Sürekli Eğitim 2006-2

06 surekli egitim 7/22/10 11:31 AM Page 1
C
M
Y
CM
MY
CY CMY
K
SÜREKL‹ E⁄‹T‹M
Kanser Hastas›nda Yorgunluk
Fatigue in Cancer Patients
GÜLBEYAZ CAN*
ÖZET
ABSTRACT
Kanser hastalar›nda yorgunluk hastal›¤a ve tedaviye ba¤l› s›k
karfl›laflt›¤›m›z bir sorundur. Hastalar taraf›ndan farkl› anlat›lar
kullan›larak tan›mlanan bu sorun bireysel özelliklere, hastal›¤›n geliflim
sürecine ve uygulanan tedavinin türüne göre süre, s›kl›k ve yo¤unluk
aç›s›ndan farkl› olmakla birlikte bireyin günlük yaflam aktivitelerinden
uzaklaflmas›na neden olan enerji eksikli¤i duygusunun subjektif
alg›lamas›d›r. Pek çok nedenden etkilenmekte ve sadece tedavi
döneminde de¤il tedavi sonras›nda da yak›ndan izlenmesi ve yönetilmesi
gereken bir sorundur. Oluflum mekanizmas› tam olarak aç›klanamam›fl
olmas›na ra¤men literatürde yorgunlu¤un hangi nedenlerle ortaya
ç›kt›¤›n› veya nas›l geliflti¤ini aç›klamaya çal›flan farkl› modeller yer
almaktad›r. Kanser hastalar› taraf›ndan en s›k bildirilen sorunlardan
biri olmas›na ra¤men yorgunlu¤un yönetiminde etkinli¤i kan›tlanm›fl
az say›da farmakolojik ve farmakolojik olmayan giriflimler vard›r. Bu
giriflimler genellikle kuramsal olmakla birlikte farmakolojik yaklafl›mlar
genellikle yorgunlukla iliflkili özel ve dönüflür semptomlar›n
belirlenmesine ve tedavi edilmesine, farmakolojik olmayan yaklafl›mlar
ise egzersizin, uyku-istirahatin, yeterli beslenmenin ve psikososyal
deste¤in yorgunlu¤un yönetimindeki etkinli¤ine odaklanmaktad›r.
Fatigue is a common problem in cancer patients as a result of the
disease and its treatment. This problem, which is defined in different
ways by patients, varies in length and frequency according the
progression of the disease and course of treatment administered, and
is a subjective feeling of lack of energy that causes individuals to refrain
from doing their activities of daily living. It is affected by many factors
and is a problem that requires close monitoring and guidance not just
during periods of treatment but after treatment as well. Although the
mechanism of development has not been fully determined there are
different models in the literature that explain for which reasons and
how fatigue develops. Although it is the most common complaint
verbalized by cancer patients there have been very few proven effective
pharmacological and nonpharmacological interventions for the
management of fatigue. In general these interventions are theoretical
and the pharmacological methods generally focus on the determination
and treatment of unique and reversible symptoms related to fatigue
while the nonpharmacological methods focus on exercise, sleep-rest,
adequate nutrition and psychological support in the management of
fatigue.
Anahtar Kelimeler; Kanser; hastalar; yorgunluk; semptom yönetimi.
Key Words: Cancer; patienst; fatigue; symptom management
Yorgunlu¤a ‹liflkin Tan›mlar ve Modeller
K
anser hastalar›nda yorgunluk hastal›¤a ve tedaviye
ba¤l› s›k karfl›laflt›¤›m›z bir sorundur. Hastalar
taraf›ndan genellikle güçsüzlük, halsizlik, bitkinlik,
dikkatini bir fleylere yo¤unlaflt›rmada zorlanma, kuvvetsizlik,
uykusuzluk ve motivasyon eksikli¤i gibi farkl› anlat›lar
kullan›larak tan›mlanan bir sorundur. Benzer flekilde sa¤l›k
uzmanlar› da hastalarda bu sorunun varl›¤›n› sorgularken
yorgunluk, halsizlik, kuvvetsizlik ve güçsüzlük gibi farkl›
terimler kullanarak yorgunlu¤u tan›mlamaya çal›flmaktad›r.[12] Peki kanser hastalar›nda oluflan bu yorgunluk nedir? Nas›l
tan›mlan›r? Bu aç›dan literatürü inceledi¤imizde pek çok
araflt›rmac›n›n kansere ba¤l› yorgunlu¤u farkl› flekilde
aç›klamaya çal›flt›¤›n› görmekteyiz. Aistars[3] (1987), çok boyutlu
bir sorun oldu¤undan yorgunlu¤u tan›mlaman›n zor oldu¤unu
ve farkl› durumlar için geçerli genel bir tan›m›n olmad›¤›n›
bildirerek yorgunlu¤un fizyolojik, psikolojik ve durumsal
stresörlerden etkilenen, do¤rudan veya dolayl› olarak hastal›k
sürecine ba¤l› subjektif duygularla kendini gösteren bir durum
olarak tan›mlam›flt›r. Irvine ve ark.[4] (1994) ise yorgunlu¤u
bireyin kendisi taraf›ndan tan›mlanan, subjektif yap›da ve
derecesi, s›kl›¤› ve süresi ile de¤iflen bitkinlik, yorgunluk ve
enerji eksikli¤i ile kendini gösteren bir duygu olarak
isimlendirmifltir. 1987’de Piper ve ark. [5] ise yorgunlu¤un
biyolojik ritimden etkilenen subjektif bir duygu oldu¤unu ve
yorgunlu¤un akut oldu¤unda koruyucu; belirgin ve uzun süreli
oldu¤unda ise bu ifllevini kaybedip kiflinin aktivitelerden
kaç›nmas›na yol açt›¤›n› bildirerek yorgunlu¤un hoflnutsuzluk,
süre ve yo¤unluk ile de¤iflebildi¤ini aç›klam›fllard›r. Amerika’da
kanser hastalar›n›n tedavisine ve bak›m›na iliflkin klinik
uygulama rehberlerini oluflturan “National Comprehensive
Cancer Network” (NCCN) ise, kansere ba¤l› geliflen yorgunlu¤un
günlük aktivitelerin gerçeklefltirilmesini engelleyen kanser veya
kanser tedavisine ba¤l› geliflen inatç›, sübjektif bir halsizlik
hissi olarak tan›mlam›flt›r.[6]
* G Can, Yard. Doç. Dr.
