yer vermesi, “Kur‟an âlemi”nin temel ilkelerini belirlemesi,
İhlas suresini tefsir etmesi, Hz. Âdem kıssası üzerinde durması bu cümleden
sayılabilir. Onun bu çabaları düşüncesinde Kur‟an‟ın önemli bir yer tuttuğunu
gösterir. İkbal, yaşadığı dönemdeki Müslümanların durumuna bakarak onların
Kur‟an okumalarını değerlendirmiş, Kur‟an‟ı hayata katmak için içtihadı
önermiştir. Yaşadığı dönemde Müslümanların ruhsal, toplumsal, siyasal ve
ekonomik durumları pek iç açıcı değildir. Müslümanlar en hafif ifadeyle
benliğine, özüne yabancılaşmış, Kur‟an‟ın teşrii ve rehberlik yönünü hayatlarına
yansıtamamışlardır. Ayetleri kullanımı, ayet yorumları ve Kur‟an‟ı hayata taşıma
çabaları, “Kur‟an âlemi”ne ilişkin tespitleri, Kur‟an anlayışında yer alan bilgi
kaynakları, eleştirdiği Kur‟an okumaları, onun düşüncesinde Kur‟an‟ın yeri
hakkında fikir verecektir, kanaatindeyiz. Önce ayetleri kullanma biçimini tespit
etmeye yarayacak olan kelime ve ayet iktibasları üzerinde duralım.
A. Kur’an’dan İktibasları
İkbal, edebiyatta yeni ve sağlam bir düşünceye dönmek gerektiğini,
dönülmesi gereken yerin ise Arabî Kur‟an olduğunu söyler3. İşte bu temennisini
gerçekleştirircesine o, şiir ve yazılarında Kur‟an kelimelerine ve ayetlerine sıkça
yer verir. O, ayet kelimelerini ve ayetleri genelde muhataba belli mesajlar verme
amacıyla kullanır. Şiir dili/uslubu elbette ayetlerin kullanımında etkili olmuştur.
Şiirde lafız mana uyumu önemli4 olduğuna göre kullanılan kelime kullanıldığı
yerin bağlamına uygun olacaktır. Ancak alıntı yapılan kelimenin Kur‟an‟daki
bağlamı bilinmezse çoğu zaman söz konusu kelimenin şiirdeki anlamı kolay
anlaşılamayacaktır. Örneğin: Taha suresi 120. ayetteki, “la yebla” ifadesini İkbal,
“Benliği Terbiyenin Aşamaları” arasında zikrettiği “İlahi Niyabete Boyun
Eğmek” başlığı altında zikreder. Bu kelimenin geçtiği yerde o, insana şöyle
seslenmektedir:
Cihan durdukça onu (cihanı) süsleyen sensin.
“Layebla” mülkünün hükümranı sen olacaksın5.
Bu sözlerin şiirdeki bağlamına baktığımızda İkbal bu hitabı, “kendisini
kötülüğe sevk eden nefsin güdümüne girmeyen”6 insana yapmaktadır. “Layebla”
1
Nedvi, Ebu‟l-Hasan, Dr. Muhammed İkbal, Çev: Ali Ulvi Kurucu, s.36-37; en-Nedvi, İkbal‟in
Mesajı, Çev: Yusuf Işıcık, s. 48-49.
2
İkbal, Benlik ve Toplum, Çev: Ali Yüksel, Birleşik Yay., İstanbul 1999, s.178.
3
İkbal, Benlik ve Toplum, s.50.
4
İsmail Durmuş, “Şiir”, DİA, XXX. 144, İstanbul 2010.
5
İkbal, Benlik ve Toplum, s.57.
Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi
2014/3, c. 3, sayı: 6
20
Muhammed İkbal'in Düşüncesinde Kur‟an'ın Yeri
kelimesinin anlamı “bitmeyen tükenmeyen” demektir7. Bu bilgilere sahip olduğu
halde kelimenin Kur‟an‟daki bağlamını bilmeyen birine, bu kelimenin şiire ne
anlam kattığı sorulsa, o bu soruya ikna edici bir cevap veremez. Öyleyse bu
kelimenin şiire ne anlam kattığını, daha doğrusu okuyucuya Kur‟an‟dan ne mesaj
verdiğini bilmek için kelimenin Kur‟an‟daki bağlamına bakmak gerekir. Taha
suresinde yer alan “Layebla” kelimesi, şeytanın Hz. Âdem ve eşine yok olmayan
mülkü sözde vaad etmesi bağlamında geçmektedir. İkbal adeta “nefsi emmare seni
değil de, sen onu yönetebilirsen vaad edilen mülkün sahibi sen olacaksın” demeye
getirir. İşte burada biz bu kelimenin verdiği mesajı tespit ederken muhatabı,
kelimenin anlamı, şiir ve Kur‟an‟daki bağlamı gibi bilgilere ihtiyaç duyduk. Eğer
şiiri doğru anladıysak denebilir ki, İkbal bu durumları bilen biri olarak bu ifadeleri
yazıya dökmüştür. Neticede bu örnekten anlıyoruz ki, şiirde Kur‟an kelimelerini
kullanma belli bir Kur‟an birikimini gerektirir. Bu birikimin düzeyi ise kullanılan
kelime ve işlenen konu ile de yakından ilgilidir. Örneğin İkbal, zekatı konu
edindiği bir şiirinde “tunfiku” kelimesini kullanır8. İnfak kelimesinin fiil hali olan
bu kelime, her Müslümanın bildiği zekât ibadeti için kullanılır. İşte bu kelimenin
kullanımı bir önceki örnek kelime kadar bilgiyi ve çabayı gerektirmemektedir.
Öyleyse Kur‟an‟dan alıntılanan bir kelimenin şiirde kullanımı/anlaşılması onun
yaygın kullanılıp kullanılmadığı ile de yakından ilgilidir.
İkbal‟in kullandığı Kur‟an kelimelerine ilişkin bir fikir vermesi için
Türkçe‟ye Benlik ve Toplum adıyla tercüme edilen eserinde yer verdiği Kur‟an
kelimelerini buraya almak istiyoruz. Bu kelimeler şunlardır: “latesrib,9 tunfiku,10
alleme‟l-esmae, subbhanellezi esra,11 inni cailun,12 husnu‟l-meab,13 ümmü‟lkitab,14 yedullah,15 Kun (ol),16 helmin mezid,17 âfilîn,18 ikra,19 âti‟r-rahmani
abden,20 ebîkum,21 lemyezel,22 tahhira beyti,23 lateknetu,24 latahzen,25 la havfun
aleyhim,26 latehaf,27 innemel mu‟minune ihvetun,28 kâlu belâ,29 velekum fi‟l
6
“kendisini kötülüğe sevk eden nefsin güdümüne girmeyen” şeklinde verdiğimiz ifade, İkbal „in
şiirinde “nefsi emmare devesine binen” olarak yer almaktadır. Bkz. İkbal, Benlik ve Toplum,
s.56.
7
Muhammed Mahluf, Kelimatu‟l-Kur‟an, Daru İbn Kesir Dimaşk-Beyrut 2002/1423, s.183.
8
İkbal, Benlik ve Toplum, s.56.
9
İkbal, Benlik ve Toplum, s. 57; Ayet: Yusuf, 12/92.
10
İkbal, age, s. 56; Ayet: Ali İmran, 3/92.
11
İkbal, age, s. 57; Ayet: Bakara, 2/31 ve İsra, 17/1.
12
İkbal, age, s. 34; Ayet: Bakara, 2/30.
13
İkbal, age, s. 53; Ayet: Ali İmran, 3/14.
14
İkbal, age, s. 60, 65, 82; Ayet: Ali İmran, 3/7.
15
İkbal, age, s. 62; Ayet: Fetih, 48/10.
16
İkbal, age, s. 64, 152,162; Ayet: Yasin, 36/82.
17
İkbal, age, s. 77; Ayet: Kaf, 50/30.
18
İkbal, age, s. 81; Ayet: En‟am, 6/76.
19
İkbal, age, s. 88; Ayet: Alak, 96/1.
20
İkbal, age, s. 103; Ayet: Meryem, 18/93.
21
İkbal, age, s. 104; Ayet: Hac, 22/78.
22
İkbal, age, s. 105; Ayet: Bakara, 2/128.
23
İkbal, age, s. 105; Ayet: Bakara, 2/125.
24
İkbal, age, s. 108; Ayet: Zümer, 39/53.
25
İkbal, age, s. 108; Ayet: Tevbe, 9/40.
26
İkbal, age, s. 109; Ayet: Bakara, 2/38.
27
İkbal, age, s. 109; Ayet: Taha, 20/68.
Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi
2014/3, c. 3, sayı: 6
21
Yrd. Doç. Dr. Davut Şahin
kisasi,30 innallahe ye‟muru bi‟l-adli,31 zıbhın azîm,32kulhuvallah,33inna nahnu
nezzelna,34en yutfiu,35rahmetenlilâlemin,36zuburen,37ila şeyin nukur,38ümmeten
vesetan,39 heleta.40
İkbal nesir türü yazılarda da Kur‟an kelimeleri ve ayetleri alıntılar. Hatta
bazen konusuyla ilişkilendirdiği birden çok ayeti ard arda sıralar. Biz burada ayeti
bir bütün olarak alıntılamasına örnek vererek onun düşüncesinde Kur‟an‟ın yerine
değinmiş olacağız. Yazının nesir türünde olması, ayetin bir bütün olarak iktibas
edilmesi alıntılanan ayeti anlamak için Kur‟an bağlamına gitmeyi gerekli
kılmayabilir. Ancak ayetin bu konuda kullanımının Kur‟an‟daki bağlama uygun
olup olmadığı bağlama müracaat edilerek tespit edilebilir. Örneğin İkbal, aklın
somut şeyler ötesine geçmesini ayetle şöyle delillendirir: Bilgi hissedilir somut
şeylerle başlar. İnsan aklının bu somut şeylerden öteye geçmesi ancak onu
yakalayıp zapt etmesi ve onun üzerinde güç kurmasıyla mümkün olur. Bu
yargıdan sonra o, Rahman suresinin 33. ayetini getirir41. Ayet şöyledir: “Ey insan
ve cin toplulukları, eğer göklerin ve yerin ötesine geçmeye gücünüz yetiyorsa
haydi geçin. Siz oralara ancak bir güç sayesinde geçebilirsiniz.” Ayette insan ve
cin topluluklarının yer ve göğün ötesine ancak bir güçle geçebileceği konu
edilmektedir. İkbal ayetteki “sultan” kelimesini insanın somut şeyler ötesine
geçme “gücü” (sezgi) ile ilişkilendirerek yorumunu ayetle destekler. Böylece bu
ayet söz konusu iki topluluğun bilgi hususunda bir güç sayesinde somut şeylerden
öteye geçebileceğine dayanak olur. Elbette bu öteye geçiş dünya hayatında
gerçekleşmektedir. Ayetin bağlamını dikkate alarak bu durumun dünya hayatı için
söz konusu olduğunu söyleyenler olduğu gibi, ahiret hayatı için olduğunu
söyleyenler de vardır42. Eğer ayet ahiret hayatı ile ilişkilendirilirse cin ve
insanların Allah‟ın hesabından kaçamayacağı vurgulanmış olur. Ancak o zaman
bu ayetin, İkbal‟in yaklaşımına kaynaklık etmesi zorlaşır.
Bu örneklerdeki tespitler ve tercihler, İkbal‟in Kur‟an‟a vukûfiyetini,
ayetleri konuyla ilişkilendirme dirayetini gösterir mahiyettedir. İkbal‟in
yaklaşımlarını Kur‟an‟dan iktibaslarla temellendirmeye çalışması, düşüncesinde
Kur‟an‟ın önemli bir yer tuttuğunu ortaya koyar.
28
İkbal, age, s. 115; Ayet: Hucurat, 49/13
İkbal, age, s. 115,128; Ayet: Araf, 7/172.
30
İkbal, age, s. 118; Ayet: Bakara, 2/179.
31
İkbal, age, s. 118; Ayet: Nahl, 16/90.
32
İkbal, age, s. 120; Ayet: Saffat, 37/107.
33
İkbal, age, s. 120; Ayet: İhlas, 112/1.
34
İkbal, age, s. 128; Ayet: Hicr, 14/9.
35
İkbal, age, s. 128; Ayet: Tevbe, 9/32.
36
İkbal, age, s. 131; Ayet: Enbiya, 21/107.
37
İkbal, age, s. 132; Ayet: Mu‟minun, 23/53.
38
İkbal, age, s. 132; Ayet: Kamer, 54/6.
39
İkbal, age, s. 150; Ayet: Bakara, 2/143.
40
İkbal, age, s. 164; Ayet: İnsan, 76/1.
41
Iqbal, The Reconstruction, s. 131; Karş. İkbal, İslam‟da Dini Düşünce, s. 180.
42
Ebu Cafer Muhammed b. Cerîr Et- Taberi (310/922), Camiu‟l-beyan an te‟vîli‟l-Kur‟ân, (tak.:
eş-Şeyh Halil el-Meyyus), Dâru‟l-Fiker, Beyrut 1995/1415, XIII (cüz: XXVII), s. 177-178.
