tc inönü üniversitesi sosyal bilimler enstitüsü işletme anabilim dalı
advertisement
T.C. İNÖNÜ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANABİLİM DALI MUHASEBE FİNANSMAN BİLİM DALI TÜRKİYE MUHASEBE-FİNANSAL RAPORLAMA STANDARTLARI’NA GÖRE FİNANSAL ARAÇLARIN MUHASEBELEŞTİRİLMESİ Gamze Ayça KAYA Danışman: Yrd. Doç. Dr. Yusuf Cahit ÇUKACI DOKTORA TEZİ MALATYA–2013 TÜRKİYE MUHASEBE-FİNANSAL RAPORLAMA STANDARTLARI’NA GÖRE FİNANSAL ARAÇLARIN MUHASEBELEŞTİRİLMESİ Gamze Ayça KAYA İNÖNÜ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANABİLİM DALI MUHASEBE-FİNANSMAN BİLİM DALI Danışman: Yrd. Doç. Dr. Yusuf Cahit ÇUKACI DOKTORA TEZİ MALATYA–2013 I İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü Tez Onay Belgesi Enstitümüz Doktora Öğrencisi Gamze Ayça KAYA tarafından Yrd. Doç. Dr. Yusuf Cahit ÇUKACI danışmanlığında hazırlanan “Türkiye Muhasebe-Finansal Raporlama Standartları’na Göre Finansal Araçların Muhasebeleştirilmesi” başlıklı bu çalışma, Jürimiz tarafından İşletme Anabilim Dalı, Muhasebe-Finansman Bilim Dalında Doktora Tezi olarak kabul edilmiştir. Öğretim Üyesi Adı Soyadı Tez Savunma Tarihi İmzası :………………………………... 1. Jüri Üyesi :……………………………………... ……………………….. 2.Jüri Üyesi : ………………………….................. ………………………. 3.Jüri Üyesi : ……………………………………... ………………………. 4.Jüri Üyesi : ……………………………………... ………………………. 5.Jüri Üyesi(Tez Danışmanı): Yrd. Doç. Dr. Yusuf Cahit ÇUKACI: ……………… Yukarıdaki imzaların adı geçen öğretim üyelerine ait olduğunu onaylarım. Enstitü Müdürü II ÖZET VE ANAHTAR SÖZCÜKLER (Türkiye Muhasebe-Finansal Raporlama Standartları’na Göre Finansal Araçların Muhasebeleştirilmesi) İşletme bilançolarında büyük tutarlarda yer alması nedeniyle finansal araçlar son dönemde büyük önem kazanmıştır. Finansal araçların büyük tutarlarda olması işletmelerin bu araçları nasıl muhasebeleştireceği konusunu gündeme getirmiştir. Finansal araçların muhasebeleştirilmesi işletmeler ve diğer karar vericiler (yatırımcılar, kreditörler, devlet vb.) açısından büyük önem taşımaktadır. Çalışmada Türkiye Muhasebe-Finansal Raporlama Standartları’na göre finansal araçlar muhasebeleştirilmektedir. Finansal varlıklar ayrıntılı olarak açıklanmakta ve finansal borçlar üzerinde durulmamaktadır. Ayrıca Türkiye’de finansal araçlarla ilgili yasal düzenlemelerdeki farklılıklar ve VUK ve TMS uygulamalarının finansal tablolara etkisi açıklanmaktadır. Türkiye Muhasebe-Finansal Raporlama Standartları (TMS/TFRS)’nda, finansal araçlarla ilgili TMS/IAS 32 Finansal Araçlar: Sunum, TMS/IAS 39 Finansal Araçlar: Muhasebeleştirme ve Ölçme, TFRS/IFRS 7 Finansal Araçlar: Açıklamalar ve TFRS/IFRS 9 Finansal Araçlar standartları bulunmaktadır. Türkiye Muhasebe Standardı 32; finansal araçların finansal varlık, finansal borç ve özkaynak araçları olarak sınıflandırılması ve finansal varlık ve borçların netleştirilmesine ilişkin ilkeleri belirlemektedir. Ayrıca Türkiye Muhasebe Standardı 39 finansal varlık ve borçların muhasebeleştirilmesine yönelik ilkeleri belirlemektedir. TMS 32 ve TMS 39 dünyada karmaşık ve anlaşılması güç muhasebe standartları olarak görülmektedir. Anahtar Kelimeler: Finansal Araçlar, Muhasebeleştirilmesi, TMS 32, TMS 39, TFRS 7, TFRS 9. Finansal Araçların