ticaret borsaları ve vadeli işlemler

TİCARET BORSALARI VE VADELİ İŞLEMLER
Yrd. Doç. Dr. Haşan
Araş. Gör.
BülGÜ
G iriş
Tarımsal üretimin doğa koşullarına bağımlı olması ve pazarianmasındaki
zorluklar nedeniyle oluşan ekonomik kayıplan azaltmak amacıyla .özellikle uygun
pazarlama yöntemlerinin geliştirilmesi .gün geçtikçe önemini arttırmaktadır.
Ü retid
fertikleri ,kooperatifler, bordlar.okşin
sistemi,
gibi tarımsal
pazarlamayı düzenleyici örgütler yanında .piyasa ekonomisinin geçerli olduğu
ülkelerde serbest rekabeti düzenleyen başlıca kurum lar olarak ticaret bordalarının
geliştiği görülmektedir. Başka bir ifade ile,ticaret borsalan, her kesim için gerçek bir
serbest rekabet ortamı yaratırken .haksız rekabeti azaltmakta .ideal bir pazarlama
düzeninin oluşmasına katkıda bulunm aktadır
Arz ve talepteki geçici, ya da sürekli dalgalanmalar yanında, fiyatlann
önem li boyutlarda değiştiği tanm ürünlerinde, piyasa dengesizliklerini önlemenin
bir yolu da ticaret borsalannın geiişmesidir.Aynca, borsacla daha iyi değerlenen
tanm ürünlerinde, devletin yaptığı destekleme miktan düşmektedir.
Ticaret borsalannda oluşan fiyatlar.yörenin ve ülkenin şartlan dışında ,
uluslararası piyasanın şartlarını yansıtmaktadır. Bu nedenle ,ülke ekonomisinin
dışa açılmasını, pazarlamanın uluslararası ölçeğe taşınmasını sağlayan
kurumlandır.
Bu çalışmada .ekonomide ticaret borsalannın önemi ve görevleri yanında ,
vadeli işlemlerin tanmsal pazarlamadaki önemi ve ülkemizde uygulama olanakları
tartışılm aya çalışılmaktadır.
K
Uludağ Üniversitesi, Ziraat Fakültesi,Tanm Ekonomisi Bölümü
64
B orsanın T a n ım ı ve G e liş im i
Borsalar geniş çapta alış veriş işlemlerinin
yapıldığı
yasal olarak
belirlenen pazar yerleridir (GÜNEŞ, 1990). Borsanın geniş bir tanımı ise ; alıcı ve
satıcıların, sayma ölçme ve tartm a ile değerlendirilebilen malları ,ya da hisse
senedi , tahvil gibi değerli kağıtları alıp, satmak üzere düzenli aralıklarla
toplandıkları merkezler, olarak yapılm aktadır (REHBER, 1986).
Genel olarak borsalar ; muamele konularına göre adlandırılırlar; hisse
senedi borsalan , kambiyo ve para borsalan , ticaret borsaları , nakliyat borsaları,
gibi. Ticaret borsalan , kuruluş ve işleyişleri yasayla düzenlenen belidi bir mal ya
da çeşitli malların alım satımlarının yapıldığı, tüzel kişiliği olan, organize edilmiş
kuruluşlardır. Bu tanımdan anlaşılacağı gibi ;borsa yerleri
ve borsada işlem
görecek malların neler olduğu önceden belirlenmekte, diğer yandan kuruluş ve
işleyişleri yasayla düzenlenm ektedir
Borsa benzeri kuruluş ve düzenlemelerin tarihi çok eskilere dayanmakla
birlikte, "Borsa" isminin verildiği ilk organizasyonlara 15. yüzyılda rastlanın aktadır.
İlk kurulduklarında her çeşit malın işlem görmesine karşın , daha sonra
uzmanlaşma yönünde gelişm eler olmuştur Dünyanın önemli borsalarına örnek
olarak ;Newyork Şeker Borsası .Liverpol Pamuk Borsası.Osako Tekstil Borsası
verilebilir.