29
Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi
2014/3, c. 3, sayı: 6
22
Muhammed İkbal'in Düşüncesinde Kur‟an'ın Yeri
B. Kur’an’ı Yorumlama Ve Hayata Taşıma Çabaları
a. Kur’an’ı Yorumlaması ve Yöntemi
İkbal‟in Kur‟an‟la alakalı bir eser yazma isteğinin olduğu ancak buna
imkân bulamadığı bilinmektedir. Söz konusu eserin Kur‟an‟ı nasıl ele alacağı ve
niçin yazılamadığı ile ilgili farklı görüşler vardır. Bir görüşe göre içine düştüğü
maddi ve manevi sıkıntıdan eseri yazamamış, eser, Kur‟an‟ın araştırılmasına
yardımcı kitap olarak düşünülmüştür.43 Diğer bir görüşe göre ise hastalığı
nedeniyle yeterli gücü bulamadığı için eseri kaleme alamamış, eser, Kur‟an tefsiri
ve Kur‟an‟ın incelenmesinde yardımcı kitap olarak düşünülmüştür.44
O, Kur‟an hakkında yazmak istediği esere ilişkin şöyle diyor. “Son yirmi
senedir Kur‟an‟ı inceliyorum. Ayetlerini ezberimden naklederim. Fakat
bölümlerinden birkaçını dahi anladığımı söyleyemem. Eğer Allah bana ömür ve
cesaret verirse, modern dünyanın, Kur‟an‟da öngörülen hayat ideallerine nasıl
ulaştıklarını gösteren kapsamlı bir tarih yazacağım.”45 Görüldüğü gibi İkbal,
Kur‟an‟ın nasıl anlaşılacağı ile ilgili bir eser değil de modern dünyanın Kur‟an‟da
öngörülen hayata nasıl ulaştıklarının tarihini yazacağını söyler.
Şimdi onun Kur‟an‟ı yorumlaması ve yorum yöntemine dair fikir
vereceğini düşündüğümüz İhlas Suresi Tefsiri üzerinde durmak istiyoruz.
İhlas Suresi Tefsiri
23
İkbal, Mevlana‟nın Mesnevi‟sinden özetle, İhlas Suresi‟nin ayet ayet
yorumunu yapar. Burada ırkçılığa karşı geliştirdiği tevhidi, benliği geliştiren (aşk,
fakr, cesaret...) ve zayıflatan (muhtaç olma, soysopla övünme...)46, şeyleri bulmak
mümkündür. Şimdi İhlas Suresinin her bir ayeti için yaptığı yorumları örneklerle
görelim.
‘Kul huvellahu ahad’
İkbal bu ayetin yorumuna, rüyasında Hz. Ebubekir‟e; “yaşanılan ıstırabın,
dertlerin çaresi nedir?” şeklinde sorduğu soruyla ve ondan aldığı cevapla başlar.
Hz. Ebubekir bu soruyu İhlas suresinde tespit ettiği tevhid sırrıyla cevaplar. Bu
tevhid, şirkin zıttı olan tevhidden ilham alır, ama ondan öte bir şeydir.
Müslümanların ırklara göre bölünmeyip Müslüman ismi altında tevhid etmeleri
tevhidin söz konusu sırrıdır. O şöyle der:
...
43
Aktaş, Cihan, Pakistan Dosyası, s. 179, Ayrıca bkz., Asrar, Muhammed İkbal Doğudan
Esintiler, s. 28.
44
Schimmel, Annemarie, Peygamberane Şair ve Filozof Muhammed İkbal, Çev: Senail Özkan, s.
31. Ayrıca Bkz. Yusuf S. Karaca, Giriş, Bali Cibril, s. 20.
45
Münevver, Muhammed, İkbal ve Kur‟an-î Hikmet, Çev: M. Ali Özkan, s. 88.
46
Benliği güçlendiren ve zayıflatan şeyler için bkz. Aydın, Mehmet S., İkbal‟in Felsefesinde
İnsan, İslam Felsefesi Yazıları, s. 133-138.
Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi
2014/3, c. 3, sayı: 6
Yrd. Doç. Dr. Davut Şahin
Vahdeti parça parça etmeye kalkışma.
Ey bir olana tapan ve ona hizmet eden,
Ne zamana kadar ikilikten fayda umup duracaksın?
Sen, kendi kendini mahkum etmişsin.
Dilinle söyleyip durduğunu, gönlünle ve ruhunla hisset.
O kendi döneminde tevhidin ancak bu şekilde apaçık hale geleceğini
düşünür. Hatta ona göre vahdet soyut bir fikirdir, o, Müslümanların vahdeti ile
görünür hale gelir. İkbal‟e göre bu vahdet tevhidin amel haline dönüşmüş halidir.
O, bu manaları şu dizelerde verir:
...
Bir milletten, yüz millet çıkardın.
Böylece kendi kalene kendin gece baskını yapmışsın
Yine bir ol ve Tevhidi apaçık hale getir.
Vahdet, bir fikir halinde olduğu için görülmez,
Sen hal ve tavırlarınla onu görünür hale getir.
24
İmana uygun ibadetler imanın zevkini arttırır.
Amel haline dönüşmeyen iman ölüdür.
‘Allahussamed’
İkbal‟e göre bu ayetin mesajı insanın haktan başkasına muhtaç
olmamasıdır. Önce insan yaşadığı durumdan hal yanarak halini zengine ifşa
etmemelidir. Zira Hz. Ali‟ye Hayber‟i fethettiren şey, arpa ekmeğiyle
yetinmesidir. İkbal‟in muhtaç olmama hususunda örnek alınmasını istediği diğer
kimse, Hz. Yusuf‟tur. Mü‟min, Hz. Yusuf gibi davranmalı, kendisini ucuza
satmamalıdır.
İkbal, sadece başkasına muhtaç olmamayı değil, aynı zamanda servete
köle olmamayı da önerir. Zengine boyun eğmek ve minnet, nasıl insanın
özgürlüğüne halel getirirse, servet de özgürlüğe zarar getirir.
İkbal bu ayetin açıklamasında ayrıca Harun Reşid‟in İmam Malik‟ten
sarayına gelerek kendisine hadis dersi vermesi isteğine ve İmam‟ın ona verdiği
cevaba yer verir. İmam Malik, “hür bir kulu köle etmek istiyorsun” diyerek
halifenin bu talebini geri çevirir. Zira o, kendisinden ilim tahsil etmek isteyenin
yanına gitmeyi değil, onun kendi yanına gelmesini istemektedir.
Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi
2014/3, c. 3, sayı: 6
Muhammed İkbal'in Düşüncesinde Kur‟an'ın Yeri
İkbal‟e göre asıl muhtaç olmamak; hakkın rengine boyanmak, başka
renkleri silip yok etmektir. Halbuki biz, diyor İkbal, Hakk‟tan başkalarına ait
bilgileri öğrenip biriktirmek suretiyle başkalarına muhtaç olduk. Bu bilgiler bizi
bereketsizleştirdi. Her şeyimiz yabancı. Halbuki biz güneşiz. Başkalarının
yıldızıyla aydınlanmaya ihtiyacımız yok.
İkbal şöyle sesleniyor:
Ey akıllı insan, dünyada su kabarcığı gibi ol.
Kendi içine yabancıları sokma.
Kişi kendini iyi tanırsa, varlığını bulur.
Kavim ise, ancak kendi benliğinde yaşarsa kavi olur.
Resulullah‟ın (s.a.v.) şu mesajını dinle:
Allah‟a koşulan bütün şirklerden kurtul.
İkbal bu ayetten, Müslümanı Allah‟tan başkasına muhtaç eden/bağlayan
minnet, servet ve sözde hikmetten uzak kalınması gerektiği mesajını devşirir.
‘Lem Yelid ve Lem Yûled’
İkbal bu ayetin açıklamasında Müslümanın renk, kan, soy sop gibi
bağlardan uzak kalması gerektiğini söyler. Örneklerle konuyu açığa kavuşturmaya
çalışır. Önce Selman-ı Farisî‟nin kendisini bir şahsın evladı olarak değil de
“İslam‟ın evladı” olarak görmesini örnek verir. Onun ikinci örneği balın birçok
çiçekten devşirilmesidir. Şöyle diyor: Bal birçok çiçekten devşirilir ancak o, hangi
çiçekten olduğunu söylemez. Eğer soy sop gündeme gelirse kardeşlik kalesinde
bir gedik açılır. İkbal bu örnekle “İslam toplumunda çeşitli milletlerden insanlar
bulunabilir ama hiç kimse hangi milletten olduğunu öne çıkarmamalıdır”, demeye
getirir. O ayrıca sahabinin ileri gelenlerinden Abdullah İbn Mes‟ud‟un, Müslüman
kardeşinin ölümüyle ciğerinin yanması ve ağlamasına yer verir. Bu örneklerden
sonra o, Müslümanları Hz. İbrahim‟in şemsiyesi altında toplamak ister.
Milletimiz, diyor İkbal, İbrahim (a.s.)‟ın peteği, balımız da İbrahim‟in imanıdır.
Ona göre Müslümanları birbirine bağlayan Rum ve Arap bağı değil,
Hicaz‟lı sevgili Resulullah‟a olan bağdır. Ona olan aşk, soy sop bağından çok
kuvvetlidir.
İkbal‟in bu ayete ilişkin son sözü şöyledir:
…
İklime, bilgiye, soysopa bağlı olan insanın
„Lem Yelid ve Lem Yûled‟den haberi yoktur.
Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi
2014/3, c. 3, sayı: 6
25
Yrd. Doç. Dr. Davut Şahin
‘Ve Lem Yekün Lehû Küfüven Ahad’
İkbal burada da Allah‟ın tek ve ortaksız olmasından mü‟minin çıkarması
gereken derse yoğunlaşır. Allah ayetinde mü‟minlere “gevşemeyin üzülmeyin”,
buyurmuş, mü‟min de bu hırkayı giymiştir. Yine Allah “üstün olan sizlersiniz”
demiş, mü‟min de bu tacı başına koymuştur. İkbal‟e göre bu ayetlerle Allah,
Müslümanın yegâne olmasını beklemektedir. Üstün, eşsiz olan mü‟min şu
özelliklere sahiptir: Batılın karşısında kılıç, Hakk için siperdir. Hayrı emreder,
şerden sakındırır. Affı, adaleti, lütuf ve ihsanı çoktur.
İkbal, sözü dönemindeki Müslümanlara getirerek, zelil olmalarını
Kur‟an‟dan uzaklaşmalarına ve hayat dolu bir kitaba sahip olduklarının farkında
olmamalarına bağlar.47
Bu sure Allah‟ın nasıl bir varlık olduğunu konu edinse de İkbal, sureden
döneminde yaşanan sorunlar için hep mesajlar devşirir. Adeta bu surede Allah‟ın
yeryüzündeki halifesi olan insanın, dünyada nasıl davranacağı salık verilmektedir.
İhlas Suresinin tefsiri bağlamında yapılan bu yorumlara baktığımızda
İkbal, genelde ayetlerin siyakına ve nüzul ortamına atıfta bulunmaz. O şiirlerinde
bazı sahabilerin isimlerini zikrederek nüzul dönemine atıfta bulunmuş gözükür,
ancak bu atıflarla o, daha çok Müslümanlara asrısaadet döneminin ruhunu
dönemlerine taşımayı salık verir. Yukardaki örneklerin yanı sıra o sahabe
yaşantısına da değinir48. Bunlar arasında Hz. Ömer‟i sıkça örnek vermesi dikkat
çeker. Hz. Ömer‟in örnekliği daha çok başkasına minnet duymama
bağlamındadır.49
Öyle anlaşılıyor ki İkbal, ayetleri işlediği konuya uygunluğu açısından ele
almaktadır. Bu da aslında onun yazılarında rastladığımız Kur‟an‟ın ruhu (spirit of
the Quran)‟50 Kur‟anî görüş (the Quranic view)51‟ Kur‟an öğretisi (the teaching
Quran)52 gibi ifadelerle yakından alakalıdır. İkbal adeta Müslümanların Kur‟an‟la
iletişimlerini ve Kur‟an‟ın ruhunu karşılaştırmış ayetlere bu doğrultuda yorumlar
getirmiş gözükmektedir.
b. Kur’an’ı Hayata Taşıma Çabası
İkbal‟e göre hayatın manevi temeli Allah‟tır, her şey onunla ilişkilidir.
Kur‟an‟ın tasvir ettiği Allah değişmez, ebedîdir; ama kendini değişikliklerde
gösterir. Böyle bir Mutlak Hakikat‟e inanan, dayanan toplumun değişen dünyada
47
İkbal, Benlik ve Toplum, s. 168-175.
İkbal, age, s. 146.
49
İkbal, Benlik ve Toplum, s.35.