III ABSTRACT AND KEYWORDS (Accounting of Financial Instruments According to Turkish AccountingFinancial Reporting Standards) Financial instruments have gained recently great importance because have located at great amounts in the balance sheets of businesses. Being at the great amounts of financial instruments has brought to the agenda that business’s these instruments to how matter will account. Accounting of financial instruments have a place in a great importance in terms of businesses and other decision makers (investors, creditors, government etc.). In the study financial instruments have been accounted according to Turkish Accounting-Financial Reporting Standards. Financial assets have explained as detailed and haven’t mentioned on the financial liabilities. Besides differences related with financial instruments in legal regulations and Tax Procedure Law and Turkish Accounting Standards applications’ effect to financial statements have explained in Turkey. In Turkish Accounting-Financial Reporting Standards (TAS/TFRS) have found related to financial instruments standards such as TAS/IAS 32: Financial Instruments: Presentation, TAS/IAS 39 Financial Instruments: Accounting and Measurement, TFRS/IFRS 7 Financial Instruments: Disclosures and TFRS/IFRS 9 Financial Instruments. Turkish Accounting Standard 32 has determined principles related to classification of financial instruments as financial assets, financial liabilities and equity instruments and offsetting of financial assets and liabilities. Also Turkish Accounting Standard 39 has determined principles related to accounting of financial assets and liabilities. TAS 32 and TAS 39 have seen as complex and difficult to understand accounting standards around the world. Key Words: Financial Instruments, Accounting of Financial Instruments, TAS 32, TAS 39, TFRS 7, TFRS 9. IV İÇİNDEKİLER Onay Sayfası………………………………………………………………........ I Özet ve Anahtar Sözcükler…………………………………………………….. II Abstract and Keywords……………………………………………………........ III İçindekiler…………………………………………………………………........ IV Tablolar Listesi……………………………………………………………........ VII Şekiller Listesi…………………………………………………………………. VIII Kısaltmalar Listesi……………………………………………………………... IX GİRİŞ…………………………………………………………………………... 1 BİRİNCİ BÖLÜM FİNANSAL ARAÇLAR 1.1 Finansal Araç Kavramı ve Türleri ………………………………………… 1.1.1 Finansal Varlık……………………………………………………… 1.1.2 Finansal Borç………………………………………………………... 1.1.3 Özkaynağa Dayalı Finansal Araç…………………………………… 1.1.4 Türev Finansal Araç………………………………………………… 1.2 Finansal Araçların Özellikleri……………………………………………… 1.3 Finansal Piyasada İşlem Gören Finansal Araçlar………………………….. 1.3.1 Para Piyasası Araçları……………………………………………….. 1.3.1.1 Vadeli Mevduat……………………………………………... 1.3.1.2 Mevduat Sertifikası…………………………………………. 1.3.1.3 Hazine Bonosu……………………………………………… 1.3.1.4 Finansman Bonosu………………………………………….. 1.3.1.5 Repo (Geri Satın Alma Anlaşması)…………………………. 1.3.1.6 Kambiyo Senetleri……………………………………........... 1.3.2 Sermaye Piyasası Araçları…………………………………………... 1.3.2.1 Hisse Senetleri………………………………………………. 1.3.2.1.1 Nama ve Hamiline Yazılı Hisse Senetleri……….. 1.3.2.1.2 Adi ve İmtiyazlı Hisse Senetleri…………………. 