Dünya Ticaret Borsacılığının gelişmesi ve bugün ulaştığı düzey, uzun
süren tarihsel bir evrimin sonucudur. Bu evrim, ilk aşamada spot işlemlere, daha
sonrada futures ve opsiyonlara dayalı vadeli kontrat piyasalarına dönüşüm
şeklinde, temelde, üç yönlü bir gelişme göstermiştir.
Türkiye’de ise, ilk defa 1856 tarihli Islahat Fermanı kapsamında yürürlüğe
konan "Meclisi
Ticaret ve Ziraat'e ait Nizanname" de Ticaret Borsalarından
bahsedilmektedir. Türkiye'de ilk borsa 1892'de "İzm ir Ticaret ve Sanayi Borsası "
adıyla kurulmuştür.ilk borsanın kurulmasından 21 yıl sonra 1913'de Adana'da
,1920'de Antalya, 1924’de Konya, Bursa ve Edirne'de, 1925'de İstanbul'da Ticaret
ve Zahire borsaları faaliyete geçmişlerdir.Halen 41 'i il merkezinde, 39’u ilçelerde
olmak üzere 80 ticaret borsasında toplam
200'ü
aşkın
ma!
alınıp
satılmaktadır(YEMlŞÇİ,1994). Ticaret borsalarmın
1993
yılı işlem hacmi 111.4 trilyon TL'ye ulaşmıştır. Ticaret borsaları içinde
ilk sırayı 15.6 trilyon TL ile İstanbul Borsası alırken, bunu sırasıyla ,İzmir, Adana ve
Ankara borsaları izlemektedir.
Ticaret Borsalarmın Yapısı ve İşleyişi
Türkiye'de 5590 sayılı yasaya göre ticaret borsaları, yasada yazılı esaslar
içinde, borsaya dahil malların alımı ve satımı, fiyatların belirlenmesi ve ilanı işleri
ile uğraşmak üzere kurulan tüzel kişiliğe sahip kamu kuruluşlarıdır (5590 Sayılı
Yasa .Madde 32)
65
Ticaret Borsalannın kurulmaları ve faaliyetlerinin durdurulma yetkisi
Ticaret Bakanlığı’na ait bulunmaktadır. İhtiyaç duyulan yörede borsa kurulduktan
sonra, borsaya dahil edilen mailann ticareti ile uğraşan kişilerin .borsa üyesi olma
zorunluluğu getirilmekte .yine bu malların belirlenen en az miktarının üzerindeki
satışlarının borsa içinde ve borsa usullerine göre yapılması zorunlu olmaktadır
Ticaret borsalannın yasada öngörülen temel görevlerini aşağıdaki gibi
özetleyebiliriz (REHBER. 1986):
a) Borsaya dahil malların, borsada alım ve satımlarını tanzim ve tescil
etmek, aynca bu mailann günlük fiyatlarını usulüne göre tespit ve ilan etmek,
b) Borsaya dahil malların asgari tip özelliklerini, alıcı ve satıcıların borsa
muameleleri konusunda görev ve yükümlülüklerini, aynca ihtilaf durumunda
uygulanacak hükümleri belirlemek,
c) Yurt içi ve yurt dışı borsa ve piyasaları takip ederek fiyat haberleşmesi
yapmak
d) Borsaya dahil maddelerin tip ve özelliklerini tespit etmek üzere
laboratuvar ve teknik bürolar kurmak ve kurulmuş olanlara katılmak,
e) Diğer yasalarla ve Sanayi ve Ticaret Bakanlığınca verilecek görevleri
yapmak
f) Borsaya ait ort ve adetleri tespit ve ilan etmek
Borsaların çalışma alanı il borsalarmda ıl.ilçe borsalarında ilçe ile sınırlıdır
Borsalarda alım satım işlenilen, belirli gün ve saatlerde ve belirli bir düzen içinde
yapılmaktadır (DÖŞER ve REHBER 1989)
Tarım sal Pazarlam ada V ad eli İşlem P iy a s a la rın ın Y eri
Tarım ürünlerinin doğal özelliklerinden biri olarak kabul edilen arzdaki
değişmeler .pazar talebinde oluşan değişmelerle birlikte üretici açısından büyük
riskler yaratmaktadır. Arz ve talepte meydana gelen dalgalanmalar ürün fiyatlannı
olumsuz etkiledikleri zaman .üreticiler önemli sorunlarla karşılaşırlar . Fiyatlardaki
büyük iniş ve çıkışlar pazarların yapısını ve işleyişini değiştirebilmektedir.