50
Mohammad Iqbal, The Reconstruction of Religious Thought in Islam, Lahor 1988, s. 4, 121,
128, 142; Karş. Muhammed İkbal, İslam‟da Dini Düşüncenin Yeniden Doğuşu, Çev.: Ahmet
Asrar, Birleşik Yayıncılık, t.siz, s.20, 167, 176, 193, 194; (Çalışma boyunca biri asıl diğeri
tercüme olan bu iki esere „Iqbal, The Reconstruction‟ ve „İkbal, İslam‟da Dini Düşünce‟
şeklinde atıfta bulunulacaktır).
51
Iqbal, The Reconstruction, s. 141; Karş. İkbal, İslam‟da Dini Düşünce, s.193.
52
Iqbal, The Reconstruction, s. 168; Karş. İkbal, İslam‟da Dini Düşünce, s.227.
48
Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi
2014/3, c. 3, sayı: 6
26
Muhammed İkbal'in Düşüncesinde Kur‟an'ın Yeri
tutunabilmesi için ebedi ilkelere, ona ayak uydurabilmesi için de değişimi
sağlayacak prensiplere ihtiyacı vardır. İşte hayattaki değişikliklere göre bu ebedi
ilkelerden hareketliliği sağlayacak olan ictihattır.53
İctihadın, sözlükte “bağımsız bir hüküm çıkarmak için gayret sarf etmek”
anlamına geldiğini söyleyen İkbal, bu kavramı Kur‟an‟a dayandırır.54 İlgili ayet
şöyledir: Bizim uğrumuzda çaba harcayanlara yollarımızı gösteririz55. Bu ayeti
ictihad olarak değil de düşmana karşı cihad (savaş) şeklinde anlayan âlimler de
olmuştur.56 İkbal muhtemelen ayetteki yol kelimesinin yollarımız şeklinde çoğul
olarak kullanılmasından hareketle, ictihadın ruhunda olan farklı yaklaşımların
kaçınılmaz olduğunu bu ayetle temellendirmektedir.57
İkbal, kanun koyma anlamında ictihad üzerinde durur58 ve ictihadla hayat
arasında bir bağ kurar. Ona göre Kur‟an‟ın her kelimesi sonuna kadar ışık ve
hayat neşesiyle doludur.59 Kur‟an dinamik olarak anlaşılırsa hayatta hiçbir alanı
boş bırakmaz. Çünkü böyle bir Kur‟an anlayışı tekâmüle (devamlı değişen ve
gelişen hayata) karşı değildir.60
İkbal‟in dinamik Kur‟an algısı içtihada bakışında da kendini hissettirir.
Ona göre Kur‟an‟ın iradesi yeni, buyruklarının yaprak ve meyveleri taze olduğu
için, ruhunda hiçbir zaman bir değişiklik meydana gelmez; ama dışı daima
inkılaba açıktır.61 Öyleyse Kur‟an her mevsim yenilenen yaprak ve meyve gibi her
dönem yeniden yorumlanmalı, inkılaba açık olduğu unutulmamalıdır.
İkbal meselelerin hallinde Kur‟an‟a müracaat edilmesi gerektiği
kanaatindedir. Onun bu düşüncesini, Benlik ve Toplum adlı eserinde yer verdiği
mahir bir mimar ile Sultan Murad‟ın arasında geçen şu örnek olayda görmek
mümkündür. Hikâyeye göre mahir bir mimarın inşa ettiği camiyi beğenmeyen
Sultan Murad, mimarın bileklerini kestirir. Mimar kadıya müracaat ederek
meseleyi Kur‟an‟ın hükümlerine göre çözmesini talep eder. Sultan ve mimar
kâdının huzuruna gelir, sultan suçunu itiraf eder ve üzgün olduğunu söyler. Bunun
üzerine kâdı “velekum fi‟l kisasi,”62 ayetini okuyarak hükmü verir. Ancak davacı
mimar “innallahe ye‟muru bi‟l-adli,”63 ayetini okur ve “Ben onu Allah‟a ve
Muhammed Mustafa‟ya bağışladım”, der.64 Buradan İkbal‟in meseleleri Kur‟an
hükümlerine göre çözme düşüncesinde olduğu ortaya çıkmaktadır. İkbal Kur‟anî
53
Iqbal, The Reconstruction, s. 147-148; Karş. İkbal, İslam‟da Dini Düşünce, s.201-202.
Iqbal, The Reconstruction, s. 147-148; Karş. İkbal, İslam‟da Dini Düşünce, s.203.
55
Ankebut,29/69.
56
Ebu Cafer Muhammed b. Cerîr et-Taberi, (310/922), Camiu‟l-beyan an te‟vîli‟l-Kur‟ân, (tak.:
eş-Şeyh Halil el-Meyyus), Dâru‟l-Fiker, Beyrut 1995/1415., XI (Cüz:XXII), s. 19.
. 19 ; Ayrıca bkz, Mevdudi, Tefhimu‟l-Kur‟an, (Çev: Mehmet Yolcu), İnsan Yay., İstanbul 1987,
IV,s. 241.
57
Iqbal, The Reconstruction, s. 148; Karş. İkbal, İslam‟da Dini Düşünce, s.202.
58
Iqbal, The Reconstruction,s.148; Karş. İkbal, İslam‟da Dini Düşünce, s.203.
59
Annemarie Schimmel, Peygamberane Şair ve Filozof Muhammed İkbal,s.17.
60
Iqbal, The Reconstruction,s.166; Karş. İkbal, İslam‟da Dini Düşünce, s.224.
61
İkbal, Cavidnâme , s. 205.
62
İkbal, age, s. 118; Ayet: Bakara, 2/179.
63
İkbal, age, s. 118; Ayet: Nahl, 16/90.
64
İkbal, Benlik ve Toplum, s. 117-118.
54
Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi
2014/3, c. 3, sayı: 6
27
Yrd. Doç. Dr. Davut Şahin
hukuk kurallarının değişmezliği fikrinde olmakla birlikte, Kur‟an hükümlerinin
bazı özel şartlarda farklı uygulamalarının olabileceğini savunmuştur. O, İbn
Kayyım‟ın Alam el-Mûki‟inine65 atıfta bulunarak Mevlana Mesud A‟lam
Nedvî‟ye şöyle yazıyor: Bu kitaptan bir kimse, bazı özel şartlarda Kur‟an‟ın ceza
hükümlerinde değişiklik yapılabileceğini anlar. Peygamber (s.a.v.) bizzat kendisi
savaş esnasında hırsızlık yapan kimsenin elinin kesilmesine ilişkin değişiklik
yapmıştır. Benzer bir şekilde, açık nassa göre iki yıl olan çocuğun süt emme
dönemiyle ilgili bu süreyi azaltan ya da çoğaltan ifadeler bulunmaktadır.66
İkbal, ictihad bağlamında Kur‟an‟ın insan düşüncesine imkân tanıyıp
tanımadığını da irdeler. Ona göre Kur‟an‟ın ilke ve kurallarının geniş kapsamlı
olması düşünceyi harekete geçirmektedir.67 O bu hususta geleneğin
tabulaştırılmasını da eleştirir. Çünkü bu tutum Kur‟an dinamizmini ve ondaki
hakikatleri görmeyi engellemektedir. İkbal şöyle diyor:
İslam ümmeti hikâyeler içinde boğuldu.
Hakikat efsaneler içinde kayboldu.68
İkbal‟e göre Kur‟an öğretisi, hayatı devamlı yaratış ameliyesi olarak görür
ve her neslin öncekilerin eserlerini kendilerine engel yapmadan onlardan
faydalanarak sorunlarını çözmede serbest olduğunu söyler.69 İkbal‟e göre
yapılması gereken şey; geçmişle ilişkileri koparmadan İslamiyet‟i bir düşünce
sistemi olarak ele almak, derinliğine yeniden incelemektir.70 Yaşanılan zamanla
tam bir temas halinde olup, ne hayâ ve şerefinden vazgeçmek ne de eski esatir ve
hurafelere kapılıp kendini, ruhunu kaybetmektir.71
İkbal bizden önceki nesillerin ictihad hususunda gerekeni yaptıklarını
söyler ve o dönemde birçok ekolün ortaya çıkmasını örnek gösterir72. O bununla
ilgili olarak şöyle der:
Bu cezbe ve heyecanım Müslümanların yüce devirlerine yakışır
O büyük âlimler göçüp gitti ilmini kim takdir eder kim anlar artık 73
Ecdadımın ilim ve irfanına tekrar kapıyı aralamak isteyenim.
65
Kitap ismi alıntı yapılan yerdeki şekliyle verilmiştir.
Muhammed Altaf Hasan Ahangar, İkbal ve Kur‟an: Hukukî Bir Bakış Açısı, İkbal‟in Düşünce
Dünyası, Der.: Ahmet Albayrak, çev.:Ömer Faruk Yavuz, İnsan yay., İstanbul 2006, s.40-41;
(İqbal Namah, c.1, s.404‟den naklen).
67
Iqbal, The Reconstruction, s.168; Karş. İkbal, İslam‟da Dini Düşünce, s.226.
68
İkbal, Bal-i Cibril, s.127.
69
Iqbal, The Reconstruction , s.168; Karş. İkbal, İslam‟da Dini Düşünce, s.226.
70
Iqbal, The Reconstruction , s.97; Karş. İkbal, İslam‟da Dini Düşünce, s.136.
71
İkbal, Darb-ı Kelim, s. 22.
72
Iqbal, The Reconstruction, s.165; Karş. İkbal, İslam‟da Dini Düşünce, s.223.
73
İkbal, Bal-i Cibril, s. 74.
66
Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi
2014/3, c. 3, sayı: 6
28
Muhammed İkbal'in Düşüncesinde Kur‟an'ın Yeri
Bütün hayat mücadelem kaybedileni aramak ve bulmaktır benim.74
İkbal burada âlimlerin ve kendisinin yeterince takdir edilmediğinden
yakınır; mücadelesinin kültürel mirasımızı geçmişte ifadesini bulduğu şekliyle
canlandırmak değildir. Asıl amaç o kültürel mirası yaratan, ancak şu an elden
kaçırılan ruhu aramak ve bulmaktır.
Ona göre İslâmî hukuk tekâmüle müsaittir. İslam dünyası bu meseleye Hz.
Ömer‟in ruhuyla bakmalıdır75. Muaz Hadisi olarak bilinen hadis de İslam
hukukunda ictihada sürekli ihtiyaç duyulacağını göstermektedir76.
İkbal „gerileme ve çökme dönemlerinde taklit ictihaddan daha iyidir‟77
dese de ictihadın dondurulmasını ve onun yapılabilmesinin bir kişide toplanması
mümkün olmayan (ve donmasına neden olan) şartlara bağlanmasını eleştirir. Ona
göre hayatı dinamik gören Kur‟an‟ı birinci kaynak kabul eden bir hukuk sistemi
için bu durum gerçekten gariptir78.
C. “Kur’an Âlemi”ne İlişkin Tespitleri
İkbal, “Kur‟an âlemi”ni, Cavidnâme‟de, ruhlarıyla beraber olduğu
Cemalettin Âfgânî ve Said Halim Paşayla müzakere eder. O manevi atmosferde
“Kur‟an âlemi”nin özellikleri ve temelleri ele alınır. Şâirane bir dille bu atmosferi
ve konuşulanları aktaran İkbal‟in veciz sözleri, felsefî-tasavvufî yorumlar içerir.
Söz konusu meclisteki karşılıklı konuşma şöyle özetlenebilir: Said Halim
Paşanın “Kur‟an‟da yüz taze âlem var.” sözüne karşılık İkbal‟i temsil eden
Zinderud Âfgânî‟ye “Kur‟an âlemi” nedir?, bilen yoktur.” der. Bunun üzerine
Cemalettin Âfgânî, Kur‟an âleminin özelliklerini sıralar. “Kur‟an âlemi”
içimizdedir ve “kalk” emrini vermemizi beklemektedir.79
İkbal, Âfgânî‟yi konuşturarak “Kur‟an âlemi”nin temellerini dört başlık
altında toplar. Burada insanın halifeliği, Allah‟ın hükümranlığı, mülkün Allah‟a
aidiyeti ve hikmetin büyük hayır oluşu üzerinde durulur. Bunların her biri Kur‟an
ayetidir, aynı zamanda İkbal‟in düşüncesini oluşturan (benlik, fakr, ilim gibi)
konuların temelidir. Bu durum hem İkbal düşüncesinde Kur‟an‟ın ne kadar
belirleyici olduğunu göstermekte; hem de İkbal‟in Kur‟an anlayışını anlamak ve
anlatmak için sisteminin bir bütün olarak ele alınması zorunluluğunu beraberinde
getirmektedir. Şimdi İkbal‟in “Kur‟an âlemi” olarak belirlediği dört temel esası
görelim.
74
İkbal, a.g.e., s.114.
Iqbal, The Reconstruction , s.162; Karş. İkbal, İslam‟da Dini Düşünce, s.220.
76
Iqbal, The Reconstruction, s.147-148; Karş. İkbal, İslam‟da Dini Düşünce, s.203.
77
İkbal, Benlik ve Toplum, s. 133.
78
Iqbal, The Reconstruction, s.149; Karş. İkbal, İslam‟da Dini Düşünce, s.203.