‹stanbul Üniversitesi
Florence Nightingale Hemflirelik Yüksek Okulu ‹stanbul
Tel.: 0 212 440 00 00 /27002 Faks: 0 212 224 49 90
e-posta: gulbeyaz@istanbul.edu.tr
Hemflirelikte E¤itim ve Araflt›rma Dergisi 2006; 3 (2): 10-17
10
06 surekli egitim 7/22/10 11:31 AM Page 2
C
M
Y
CM
MY
CY CMY
K
Kanser Hastas›nda Yorgunluk
Yukar›da yer alan aç›klamalardan farkl› olarak ise, Cimprich
ve ark. [7] yapt›¤› çal›flmalarda kanser hastalar›nda dikkat
yorgunlunun meydana geldi¤ini bildirmifltir. Kanser hastalar›nda
geliflen bu dikkat yorgunlu¤unun özellikle tedavi döneminde
ortaya ç›kt›¤›n› ve tedavinin tamamlanmas› ile belli bir süre
daha devam etti¤ini ve genellikle hastalar›n dikkat gerektiren
aktiviteleri gerçeklefltirirken yo¤unlaflmada zorlanma yaflad›¤›n›
vurgulam›flt›r.[7,8]
Kanser hastalar›nda geliflen yorgunlu¤un mekanizmas› tam
olarak aç›klanamam›fl olmas›na ra¤men literatürde bu sorunun
hangi nedenlerle ortaya ç›kt›¤›n› veya nas›l geliflti¤ini aç›klamaya
çal›flan farkl› modeller yer almaktad›r. Bu modellerden de en
s›k kullan›lan iki model Winningham’›n ‘Psikobiyolojik Enerji
Hipotezi’ ve ‘Piper’in Bütünlefltirilmifl Yorgunluk Modeli’dir
(Piper’s Integrated Fatigue Model).[5,9,10]
Winningham, enerji kavram› üzerinde kurdu¤u hipotezinde
yorgunlu¤u hastal›k, tedavi, aktivite, dinlenme, semptom
alg›lamas› ve ifllevsel durum ile iliflkilendirerek enerji yetersizli¤i
olarak tan›mlamaktad›r. Bu hipotezde, yorgunlu¤un birincil
bir semptom (daha önce var olan bir durumun, hastal›k veya
tedavinin sonucu) veya ikincil bir semptom (di¤er semptomlarla
fizyolojik veya psikososyal yan›t›n sonucu) olarak ortaya
ç›kabilece¤i savunulmaktad›r (fiekil 1).[10,11]
Sonuç olarak, kanser hastalar› taraf›ndan yaflanan yorgunlu¤un
bireysel özelliklere, hastal›¤›n geliflim sürecine ve uygulanan
tedavinin türüne göre süre, s›kl›k ve yo¤unluk aç›s›ndan farkl›
olmakla birlikte bireyin günlük yaflam aktivitelerinden
uzaklaflmas›na neden olan enerji eksikli¤i duygusunun subjektif
alg›lamas› olarak tan›mlayabiliriz.
Azalm›fl Enerji (Biyolojik)
ishal
Oksijen Ak›m›
Beslenme/hidrasyon
Enerji harcamas›/günlük
Yerçekimine direnç
Azalm›fl Enerji (Adaptive)
konfüzyon
Bafla ç›kma yollar›
bulant›/
kusma
atefl
sosyal
izolasyon
PR‹MER
SEMPTOM
yorgunluk
a¤r›
anksiyete
önceden
varolan durum
?
depresyon
dispne
çevresel
etkenler
?
azalm›fl
aktivite
tedavi
sonuç
yorgunluk
hastal›k
azalm›fl
fonksiyonel
kapasite
yetersizlik
fiekil 1: Winningham’›n Psikobiyolojik Enerji Modeli (Winningham M. Fatigue in Cancer. CancerSource, 2004)
Piper ve ark’lar› ise,[5] ‘Piper’in Bütünlefltirilmifl Yorgunluk
Modeli’nde yorgunlu¤un nedenlerine de¤inir, yorgunlu¤a iliflkin
etyolojik faktörlerin de¤erlendirilmesine rehberlik eder ve
yorgunluk belirtilerinin çok boyutlu düflünülmesinin önemini
vurgular (fiekil 2). Bu modele göre yorgunlu¤u etkileyen
etmenlerin kiflisel özellikler, metabolik ürünlerin birikimi,
enerji düzeyindeki de¤iflimler, aktivite-dinlenme, uyku-uyanma,
hastal›k-tedavi süreci, semptomlar, psikolojik etkenler,
oksijenasyon, homeostaz’daki de¤ifliklikler, çevresel etkenler,
sosyal etkenler ve yaflam olaylar›n›n oldu¤u belirtilmifltir.
Hemflirelikte E¤itim ve Araflt›rma Dergisi 2006; 3 (2): 10-17
11
06 surekli egitim 7/22/10 11:31 AM Page 3
C
M
Y
CM
MY
CY CMY
K
SÜREKL‹ E⁄‹T‹M
mental, fiziksel ve emosyonel semptomlar›n› yans›tan duyusal
alt boyut ve yorgunlu¤un biliflsel ifllevleri ve ruhsal durumu
etkileme düzeyini gösteren biliflsel-ruhsal alt boyuttur.
Yorgunlu¤a iliflkin bulgular ise modelin merkezinde yer alan
alt› alt boyut ile aç›klanmaya çal›fl›lm›flt›r. Bunlar yorgunlu¤un
devam etme süresini gösteren zaman alt boyutu, yorgunlu¤un
günlük yaflam aktivitelerine (GYA) etkisini ve fliddetini gösteren
davran›fl-fliddet alt boyutu; yorgunlu¤a atfedilen duygusal
düflünceleri gösteren duygulan›m alt boyutu; yorgunlu¤un
Fizyolojik alt boyut ise, yorgunlu¤u aç›klayan objektif bulgular›
(O2 satürasyonu, elektrolit de¤ifliklikleri) kapsamaktad›r.[5,9]
Yaflam Olaylar›
Kiflisel Faktörler
gu
•Yor
Zaman Boyutu
Duyusal Boyut
Enerji Düzeyinde
De¤ifliklik
r•
Homeostazide
De¤ifliklik
Metabolik Ürünlerin
Birikimi
ular› /
Bo
tla
Çevresel Faktörler
Bulg
k
lu
yu
n
Sosyal Faktörler
Biliflsel/Ruhsal Boyut
Aktivite/‹stirahat
Duygusal Boyut
Davran›flsal Boyut
Fizyolojik Boyut
Oksijenasyon
Uyku/Uyanma
Hastal›k Süreci
Psikolojik Faktörler
Semptomlar
Tedavi Süreci
fiekil 2: Piper ve ark.’lar›n›n Bütünlefltirilmifl Yorgunluk Modeli
(Piper BF, Lindsey A, Dodd MJ. Fatigue mechanisms in cancer patients: developing nursing theory. Oncology Nursing Forum 1987; 14:17-23)
Yorgunlu¤un Görülme S›kl›¤› ve Alg›lanmas›nda
Önemli De¤iflkenler
Yap›lan araflt›rmalarda, tedavi s›ras›nda ve sonras›nda kanser
hastalar› taraf›ndan bildirilen yorgunlu¤un görülme s›kl›¤›n›n
%4-91 aras›nda de¤iflti¤i ve alg›lanan bu yorgunlu¤un hastan›n