Fiyat dalgalanmaları karşısında üreticiler yetiştirecekleri ürün çeşidi
konusunda kararsız kalırlar
Arzdaki düşüş piyasa dengesini negatife
çekerken,arzın artması üreticinin gelirinde yine olumsuz etkiler yaratmaktadır
Devlet desteklemeleri de bozulan dengeleri tam düzeltememektedir.
Ticaret borsalarında tüccarlar, bir malın peşin alçısı ve belirli bir vadede
satıcısı
olarak
çalışırken,
bir aşamada
kaybederken
diğer
aşamada
kazanabilmektedir. Ticaretin yarattığı riskten tüccarlar, borsaların vadeli işlemleri
ile kurtulabilmektedirler (Future Markets).Tüccarlar borsada bir anlamda
spekülasyon yaparak çalışmaktadırlar Spekülasyon ;özel bilgileri ve alıcı
tahminleri aracılığıyla menfaat sağlamak amacıyla bir malın zaman ve mekan
içindeki fiyat farklarından yararlanma çabasında bulunan kişinin yaptığı işlerdir
(GÜNGÖR. 1994)
Ancak, vadeli işlemlerle spekülasyon arasında fark
66
bulunm aktadır.Tüccarlar ilgilendikleri malın dünya ve ülke genelinde üretim ve
pazar şartları hakkında bilgi toplayarak, kişisel tecrübelerinden de yararlanarak.çok
önceden fiyatlardaki m uhtem el değişmeleri tahmin edebilirler. Bunun sonucu
yapılacak olanları sadece spekülasyon olarak tanım layanlayız Vadeli alış ve
satışlarla fiyatlardaki zaman sürecinde oluşacak ani dalgalanmaları önleyebilirler
(Future Markets).
Alış ve satış sırasındaki karar aşaması, çiftçinin her üretim döneminde
karşılaştığı en önemli sorundur.Hasat gerçekleşmeden, bitkisel ve hayvansal
ürünlerini satan üretici, kendisi için gerekli oln girdileri temin etmeye çalışır
Böylece, ürününü teslim etmeden,çeşitli risklerden uzaklaşmış olur Bu tür
işlemlere (Forward Contracting) sözleşmeli çiftçilik denir Vadeli işlemler ise,
forvvard işleminin biraz daha organize edilmiş şeklidir Burada, gerçek mallar yerine
kağıtlar el değiştirm ektedir (ALLEN ve ark. 1985).
Vadeli
işlem
piyasalarının
tem eli
vadeli
işlem
kontratlarına
dayanmaktadır.Bu kontratlar, uzun yıllardan beri gelişmiş ülkelerde depolanabilir
ürünlerde (tahıllar, pamuk ve yün gibi) kullanılmaktadır Bunun yanısıra, çabuk
bozulabilen, fakat depolanması mümkün olan tereyağ ve yumurtada da bu sistem
görülürken, 1964 yılından itibaren Şikago Ticaret Borsasında canlı hayvanların
alınıp satılmasına başlanm ıştır (SHEPHERD ve FUTRELL, 1982). Şikago Ticaret
Borsasında 1992 yılında vadeli işlem sözleşmesi sayısı 150 milyonu aşmıştır 1993
yılı işlem hacmi 100 trilyon dolardır. Günlük alınıp satılan sözleşme sayısının 3
milyona yaklaştığı günler olm aktadır (ÖZMEN.1994).