İkbal “yüz” sayısını kesretten kinaye olarak eserlerinde çeşitli vesilelerle kullanır. (Bkz. İkbal,
Cavidnâme ,s. 238,242,318,360,371,413,415,416) İkbal, Bal-i Cibril, s.76.

Zinderud: Cavidnâme ‟de konu edilen manevi âleme yolculuk esnasında ve onu temaşada İkbal‟i
temsil eden yaşam dolu nehrin adıdır.
79
İkbal, Cavidnâme ,s. 204.
75
Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi
2014/3, c. 3, sayı: 6
29
Yrd. Doç. Dr. Davut Şahin
a. İnsan yeryüzünde halifedir. (Ademin hilafeti).80
İkbal‟e göre evrendeki her şey bir “ben”dir. Kainatta Allah‟tan sonra en
yüksek “ben”e sahip varlık insandır.81 Kur‟an‟ın anlattığı insan, öz varlığında
yaratıcı aktivite halindedir.
İnsan hem kendi kaderini hem de evreninkini çizebilmekte82 Allah‟ın
yaratmasına katılabilmektedir.83 Bu yüzden insan mürekkeptir, kitap ve
kalemdir.84 Âlemler ilahi aşkın eseri ise; insan da o aşkın sırlarındandır. Bu sır
değerini ırktan ve renkten almaz; “innî câilun”den85 alır. O sahilsiz bir deryadır,
asırları kalbine sığdırmıştır. Âlem ona sığabilmiştir, ama o âleme sığamamıştır. 86
Çünkü onun makamı göklerden de yüksektedir.
İkilikten tek bir varlığı meydana getiren odur.87 İkbal, erkek ve kadının
birbirine bağlılığı ve o ikiden birin meydana gelmesi bağlamında kadının önemi
ve değeri üzerinde durur. Ona göre kadın, vücutta insanı var eden varlıktır. Onun
ateşi olmayınca can ve beden suret bulmaz. Yüceliğimizi onun yüksekliğinde
aramalıyız. Zira biz onun resmettiği nakışlarız88.
Anlaşıldığı kadarıyla İkbal, Kur‟an‟ın bu temelinden insanın varlık
içerisinde sahip olduğu değeri görmesini önermekte, potansiyelini fark etmesini
salık vermekte, ırk ve renge takılmadan Allah‟ın halifesi olduğunu unutmamasını
tavsiye etmektedir.
30
b. Hüküm Allah’a aittir (İlahi yönetim).89
İkbal bu başlık altında önce Hakk‟a kul olan kimsenin Allah‟la ilişkisine
yer verir. Daha sonra insan menşeli kanun ile vahiy menşeli kanunun
karşılaştırmasını yapar ve şu tespitlerde bulunur: Hakkın vahyi herkesi gözetir,
sulhte ve harpde adildir. Hâlbuki haktan başkası emretme ve nehyetme
makamında olursa zayıflara zor ve kahır kullanır. Onun âmirliğinde istibdat
vardır. İşte ilahi hükme kendini teslim etmeyen âmir, ilâhi nura karşı kör
müşavirler atar. Bu müşavir tasarruflarıyla hükümdarın daha da zulm etmesine
vesile olur. Koyduğu kanunlarla zengini daha zengin, köylüyü ise tel gibi zayıf
hale getirir.
80
Bakara, 2/30.
Iqbal, The Reconstruction, s.72; Karş. İkbal, İslam‟da Dini Düşünce, s.102-103.
82
Asrar, Ahmet, Muhammed İkbal Doğudan Esintiler s.220.
83
Iqbal, The Reconstruction, s.72; Karş. İkbal, İslam‟da Dini Düşünce, s.102-103.

Kendisinin ve evrenin kaderini yönlendirebilme gücüne sahiptir.
84
İkbal, Cavidnâme , s. 206.
85
İkbal, Benlik ve Toplum, s.34; Ayet: Bakara, 2/30.
86
İkbal, Cavidnâme, s. 207.
87
İkbal, Cavidnâme, s. 209.
88
İkbal, Cavidnâme ,s. 209-210.
89
Enam, 6/57; Yusuf, 12/40, 67.
81
Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi
2014/3, c. 3, sayı: 6
Muhammed İkbal'in Düşüncesinde Kur‟an'ın Yeri
İkbal sözü Avrupa‟nın kanunlarına getirir ve orada annelerin gümüş ve
altını, evlada tercih ettiklerini söyler. “Veyl” ifadesi ile onlara bedduada bulunur.
Sonra da Müslüman topluma yönelerek şöyle seslenir:
Ey onun (Avrupa‟nın) taklidinin esiri, hürr ol! Kur‟an‟ın eteğini tut, hürr ol. 90
c. Yeryüzü Allah’ın mülküdür. 91
Doğuda ve batıda insanların yaşadığı maceralar İkbal‟e göre hep toprak
yüzündendir. İnsan, diyor İkbal, yeryüzünde emanetçidir. Yeryüzünü sadece
geçim kaynağı olarak görmelidir. Çünkü mülkün gerçek sahibi Allah‟tır.92
Dünyada ebedi kalacağını zanneden insan ancak taşa toprağa değer verir. Halbuki
insan yolcudur. Toprak sabit, insan ise hareketlidir. Bu yüzden insanla toprak
arasında hakiki münasebet kurulamaz.
Fitne, savaş hep toprak yüzündendir. Halbuki toprak gelindir; insan
güveydir. Yani o hem hepimizin, hem de hiçbirimizindir.93 Rızkı ve mezarı alınca
gerisine bakmamalıdır.94 Dünya nimetlerinden istifade etmeli, ancak sarayına
gönlü kaptırmamalıdır. Çünkü gönül Allah‟ın haremidir. Ondan başkasına
verilmez.
Öte yandan İkbal‟e göre mal mülk sahibi olmak, insanı fakirlikten
kurtarmaz. Çünkü fakirlik, mezarsız ve kefensiz ölmektir. Parada, çocukta
kaybolmaktır.95 İkbal‟in “fakr” anlayışının temelini bu açıklamalarda bulmak
mümkündür.
d. Hikmet büyük hayırdır.96
İkbal‟e göre ilmin özü, ilahi aşktır. İlmin ilahi aşkla yoğrulmasından
„hikmet‟ ortaya çıkar. İkbal şöyle diyor:
Bugün Araplar keşif yapamıyorlar, Acemler icatta bulunamıyorlarsa, ilahi aşktan yoksun
olmalarındandır.
Bunları yaptıracak akıl ve basiretin kılavuzu ilahi aşktır.
Onsuz şeriat ve din, tefekkür put hanesinden başka bir şey değildir.97
Böyle bir ilim, harf ve sese kanat vererek feleklerin sonuna kadar uçabilir. 98
90
İkbal, Cavidnâme , s. 212-215.
Bu ifade Kur‟an‟da birkaç yerde geçmektedir. Örneğin bkz. Fetih, 48/14; Bkz. İkbal, Bal-i
Cibril, s. 121. İkbal burada özellikle Kur‟an‟ın soru sorma metodunu da kullanarak Kur‟an
âleminin bu temel özelliğini ortaya koyar.
92
İkbal, Cavidnâme ,s. 232.
93
İkbal, a.g.e., s. 215.
94
İkbal, a.g.e., s. 216.
95
İkbal, a.g.e., s. 217.
96
Bakara, 2/269.
97
İkbal, Bal-i Cibril, s. 113.
91
Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi
2014/3, c. 3, sayı: 6
31
Yrd. Doç. Dr. Davut Şahin
Evet İkbal‟e göre hikmet insanı somut şeylerin ötesine götürebilir. Çünkü
bir yönüyle o az da olsa ilahi ilimden ilham alır. O istemedikçe, ilahi ilim de
takdir etmez. İlmin ilahi aşkla yoğrulmuş olması veya ondan yoksun olması
sonucuna göredir. Eğer ilim kâinatın mahiyetini anlamak için araştırmalar yapıp
sonucu Hakka bağlarsa Peygamberin izinden, yok eğer Hakktan uzak kalırsa inkâr
edenin izinden gitmiş olur. Çünkü kalp ateşi olmayan ilim şerrdir, aydınlığı
karanlıktır.99 Onun gazından âlem kör olmuştur. Deniz, çöl, bağ, bahçe ve köşk
onun tayyarelerinin bombalarından parça parça oluyor. O milletlerin sermayesini
alıp götürüyor. Onun kuvveti İblis‟le dosttur.
Sonuç olarak aşksız ilim tağutîdir; aşk ve ilim lahûtîdir. Muhabbet
olmadan ilim ve hikmet ölüdür.100
İkbal, “Kur‟an âlemi”nde önce insanı kendine tanıtır. Potansiyelini
kullanmasını ister. Daha sonra Allah‟ın hükmü karşısında hüküm koyulmaması
gerektiğini söyler. Bunu yapanların despot olacaklarını haber verir. Ayrıca
Allah‟tan başka kimseye muhtaç ve mahkum olunmaması gerektiğini salık verir.
Son olarak hikmetin ne olduğu, nasıl anlaşılacağı üzerinde durur. Hikmetsiz ilmin
insanlara çektirdiği ıstırabı gözler önüne serer.
D. Kur’an Anlayışında İnsanın Bilgi Kaynakları
İkbal hakikatin bilgisini Kur‟an‟da arar. Ona göre Kur‟an, insana üç bilgi
kaynağı sunar. Bunlar: Tabiat, sezgi ve tarihtir101. O, önce Kur‟an‟ın, hakikati
“zâhir” ve “bâtın” olarak tanımladığına102 dikkat çeker. Hakikat, kendini hem
görülende hem de görülmeyende ortaya koymaktadır103. Görülen tabiattır;
görülmeyen kalptir. Ona göre İslam, Hristiyanlık gibi, tabiatı bırakıp, ruha
yönelmez. Dış âlem gerçektir, o iç âlemden alınan ilhamla kavranmaya çalışılır ve
ona hakim olunur. Yani İslam‟a göre içerdeki ideal ile dışarıdaki hakikat, uyum
içindedir. Bundan amaç hayatın gerçekçi bir biçimde düzenlenmesini sağlayacak
bir dayanağı bulmaktır.104 Zaten idrak ve sezgi, birbirlerinin alternatifi değil; bir
bütünün çeşitli yönleridir. Bir başka ifadeyle hakikat, his ve idrakle bir de sezgi
ile bilinebilir. His ve idrak dış tecrübe (âfak) metodunun, sezgi ise iç tecrübe
(enfûs) metodunun hakikati kavrama yoludur.105
Bir çeşit belirsiz duygu olan sezgi, düşünceyle; düşünce de kendisini
kelimelerle ifade eder. Öyleyse duygu ile düşünce arasında canlı bir bağ vardır.
Fikir ve kelime aynı anda duygunun rahminden çıkar. Ancak mantıki anlayış,
bunları zamana göre sıralayarak arasını ayırır.106 Sonuçta dış tecrübe, iç tecrübe ve
tarih birbirlerinin gayrı değil birbirlerini tamamlayan bilgi kaynakları haline gelir.
98
İkbal, Cavidnâme ,s. 218.
İkbal, a.g.e.,s.219.
100
İkbal, a.g.e.,s.219-222.
101
Iqbal, The Reconstruction, s.96; Karş. İkbal, İslam‟da Dini Düşünce , s. 135.
102
Hadid, 57/3.
103
Iqbal, The Reconstruction, s.127; Karş. İkbal, İslam‟da Dini Düşünce , s.174.
104
Iqbal, The Reconstruction, s.9-10; Karş. İkbal, İslam‟da Dini Düşünce, s.26.
105
Iqbal, The Reconstruction, s. 127; Karş. İkbal, İslam‟da Dini Düşünce, s.174.
106
Iqbal, The Reconstruction, s. 22; Karş. İkbal, İslam‟da Dini Düşünce, s.42.