1.3.2.1.3 Bedelli ve Bedelsiz Hisse Senetleri……………… 1.3.2.1.4 Primli ve Primsiz Hisse Senetleri………………... 1.3.2.1.5 İntifa (Yararlanma) Hisse Senetleri……………… 1.3.2.1.6 Oydan Yoksun Hisse Senetleri…………………... 1.3.2.2 Tahviller…………………………………………………….. 1.3.2.2.1 Devlet Tahvilleri ve Özel Sektör Tahvilleri……... 1.3.2.2.2 Başabaş, Primli ve İskontolu Tahviller………….. 1.3.2.2.3 İkramiyeli Tahviller…………………………….... 1.3.2.2.4 Nama ve Hamiline Yazılı Tahviller……………... 1.3.2.2.5 Teminatlı ve Teminatsız Tahviller……………..... 1.3.2.2.6 Sabit ve Değişken Faizli Tahviller……………..... 1.3.2.2.7 İndeksli Tahviller………………………………... 1.3.2.2.8 Rüçhan Haklı Tahviller………………………….. 1.3.2.2.9 Kâra İştirakli Tahviller…………………………..... 1.3.2.2.10 Hisse Senetlerine Çevrilebilir Tahviller……......... 1.3.2.3 Kâr Zarar Ortaklığı Belgeleri……………………………….. 4 6 6 7 8 10 12 12 13 13 13 13 14 14 14 14 15 15 15 16 16 16 17 17 17 17 18 18 18 18 19 19 19 19 V 1.3.2.4 Gelir Ortaklığı Senetleri…………………………………….. 1.3.2.5 Banka Bonoları ve Banka Garantili Bonolar……………….. 1.3.2.6 Varlığa Dayalı Menkul Kıymetler………………………….. 1.3.2.7 Varantlar (Hisse Senedi Satın Alma Hakkı Veren Tahvil)…. İKİNCİ BÖLÜM FİNANSAL ARAÇLARLA İLGİLİ MEVCUT DÜZENLEMELER 2.1 Kanunlar…………………………………………………………………… 2.1.1 213 Sayılı Vergi Usul Kanunu………………………………………. 2.1.2 6102 Sayılı Türk Ticaret Kanunu…………………………………… 2.2 Muhasebe Standartları……………………………………………………... 2.2.1 Muhasebe ve Muhasebe Standartlarının Tanımı……………………. 2.2.2 Muhasebe Standartlarının Önemi…………….................................... 2.2.3 Muhasebe Standartlarının Oluşturulması Süreci……………………. 2.2.3.1 Muhasebe Standartlarının Yasama Yoluyla Belirlenmesi……. 2.2.3.2 Muhasebe Standartlarının Özel Sektör Düzenleyici Kuruluşlarınca Belirlenmesi………………………………….. 2.2.3.3 Kamu Sektörünün Muhasebe Standartları Düzenleme Yetkisini Bir Kuruluşa Devretmesi…………………………... 2.2.4 Uluslararası Muhasebe Standartları ve Uluslararası Muhasebe Standartlarının Oluşumu…………………………………………….. 2.2.4.1 Uluslararası Muhasebe Standartları Komitesi (IASC) ve Uluslararası Muhasebe Standartları Kurulu (IASB)………... 2.2.4.2 Finansal Muhasebe Standartları Kurulu (FASB)…………… 2.2.5 Uluslararası Finansal Raporlama Standartları (IFRS)……………... 2.2.6 Muhasebe Standartlarının Harmonizasyonu (Uyumlaştırılması)…… 2.2.7 Türkiye’de Muhasebe Standartlarının Gelişimi…………………….. 2.2.8 Finansal Araçlarla İlgili Muhasebe Standartları…………………….. 2.2.8.1 TMS 32 Finansal Araçlar: Sunum Standardı……………….. 2.2.8.2 TMS 39 Finansal Araçlar: Muhasebeleştirme ve Ölçme Standardı……………………………………………………. 2.2.8.3 TFRS 7 Finansal Araçlar: Açıklamalar Standardı………….. 2.2.8.4 TFRS 9 Finansal Araçlar Standardı………………………… 2.3 Türkiye’de Finansal Araçlarla İlgili Yasal Düzenlemelerdeki Farklılıklar... 2.4 Türkiye’de Finansal Araçların İşletme Bilançolarındaki Yeri……….......... ÜÇÜNCÜ BÖLÜM FİNANSAL ARAÇLARIN TMS VE TFRS’YE GÖRE DEĞERLEMESİ VE SINIFLANDIRILMASI 3.1 TMS ve TFRS’ye Göre Finansal Araçlarda Değerleme…………………… 3.1.1 TMS ve TFRS’de Yer Alan Değerleme Esasları (Yöntemleri)……... 3.1.2 TMS ve TFRS’de Finansal Araçlarla İlgili Değerleme Ölçüleri……. 3.1.2.1 Maliyet Değeri……………………………………………… 3.1.2.2 Etkin Faiz Yöntemi, Etkin Faiz Oranı ve İtfa Edilmiş Maliyet……………………………………………………… 3.1.2.3 Gerçeğe Uygun Değer………………………………………. 