Futures marketlerin ihracatçılara sağladığı avantajlar; a) fiyatların tahm ini
(ya da riskin bilinm esi), b) fiyatların düzenlenmesi, c) depolama (ya da yatırım
verimlilği), ve d) ürün fiyatlarının desteklenmesi olarak, sıralanabilir (THOMPSON
1985).
Vadeli işlem borsalan (Futures Market), Türk ekonomisini ve finans
sistemini dünya ekonomisi ile bütünleştirme hedefinin gerçekleştirilmesine katkıda
bulunabilecek önem li araçlardan birisi olarak, 1989 yılından bu yana ülkemiz
ekonomik gündeminde olan bir konudur. 18 Ocak 1992 tarihinde ilan edilen
"Ekonomik Dengeleme, Üretim ve Atılım " kararlarında vadeli ve opsiyon
borsalarının kurulması öngörülm üştür (GAZENFER, 1994).
V a d e li işlem P iy a s a la rın ın Ö z e llik le ri
Spekülasyon sırasında .alıcıların ve satıcıların fiyat dalgalanmalarına karşı
korunmaları amacıyla geliştirilen sisteme "Hedging" denilm ektedir (FERRIS, 1988).
Başka bir ifade ile hedging; vadeli işlem piyasalarında .ürün fiyatında zaman içinde
ortaya çıkabilecek değişiklikler karşısında .ürünü elde tutmanın riskini ve m aliyet
giderlerini düşürmek amacıyla gelecekteki fiyatı sabitleştirmek amacıyla vadeli
(>7
işleme başvurulmasıdır. Bu önlem kambiyo, aksiyon.obligasyon ya da ticari mal
piyasalarında kullanılmaktadır
Hedging işlem i; kısa vadeli veya uzun vadeli olarak, iki kısımda
incelenebilir. Kısa süreli hedging; üreticiyi (ya da satıcıyı), malın taşınması
sırasında olabilecek fiyat değişmelerine karşı korur.Süre 1 hafta civarında olurken
.uzun süreli olanı 1 haftadan fazla .aylarca sürebilmektedir.
Borsalarda ticaret amacıyla kullanılan sözleşme tiplerinden biri "Geleceğe
dönük (vadeli) sözleşmeler (Futures Contracts) "lardır. Bu sözleşmelerde malın
miktarı, kalitesi ve teslimat yerleri sabit ve standarttır. Vadeli sözleşmeler; ya
spekülatif amaçlı, ya da fiyat belirsizliklerinden korunmak amacıyla yapılmaktadır.
Yeni ürünler pazara gönderilmeye başladığında ,spot piyasa fiyatı
genellikle yakın vadedeki işlemin fiyatından aşağı seviyededir, örneğin , Ocak
ayında spot piyasadaki mısınn fiyatı .Mayıs ayındaki vadeli işleme göre oldukça
düşüktür.
Vadeli sözleşmelerde hedging uygulamasında, peşin fiyatlar ile vadeli
fiyatlar arasındaki farkın azaltılması durumunda dalgalanma riski en aza
inmektedir. Aşağıdaki
bölümde vadeli
piyasalarda
sözleşmelerin getirdiği
avantajlara ait örnekler verilmiştir.
Birinci örnek ; Üreticilerin depolama yaparak pazarlamaya çalıştıkları nadir
ürünlerden olan zeytinin Ocak ayındaki peşin fiyatı 20.000 TL/kg, fiyatların
yükselmeye başladığı Mayıs ayındaki vadeli fiyatı ise, borsa tarafından 20 000
TL/kg olarak belirlenmiş olsun. Üretici, fiyatların gelecekte düşeceği gibi, bir
düşünceye kapılırsa, Ocak ayında daha düşük fiyatla ürününü satacaktır.