99
Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi
2014/3, c. 3, sayı: 6
32
Muhammed İkbal'in Düşüncesinde Kur‟an'ın Yeri
Şimdi İkbal‟in hakikat bilgisini aradığı tabiat, sezgi ve tarihi Kur‟an‟dan
temellendirişini daha yakından görelim.
a- Dış Tecrübe (tabiat)
İkbal, Kur‟an‟ın, hakikatin görülen yönü olan tabiat üzerinde ısrarla
durduğunu,107 Kur‟an‟a göre tabiatın, Allah‟ın eseri108 ve onun varlığına alamet
olduğunu söyler.109 Kur‟an güneşi, ayı,110 gölgelerin uzamasını,111 gece ile
gündüzün değişimini112 hakikatin işaretleri olarak görür. Çünkü, diyor İkbal,
ondaki her şey Allah‟tandır.113 İkbal‟e göre bu ayetlerin anlamı şudur: Emaneti
kabul ettiği için doğadan üstün olan114 ve Allah‟ın “bak” hitabının muhatabı olan
insan, Allah‟ın bu işaretleri üzerinde düşünüp, tabiata hakim olmanın yollarını
araştırmalıdır.115 İnsana bu hakimiyet yetkisi, acımasız duygusunu tatmin etmesi
için değil, manevi hayatını yüceltmesi için verilmiştir.116 İkbal‟e göre tabiat,
insanın emrine verilmiş117 onu eğiten ve geliştiren okuma kitabıdır.118 O, eğer bu
mertebeye ulaşıp yeryüzünde halife olamazsa, bu sefer tabiat ona hakimiyet
kurar.119
Öte yandan İkbal‟e göre Kuran‟ın anlattığı tabiat, devamlı değişmekte ve
gelişmektedir.120 Allah devamlı bir işle meşgul olmakta121 ve yaratmada dilediğini
artırmaktadır.122 Müslüman‟ın görevi, bu ayetlere karşı kör ve sağır olmamak;
onların üzerinde derin derin düşünmektir. Aksi takdirde Müslüman ne bu dünya
ne de öte dünyada hakikatleri görebilecektir. Çünkü Kur‟an‟a göre şimdiki hayatta
bu ayetleri göremeyen, gelecek hayatın hakikatlerini de görmekten mahrum
olacaktır.123 Zira “Evren; eğlence olsun diye yaratılmamıştır”.124
b- İç Tecrübe (sezgi)
İkbal iç tecrübeyi, Kuran‟ın insana sunduğu (önerdiği) bilgi kaynakları
arasında görür. O bir şiirinde şöyle der;
Ey insan! Kalbin kandilindir senin,
107
Iqbal, The Reconstruction , s. 13; Karş. İkbal, İslam‟da Dini Düşünce, s.31.
Rum, 30/50.
109
Ankebut, 29/44, Lokman, 31/25 vd.
110
Nahl, 16/12.
111
Furkan, 25/45.
112
Al-i İmran, 3/190.
113
Secde, 32/4, Furkan, 25/59 vd.
114
Iqbal, The Reconstruction, s. 11; Karş. İkbal, İslam‟da Dini Düşünce, s.26-27.
115
İkbal, Benlik ve Toplum , s. 155.
116
Iqbal, The Reconstruction, s. 15; Karş. İkbal, İslam‟da Dini Düşünce, s.34.
117
İkbal, Bal-i Cibril, s. 138.
118
İkbal, Benlik ve Toplum , s. 153.
119
İkbal, Benlik ve Toplum , s. 154.
120
Iqbal, The Reconstruction, s. 10; Karş. İkbal, İslam‟da Dini Düşünce, s.27.
121
Rahman, 55/29.
122
Fatır, 35/1.
123
Iqbal, The Reconstruction, s.127-128; Karş. İkbal, İslam‟da Dini Düşünce, s.29-30 , Ayet için
bkz İsra 17/72.
124
Duhan, 44/38-39.
108
Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi
2014/3, c. 3, sayı: 6
33
Yrd. Doç. Dr. Davut Şahin
Muhtaç olduğun ışık kalbindedir senin kalbinde.125
İnsanoğlunda canlı ve uyanık kalp varsa eğer,
Hakikati zamanla görebileceği başka bir göz verirler.126
İkbal‟e göre iç tecrübe, diğer adıyla sezgi, Bergson‟un ifadesiyle, aklın bir
üst mertebesidir.127 Bu tecrübe, mantık kurallarına dayanmayan belirsiz bir
duygudan ibarettir. Bununla beraber kendini düşünceyle ifade ettiği için akılla da
bağını koparmış değildir.128 O, Allah‟ın varlığını ve kendi şuur hayatımızı idrakde
bir de insan âlem ilişkisini anlamada önemli rol oynar.129
İkbal‟e göre Allah‟ın ayetlerinden olan Müslüman130, Kur‟an‟a baktığı
kadar kalbine de bakmalıdır. Çünkü kalp Kuran‟dan ayrı, bağımsız değildir. Kalp,
elbisesi eskiyince onu, Kur‟an pazarından (âleminden) yeniler. İkbal şöyle diyor;
Müslüman bir kalbin sahibi isen kendi içine bak ve Kur‟an‟a bak.
Onun ayetlerinde yüz tane âlem var,
Onun anlarına asırlar sarılmıştır.
Mü‟min insan Allah‟ın ayetlerindendir her âlem onun göğsünde bir elbise gibidir.
Göğsünde bir âlem eskiyince Kuran ona başka âlem veriyor.131
34
İkbal‟e göre Kur‟an, sezginin kaynağının “fuâd (kalp)” olduğunu söyler.
Çünkü Kur‟an‟a göre kalp, her şeyi görür, doğru yorumlanması şartıyla da
bildirdiklerinde asla yanlış olmaz. Ancak diğer insan tecrübelerinden pek farkı
olmayan bu tecrübenin, özel, esrarengiz bir yetenek olduğu sanılmamalıdır132,
onlar gibi gerçektir ve güvenilirdir.133 Bu tecrübenin tamamıyla ilahi özellik
taşıdığı da düşünülmemelidir. İkbal bu tespiti için, “Biz senden önce, hiçbir resul
hiçbir nebi göndermedik ki o bir şey dilediği zaman, şeytan onun dilediği
hakkında bir fitne yaratmasın. Nihayet Allah şeytanın bu fitnesini defeder
ayetlerini yine doğrular. Allah her şeyi bilir hüküm ve hikmet sahibidir”134 ayetini
delil getirir. Sonra da şeytanın, kini dolayısıyla bu tecrübeyi taklit ederek ona
sızabileceği uyarısında bulunur.135
125
İkbal, Bal-i Cibril, s. 71.
İkbal, a.g.e, s. 155.
127
Iqbal, The Reconstruction, s. 3; Karş. İkbal, İslam‟da Dini Düşünce, s.19.
128
Iqbal, The Reconstruction, s. 21; Karş. İkbal, İslam‟da Dini Düşünce, s.40.
129
Aydın, Mehmet, Muhammed İkbal‟in Din Felsefesinde „Uluhiyet‟ Kavramı, İslam Felsefesi
Yazıları, IV, 1980, s.170.
130
Allah kendine inanan mü‟minin kalbine gerçekleri ilham etmekte, hatta kalbine sığabildiğini
söylemektedir.
131
İkbal, Cavidname ,s. 203-204.
132
Iqbal, The Reconstruction, s. 15-16; Karş. İkbal, İslam‟da Dini Düşünce, s.34.
133
Iqbal, The Reconstruction, s. 23; Karş. İkbal, İslam‟da Dini Düşünce, s.43.
134
Hac, 22/52.
135
Iqbal, The Reconstruction, s. 24; Karş. İkbal, İslam‟da Dini Düşünce, s.44.
126
Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi
2014/3, c. 3, sayı: 6
Muhammed İkbal'in Düşüncesinde Kur‟an'ın Yeri
İkbal‟e göre bu tecrübede yaşananlar- ki peygamberlerin vahiy alma
esnasında yaşadıklarından pek farklı değildir- aynen aktarılamaz; ancak mantıkî
önermelerle yorumu yapılabilir. Nitekim Kur‟an‟da, vahyin muhtevası değil,
psikolojisi anlatılmıştır; “Allah insanla ancak vahiyle yahut perde arkasından
konuşur; yahut izniyle dilediğini vahy edecek bir elçi gönderir. O, yücedir hüküm
ve hikmet sahibidir.”136 Ona göre Peygamberin yaşantısıyla benzerlik arz eden
seziş, onunla son bulmuş da değildir. Peygamberliğin sona ermesi fikriyle;
bilgisini tabiatüstü varlıktan alan şahsiyetlerin artık gelmeyeceği, bundan böyle
içe yönelip de hayat hakkında bir şeyler söyleyenlerin söylediklerine, eleştirel bir
yöntemle yaklaşılması gerektiği anlatılmak istenir. Bu yüzden İslam, eski
kültürlerin tabiat güçlerine ulûhiyet atfetmelerine şiddetle karşı çıkmış, eleştirel
düşünceyi yaratmak, böylece de bu ruhu beslemek istemiştir.137
c- Tarih
İkbal‟e göre Kur‟an, milletlerin başarı veya hezimete uğramalarını138
Allah‟ın varlığına delil olarak görür.139 Kur‟an-ı Kerim geçmişte yaşananları140
anlatarak ve olayları anlatanın kişiliğinin araştırılması (tarihe tenkidî metotla
yaklaşılması) gerektiğini vurgulayarak,141 tarih ilminden, yani hayatın ve zamanın
mahiyetinden bahseder.142 Kur‟an‟ın tarihle ilgili prensiplerinden ve tarih
felsefesinden ilham alarak mükemmel bir eser meydana getiren kişi, İkbal‟e göre,
Mukaddime adlı eseriyle İbn Haldun‟dur. O, milletlerin örf ve hasletlerini
anlatırken dahi, Kur‟an‟daki ayetleri kaynak edinmiş ve onları uzun uzadıya
açıklamıştır.143
“Eyyamu‟l-lah” (Allah‟ın günleri) ifadesini esas alarak Kur‟an-ı Kerim‟de
tarihin yer aldığını söyleyen İkbal, ilgili ayetleri sıralar ve yorumlar. Ayetlerden
biri şudur; “Ey Muhammed! İnananlara söyle; Allah‟ın günlerinin geleceğini
ummayanları şimdilik affetsinler. Çünkü Allah, her toplumu yaptıklarıyla
cezalandıracaktır.”144 İkbal‟e göre bu ayet, milletlerin, yaptıklarının karşılığını
toplum olarak, bu dünyada ve öbür dünyada göreceklerini bildirir. Kur‟an bu
gerçeği vurgulamak için, devamlı tarihten misaller verir ve muhataplarını,
insanoğlunun şimdiki ve geçmişteki tecrübeleri üzerinde düşünmeye davet
eder.145 İşte “eyyamu‟l-lah” ifadesinin geçtiği ikinci ayette bu misalle ilişkilidir.
Ayet şöyledir:
“Andolsun ki biz Musa‟yı da kavmini karanlıklardan aydınlığa çıkar,
onlara Allah‟ın günlerini (geçmiş milletlerin başlarından geçen olayları) hatırlat
136
Şuara, 42/51, Necm, 53/1-18.
Iqbal, The Reconstruction, s.127; Karş. İkbal, İslam‟da Dini Düşünce, s.174-175.
138
Al-i İmran, 3/140.
139
Iqbal, The Reconstruction, s. 128; Karş. İkbal, İslam‟da Dini Düşünce, s.175-176.
140
Iqbal, The Reconstruction, s.139; Karş. İkbal, İslam‟da Dini Düşünce, s.189.
141
Iqbal, The Reconstruction, s.140; Karş. İkbal, İslam‟da Dini Düşünce, s.190.
142
Iqbal, The Reconstruction, s.141; Karş. İkbal, İslam‟da Dini Düşünce, s.191.
143
Iqbal, The Reconstruction, s.139; Karş. İkbal, İslam‟da Dini Düşünce, s.190.
144
Casiye, 45/14.
145
Iqbal, The Reconstruction, s. 138; Karş. İkbal, İslam‟da Dini Düşünce, s.189.
137
Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi
2014/3, c. 3, sayı: 6
35
Yrd. Doç. Dr. Davut Şahin
diye ayetlerimizle göndermiştik. Şüphesiz bunda sabredenler ve şükredenler için
ibretler vardır.”146
Burada “eyyamullah” ifadesinin geçtiği Casiye suresi 14. ayette bahis
konusu olanlar inkâr edenlerdir. Dolayısı ile bu ayetteki “eyyamullah” inkar
edenler içindir ve bu kelimeye burada “Allah‟ın helak günleri” anlamı verilebilir.
İbrahim suresinin 5. ayetinde yer alan “eyyamullah”‟n muhatabı ise inananlardır.
Burada „eyyamullah‟tan kasıt Allah‟ın nimet bahşettiği zamanlardır. İşte „eyyam‟
hem helak hem de nimet için kullanılmakta, Allah‟a izafe edilmesi suretiyle tarih,
Allah‟ın sünneti olmaktadır.
İkbal, “Her ümmetin bir eceli vardır.”147 ayetini delil getirerek toplum
hayatının bilimsel olarak incelenebileceği iddiasında bulunur.148 Ona göre temel
espri şudur; milletlerin ayakta kalabilmesi veya yok olması yaşadıkları tarihe
katkılarına bağlıdır. İkbal şöyle diyor; “Takdir daima milletlerin iş ve
faaliyetlerini göz önünde tutar. Ve takdirin yönü iki tarafı keskin kılıca benzer.
(Ondan kaçıp kurtulmak mümkün değildir.)”149
Tarih bilimsel olarak incelenirse, diyor İkbal, hayat ile zamanın mahiyeti
hakkında kesin bilgiler verir. Ona göre bunlar iki başlık altında toplanabilir. İkisi
de Kur‟an öğretisinin temelini oluştururlar.
1- İnsan Soyunun Birliği (Ayniliği)
İkbal‟e göre insan soyunun birliği Kur‟an‟da “hepinizi bir tek nefisten
yarattık”150 ayeti ile vurgulanır. Ancak ayette ifade edildiği şekli ile hayatı canlı
bir bütün olarak algılayabilmek belli bir süreç gerektirir.