3.2 TMS ve TFRS’ye Göre Finansal Araçların Sınıflandırılması……………... 3.2.1 TMS 39’a Göre Finansal Araçların Sınıflandırılması……………..... 3.2.1.1 Gerçeğe Uygun Değer Farkı Kâr ve Zarara Yansıtılan 20 20 20 20 21 21 21 24 24 24 26 26 27 27 28 29 32 34 36 37 41 42 45 47 49 54 56 81 81 82 82 83 85 87 87 VI Finansal Varlıklar…………………………………………… 3.2.1.2 Vadeye Kadar Elde Tutulacak Varlıklar……………………. 3.2.1.3 Kredi ve Alacaklar………………………………………….. 3.2.1.4 Satılmaya Hazır Finansal Varlıklar…………………………. 3.2.2 TFRS 9’a Göre Finansal Araçların Sınıflandırılması……………….. DÖRDÜNCÜ BÖLÜM FİNANSAL ARAÇLARIN MUHASEBELEŞTİRİLMESİ 4.1 Finansal Araçlarda İlk Değerleme ve Muhasebeleştirme Yöntemleri……... 4.2 Finansal Araçlarda Dönem Sonunda Yapılan Muhasebeleştirme İşlemleri……………………………………………………………………. 4.2.1 Gerçeğe Uygun Değer Farkı Kâr ve Zarara Yansıtılan Finansal Varlıklar……………………………………………………………… 4.2.2 Vadeye Kadar Elde Tutulacak Varlıklar……………………………... 4.2.3 Kredi ve Alacaklar…………………………………………………… 4.2.4 Satılmaya Hazır Finansal Varlıklar………………………………….. 4.3 Finansal Araçlarda Dönem Sonunda Değerleme ve Değer Düşüklüğü……. 4.3.1 Finansal Araçlarda Dönem Sonunda Değerleme……………………. 4.3.2 Finansal Araçlarda Değer Düşüklüğü……………………………….. 4.4 Finansal Riskten Korunma ve Muhasebesi………………………………… 4.4.1 Gerçeğe Uygun Değer Riskinden Korunma………………………… 4.4.2 Nakit Akış Riskinden Korunma…………………………………….. 4.4.3 Net Yatırım Riskinden Korunma……………………………………. 4.5 VUK ve TMS Uygulamalarının Finansal Tablolarda Finansal Araçların Raporlanmalarına Etkileri …………………………………………………. SONUÇ VE DEĞERLENDİRME………………………………………….. KAYNAKÇA………………………………………………………………….. 88 89 89 90 91 93 97 97 98 100 101 103 103 104 111 113 115 117 117 126 131 VII TABLOLAR LİSTESİ Tablo 1: Genel Türev Sözleşmeleri ve Sözleşmelere Konu Olan Değişkenler.. Tablo 2: Uluslararası Muhasebe Standartları/Türkiye Muhasebe Standartları... Tablo 3: Muhasebe Standartlarına Göre Finansal Araçlar…………………….. Tablo 4: TMS 39’a Göre Finansal Varlıkların Sınıflandırılması, Değerleme Ölçüleri ve Değerleme Farkları……………………………………… Tablo 5: TMS 39’a Göre Finansal Yükümlülüklerin Sınıflandırılması, Değerleme Ölçüleri ve Değerleme Farkları…………………………. Tablo 6: TFRS 9’a Göre Finansal Varlıkların Sınıflandırılması, Değerleme Ölçüleri ve Değerleme Farkları……………………………………… Tablo 7: TFRS 9’a Göre Finansal Yükümlülüklerin Sınıflandırılması, Değerleme Ölçüleri ve Değerleme Farkları…………………………. Tablo 8: Değer Düşüklüğü Zararlarının Ölçümü……………………………… Tablo 9: Finansal Riskten Korunma Muhasebesinin Özeti…………………… Tablo 10: Ertelenmiş Vergi Varlığı ve Yükümlülüğünün Ortaya Çıkmasına Neden Olan Geçici Farklar…………………………………………... 9 40 51 90 90 92 92 108 113 118 VIII ŞEKİLLER LİSTESİ Şekil 1: IASC’nin Standart Geliştirme Süreci…………………………………. Şekil 2: IASB’nin Standart Geliştirme Süreci…………………………………. Şekil 3: FASB’nin Standart Geliştirme Süreci………………………………… 30 32 34 IX KISALTMALAR LİSTESİ AB (EU) ABD A.g.e. AICPA APB ASC A.