Çizelge 1. Vadeli ve Peşin Piyasalarda Fiyat Oluşumu
PEŞİN PİYASA
VADELİ (FUTURES) PİYASA
Ocak ayı: 20.000 TL/kg
Ocak ayı
Mayıs a y ı: 17.000 TL/kg
Mayıs ayı : 20.000 TL/kg
Vadeli fiyat
: 20.000 TL/kg
Peşin Piyasada Satıldığı Takdirde Kilo Başına Kazanç : 3.000 TL/kg
Kilo Başına Kayıp: 3.000 TL/kg
(Piyasa Satış F iya tı: 17.000 TL/kg)
68
Fiyatların düşmesi durumunda, vadeli sözleşme ile ürününü satan üretici
cari fiyat 17.000 T LA g olmasına rağmen ,3.000 TL/kg kazancı olacaktır Sofralık
zeytin tüccan ya da ihraçatcısı, fiyatların yükselmesi durumunda ise .vadeli
sözleşmeyi daha düşük fiyatla yaptığı için, peşin piyasaya oranla, daha ucuza mal
temin etmiş olacaktır(Çizelge 2)
Çizelge 2: Vadeli ve Peşin Piyasalarda Fiyat Oluşumu
PEŞİN PİYASA
VADELİ (FUTURES) PİYASA
Ocak ayı: 20.000 TL/kg
Ocak ayı alış fiyatı 20.000 TL/kg
Mayıs ayı: 2S.000 TL/kg
Mayıs ayı
Peşin Piyasadan Alındığı Takdirde
Vadeli Sözleşme İle Kazanılan
Kilo Başına Kayıp: 5 000 TL/kg
Kilo Başına Kazanç: 5.000 TL/kg
25.000 TL/kg
Borsalarda vadeli işlemlerin bir kısmı ise "opsiyon"denilen; belirli bir süre
içinde belirti bir fiyattan ,bir malı satış ve satın alma hakkı tanıyan sözleşmelerle
yürütülmektedir Opsiyon fiyatı ;cari piyasa fiyatının vade fiyatına eklenmesiyle
bulunur.
Opsiyonlar üçe ayrılmaktadır:
- Malı satmaya izin veren sözleşme; satış opsiyonu(put option)
- Malı satın almaya izin veren sözleşme ; alış opsiyonu(call option)
- Malın satışına ya da satın alınmasına izin veren sözleşme; çift yönlü
opsiyon (double option).
Alış opsiyonu alıcıyı fiyatların yükselmesinden korurken, düşük fiyat
avantajı da getirmektedir. Satış opsiyonun da ise, alıcı kendini düşen fiyatlara karşı
korurken, fiyatların yükselmesi halinde, sözleşmeyi iptal ederek yüksek fiyattan
yararlanabilmektedir.
Geleceğe dönük (vadeli )piyasalarda işlem yapacak kişiler, hangi çeşit
opsiyona başvuracaklarına karar verirken değişik yöntemleri izlerler. Bu yöntem leri
şöyle sıralayabiliriz (SHEPHERD ve FUTRELL, 1982):
- Düşük fiyatlardan korunmak için satış opsiyonu almak,
- Ürünün depolanması durumunda fiyat sigortası olarak satış opsiyonu
almak,
69
• Depolanan ürünün daha yüksek bir fiyattan satabilmek için alış
opsiyonu almak,
Hasat zamanında m evsim lik fiyat artışlarından doğacak kar için alış
opsiyonu almak,
Kısa dönemlerdeki fiyat artışlarından korunmak için alış opsiyonu
alm ak
Sonuç
Ulusal ve uluslararası tarımsal ticarette merkezi bir rol üstlenen ticaret
borsaları ürün bazında, çok ürünlü borsa tipinden tek ya da birkaç ürünün alınıp,
satıldığı ihtisas borsacılığına, işlem bazında ise, spot piyasalardan alivre ve vadeli
piyasalara geçiş şeklinde gelişme göstermiştir.
Türkiye'de tarımsal pazarlamayı düzenleyen kurum lar arasında bulunan
ticaret borsaları, çok çeşitli tarım ürünleri yelpazesini kapsamasının yanısıra,
menkul değer, kıymetli maden ve dövizlerinde işlem gördüğü piyasalardan oluşan
çok yönlü bir piyasa düzeni özelliği göstermiştir.