bireysel özelliklerine, emosyonel durumuna (anksiyete
depresyon), aktivite düzeyine, hastal›¤a ve tedaviye ba¤l› geliflen
sorunlara ba¤l› olarak farkl›l›k gösterebilece¤i bildirilmifltir.[1,2,6,9,12]
olarak farkl›l›k gösterebilir. Bazen kemoterapi, hastalarda
yorgunlu¤a neden olmakla birlikte özellikle akci¤er hastalar›nda
hastal›¤›n gerilemesini sa¤layarak, hastan›n semptomlar›n›n
ve genel durumunun iyileflmesi ile hastalarda yorgunluk hissini
azaltabilir.[14]
Radyoterapi hastalar›ndaki yorgunluk alg›lamas› kemoterapi
hastalar›ndan farkl› olarak tedavi say›s›n›n artmas› ile aflamal›
olarak artar. Bu hasta grubunda tedavi s›ras›nda %65-93
oran›nda oldu¤u bildirilen yorgunlu¤un[15] insidans› ›fl›nlama
alan›na göre farkl›l›k gösterebilir: prostat kanseri tan›s› ile
radyoterapi alanlarda %8 ile oldukça düflük iken,[16] kemik
metastaz› tan›s› ile radyoterapi alanlarda %79[17] ve rektum
kanseri tan›s› ile eflzamanl› kemo-radyoterapi alanlarda %44[18]
Kemoterapi hastalar›nda yorgunluk %89-100 ile özellikle
tedaviyi takip eden bir hafta içinde oldukça s›k görülen bir
sorun olmakla birlikte bir sonraki tedaviden önce
azalmaktad›r.[13] Bu hastalar taraf›ndan alg›lanan yorgunlu¤un
fliddet ve süresi de hastal›k tan›s›na, hastan›n genel durumuna
ve uygulanan tedavi rejiminin türüne, doz ve s›kl›¤›na ba¤l›
Hemflirelikte E¤itim ve Araflt›rma Dergisi 2006; 3 (2): 10-17
12
06 surekli egitim 7/22/10 11:31 AM Page 4
C
M
Y
CM
MY
CY CMY
K
Kanser Hastas›nda Yorgunluk
etkilendi¤ini ve sadece tedavi döneminde de¤il tedavi sonras›nda
da yak›ndan izlenmesi ve yönetilmesi gereken sorun oldu¤u
görülmektedir.
ile oldukça yüksektir. Ayn› zamanda radyoterapi hastas›
yorgunlu¤u tedaviyi takiben ikinci hafta hissetmeye bafllar ve
tedavi s›ras›nda kademeli olarak art›fl gösteren yorgunluk
tedavinin bitiminden sonra aylar boyunca azalarak devam
edebilir.[15]
Yorgunlu¤u Tan›lama
Literatürde kanser hastalar›nda yorgunluk çal›flmalar›n›
inceledi¤imizde, bu çal›flmalar›n genellikle meme kanseri tan›s›
alm›fl hastalarla yap›ld›¤›n› ve yafll› hastalarda, palyatif bak›m
alan hastalarda, ergenlerde ve di¤er hastal›klarda yap›lan
çal›flmalar›n say›s›n›n ve tedavi sonras› yaflanan yorgunlu¤a
iliflkin verilerin oldukça az oldu¤unu görmekteyiz. Say›s› az
da olsa yafll› kanser hastalar›nda yorgunluk insidans›n›n %2633, kanserden iyileflen hastalarda %17-56[12,19,20] ve palyatif
bak›m alan hastalarda %48-75[12,21,22] ile yorgunluk oran›n›n
oldukça yüksek oldu¤unu ve bu nedenle bu hastalarda da
yorgunlu¤un önemli bir sorun olarak karfl›m›za ç›kt›¤›n›
unutmamal›y›z. Ayr›ca özellikle Hodgkin hastal›¤› tan›s› ile
tedavi görmüfl 459 hasta ile tedaviden 12 y›l sonra yorgunluk
oranlar›n› de¤erlendirmek amac›yla yap›lan bir çal›flmada da
tedaviden sonra geçen sürenin uzun olmas›na ra¤men genel
nüfusa k›yasla hastalar›n %26’s›n›n yorgunluk yaflad›¤›
bildirildi¤ini[23] göz önüne alacak olursak kanser hastas›nda
yorgunlu¤un sadece tedavi s›ras›nda de¤il tedavi sonras›
dönemde de önemli bir sorun olabilece¤i göz ard›
edilmemelidir.Buna ek olarak yap›lan çal›flmalarda sonuçlar
tart›flmal› olmakla birlikte kanser hastalar›nda yaflanan
yorgunlu¤un hastan›n psikolojik durumuna, uyku düzenin
bozulmas›na, aneminin varl›¤›na, beslenme durumuna, aktivite
düzeyine ve hastal›¤a ve tedaviye ba¤l› geliflen sorunlara ba¤l›
olarak artabilece¤i bildirilmifltir.[1,2,8,12,24]
Etkili bir bak›m plan› oluflturabilmek için hemflire yorgunlu¤u
etkileyebilecek tüm nedenleri de¤erlendirmeli ve bu soruna
iliflkin objektif ve subjektif bulgular› tan›mlamal›d›r. Yorgunlu¤a
iliflkin nedenlerin belirlenmesinde hastan›n hastal›¤a ve tedaviye
iliflkin özellikleri tan›mlanmal› ve yorgunlu¤un tedavi edilebilen
nedenlerinin varl›¤› araflt›r›lmal›d›r. Yorgunlu¤a iliflkin subjektif
bulgular›n tan›mlanmas›nda ise hastan›n ifllevsel yeterlili¤i,
GYA’y› gerçeklefltirme düzeyi, bireyin yorgunlu¤a atfetti¤i
anlam ve hastal›k-tedavi sürecine ba¤l› meydana gelen
semptomlar de¤erlendirmelidir. Bunlara ek olarak; anemi,
depresyon, anksiyete, a¤r›, dehidratasyon, beslenme yetersizli¤i
(protein, kalori, vitamin), sedatif kullan›m› (opiodler,
benzodiazepinler), enfeksiyon, atefl, uyku bozukluklar› ve
hareketsizlik gibi yorgunlu¤u art›rd›¤› düflünülen ve kontrol
alt›na al›nmas› olas› etmenler dikkatle de¤erlendirilmeli ve
kontrol alt›na al›nmal›d›r. Birçok ilaç (antiemetik, analjezik,
antihipertansif) yorgunlu¤a neden oldu¤undan hastalar›n ilaç
anamnezinin dikkatli al›nmas› önemlidir. Reçete edilmifl veya
reçetesiz ald›¤› tüm ilaçlar, tamamlay›c› t›p yaklafl›mlar›, vitamin,
kafein ve alkol kullan›m› da de¤erlendirilmelidir. Is›, gürültü
gibi çevresel etkenler de göz ard› edilmemelidir (fiekil 3).[6,9,10,24]
Kanser hastalar›nda yorgunluk düzeyinin belirlenmesinde
gereksinime göre farkl› de¤erlendirme araçlar› kullan›lmal›d›r.