Ş. BDDK BM FASB FAS FRS GUD IAS IASB IASC IFAC IFRIC IMF IOSCO KİT Md. MSUGT OECD s. SEC SFAS SIC SPK : Avrupa Birliği : Amerika Birleşik Devletleri : Adı Geçen Eser : Amerikan Sertifikalı Muhasebeciler Enstitüsü (The American Institute of Certified Public Accountants) : Muhasebe Prosedürleri Kurulu (Accounting Principles Board) : Muhasebe Standartları Komitesi (Accounting Standards Committee) : Anonim Şirket : Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurulu : Birleşmiş Milletler : Amerikan Finansal Muhasebe Standartları Kurulu (Financial Accounting Standards Board) : Amerikan Finansal Muhasebe Standartları (Financial Accounting Standards) : Finansal Raporlama Standardı (Financial Reporting Standard) : Gerçeğe Uygun Değer : Uluslararası Muhasebe Standardı : Uluslararası Muhasebe Standartları Kurulu (International Accounting Standards Board) : Uluslararası Muhasebe Standartları Komitesi (International Accounting Standards Committee) : Uluslararası Muhasebeciler Federasyonu (International Federation of Accountants) : Uluslararası Finansal Raporlama Yorumları Komitesi (International Financial Reporting Interpretations Committee) : Uluslararası Para Fonu (International Monetary Fund) : Uluslararası Menkul Kıymetler Komisyonları Örgütü (International Organization of Securities Commisions) : Kamu İktisadi Teşebbüsleri : Madde : Muhasebe Sistemi Uygulama Genel Tebliği : Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü (Organization for Economic Cooperation and Development) : Sayfa Numarası : Menkul Kıymet ve Borsa Komisyonu (Securities and Exchange Commission) : Finansal Muhasebe Standardı Tebliğleri (Statement of Financial Accounting Standard) : Yorumları İnceleme Komitesi (Standing Interpretations Committee) : Sermaye Piyasası Kurulu X TFRS TL TMS TMSK TMUD TMUDESK TSE TTK TÜRMOB UFRS(IFRS) UMS (IAS) US GAAP Vb Vd. : Türkiye Finansal Raporlama Standartları : Türk Lirası : Türkiye Muhasebe Standartları : Türkiye Muhasebe Standartları Kurulu : Türkiye Muhasebe Uzmanları Derneği : Türkiye Muhasebe ve Denetim Standartları Kurulu (Accounting and Auditing Standards Board of Turkey) : Türk Standartları Enstitüsü : Türk Ticaret Kanunu :Türkiye Serbest Muhasebeci Mali Müşavirler ve Yeminli Mali Müşavirler Odaları Birliği (Union of Chambers of Certified Public Accountants and Sworn Financial Advisors of Turkey) : Uluslararası Finansal Raporlama Standardı (International Financial Reporting Standard) : Uluslararası Muhasebe Standardı (International Accounting Standard) : ABD Genel Kabul Görmüş Muhasebe İlkeleri (Generally Accepted Accounting Principles) : Ve Benzeri : Ve Diğerleri 1 GİRİŞ Muhasebe standartları; işletmelerin ve finansal piyasaların küreselleşmesi, muhasebe işlemlerinde tekdüzenin sağlanması, uluslararası alanda yapılan işlemlerin ve uluslararası işletme sayısının artması nedeniyle uygulamada kolaylık sağlanması açısından büyük önem taşımaktadır. Ülkelerin muhasebe uygulamalarının birbirinden farklı olması karmaşıklığa yol açmaktadır. Uluslararası piyasalarda faaliyet gösteren işletmelerin finansal tablolarının karşılaştırılabilir olması gerekmektedir. Bu da tek bir muhasebe standart seti ile mümkün olmaktadır. Uluslararası Muhasebe Standartları Kurulu tarafından oluşturulan Uluslararası Finansal Raporlama Standartları tüm dünyadaki işletmelerin uygulayacağı tek bir finansal raporlamayı geliştirmektedir. 