Tarım borsaları için Türkiye'de piyasa türleri bakımından öngörülen hedef;
spot piyasalardan, vadeli işlem piyasalarına geçiş şeklindedir. Vadeli işlem
piyasalarının kurulması için, ürünlerin spot (peşin) piyasasının varlığı,
standardizasyonun artması, devlet müdahalesinin olmaması, alt yapının kurulması
gibi, temel önlemler gereklidir Bu açıdan, ülkemizde kısa vadede vadeli işlem
piyasalarının gerçekleşmesi beklenmemeli, ancak, serbest rekabet ortamının
yaratılması ve devlet desteklemlerinin azaltılması için öncelik verilmeli, ticaret
borsalannda vadeli işlemlere geçiş sağlanmalıdır
70
KAYNAKLAR
ALLEN, B. P., HEFNER, R G ve GORDON. J D , 1985 Farmers' Use of
Cash Foıward Contracts, Futures C ontrads and Commodity Options, U S
Department of Agriculture, Agricuttural Economic Report, No:533, VVashington
ANONYMOUS, 1991. Ticaret Borsalan ve İzm ir Ticaret Borsası, İzmir
Ticaret Borsası Yayınlan, No:42, İzmir
ANONYMOUS, 1993. Vadeli İşlem Borsalan İçin Temel Rehber,İzmir Ticaret
Borsası Yayınlan, No:51, Kuvvet Matbaacılık, İzmir
BATTLEY, N., 1989. An Introduction to Commodity Futures and Options.M c
Graw-Hill Book Company
DÖŞER, F. ve REHBER, E., 1989. Ticaret Borsalan ve Bursa Ticaret
Borsası, U.Ü.Z.F. Dergisi, s:39-45, Bursa
FERRIS, N.J., 1988. Marketing Strategies and Altem atives for Individual
Farmers, 1988 Yearbook of Agriculture in U S A.
GAZENFER, S., 1993. Türkiye'de Vadeli İşlemler Pamuk Borsasının
Kurulması Konusunun Değerlendirilmesi, İzm ir Ticaret Borsası Yayınları.
No:48,Aymar Matbaası, İzmir.
GÜNEŞ, T., 1990. Tarımsal Pazarlama ve Standardizasyon, A.Ü.Z.F .Yayın
No:1182,A.Ü. Ofset Basım Ünitesi, Ankara.
GÜNGÖR, G., 1994. Tekirdağ Ticaret Borsasının Yapısı ve İşleyişi T.Ü
Fen. Bil. Enst. (Yayınlanmamış) Yüksek Lisans Tezi, Tekirdağ.
KOTAR, E., 1971. Borsa Emirleri ve Muhasebesi,Eskişehir I.T.I.A.,Yayın
No:87/47, Sevinç Matbaası, Ankara.
KUEY, A , 1987. Borsa Ansiklopedisi,İzmir Ticaret Borsası Yayınları, No:32.
İzmir.
OLALI, H., 1993. İzmir'de Pamuk Vadeli İşlem Borsasının Ekonomik
Yapılabilirliği, İzmir Ticaret Borsası Yayınlan, Yayın No:47, Aym ar Matbaası, İzm ir
ÖZMEN, H., 1994. Türkiye’de Vadeli İşlemler Piyasası Nasıl Olmalıdır.
Ticaret Borsalan ve Vadeli işlemler Sempozyumu, Ankara
REHBER, E., 1986. Ticaret Borsalan, T.C Ziraat Bankası Dergisi, Sayı:37.
T.C. Ziraat Bankası Matbaası, Ankara.
SHEPHERD, S. G. ve FUTRELL, G. A , 1982 Marketing Farm Products
The lowa State University Press. Ames, lowa
THOMPSON, S., 1985. Use of Futures Markets for Exports by Less
Developed Countries, American Journal of Economics,December,1985
YEMİŞÇİ, T., 1994. TO BB’nin Ticaret Borsalan ile İlgili Çalışmaları, İzm ir
Ticaret Borsası Dergisi Sayı:6, Aym ar Yayıncılık, İzmir
71