Klinik uygulamada tek boyutlu araçlar tercih edilmesi
gerekirken, e¤er yorgunlu¤a iliflkin çal›flmalar yap›lacak ise
yorgunlu¤u her yönüyle de¤erlendiren çok boyutlu
de¤erlendirme araçlar›n›n kullan›m› benimsenmelidir. Genel
hasta tan›lamas›nda yorgunlu¤un de¤erlendirilmesinde ‘National
Cancer Institute’ (NCI) ve Dünya Sa¤l›k Örgütü toksisite
ölçütlerine göre 0-4 s›n›fland›r›lmas› kullan›labilmekle birlikte,
0-10 üzerinden Vizüel Analog Skala (VAS) kullan›larak hafif
(1-3), orta (4-6) ve fliddetli (7-10) olarak s›n›fland›r›larak
yorgunlu¤un de¤erlendirmesi yap›labilir (fiekil 3).
Literatürde beslenmenin yorgunlukta önemli bir de¤iflken
oldu¤u bildirilse de Beach ve ark.[25] akci¤er kanseri tan›s› ile
radyoterapi alan hastalarla yapt›klar› bir çal›flmada hastalarda
bariz kilo kayb› olmas›na ra¤men yorgunlu¤un kilo kayb› ve
beslenme yetersizli¤ini gösteren laboratuvar sonuçlar› ile iliflkili
olmad›¤›n› bildirmifllerdir. Porock ve ark. [26] da baflka bir
çal›flmada ayn› sonucu elde ederek benzer sonuçlar
bildirmifllerdir. Bu verilerin yan› s›ra bu konuda yap›lan birkaç
çal›flmada depresyon düzeyinin, a¤r›n›n veya di¤er flikayetlerin
yorgunlukta önemli de¤iflken oldu¤u, fakat hastal›¤a ve tedaviye
iliflkin de¤iflkenlerin yorgunluk alg›lamas›nda etken olmad›¤›
söylense de [4,19,27,28] Mast [29] ile Woo ve ark. [30] tedavi
de¤iflkenlerin yorgunlukta önemli oldu¤unu vurgulam›fllard›r.
Yorgunlu¤a iliflkin çal›flmalar planland›¤›nda bu sorunun
de¤erlendirilmesinde çok boyutlu de¤erlendirme araçlar›n›n
kullan›m› tercih edilmelidir. Yorgunlu¤un de¤erlendirilmesinde
çok say›da araç olmas› ile birlikte bu çal›flmalarda Türkçe
geçerlilik güvenirlik çal›flmas› Can ve ark.[13] taraf›ndan da
yap›lm›fl olan Piper Yorgunluk Ölçe¤ini tercih edilebilir. Piper
Yorgunluk Ölçe¤i hastalar›n yorgunlu¤a iliflkin subjektif
alg›lamalar›n› de¤erlendirmektedir. De¤erlendirmeden elde
edilen sonuçlar yorgunlu¤a ba¤l› hastan›n etkilenme düzeyini
befl boyut alt›nda ele almaktad›r. Bunlar:
Zaman boyutu yorgunlu¤un zaman›n›, bafllang›c›n›, fleklini
ve süresini gösterir;
Davran›fl/fliddet boyutu yorgunlu¤un GYA’ya etkisini ve
fliddetini gösterir;
NCCN taraf›ndan kanser hastalar›nda oluflan yorgunlukta a¤r›,
emosyonel distres, uyku bozukluklar›, anemi, beslenme, aktivite
düzeyi ve kalp, böbrek karaci¤er, endokrin sistem gibi efllik
eden di¤er hastal›klar›n da önemli de¤iflkenler olabilece¤i
belirtilmektedir.[6]
Sonuç olarak, hastalar›n bireysel özelliklerine, genel durumuna
ve uygulanan tedavi yaklafl›m›na göre kanser hastalar›nda
görülme s›kl›¤› de¤iflen yorgunlu¤un, pek çok nedenden
Hemflirelikte E¤itim ve Araflt›rma Dergisi 2006; 3 (2): 10-17
13
06 surekli egitim 7/22/10 11:31 AM Page 5
C
M
Y
CM
MY
CY CMY
K
SÜREKL‹ E⁄‹T‹M
DE⁄ERLEND‹RME
Hafif (1-3)
NEDEN‹ TANILAMA
E¤itim ve
yorgunlukla
bafl etme
‹zle ve
de¤erlendir
Tedavi edilebilir nedenleri de¤erlendirme
• A¤r›
• Emosyonel Distres
- Anksiyete
- Depresyon
• Uyku bozukluklar›
• Anemi
• Beslenme durumu
- Kilo/kalori dengesi
- S›v› elektrolit dengesizlikleri: sodyum, potasyum, kalsiyum,
magnezyum
• Aktivite düzeyi
- Aktivitede azalma
- Fiziksel sa¤l›kta kötüleflme
• Efllik eden hastal›klar
- Enfeksiyon
- Kalp sorunlar›
- Akci¤er sorunlar›
- Böbrek sorunlar›
- Karaci¤er sorunlar›
- Nörolojik sorunlar
- Endokrin sorunlar (hipotiroidzm, hipogonadizm,
adrenal yetmezlik)
Yorgunluk
belli aral›klarda
de¤erlendirilmeli:
ß fiiddeti:
• 0-10 VAS (0= yok;
10=çok fazla)
• Yok, hafif, orta, fliddetli
Orta (4-6) veya
fiiddetle (7-10)
Hikaye
• Hastal›k durumu ve tedavi
- Tekrarlama ve progresyon
- Kulland›¤› ilaçlar / tedavi de¤ifliklikleri
• Sistem de¤erlendirmesi
• Kapsaml› yorgunluk tan›lamas›
- Bafllang›ç, flekli ve süresi
- Zamanla de¤iflimi
- Artt›ran faktörler
- ‹fllevleri engelleme
Nedeni
Tan›mla
fiekil 3. Yorgunlu¤u ve yorgunlu¤a iliflkin nedenleri tan›lama
Cancer-Related Fatigue. NCCN Clinical Practice Guidelines in Oncology™, V.1.2007, www.nccn.org , p.7-8.