13.01.2011 Tarih ve 6102 Sayılı Türk Ticaret Kanunu Md. 88’e göre “gerçek ve tüzel kişiler gerek ticari defterlerini tutarken, gerek bireysel ve konsolide finansal tablolarını düzenlerken, Kamu Gözetimi Muhasebe ve Denetim Standartları Kurumu tarafından yayımlanan Türkiye Muhasebe Standartlarına ve kavramsal çerçevede yer alan muhasebe ilkelerine ve bunların yorumlarına aynen uymak ve bunları uygulamak zorundadır” ifadesi nedeniyle Türkiye Muhasebe-Finansal Raporlama Standartları büyük bir önem kazanmıştır. Muhasebe standartlarında iki önemli muhasebe standart seti bulunmaktadır. Bunlardan birisi Uluslararası Muhasebe Standartları Kurulu tarafından yayımlanan Uluslararası Finansal Raporlama Standartları UFRS (International Financial Reporting Standards-IFRS)’dir. Diğeri ise ABD’de Finansal Muhasebe Standartları Kurulu (FASB) tarafından oluşturulan ABD Genel Kabul Görmüş Muhasebe İlkeleri (United States Generally Accepted Accounting Principles-US GAAP )’dir. Türkiye Muhasebe Standartları Kurulu (TMSK), Uluslararası Muhasebe Standartları Kurulu (International Accounting Standart Board-IASB) tarafından oluşturulan Uluslararası Muhasebe Standartları ve Uluslararası Finansal Raporlama Standartları’nı Türkçeye çevirerek TMS ve TFRS olarak yayımlamıştır. 2 Kamu gözetimi, Muhasebe ve Denetim Standartları Kurumu’na ilişkin 660 Sayılı Kanun Hükmünde Kararname; 2 Kasım 2011 tarih ve 28103 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır. Uluslararası standartlarla uyumlu Türkiye Muhasebe ve Denetim Standartlarını oluşturma ve yayımlama hakkı bu kuruma verilmiştir. TMSK’nın Türkiye Muhasebe Standartlarını oluşturma yetkisi alınmıştır. Türkiye Muhasebe-Finansal Raporlama Standartları (TMS/TFRS)’nda, finansal araçlarla ilgili TMS/IAS 32 Finansal Araçlar: Sunum, TMS/IAS 39 Finansal Araçlar: Muhasebeleştirme ve Ölçme, TFRS/IFRS 7 Finansal Araçlar: Açıklamalar ve TFRS/IFRS 9 Finansal Araçlar standartları bulunmaktadır. Finansal borçlar, tez konusu dışında bırakılmakta ve tezin asıl konusunu finansal varlıklar oluşturmaktadır. Finansal araçların muhasebeleştirilmesinde; alım satım amaçlı finansal varlıklardaki değerleme farkları kâr ve zararda yani gelir tablosunda, uzun vadeli finansal varlıklardaki değerleme farkları ise özkaynaklarda muhasebeleştirilmektedir.* Türev ürünler ve türev ürünlerden kaynaklanan değerleme farklarının nasıl muhasebeleştirileceği, finansal araçların değerinin nasıl ölçüleceği, finansal araçların itfa edilmiş maliyet, gerçeğe uygun değer ve maliyet değerinden hangisine göre değerlenmesi gerektiği, finansal araçtan kaynaklanan gelirin kâr veya zararda mı yoksa özkaynaklarda mı raporlanması gerektiği gibi sorulara cevap aranmaktadır. Finansal araçların muhasebeleştirilmesinde problemlerin olmasının sebebi; Tekdüzen Hesap Planı’nın TMS/TFRS ile uyumlu olmaması ve Finansal Araçlarla ilgili Standartların karmaşık ve anlaşılması güç olmasıdır. * Örten, Kaval ve Karapınar’ın 2010 yılına ait Türkiye Muhasebe-Finansal Raporlama Standartları adlı kitabında sayfa 524’de bu konuya değinilmektedir. 