İkbal‟e göre İslam‟daki insan birliği, ne sırf felsefi düşünce; ne de şiirsel
bir hülyadır. Toplumu önemseyen İslam dini, insan birliği fikrini Müslüman‟ın
günlük hayatına taşıyarak, onu daha etkin hale getirmeyi amaçlamıştır.151 İslam,
namaz ve cemaatle insanlar arasındaki bütün ayrımları kaldırır. Böylece yaratılışta
var olan insan birliği fikrini günlük hayata taşır.152 İkbal‟e göre bu birlikteliğin
oluşmasında yegâne duygu kardeşlik ve sevgidir.153
2. Zamanın Gerçekliği ve Hayatın Zaman İçinde Sürekli Hareketliliği
İkbal burada özellikle Yunan filozoflarının görüşleriyle Kur‟an‟ın
görüşünün bağdaşmadığını iddia eder ve bu yüzden onları eleştirirken zaman ve
zamanla ilişkili olan kader üzerinde durur. İkbal bu konuları Kur‟an perspektifiyle
İbn Haldun‟un rehberliğinde ele alır. Ona göre İbn Haldun, tarih anlayışında
146
İbrahim, 14/5.
Araf, 7/31.
148
Iqbal, The Reconstruction, s. 139; Karş. İkbal, İslam‟da Dini Düşünce, s.190-191.
149
İkbal, Darb-ı Kelim, s. 13.
150
Nisa, 40/1.
151
Iqbal, The Reconstruction, s. 141; Karş. İkbal, İslam‟da Dini Düşünce, s.192.
152
Iqbal, The Reconstruction, s.94; Karş. İkbal, İslam‟da Dini Düşünce, s.131.
153
İkbal, Bal-i Cibril, Çev:Yusuf Salih Karaca, Furkan Yay., İstanbul 1983, s. 110.
147
Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi
2014/3, c. 3, sayı: 6
36
Muhammed İkbal'in Düşüncesinde Kur‟an'ın Yeri
Kur‟an‟ın Yunan felsefesi ile uyuşmayan yönlerini ele almış, neticede Kur‟an,
Yunan düşüncesi karşısında büyük ve kesin bir zafer kazanmıştır. Çünkü, diyor
İkbal, Yunanlılara göre zaman154, Platon ve Zenon‟da olduğu gibi, gerçek dışıdır.
Heraklitus ve Stoacılara göre ise o dairevî bir harekettir. Şu unutulmamalıdır ki,
diyor İkbal, yaratıcı hareket ne ile ölçülürse ölçülsün, hareket dairevî kabul
edilirse, yaratıcı olmaktan çıkar. Çünkü sürekli dönüş, yaratmak değil, sürekli
tekrardır155.
İkbal, zamanı gerçek dışı ve dairevî kabul etmenin156, tabiatı “olaylar
bütünü” olarak değil de, çok önceden yaratılmış, boşluk içinde duran madde
olarak algılamayı gerektirdiğini söyler. İkbal‟e göre bu fikir, insanın yaratıcılığını
iptal ettiği gibi, Allah‟ın yaratıcı sıfatına da gölge düşürür. Evren için “önceden
belirlenen bir planın zamanla işlemesi” fikrinden, Kuran‟ın görüşüne daha
yabancı bir görüş olamaz. Evren gelişme halindedir; yüzyıllar önce tamamlanıp
yaratanın elinden çıkmış zamanın dokunmadığı ve ölü bir madde kitlesi halinde
mekan içinde uzayıp giden bir eser değildir. Şimdi, diyor İkbal, şu ayetin anlamını
kavrayabiliriz. “Cenab-ı Hakk‟ı düşünmek ve şükretmek isteyen kimseler için,
gece ile gündüze birbirini takip etmelerini emreden odur”157
Kur‟an‟daki zamanın gerçek olduğunu düşünen İkbal, Kur‟an‟da yıl, ay
gibi zaman diliminin yanı sıra bir günü bin yıl süren zaman sürecinden de
bahsedildiğine dikkat çeker. Bu ayetlere insanın bilgi kaynaklarından biri olan iç
tecrübeyle yaklaşırsak, diyor İkbal, birini diğerine götüren, birbirlerine bağlı iki
türlü zamanın olduğu ortaya çıkar.
Ona göre zaman, seri olan ve olmayan (ilahi) şeklinde iki kategoride
alınabilir.158 Bunlar birbirlerinden ayrı birer çeşit değildir. Seri zaman, ilahi
zaman fikrine ulaşmak için bir araçtır, bir köprüdür. “Gece ile gündüzün (seri
zamanın) farkı Allah‟tandır”159 ayeti, seri zamanın ilahi zamana geçiş için bir
ipucu olduğunu gösterir. Asıl zamanın ilahi zaman olduğunu düşünen İkbal,
düşüncenin, anlam vermek için onu parçalara ayırdığını söyler. Bir başka deyişle,
154
Burada İkbal‟in felsefeyle ilgili bir genelleme yaptığını görüyoruz. Aristoteles‟e göre
yeryüzündeki unsurların hareketi düz, “ether”den meydana gelen gökyüzündeki varlıkların
hareketi en mükemmel hareket olan dairevî harekettir. Birand, Kâmıran, İlk Çağ Felsefesi
Tarihi, AÜİFY, Ankara 1987, s. 82. İkbal dünyanın hareketinin Kur‟an‟da (Yasin, 36/38)
dairevi olarak ifade edildiğini bilmektedir. Ancak onun dünyanın hareketiyle oluşan zamanı asıl
zaman olarak değil de ilahî zaman için bir araç olarak gördüğü için, dairevi hareketi asıl kabul
eden filozofları bu yönüyle eleştirmektedir. İlerde İkbal İslam düşüncesindeki çizgisi çizilmiş
zamana, kaderci anlayışa dikkat çekerek onu eleştirmiştir. (Çünkü İkbal, İslam dünyasındaki
kaderci anlayışın temellerinin bir kısmının felsefî fikirlerden diğer bir kısmının politik
hesaplardan kaynaklandığını iddia eder. Iqbal, The Reconstruction, s.110; Karş. İkbal,
İslam‟da Dini Düşünce, s.152).
155
Iqbal, The Reconstruction, s. 141-142; Karş. İkbal, İslam‟da Dini Düşünce, s.194.
156
Iqbal, The Reconstruction, s. 141-142; Karş. İkbal, İslam‟da Dini Düşünce, s.194.
157
Iqbal, The Reconstruction, s. 54-55 ; Karş. İkbal, İslam‟da Dini Düşünce, s.82-83; Ayet için
bkz Furkan, 25/62.
158
Iqbal, The Reconstruction, s. 47-49; Karş. İkbal, İslam‟da Dini Düşünce, s.74.
159
Mü‟minun, 23/80.
Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi
2014/3, c. 3, sayı: 6
37
Yrd. Doç. Dr. Davut Şahin
seri zaman aklın mutlak hakikatin yaratıcı faaliyetlerini sayı ile ölçmek için
başvurduğu bir yoldur.160
İkbal zamanı gerçek dışı ve dairevî kabul eden161 düşünceyi bu sefer insan
davranışı açısından ele alır. Ona göre böyle bir zaman algısı insan davranışlarını
insanın seçebileceği imkânlar şeklinde değil de, belirlenmiş, zamanı gelince
meydana gelecek bir yazgı şeklinde anlamayı gerektirir. Burada İkbal‟in insan
kaderini de zaman ile açıkladığını görüyoruz. O, İslam âleminin ve diğerlerinin
zaman ile kader arasındaki ilişkiyi anlayamadıklarından yakınır162. O, İslam
dünyasında yüz yıllardır süregelmiş küçük düşürücü kaderciliğin var olduğu
kanısındadır. Ona göre bu kadercilik biraz felsefi fikirlerden biraz da politik
hesaplardan ileri gelmektedir. İslam‟ın Müslüman topluma bahşettiği hayat zevki
ve şevkinin giderek kaybolması da bunda etkili olmuştur163. Kader imkanları hala
belli olmayan zamandan ibarettir. Başka bir deyişle kader sebep sonuç içinde
gerçekleşmeyen zamandır164. Yoksa bir şeyin kaderi bir efendi gibi dışardan
emreden talihin acımasız eli değildir165. Tarih, önceden planlanan olaylar
zincirinin üst üste çıkan resimleri olarak benimsenirse, diyor İkbal, bizim için ne
yenilik ne de değişiklik imkanı olur. İkbal kendi savunduğu kaderin önceden
tahmin edilemeyen güçlerle donatılmış egoları beraberinde getirdiğini, bunun da
her şeyi kuşatan Mutlak ve Nihaî Ego‟nun özgürlüğüne sınır koyduğunu kabul
eder. Ama ona göre bu sınır, bizzat Mutlak Egonun yaratıcı özgürlüğünden ileri
geldiği için onun mükemmelliğine zarar vermez.166
E. Kur’an Okumalarına Dair Müslümanları Eleştirisi
38
İkbal, eserlerinde Müslümanların Kur‟an‟ı hakkıyla anla(ya)madıkları,
dolayısıyla da yaşa(ya)madıkları fikrini usanmadan dile getirmiştir. Bir şiirinde
Cemaleddin Âfgânî‟yi konuşturarak Müslümanlara ilişkin şu tespitte bulunur.
“Tatar ve Kürtlerin kalp ateşi söndü. Ya Müslümanlar öldüler veya Kur‟an
ölmüştür.167 İkbal‟in „ya Müslümanlar öldüler ya da Kur‟an ölmüştür” ifadesi
gerçekten çarpıcıdır. Dinamik olarak tanımladığı Kur‟an ölmeyeceğine göre
Müslümanlar canlı miskin birer cenaze olmuşlardır168.
İkbal bir şiirinde Müslümanlara hitaben şöyle seslenir:
Sen uçmak için bir kanat çırpmamış,
Ve toprak altına girmiş bir kurt olmuşsun.
160
Iqbal, The Reconstruction, s. 58; Karş. İkbal, İslam‟da Dini Düşünce, s.86.
Iqbal, The Reconstruction, s. 141-142; Karş. İkbal, İslam‟da Dini Düşünce, s.194.
162
Iqbal, The Reconstruction, s. 49; Karş. İkbal, İslam‟da Dini Düşünce, s.75.
163
Iqbal, The Reconstruction, s.110 ; Karş. İkbal, İslam‟da Dini Düşünce, s.152.
164
Iqbal, The Reconstruction, s.49 ; Karş. İkbal, İslam‟da Dini Düşünce, s.75.
165
Iqbal, The Reconstruction, s.50 ; Karş. İkbal, İslam‟da Dini Düşünce, s.76.
166
Iqbal, The Reconstruction, s.79-80 ; Karş. İkbal, İslam‟da Dini Düşünce, s.112.
167
İkbal, Cavidnâme , (Çev: Annemarie Schimmel), Kırkambar Yay., İstanbul 1999, s.223.
168
Günaltay, M.Şemseddin, Hurafeler ve İslam Gerçeği, (Yay.Haz.: Ahmet Gökbel), Marifet
Yay., İstanbul 1997, s.32.
161
Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi
2014/3, c. 3, sayı: 6
Muhammed İkbal'in Düşüncesinde Kur‟an'ın Yeri
Kur‟an‟dan uzaklaştığın için zelil oldun.
Zamanın değiştiğinden, dünyanın kötülerle dolduğundan
Şikâyet edip duruyorsun
Ey çiğ tanesi gibi yerlere düşen,
Sen koltuğunda hayat dolu bir “kitap” taşıyorsun.
Ne zamana kadar toprakta sürüneceksin?
Haydi, kalk ve göklerin üstüne yüksel.169
Belki de Kur‟an‟ın hayat dolu bir kitap olduğunu fark edemeyen
Müslümanlar, ondan uzaklaşmışlar, onu doğru anlayamamışlardır. İkbal‟in
sözlerinden tespit edebildiğimiz kadarıyla Kur‟an‟ı doğru anlamayı engelleyen
başlıca faktörler şunlardır:
a. Aşktan Yoksun Kur’an Okumaları
İkbal‟in, Kur‟an‟la varoluşsal boyutta iletişim kuramayan Muslümanlara
seslendiği mısraları bu başlık altında değerlendirebilir. O şöyle diyor:
Kur‟an‟ın menzili ve maksadı başkadır,
39
Müslümanların hareket ve ayinleri başka
Onların kalplerinde ateş yanmıyor;
Onların göğsünde Mustafa yaşamıyor.
Mü‟min Kur‟an‟dan meyve yemedi;
Onun bardağında ne şarap gördüm ne tortu.170
Eğer sen, “Vennecmi Suresi”nin manasını idrak edememişsen şaşmam.
Zira senin med ve cezirin için hala aya ihtiyaç var. (Yani kuru bir madde fikrinden
öteye geçememişsin demektir.) O bir şiirinde şöyle diyor:171
Biz hepimiz toprağız Kur‟an ise gönüldür.
Kur‟an'a bağlan ki, o, Allah'ın ipidir.
Eğer inciler o ipe dizilirse incidir.