Yorgunlu¤un Yönetimi
Duygulan›m boyutu yorgunlu¤a atfedilen duygusal düflünceleri
gösterir;
Duyusal boyut yorgunlu¤un mental, fiziksel ve emosyonel
semptomlar›n› yans›t›r;
Yorgunluk kanser hastalar› taraf›ndan en s›k bildirilen
sorunlardan biri olmas›na ra¤men yorgunlu¤un yönetiminde
etkinli¤i kan›tlanm›fl az say›da farmakolojik ve farmakolojik
olmayan giriflimler vard›r. Bu giriflimler genellikle kuramsal
olmakla birlikte farmakolojik yaklafl›mlar genellikle yorgunlukla
iliflkili özel ve dönüflür semptomlar›n belirlenmesine ve tedavi
edilmesine, farmakolojik olmayan yaklafl›mlar ise egzersiz, uyku-dinlenme, yeterli beslenme ve psikososyal deste¤in yorgunlu¤un yönetimindeki etkinli¤ine odaklanmaktad›r (fiekil 4).
Biliflsel-rushal boyut yorgunlu¤un biliflsel ifllevleri ve ruhsal
durumu etkileme düzeyini gösterir. [ 5 ] Yorgunlu¤un
de¤erlendirilmesinde farkl› araçlar da kullan›labilir, ancak
kullan›lan ölçeklerde geçerlilik oldu¤u kadar kolay
uygulanabilirlik de önemlidir, bu nedenle ideal bir ölçek
“geçerli, güvenilebilir ve kat›l›mc›lar taraf›ndan kabul edilebilir
uzunlukta” olmal›d›r. Buna ek olarak yorgunlu¤un
de¤erlendirilmesinde yafl, e¤itim düzeyi, dil, kültür ve hasta
uyumunun da de¤erlendirilmesi unutulmamal›d›r.
Sonuç olarak hemflire klinik alanda hastan›n yorgunluk
alg›lamas›n›n de¤erlendirmesinde tek boyutlu ölçekleri tercih
etmesi gerekirken, ülkemiz için kanser hastalar›nda yorgunlu¤un
yönetimine iliflkin hemflirelik bak›m giriflimlerimizi
oluflturabilmek amac›yla farkl› kanser tan›s›na sahip hastalar›n
yorgunluk alg›lamas›n› de¤erlendiren ve yorgunlu¤u etkileyen
faktörleri belirleyen daha fazla klinik çal›flma yap›lmas›na ve
yorgunlu¤un de¤erlendirilmesinde kültürel yap›m›za özgü
de¤erlendirme araçlar› oluflturmam›za ihtiyaç vard›r.
Farmakolojik Giriflimler
Yap›lan çal›flmalarda, depresif, halsiz, konsantasyon bozuklu¤u
olan hastalarda düflük dozda psikostimülan (kafein, metilfenidat
v.b.) kullan›m›n›n hastalar›n iyilik duygusunu art›rarak, ifltah›n›
düzeltti¤i ve yorgunlu¤unu azaltt›¤› saptanm›flt›r. Bunun
yan›s›ra, psikostimülanlar uykusuzlu¤a, öforiye, mizaç
dalgalanmas›na neden oldu¤undan dikkatli kullan›lmas›
gerekti¤i vurgulanm›flt›r. Yorgunlukla birlikte hastada depresyon
da varsa bu ilaçlara antidepresanlarla birlikte bafllan›p,
antidepresanlar etkisini gösterdi¤inde bu ilaçlar›n kesilmesi
önerilmektedir.[1,31]
Hemflirelikte E¤itim ve Araflt›rma Dergisi 2006; 3 (2): 10-17
14
06 surekli egitim 7/22/10 11:31 AM Page 6
C
M
Y
CM
MY
CY CMY
K
Kanser Hastas›nda Yorgunluk
araflt›ran pek çok çal›flma vard›r. Bu çal›flmalar sonucunda elde
edilen sonuçlar egzersizin (hafif-orta yo¤unlukta yürüyüfl
program› dahil) fiziksel enerjide düzelmeyi ve/veya ifllevsel
kapasitede art›fl›, yaflam kalitesinin iyileflmesini, psikolojik
durumun düzelmesini sa¤lad›¤› gösterilmifltir.[34-38] Hastalarda
yorgunlu¤un %40-50 azalmas›n› sa¤layan aerobik egzersizler
haftada 3-5 kez, 40-60 dakika yap›lmas› önerilirken, yürüyüflün
haftada 4-5 kez 30 dakika yap›lmas› önerilmektedir. [33]
Egzersizin yorgunlu¤a etkisini de¤erlendiren çal›flmalar›n az
bir k›sm› palyatif bak›m alan, Hodgkin hastal›¤›, melanom
veya miyelom tan›s› alan hastalar› da ele almas›na ra¤men
genellikle radyoterapi veya kemoterapi alan meme hastalar›yla
gerçeklefltirilmifltir. Bu nedenle elde edilen sonuçlar›n di¤er
kanser türlerine de genellefltirilip genellefltirilemeyece¤i konusu
belirsizdir. Çünkü bu çal›flmalarda hasta seçimi, randomize
çal›flma yetersizli¤i, ekarte edilen olgu say›s›n›n yüksek olmas›,
de¤iflkenlerin de¤erlendirilmesindeki çeflitlilik ve sonuç
ölçümlerinin farkl›l›¤› gibi yöntem aç›s›ndan baz› yetersizlikler
vard›r.[33]
Kanserli hastalarda anemiyi tedavi etmenin en iyi yolu altta
yatan nedenin tedavi edilmesidir. Fakat kanser hastalar›nda
aneminin düzeltilmesinde klinikte en yayg›n uygulanan ve en
h›zl› düzelme sa¤layan tedavi yaklafl›m› eritrosit
transfüzyonudur. Buna ek olarak kemoterapi uygulanan
hastalarda kansere ba¤l› aneminin tedavisinde eritropoitein
alfan›n etkinli¤ini de¤erlendiren araflt›rmalarda eritropoitein
alfan›n hemoglobin düzeyini art›rd›¤› ve transfüzyon
gereksinimini azaltt›¤› ve hastalarda yaflam kalitesini düzeltti¤i
saptanm›flt›r. Eritropoitein alfa haftada üç kez 10.000 U olarak
uygulanmaktad›r. E¤er dört haftal›k tedaviden sonra hastan›n
hemoglobin art›fl› 1 gr civar›nda de¤il ise haftal›k doz 60.000
U’ye yükseltilmektedir. Hasta tedaviye cevap vermez veya
hemoglobin de¤eri 13 gr/dl üzerine ç›karsa tedavi
kesilmektedir.[31,32]
Farmakolojik Olmayan Giriflimler
Tedavi alan kanser hastalar› günlük yaflam aktivitelerini
gerçeklefltirmek için fazla enerji harcamakta bu da hastan›n