3 “Türkiye Muhasebe-Finansal Raporlama Standartlarına Göre Finansal Araçların Muhasebeleştirilmesi” adlı doktora tez çalışması dört bölümden oluşmaktadır. Doktora Tezinin ilk bölümünde; finansal araç kavramı ve türleri, özellikleri ve finansal piyasada yer alan araçlar incelenmektedir. Finansal piyasalarda, para piyasasında ve sermaye piyasasında işlem gören finansal araçlar bulunmaktadır. Para piyasası ve sermaye piyasası araçları bu bölümde açıklanmaktadır. İkinci bölümde; finansal araçlarla ilgili kanunlar, muhasebe standartlarının oluşturulması süreci ve gelişimi açıklanmakta, finansal araçlarla ilgili muhasebe standartları, Türkiye’de finansal araçlarla ilgili mevcut ve yasal düzenlemeler arasındaki farklılıklar ve Türkiye’de finansal araçların işletme bilançolarındaki yeri incelenmektedir. Üçüncü bölümde; TMS ve TFRS’lerde yer alan değerleme esasları (yöntemleri), finansal araçlarla ilgili değerleme ölçüleri ve TMS 39 ve TFRS 9’a göre finansal araçların sınıflandırılması açıklanmaktadır. Dördüncü bölümde; finansal araçlarda ilk değerleme ve muhasebeleştirme yöntemleri, dönem sonunda yapılan muhasebeleştirme işlemleri, dönem sonunda değerleme ve değer düşüklüğü, finansal riskten korunma ve muhasebesi ve VUK ve TMS uygulamalarının finansal tablolarda finansal araçların raporlanmalarına etkileri açıklanmaktadır. 4 BİRİNCİ BÖLÜM FİNANSAL ARAÇLAR 1.1 Finansal Araç Kavramı ve Türleri Finansal araçlar, bir işletmenin finansal varlığı ile diğer bir işletmenin finansal borcunda ya da özkaynağa dayalı finansal aracında artışa neden olan herhangi bir sözleşme olarak tanımlanmaktadır (Özerhan ve Yanık, 2012: 164). Finansal piyasada birbirinden farklı özelliklere sahip çok sayıda finansal araç vardır (Şakar, 1997: 5). Finansal araçlar, temel finansal araçlar ve türev finansal araçlar olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Temel finansal araçlar; nakit, ticari alacaklar, ticari borçlar, hisse senetleri ve tahvillerdir. Türev finansal araçlar; forward, future, opsiyon, swap ve diğer türev finansal araçlardır (Örten ve Örten, 2001: 3). Nakit, sözleşmeden kaynaklanan finansal varlıklar, senetli ve senetsiz ticari alacaklar, senetli ve senetsiz ticari borçlar, hisse senetleri gibi özkaynak araçları, hazine bonosu, devlet tahvili, banka bonosu vb. borçlanma belgeleri finansal araçtır. Finansal kiralamalar bir sözleşme çerçevesinde kiraya veren için finansal varlık, kiracı için finansal borç oluşturduğundan finansal araçtır ve türev ürünlerle ilgili olumlu ve olumsuz farklar da finansal araç olarak kabul edilir. Altın, petrol gibi finansal olmayan varlıklarda bir sözleşme varsa bunlar da finansal araç sayılır ve altın alım sözleşmeleri de bir sözleşme içerdiklerinden finansal araç olarak kabul edilir. Finansal araçlar, uzun vadeli ve düşük riskle fon elde etmek ve yatırımcıların ellerindeki fon fazlalıklarını değerlendirmelerine imkân sağlamak amacıyla ortaya çıkmıştır. Hisse senedi ve tahvillerin tarihçesi aşağıdaki gibi açıklanmaktadır. Hisse senedi, en basit ifadeyle, mülkiyet anlamına gelir. Bu yüzden hisse senetleri bir ticari işletmenin mülkiyetinin bir kısmını temsil eden katılım paylarıdır. Hisseler yoluyla mülkiyet fikri, orta çağ zamanlarına kadar dayanır. Rönesans devrinde tüccar grupları ticari seferlerini finanse etmek için bir araya geldiklerinde 