Yoksa dağılmış bir toz parçasıdır.172
169
İkbal, Benlik ve Toplum, Çev: Ali Yüksel, Birleşik Yay., İstanbul 1999, s.175.
İkbal, Cavidnâme , s. 227.
171
İkbal, Darb-ı Kelim, Çev: Ali Nihat, Tarlan, R.C.D Kalkınma İçin İşbirliği Kültür Enstitüsü,
İstanbul 1968, s. 9.
170
Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi
2014/3, c. 3, sayı: 6
Yrd. Doç. Dr. Davut Şahin
Kur‟an‟ın manasını Razi‟den ne soruyorsun?
Onun ayetlerine bizim gönlümüz delildir.
Akıl ateş yakıyor, gönül o ateşe yanıyor.
İşte Kur‟an‟daki Nemrut ve Halil‟in tefsiri budur.173
İkbale göre Kur‟an‟ı okumanın gayelerinden biri de peygamberin kalbiyle
birebir iletişim kurmaktır. Bunun için Kur‟an‟ın bütün kelimelerinin anlamını
bilmeye gerek yoktur. Onu çoğu kez entellektüel yorumlama yerine, kalple
okumak gerekir. Aksi takdirde, hacimli klasik şerhlerin okunması dahi fayda
vermez.174 Çünkü derin manalar kelime ile ifade edilemez. Onu anlamak için
gönülle baş başa kalmak gerekir.175 İkbal‟in Kur‟an‟ı kalbine iniyormuşçasına
okuması176 da burada değerlendirilebilir.
Bize göre İkbal‟in bu yaklaşımı Kur‟an‟ı dilden kalbe indiremeyen
Müslümanlara mesaj içindir. Yoksa o yukardaki düşüncelerle Kur‟an
kelimelerinin anlamlarını gereksiz görmüş değildir. O, Kur‟an kelimelerinin
anlamlarının kullanıldıkları yerde açıklandığını söyleyerek177 anlamı
önemsediğine işaret etmiş, dahası anlama ulaşmanın yolunu salık vermiştir.
Kelimelerin anlamlarına önem verdiğini gösteren diğer husus, görüşlerini Kur‟an
ile temellendirirken çoğu zaman Kur‟an kelimelerini kullanmasıdır. Hulud178,
neş‟eti uhra179, ecrun gayri memnun180, berzah,181 nefs ve ruh,182 halq ve emr,183
40
172
İkbal, Benlik ve Toplum , s. 135; “Allah‟ın ipi” ifadesi için bkz. Âl-i İmran , 3/103.
173
İkbal, Peyam-ı Meşrık, (Çev: Ali Nihat Tarlan) İş Bankası Yay.,Ankara 1956, s. 34; ilgili
ayetler için bkz.Ankebut, 29/24; Enbiya, 21/68.
174
Schimmel, Annemarie, Peygamberane Şair ve Filozof Muhammed İkbal, Çev: Senail Özkan,
Kültür Bakanlığı Yay. Ankara 1983, s. 60.
175
İkbal, Peyam-ı Meşrık, s. 86.
*İkbal‟in Kur‟an anlayışında felsefeye karşı tavrının olumsuz olduğu bilinmektedir. Araştırmamız
felsefeyle ilgili olmadığı için onun bu tavrını tartışmayacağız. Ancak İkbal‟in felsefeye karşı
olmadığı, kendisinin de felsefe yaptığı, felsefenin dayandığı temellerin bir kısmıyla Kur‟an‟ın
ruhunun uyuşmadığı fikrini savunduğu, felsefeyle ilgili değerlendirmelerde çoğu kez
genellemelerde bulunduğu düşüncesindeyiz. Burada onun Platon‟a ilişkin iki yaklaşımını
vermek istiyoruz. İkbal Platon‟un hakiki bilgi vermediği için duyu organlarının idrakini
benimsememesini eleştirir ve Kur‟an‟la uyuşmadığını söyler. Iqbal, The Reconstruction, s.3-4;
Karş. İkbal, İslam‟da Dini Düşünce, s.19-20; O başka bir yerde bu filozofun hayatı bir bütün
olarak ele alan Republic adlı eserindeki görüşlerinin Kur‟an ile uyumlu olduğunu iddia eder.
Iqbal, The Reconstruction, s.166; Karş. İkbal, İslam‟da Dini Düşünce, s. 224.
176
Nedvi, Ebu‟l-Hasan, Dr. Muhammed İkbal, Çev: Ali Ulvi Kurucu, Hilal Yay., Ankara 1957,
s.36-37; en-Nedvi, İkbal‟in Mesajı, Çev: Yusuf Işıcık, Birleşik Yay, İstanbul 1999, s. 48-49;
İkbal'in Kur'an okuyuşunun ilahi hitabın işitilmesi ya da vahyin kalbe inişi şeklinde kalbi ve
tecrübi bir anlayışa dayandığı açıktır. Bu tarz tecrübi tevil metodunun, tecrübenin değişimine
ve gelişimine binaen, her bir okurda metnin manasını sürekli değiştireceği ve farklı anlam
seviyeleri kazanacağı muhakkaktır. Celal Türer, Muhammed İkbal‟in Kur‟an Tasavvuru,
Diyanet İlmi Dergi, Cilt: 46, Sayı: 3 s.66.
177
Iqbal, The Reconstruction s. 84; Karş. İkbal, İslam‟da Dini Düşünce , s.119.
178
Iqbal, The Reconstruction s. 123; Karş. İkbal, İslam‟da Dini Düşünce , s.169.
179
Iqbal, The Reconstruction s. 122; Karş. İkbal, İslam‟da Dini Düşünce , s.168.
180
Iqbal, The Reconstruction s.117 ; Karş. İkbal, İslam‟da Dini Düşünce ,s.161.
181
Iqbal, The Reconstruction s.116 ; Karş. İkbal, İslam‟da Dini Düşünce ,s.159.
182
Iqbal, The Reconstruction s. 112; Karş. İkbal, İslam‟da Dini Düşünce ,154.
Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi
2014/3, c. 3, sayı: 6
Muhammed İkbal'in Düşüncesinde Kur‟an'ın Yeri
ahsen-i takvim esfel-i safilin184 vahiy,185 fuad,186 eyyamullah187…kullandığı
Kur‟an kelimelerinden bazılarıdır.
b. Yunan Felsefesi Etkisinde Kur’an Okumaları
İkbal, Kur‟an ruhu ile Yunan felsefesinin uyuşmadığı yönler üzerinde
durmakta, bu felsefenin temsilcilerinin Kur‟an‟a zıt görüşlerine yer vermekte, bu
filozoflardan etkilenen İslam filozoflarını tenkit etmektedir. Ona göre Yunan
felsefesi bir yandan İslam felsefecilerinin ufkunu genişletirken, diğer yandan
Kur‟an ile ilgili görüşlerini daraltmıştır.188 O felsefenin etkisi altında gelişen İslam
felsefesi, Kur‟an‟ın gerçek ruhunu anlamakta en az iki yüz yıl gecikmiştir.189
İkbal‟e göre, Yunan felsefesiyle Kur‟an‟ın uyuşmadığı noktalar şunlardır:
1. Kur‟an somut gerçeklere; Yunan felsefesi hayal ve faraziyelere
dayanır.190
2. Kur‟an pratiğe; Yunan felsefesi teoriye önem verir.191
3. Kur‟an en son dönüşün Allah‟a192 olduğunu belirterek idealin sonsuzluk
olduğunu vurgular. Yunanlıların ideali ise sonsuzluk değil uygunluktur.193
İkbal, Yunan filozoflarından Platon ve Sokrates‟in bazı düşüncelerini
zikreder ve onları Kur‟an açısından değerlendirir. Platon‟a göre;
1. İdeler dışındaki varlıklar görüntüden ibarettir.
2. Hayatın sırrı ölümdür.194
3. Duyu organları hakiki bilgi vermezler.195
İkbal‟e göre Platon‟un bu görüşleri Kur‟an‟ın ruhuna terstir. Çünkü varlık
gerçektir.196 Hayatın sırrı ölümsüzlüktür.197 Kur‟an duyu organlarının kıyamette
183
Iqbal, The Reconstruction s.103 ; Karş. İkbal, İslam‟da Dini Düşünce , s.143.
Iqbal, The Reconstruction s.85 ; Karş. İkbal, İslam‟da Dini Düşünce ,s.120.
185
Iqbal, The Reconstruction s.173 ; Karş. İkbal, İslam‟da Dini Düşünce , s.125.
186
Iqbal, The Reconstruction s.15 ; Karş. İkbal, İslam‟da Dini Düşünce , s.34.
187
Iqbal, The Reconstruction s. 138; Karş. İkbal, İslam‟da Dini Düşünce , s.189.
188
Iqbal, The Reconstruction s.3 ; Karş. İkbal, İslam‟da Dini Düşünce, s.19.
189
Iqbal, The Reconstruction s.131; Karş. İkbal, İslam‟da Dini Düşünce, s.180.
190
Iqbal, The Reconstruction, s. 128; Karş. İkbal, İslam‟da Dini Düşünce, s.176.
191
Iqbal, The Reconstruction, s. 131; Karş. İkbal, İslam‟da Dini Düşünce, s.181.
192
Necm, 53/14.
193
Iqbal, The Reconstruction, s. 131-132; Karş. İkbal, İslam‟da Dini Düşünce, s.181.
194
İkbal, Benlik ve Toplum , s. 45-46.
195
Iqbal, The Reconstruction, s. 4; Karş. İkbal, İslam‟da Dini Düşünce, s.19.
196
Iqbal, The Reconstruction, s. 10; Karş. İkbal, İslam‟da Dini Düşünce, s.26.
197
Iqbal, The Reconstruction,s. 118-119; Karş. İkbal, İslam‟da Dini Düşünce, s.163.
184
Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi
2014/3, c. 3, sayı: 6
41
Yrd. Doç. Dr. Davut Şahin
hesap vereceğini söyler.198 Diğer filozof Sokrates ile ilgili olarak İkbal, “bütün
dikkatini insana çevirmiş, tabiatı ihmal etmiş” tenkidini yapmaktadır. Halbuki
İkbal‟e göre Kur‟an, insandan gündüz ve gecenin değişimini, gökyüzünü ve
gezegenleri gözlemlemesini ister.199 İşte İkbal‟e göre İslam filozofları, Kur‟an ile
birçok yönden çelişen Yunan felsefesi ve filozofları etkisinde kalarak Kur‟an‟ı
okumuşlardır. Örneğin o, İbn Rüşd‟ün “faal aklın ölümsüzlüğü doktrini”ni
savunmakla Kur‟an‟ın insan benliğine verdiği değeri ve kaderi inkâr ettiğini
söyler.200 İkbal, Gazzali‟yi ise Kıstas adlı eserinde Kur‟an‟ın delillerini Aristo
mantığı ile ele aldığı için eleştirir. İkbal şöyle diyor: “Gazzali bunu yaparken
Şuarâ Suresini dikkate almamıştır. Zira Şuarâ Suresinde, Peygamberi inkâr
edenlere verilecek cezayı konu edinen önerme, söz konusu inkarcıların peşinden
getirilirken tarihten örneklerin basit dökümüyle yetinilmiştir.201
c. Kur’an’ı Şekilsel İncelemeleri
İkbal, Kur‟an‟ın şekliyle uğraşan alimleri de eleştirir. O, “semâvat”
kelimesini yanlış okuduğu için alimlerce eleştirilen Bahailerin Piri Muhammed
Ali Bâb‟ı konuşturarak şöyle der:
“Bu gün imamet bana verilmiştir. İrab ayetleriyle tahdid edilen Kur‟an ayetleri artık
hürriyetlerine kavuştular.”202
(Vaiz) anlatış tarzını mantıkla süslemek istiyordu;
Ama lügat parçalamaları arasında kayboldu.203
42
Kalenderin bildiği ancak tevhittir.
Şekilci ulema ise Arapça‟da Karun gibidir.204
Şekilci ulema, Kur‟an‟da bahsedilen Karun‟un lüzumsuz hazinelerinin
altında kalması gibi kendi ölü yüküyle beraber yere batacaktır. İkbal‟e göre, Şah
Veliyyullah‟tan bu yana ıslahatçılar, yüzyıllar boyunca Kur‟an‟ın etrafında sayısız
şerhçinin ve yorumcunun toplandığını, bunların bir Müslüman‟ın doğrudan
Kur‟an‟a ulaşmasını engellediğini ve onun hakiki dinamik ruhunu boğduğunu ve
taşladığını savunmaktalar.205 İkbal şöyle diyor:
Razi de Keşşaf da tatmin edemez seni
198
Iqbal, The Reconstruction, s. 4; Karş. İkbal, İslam‟da Dini Düşünce, s.19; Ayet için bkz. İsra,
17/36.
199
Iqbal, The Reconstruction,, s. 3; Karş. İkbal, İslam‟da Dini Düşünce, s.19.
200
Iqbal, The Reconstruction,s. 4; Karş. İkbal, İslam‟da Dini Düşünce, s.20.
201
Iqbal, The Reconstruction,s. 129; Karş. İkbal, İslam‟da Dini Düşünce, s.177.