yorgunluk düzeyini art›rmaktad›r. Düzenli egzersiz hastalarda
enerji kayb›n› azalt›r, ifllevsel kapasitey› artt›r›r ve dolafl›m
sistemini h›zland›rarak yorgunlu¤a neden olan sitokinlerin ve
di¤er maddelerin dolafl›mdan at›lmas›n› sa¤lar.[33] Literatürde
tedavi s›ras›nda ve sonras›nda kanser hastalar›nda düzenli
egzersiz yap›lmas›n›n yorgunluk düzeyini azaltmadaki etkisini
1956’da Selye yorgunlu¤a iliflkin bir model haz›rlam›flt›r. Bu
modele göre Selye herkesin adaptasyon için belli düzeyde enerji
ile do¤du¤unu ve bu enerji bitti¤inde-azald›¤›nda yorgunlu¤un
ortaya ç›kt›¤›n› belirterek egzersiz s›ras›nda yüzeysel enerjinin
tükendi¤ini, dinlenme döneminde de derinlerdeki enerjinin
YORGUNLU⁄UN YÖNET‹M‹
HASTA/A‹LES‹N‹N E⁄‹T‹M‹
Tedavi s›ras›nda ve sonras›nda
yorgunlu¤un geliflimi hakk›nda
• Tedaviye ba¤l› yorgunlu¤un
hastal›¤›n ilerledi¤inin
göstergesi olmad›¤›
vurgulanmal›
• Günlük olarak yorgunluk
de¤erlendirmesi yapmas› ve
kay›t etmesi vurgulanmal›
GENEL G‹R‹fi‹MLER
• Enerji tasarufu
• Öncelikler belirlenmeli
• Aktivite düzeyi belirlenmeli
• Verilebilecek görevler baflkalar›
taraf›ndan yap›lmas› istenmeli
• Gün içinde yap›lmas› planlanan
aktiviteler enerji düzeyinin
yüksek oldu¤u zaman
dilimlerinde yap›lmal›
• Gereksiz aktiviteler k›s›tlanmal›
• Gece uykusunu etkilemeyecek
flekerlemeler yap›lmal›
• Günlük aktiviteler planlanmal›
• Aktiviteler tek tek
gerçeklefltirilmeli
• Meflguliyet aktivitelerine kat›l›m›
teflvik edilmeli (oyun oynama,
müzik dinleme, okuma gibi)
ÖZELLEfiT‹R‹LM‹fi G‹R‹fi‹MLER
Non-Farmakolojik Yaklafl›mlar
• Aktivite artt›r›lmal›
• Olabilecek en üst düzeyde aktivite
düzeyi sa¤lanmal›
• Egzersiz program› planlanmal›
• Gerekti¤inde fizik terapiye
yönlendirilmeli
• Afla¤›da yer alan durumlar
dikkate al›nmal›
* Kemik metastaz›
* ‹mmunosupresyon/nötropeni
* Trombositopeni
* Anemi
* Atefl
Farmakolojik Yaklafl›mlar
• Yorgunlu¤a iliflki nedenler
saptand›ktan sonra psikostimülanlar›n
kullan›m› düflünülebilir
• Aneminin tedavisi yap›lmal›
• Uyku ilaçlar›n›n kullan›m› düflünülebilir
De¤erlendirme
tekrarlanmal›
• Psikososyal giriflimler planlanmal›
• Stres yönetim teknikleri ö¤retilmeli
• Gevfleme egzersizleri ö¤retilmeli
• Destek gruplara kat›l›m sa¤lanmal›
• Dikkat-yenileyici terapiye kat›l›m
sa¤lanmal› (örn: do¤a)
• Beslenme dan›flmanl›¤› almas›
sa¤lanmal›
• Uyku terapisi planlanmal› (uyku
kalitesini artt›rmaya yönelik)
• Aile iletiflimi desteklenmeli
fiekil 4. Yorgunlu¤un yönetimi
Cancer-Related Fatigue. NCCN Clinical Practice Guidelines in Oncology™, V.1.2007, www.nccn.org , p.9-11.
Hemflirelikte E¤itim ve Araflt›rma Dergisi 2006; 3 (2): 10-17
15
06 surekli egitim 7/22/10 11:31 AM Page 7
C
M
Y
CM
MY
CY CMY
K
SÜREKL‹ E⁄‹T‹M
yüzeyde boflalan enerjinin yerini doldurdu¤unu ileri sürmüfltür.
Bu hipoteze göre kanserli hastalar yeterince dinlenebilirse
yorgunluk giderilebilir. Benzer flekilde sa¤l›k uzmanlar›
yorgunluk bildiren hastalara genellikle dinlenmesini önermekte
veya hastalar›n kendisi yorgun oldu¤unda dinlenmeyi
seçmektedir, [39] ancak tedavi s›ras›nda genellikle uyku
süresinden çok uyku kalitesi bozulan kanser hastalar›nda bu
konu ile iliflkili yap›lan çal›flmalar uyku-dinlenme yaklafl›m›n›n
yorgunlu¤u tamamen gideremedi¤ini, belli bir düzeyde
azaltt›¤›n› hatta uzun süreli dinlenmenin de yorgunlu¤u
art›rd›¤›n› belirtmektedir.[33]
KEND‹ KEND‹NE DE⁄ERLEND‹RME
SORULAR
Hastan›zda yorgunlu¤u sorgularken afla¤›dakilerden
hangisi kansere ba¤l› yorgunlu¤un özelliklerindendir?
1
a)
b)
c)
d)
Uzun süreli istirahat yorgunlu¤u artt›rabilir
Depresyon hastalarda yorgunlu¤u artt›rmaz
Egzersiz yorgunlu¤u artt›r›r
Hastal›¤›n semptomlar›n›n gerilemesi ile yorgunluk
azalmaz.
Hastan›zda yorgunlu¤un ortaya ç›kmas›na katk›da
bulunan faktörlerin de¤erlendirilmesinde afla¤›da yer
alan seçeneklerden hangilerini dikkate al›rs›n›z?
Kanser hastalar›nda stres ve yorgunluk aras›ndaki iliflkinin
mekanizmas› tam olarak aç›klanamam›fl olmas›na ra¤men bu
konuda yap›lan çal›flmalar stresi azaltmaya ve psikososyal
deste¤i art›rmaya yönelik uygulanan giriflimlerin hastalar
taraf›ndan alg›lanan yorgunluk düzeyini azaltt›¤›n›
göstermifltir.[33] Kemoterapi tedavisi alan farkl› kanser tan›s›na
sahip 113 hasta ile gerçeklefltirilen randomize klinik bir
çal›flmada davran›flsal destek bak›m› içeren hemflirelik
giriflimlerinin yorgunluk ve a¤r›ya etkisi de¤erlendirilmifltir ve
kontrol grubuna k›yasla deney grubunda yorgunluk ve a¤r›
düzeyi daha düflük bulunmufltur.[39]
2
1.
2.
3.
4.
Uyku al›flkanl›¤› ve kalitesi
Beslenme ve s›v› dengesi
Hemoglobin ve hematokrit de¤erleri
Sosyal aktivitelere kat›l›m›
a) 1 ve 2
b) 1, 3 ve 4
c) 1, 2 ve 3
d) Hepsi
Hastan›za yorgunlu¤un yönetiminde afla¤›da yer alan
giriflimlerden hangisini önerirsiniz?