202
İkbal, Darb-ı Kelim, s. 20.
203
İkbal, Bal-i Cibril, s.127.
204
İkbal, a.g.e., s.53.
205
Schimmel, Annemarie, Peygamberane Şair ve Filozof Muhammed İkbal, s. 65.
Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi
2014/3, c. 3, sayı: 6
Muhammed İkbal'in Düşüncesinde Kur‟an'ın Yeri
Ruhuna hükmetmedikçe Kur‟an.206
d. Kur’an'ın Tabiata Verdiği Değeri Takdir Edememeleri
Bu konu dış tecrübe, tabiat başlığı altında daha geniş incelenmişti. Tekrara
düşmemek kaydıyla burada İkbal‟e göre Kur‟an‟ın Müslümanlara evrene ilişkin
verdiği mesajı kısaca ele almak istiyoruz: İkbal bir şiirinde bu hususta şöyle der:
“Sabahları aydınlatan parlak güneşi görünce
Hayat dolu dünyaya (sordum) şunları söyledim;
Senin aydınlığın ay ışığından geliyor
Irmaklarının suyu akan gümüş gibidir
Bahçe ve gül senin cennetinin aynalarıdır.
Bunların hepsi eş-Şems suresinin tefsirleridir.”207
İkbal‟e göre İslamiyet, (mana âlemini önemsediği gibi zannedildiğinin
aksine) maddeler dünyasını da önemser ve insanın ona hakim olmasını ister. 208 O
bir şiirinde:
Bugün Kur‟an‟dan dünyayı terk hakkında emirler istihrac ediyorlar.
43
O Kur‟an'dır ki orada imanlı bir insana ay ve perviz yıldızının hakimiyeti ihsan
edilmiştir.209 der.
İkbal, Kur‟an'ın ay ve perviz yıldızın hakimiyetini imanlı bir insana ihsan
ettiğini söyleyerek modern dünyanın aya ve uzaya gidişine nispet etmiştir. Ona
göre imanlı insan Kur‟an‟dan aldığı ilhamla bunu yapması gerekir.
O, Kur‟an‟ın, hakikatin görülebilen yönü üzerinde durmasını dikkate değer
bulur. Kur‟an‟ın tabiatı incelemeyi ve bu konuda derin derin düşünmeyi salık
verdiğini söyleyen İkbal, Kur‟an‟a göre tabiatın gerçeğin simgesi olduğunu onun
insanda bir şuur uyandırdığını düşünmektedir210.
İkbal Kur‟an‟ın, evrenin mahiyeti üzerinde durduğunu ilgili ayetlere yer
vererek gösterir. Evrenin tamamlanmadığını, evrendeki hareketin zamanı
oluşturduğunu, bütün bunların Allah‟ın varlığının delilleri olduğunu söyler.211
206
İkbal, Bal-i Cibril, s. 87.
İkbal, Bang-ı Dara, Çev:Ahmet Asrar, Muhammed İkbal Doğudan Esintiler , s. 58.
208
Iqbal, The Reconstruction, s. 10; Karş. İkbal, İslam‟da Dini Düşünce, s.26.
209
İkbal, Darb-ı Kelim, s. 9.
210
Iqbal, The Reconstruction, s. 13-14; Karş. İkbal, İslam‟da Dini Düşünce, s. 31-32.
211
Iqbal, The Reconstruction, s. 10-14; Karş. İkbal, İslam‟da Dini Düşünce, s.26-32.
207
Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi
2014/3, c. 3, sayı: 6
Yrd. Doç. Dr. Davut Şahin
Sonuç
Yaşadığı dönemin Kur‟an anlayışını düşüncesine yansıtan Muhammed
İkbal, Kur‟an‟ı, modern dünyanın ulaştığı seviyeleri hatta daha fazlasını içinde
barındıran bir kitap olarak görür. Modern dünyanın toplum yaşantısını tasvip
etmese de bilimsel seviye ve ilerleme adına yakaladıkları düzeyi takdir eder. Bize
göre onun, modern dünyanın ulaştığı seviyeleri Kur‟an mesajında aramasının
nedeni; ilerlemenin temellerini batının Müslümanlardan aldığı yönündeki
düşüncedir. Benlik, tarih, tabiat gibi konuları batı düşüncesi ile Kur‟an‟ı
karşılaştırarak ele alması, tespitlerini Kur‟an ile temellendirmesi modern dünyanın
ulaştığı seviyeleri Kur‟an‟da aradığına işarettir. Ayrıca bu amaca matuf Kur‟an‟a
ilişkin bir kitap yazma isteğinin olması tespitimizi doğrulamaktadır.
Yazılarında ve şiirlerinde Kur‟an‟dan iktibaslarda bulunan İkbal, Kur‟an‟a
vukufiyetini, ayetleri işlediği konuyla ilişkilendirmek suretiyle dirayetini ortaya
koymuştur. O, Kur‟an‟ı hayata katma aracı olarak gördüğü içtihada ayrı bir önem
vermiştir. Meselelerin hallinde Kur‟an‟ın hükümlerine başvurmak gerektiğini
düşünen İkbal, bazı özel şartlarda Kur‟an‟ın ceza hükümlerinde değişiklik
yapılabileceğini söylemiştir. Kur‟an‟a ilişkin özel bir kavrama “Kur‟an âlemi”ne
yer veren İkbal, söz konusu âleme ilişkin dört temel esas belirlemiştir. Bunlar:
insanın halifeliği, hükmün ve mülkün Allah‟a aidiyeti, hikmetin büyük hayır
oluşu‟dur. Bu başlıklarla “Kur‟an âlemi”ne ilişkin düşünceler serd eden İkbal,
burada insanın kendi yetilerini fark etmesini, Allah‟a ait olan hüküm ve mülke
göz dikmemesini, ilahi aşk ve bilginin meczinden oluşan hikmeti yakalaması
gerektiğini insana salık verir.
İnsanın bilgi kaynaklarını Kur‟an‟da arayan İkbal, Kur‟an‟ın bilgi kaynağı
olarak enfûs ve âfâka, tarihe yer verdiğini, insanın bu verilerden hareketle
hakikatin peşine düşmesi gerektiğini söyler. Özellikle tabiat ve tarih konusunda
Yunan düşüncesi ile Kur‟an öğretileri arasında karşılaştırmalar yapar ve bu
düşüncenin etkisiyle Kur‟an‟a yaklaşan Müslüman düşünürleri eleştirir.
İkbal‟in eserlerinde yaşadığı dönemin Müslümanlarına Kur‟an mesajını
hatırlatması önemli yer tutar. Adeta o, her fırsatta Müslüman için Kur‟an‟dan
mesajlar devşirir. Dönemindeki Müslümanların ırklara ayrılması, atalet, yılgınlık
ve tembelliğe kapılmaları, yanlış kader anlayışına sahip olmaları onu hep meşgul
etmiş, o bu hususta Müslümanlara yol göstermiştir. İkbal, Müslümanların karşı
çıkmaları mümkün olmayan bir kaynaktan yani Kur‟an‟dan onlara çözümler
üretmiştir. Tabi bu yaklaşımı yöntemsel olarak yaşadığı dönemi öne almayı
gerekli kılmıştır. Tefsir disiplini açısından bakıldığında, ayetlerin iç ve dış
bağlamına pek fazla atıfta bulunmadığı görülür. Bu yaklaşımıyla o düşüncelerini
Kur‟an‟a daha rahat dayandırabilmiştir. Hatta o, tarihteki olaylara ve görüşlere
çokça atıfta bulunan Râzî‟nin, belagat nükteleri ile öne çıkan Zemahşeri‟nin
tefsirlerine müracaat edenlerin kalplerini Kur‟an‟a açmadıkça Kur‟an‟dan istifade
edemeyeceklerini düşünür.
Müslümanların Kur‟an okumalarını eleştirisi bağlamında İkbal, onların
Kur‟an‟dan uzaklaştıklarını, onu hayat dolu bir kitap olarak takdir edemediklerini
Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi
2014/3, c. 3, sayı: 6
44
Muhammed İkbal'in Düşüncesinde Kur‟an'ın Yeri
söyler. Aşktan yoksun, yabancı kültürün etkisinde ve şekilsel Kur‟an okumaları
bu durumun nedenleri arasındadır. İkbal, Müslümanların öz güvenlerini tekrar
kazanmaları için çaba sarf etmiş onlara potansiyelini fark ettirmiştir. O bu
bağlamda insanın hem kendi kaderini hem de evreninkini çizebileceğini, Allah‟ın
yaratmasına katılabileceğini insana hatırlatmıştır.
İkbal‟in yaşadığı döneme çok şeyler söylediği ortadadır. Ancak onun kendi
dönemine olduğu kadar yaşadığımız döneme de söyleyeceği çok şeylerin
olduğunu biz Müslümanlara bakarak rahatlıkla söyleyebiliriz.
Kaynakça
Ahangar, Muhammed Altaf Hasan, İkbal ve Kur‟an: Hukukî Bir Bakış
Açısı, İkbal‟in Düşünce Dünyası, Der.: Ahmet Albayrak, çev.: Ömer Faruk
Yavuz, İnsan yay., İstanbul 2006.
Albayrak, Ahmet, İkbal‟de Dinamik İnsan Anlayışı, Dîvân İlmî
Araştırmalar 1998/2 Yıl 3 Sayı 5.
Asrar, Ahmet, Muhammed İkbal, Doğudan Esintiler, İkbal‟in Hayatı,
Eserleri ve Şiirlerinden Seçmeler, Düşünce Yay., İstanbul 1981.
Aydın, Mehmet, Muhammed İkbal‟in Din Felsefesinde „Uluhiyet‟
Kavramı, İslam Felsefesi Yazıları, IV, 1980.
Birand, Kâmıran, İlk Çağ Felsefesi Tarihi, AÜİFY, Ankara 1987.
Durmuş, İsmail, “Şiir”, DİA, XXX, İstanbul 2010.
Günaltay, M. Şemseddin, Hurafeler ve İslam Gerçeği, (Yay.Haz.: Ahmet
Gökbel), Marifet Yay., İstanbul 1997.
Iqbal, Mohammad, The Reconstruction of Religious Thought in Islam,
Lahor 1988
İkbal, Muhammed, Darb-ı Kelim, Çev: Ali Nihat, Tarlan, R.C.D Kalkınma
İçin İşbirliği Kültür Enstitüsü, İstanbul 1968.
.........., Bal-i Cibril, Çev:Yusuf Salih Karaca, Furkan Yay., İstanbul 1983.
………. Bang-ı Dara, Çev:Ahmet Asrar, Muhammed İkbal, Doğudan
Esintiler, İkbal‟in Hayatı, Eserleri ve Şiirlerinden Seçmeler, Düşünce Yay.,
İstanbul 1981.
………., Peyam-ı Meşrık, (Çev: Ali Nihat Tarlan) İş Bankası Yay.,Ankara
1956.
Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi
2014/3, c. 3, sayı: 6
45
Yrd. Doç. Dr. Davut Şahin
………., İslam‟da Dini Düşüncenin Yeniden Doğuşu, Çev.: Ahmet Asrar,
Birleşik Yayıncılık, t.siz.
……….. Zarb-ı Kelim, Çev: Halil Toker, Şu Masmavi Gökyüzünü Kendi
Yurdum Sanmıştım Ben, Merdiven Kitapları, Şule yay. İstanbul, 1999.
……….., Benlik ve Toplum, Çev: Ali Yüksel, Birleşik Yay., İstanbul 1999.
……….., Cavidnâme , (Çev: Annemarie Schimmel), Kırkambar Yay.,
İstanbul 1999.
Mahluf, Muhammed, Kelimatu‟l-Kur‟an, Daru İbn Kesir Dimaşk-Beyrut
2002/1423.
Mevdudi, Tefhimu‟l-Kur‟an, (Çev: Mehmet Yolcu), İnsan Yay., İstanbul
1987.
Nedvi, Ebu‟l-Hasan, Dr. Muhammed İkbal, Çev: Ali Ulvi Kurucu, Hilal
Yay., Ankara 1957.
Nedvi, Ebu‟l-Hasan, İkbal‟in Mesajı, Çev: Yusuf Işıcık, Birleşik Yay,
İstanbul 1999.
Schimmel, Annemarie, Peygamberane Şair ve Filozof Muhammed İkbal,
Çev: Senail Özkan, Kültür Bakanlığı Yay. Ankara 1983.
Şahin, Davut, Muhammed İkbal‟in Kur‟an Anlayışı, Danışman: Prof. Dr.
Mehmet Paçacı, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış
Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2002.
Taberi, Ebu Cafer Muhammed b. Cerîr (310/922), Camiu‟l-beyan an
te‟vîli‟l-Kur‟ân, (tak.: eş-Şeyh Halil el-Meyyus), Dâru‟l-Fiker, Beyrut 1995/1415.
Türer, Celal, Muhammed İkbal‟in Kur‟an Tasavvuru, Diyanet İlmi Dergi,
Cilt: 46, Sayı:3.
Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi
2014/3, c. 3, sayı: 6
46