Yap›lan pek çok çal›flmada tedavi sonras› yaflanan yorgunlu¤un
azalt›lmas›nda e¤itimin önemli oldu¤u vurgulanmas›na ra¤men,
birçok hasta tedavi öncesi yorgunlu¤a iliflkin herhangi bir
e¤itim almamaktad›r. Can ve ark.[13] yapt›klar› çal›flmada tedavi
öncesinde yorgunluk yaflamayan hastalar›n tedavi sonras›nda
3-4 gün boyunca (%58.9) veya bir hafta boyunca veya daha
fazla bir süre (%41.1) yorgunluk yaflad›¤›n› bildirmifllerdir bu
nedenle tedavi sonras› yaflayaca¤› yorgunluk ve bunun yönetimi
konusunda hasta bilgilendirilmesi ve hasta uyumunun
sa¤lanmas› oldukça önemlidir. Yorgunlu¤un kronik bir sorun
oldu¤u, genellikle tedavinin beklenen, geçici bir yan etkisi olsa
da, di¤er etkenler varl›¤›n› sürdürdükçe devam eden bir sorun
olaca¤› hastaya aç›klanmal›d›r.
3
1. Resim yapmas›n›
2. Kendisine bir egzersiz program›n› oluflturmas›n› ve
uygulamas›n›
3. ‹nterferon tedavisine bafllamas›n›
4. Gün içinde önceliklerini belirleyerek belli aktivitelere
s›n›rlama yapmas›n›
a) 1 ve 2
b) 1, 2 ve 3
c) 1, 2 ve 4
d) Hepsi
Hastalar›n›zda yorgunlu¤u azaltmaya yönelik
uygulad›¤›n›z giriflimlerin etkinli¤ini nas›l
de¤erlendirebilirsiniz?
Sonuç olarak; henüz yorgunlu¤un de¤erlendirilmesi ve
yönetimine iliflkin bir fikir birli¤inin olmamas› ile birlikte
Amerikan Ulusal Kanser Enstitüsü yorgunlu¤un yönetiminde
bu sorunun depresyona m› yoksa tedaviye mi ba¤l› oldu¤unun
belirlenmesinin oldukça önemli oldu¤unu vurgulamaktad›r.
Yorgunlu¤un yönetiminde sa¤l›k uzmanlar›n›n hasta ve ailesi
ile birlikte tedavi protokolüne ve hastal›k durumuna uygun
gerçekçi hedefler belirleyerek hastan›n bireysel aktivite ve
egzersiz program›na kat›l›m›n› sa¤lamas›, yorgunlu¤a neden
olan aktiviteleri belirlemesi ve bunlar› de¤ifltirmeye yönelik
stratejileri gelifltirmesi ve yorgunlu¤u giderici bireysellefltirilmifl
çevre ve aktivite de¤iflikliklerini düflünmesinin önemli oldu¤unu
vurgulamaktad›r. Tüm bunlara ek olarak sa¤l›k personelinin
yorgunluk giriflimlerinin etkinli¤ini düzenli ve sistematik olarak
de¤erlendirmesi gerekti¤ini de bildirmektedir.[31]
4
Hemflirelikte E¤itim ve Araflt›rma Dergisi 2006; 3 (2): 10-17
16
06 surekli egitim 7/22/10 11:31 AM Page 8
C
M
Y
CM
MY
CY CMY
K
Kanser Hastas›nda Yorgunluk
26. Porock D, Beshears B, Hinton P, Anderson C. Nutritional, functional,
and emotional characteristics related to fatigue in patients during and
after biochemotherapy. Oncol Nurs Forum 2005;32:661-7.
27. Okuyama T, Akechi T, Kugaya A, Okamura H, Imoto S, Nakano T, et
al. Factors correlated with fatigue in disease-free breast cancer patients:
application of the Cancer Fatigue Scale. Support Care Cancer 2000;8:21522.
28. Broeckel JA, Jacobsen PB, Horton J, Balducci L, Lyman GH.
Characteristics and correlates of fatigue after adjuvant chemotherapy
for breast cancer. J Clin Oncol 1998;16:1689-96.
29. Mast ME. Correlates of fatigue in survivors of breast cancer. Cancer
Nurs 1998;21:136-42.
30. Woo B, Dibble SL, Piper BF, Keating SB, Weiss MC. Differences in
fatigue by treatment methods in women with breast cancer. Oncol
Nurs Forum 1998;25:915-20.
31. Fatigue: PDQ“-Supportive Care-Health Professionals. National Cancer
Institute, 2006. Available from: www.cancer.gov
32. Given B, Given CW, McCorkle R, Kozachik S, Cimprich B, Rahbar
MH, et al. Pain and fatigue management: results of a nursing randomized
clinical trial. Oncol Nurs Forum 2002;29:949-56.
33. Mock V. Evidence-based treatment for cancer-related fatigue. J Natl
Cancer Inst Monogr 2004;(32):112-8.
34. Courneya KS, Mackey JR, Bell GJ, Jones LW, Field CJ, Fairey AS.
Randomized controlled trial of exercise training in postmenopausal
breast cancer survivors: cardiopulmonary and quality of life outcomes.
J Clin Oncol 2003;21:1660-8.
35. Segal RJ, Reid RD, Courneya KS, Malone SC, Parliament MB, Scott CG,
et al. Resistance exercise in men receiving androgen deprivation therapy
for prostate cancer. J Clin Oncol 2003;21:1653-9.
36. Mock V, Dow KH, Meares CJ, Grimm PM, Dienemann JA, HaisfieldWolfe ME, et al. Effects of exercise on fatigue, physical functioning,
and emotional distress during radiation therapy for breast cancer. Oncol
Nurs Forum 1997;24:991-1000.
37. Dimeo FC, Stieglitz RD, Novelli-Fischer U, Fetscher S, Keul J. Effects
of physical activity on the fatigue and psychologic status of cancer
patients during chemotherapy. Cancer 1999;85:2273-7.
38. Mock V, McCorkle R, Ropka ME, Pickett M, Poniatowski B. Fatigue
and physical functioning during breast cancer treatment. Oncol Nurs
Forum 2002;29:338.
39. Curt GA, Breitbart W, Cella D, Groopman JE, Horning SJ, Itri LM, et
al. Impact of cancer-related fatigue on the lives of patients: new findings
from the Fatigue Coalition. Oncologist 2000;5:353-60.
Hastaya günlük enerji düzeyini, haftal›k aktivite/yürüyüfl h›z›, gece ve
gündüz uykusu gibi verileri kaydedebilece¤i günlük tutmas› söylenir.
Cevap: c)
Yorgunlu¤un geliflmesine neden olan faktörler ortadan kald›r›ld›ktan
sonra hasta için önemli olan aktivitelerin yerine getirilmesi, hastan›n
dinlenmesi ve relaksasyonuna katk›da bulunan giriflimleriniz hasta için
yararl› olacakt›r. Yorgunlu¤un kontrolünde hastaya resim, müzik, bahçe
iflleri gibi aktiviteler önerilebilmektedir. Ancak interferon tedavisi yorgunluk
yaflayan tüm hastalara de¤il sadece eritropoez mekanizmas› etkilenen
hastalara tan› konulduktan sonra önerilebilmektedir.
3
Cevap: d)
Uyku düzensizlikleri, kötü beslenme, anemi ve depresyon yorgunlu¤un
ortaya ç›kmas›na katk›da bulunabilen faktörler oldu¤undan
de¤erlendirilmeli. Depresyon hastalar›n sosyal aktivitelere kat›l›m›n›
olumsuz etkileyebilir bu nedenle bu seçene¤in de de¤erlendirilmesi
önemlidir.
2
Cevap a)
Kanserli hastalar›n deneyimledi¤i yorgunluk sa¤l›kl› bir insanda ortaya
ç›kabilen yorgunluktan farkl›l›k göstermektedir. Aniden bafllayan, herhangi
bir onkolojik durum veya tedavi ile ilgili olmayan yorgunluk ileri düzeyde
de¤erlendirmeyi gerekmektedir. Kansere ba¤l› ortaya ç›kan yorgunluk
dinlenme veya uyku ile geçmemektedir. Bu özellik hastalar›n umutsuzluk,
keyifsizlik yaflamas›na hatta depresyon geliflmesine katk›da
bulunmaktad›r.
1
1. Tavio M, Milan I, Tirelli U. Cancer-related fatigue (review). Int J Oncol
2002;21:1093-9.
2. Stasi R, Abriani L, Beccaglia P, Terzoli E, Amadori S. Cancer-related
fatigue: evolving concepts in evaluation and treatment. Cancer
2003;98:1786-801.
3. Aistars J. Fatigue in the cancer patient: a conceptual approach to a
clinical problem. Oncol Nurs Forum 1987;14:25-30.
4. Irvine D, Vincent L, Graydon JE, Bubela N, Thompson L. The prevalence
and correlates of fatigue in patients receiving treatment with
chemotherapy and radiotherapy. A comparison with the fatigue
experienced by healthy individuals. Cancer Nurs 1994;17:367-78.
5. Piper BF, Dibble SL, Dodd MJ, Weiss MC, Slaughter RE, Paul SM. The
revised Piper Fatigue Scale: psychometric evaluation in women with
breast cancer. Oncol Nurs Forum 1998;25:677-84.
6. Cancer-Related Fatigue. NCCN Clinical Practice Guidelines in
Oncology™, V.1.2007, Available from: www.nccn.org
7. Cimprich B, Ronis DL. Attention and symptom distress in women with
and without breast cancer. Nurs Res 2001;50:86-94.
8. Lawrence DP, Kupelnick B, Miller K, Devine D, Lau J. Evidence report
on the occurrence, assessment, and treatment of fatigue in cancer
patients. J Natl Cancer Inst Monogr 2004;(32):40-50.
9. Jacobs LA, Piper BF. The phenomenon of fatigue and the cancer patient.
In: McCorkle R, Grant M, Stromborg MF, Baird SB, editors. Cancer
nursing: a comprehensive textbook. 2nd ed. Philadelphia: W.B. Saunders
Company; 1994. p. 1193-210.
10. Fu MR, McDaniel RW, Rhodes VA. Fatigue. In: Yarbro CH, Frogge
MH, Goodman M, editors. Cancer nursing: principles and practice.
6th ed. Boston: Jones and Bartlett Publishers; 2005. p. 741-60.
11. Winningham M. Fatigue in cancer. Cancer Source, 2004. Available
from: www.cancersource.com
12. Mock V. Clinical excellence through evidence-based practice: fatigue
management as a model. Oncol Nurs Forum 2003;30:787-96.
13. Can G, Durna Z, Aydiner A. Assessment of fatigue in and care needs
of Turkish women with breast cancer. Cancer Nurs 2004;27:153-61.
14. Hürny C, Bernhard J, Joss R, Schatzmann E, Cavalli F, Brunner K, et
al. "Fatigue and malaise" as a quality-of-life indicator in small-cell lung
cancer patients. The Swiss Group for Clinical Cancer Research (SAKK).
Support Care Cancer 1993;1:316-20.
15. King KB, Nail LM, Kreamer K, Strohl RA, Johnson JE. Patients'
descriptions of the experience of receiving radiation therapy. Oncol
Nurs Forum 1985;12:55-61.
16. Miaskowski C, Lee KA. Pain, fatigue, and sleep disturbances in oncology
outpatients receiving radiation therapy for bone metastasis: a pilot
study. J Pain Symptom Manage 1999;17:320-32.
17. Monga U, Kerrigan AJ, Thornby J, Monga TN. Prospective study of
fatigue in localized prostate cancer patients undergoing radiotherapy.
Radiat Oncol Investig 1999;7:178-85.
18. Wang XS, Janjan NA, Guo H, Johnson BA, Engstrom MC, Crane CH,
et al. Fatigue during preoperative chemoradiation for resectable rectal
cancer. Cancer 2001;92(6 Suppl):1725-32.
19. Bower JE, Ganz PA, Desmond KA, Rowland JH, Meyerowitz BE, Belin
TR. Fatigue in breast cancer survivors: occurrence, correlates, and
impact on quality of life. J Clin Oncol 2000;18:743-53.
20. Cella D, Davis K, Breitbart W, Curt G; Fatigue Coalition. Cancer-related
fatigue: prevalence of proposed diagnostic criteria in a United States
sample of cancer survivors. J Clin Oncol 2001;19:3385-91.
21. Donnelly S, Walsh D, Rybicki L. The symptoms of advanced cancer:
identification of clinical and research priorities by assessment of
prevalence and severity. J Palliat Care 1995;11:27-32.
22. Stone P, Hardy J, Broadley K, Tookman AJ, Kurowska A, A'Hern R.
Fatigue in advanced cancer: a prospective controlled cross-sectional
study. Br J Cancer 1999;79:1479-86.
23. Loge JH, Abrahamsen AF, Ekeberg O, Kaasa S. Hodgkin's disease
survivors more fatigued than the general population. J Clin Oncol
1999;17:253-61.
24. Madden J, Newton S. Why am I so tired all the time? Understanding
cancer-related fatigue. Clin J Oncol Nurs 2006;10:659-61.
25. Beach P, Siebeneck B, Buderer NF, Ferner T. Relationship between
fatigue and nutritional status in patients receiving radiation therapy to
treat lung cancer. Oncol Nurs Forum 2001;28:1027-31.
4
KAYNAKLAR
KEND‹ KEND‹NE DE⁄ERLEND‹RME CEVAPLAR
Hemflirelikte E¤itim ve Araflt›rma Dergisi 2006; 3 (2): 10-17
17