5 ve ilk bankerler kredilerin geri ödenmesini sağlamak için işletmenin mülkiyetinin bir kısmını almalarıyla bu uygulama yaygınlaştı. Ancak bu ilk ortaklı şirketler, genellikle sınırlı amaçlarla kurulan tek bir gemi yolculuğunun finansmanı gibi geçici girişimlerdi ve söz konusu amaç gerçekleştiğinde feshediliyorlardı. Hollandalı tüccarlar tarafından 1602 yılında kurulan ve şirketin 200 yıl sonraki iflasına kadar Amsterdam’da ticareti yapılan devredilebilir hisse senedi sertifikaları ihraç eden Hollanda Doğu Hindistan Şirketi ilk ortaklı şirket olarak değerlendirilebilir. 17. Yüzyılın sonuna kadar Londra’daki kahve tüccarları, anonim şirketlerin hisselerinin ticaretiyle geçimlerini sağlıyorlardı. Fakat sanayi devrimi, kanallar ve fabrikalar inşa etmek için büyük miktarlara varan sermaye artırımını gerekli kıldı. Böylece bu kanal ve fabrikaların hisseleri yaygın bir şekilde ticarete konu olmaya başladı (Levinson, 2007: 187–188). Tahviller, orta çağlarda zenginlerin savaşları finanse etmek için verdikleri ödünç paraların bir sonucu olarak ortaya çıkmıştır. Hükümetlerin mali gereksinimleri arttıkça, zenginler kendilerinden talep edilen büyük miktarda borçları karşılamakta güçlük çekmeye başladılar. Tahvil çıkartılması sayesinde hükümetler yalnızca bir grup zengine mecbur kalmayacak ve pek çok kişiden borç alma olanağına kavuşacaktı. Ayrıca borçlandıkları kişilere, borçlunun karşılığını vermeyeceğini düşünmeleri halinde tahvili başkalarına satabilme hakkı gibi kolaylıklar da sağlayarak, risk oranını düşürüyorlardı. Bilinen en eski tahvil Venedik Bankası tarafından 1157 yılında, İstanbul’daki bir savaşı finanse etmek amacıyla çıkarılmıştır (Levinson, 2007: 87). Farklı sınıflandırmalar yapılmakla beraber UMS’ye göre finansal araçlar; finansal varlık, finansal borç, özkaynağa dayalı finansal araç ve türev finansal araç olarak sınıflandırılmaktadır. Bu finansal araç türleri aşağıda açıklanmaktadır. 6 1.1.1 Finansal Varlık Finansal varlık kavramı sadece nakit değil aynı zamanda kolaylıkla ve doğrudan doğruya nakde dönüştürülebilir varlıklar olarak tanımlanır. Bu varlıklar; nakit, kısa dönem yatırımlar (ayrıca pazarlanabilir menkul kıymetler) ve alacakları içerir. Bilançoda bu finansal varlıklar, gerçeğe uygun değerlerinde gösterilir. Nakit için gerçeğe uygun değer nominal değerini, pazarlanabilir menkul kıymetler için gerçeğe uygun değer piyasa değerini ve alacaklar için net gerçekleştirilebilir değeri ifade eder (Williams ve Diğerleri, 2003: 264–297). Nakit, finansal araçların en basit şeklidir. Kısa vadeli ve istenildiğinde paraya dönüştürülebilen yatırımlar, nakit benzeri olarak düşünülür ve bilanço içinde nakit ile beraber yer alabilir (Sangiuolo ve Seidman, 2008: 1.02). Nakit, sözleşmeden doğan nakit ve finansal varlık elde etme hakları, senetsiz alacaklar, finansal kiralama alacakları, alacak senetleri, kredi alacakları, borçlanma araçlarına ve özkaynak araçlarına yapılan yatırımlar finansal varlık olarak kabul edilir. 1.1.2 Finansal Borç Finansal borçlar; başka bir işletmeye nakit ya da başka bir finansal varlık verilmesi için işletmenin aleyhine olan koşullarda sözleşmeden doğan yükümlülüklerdir. Senetsiz borçlar (satıcılara borçlar, ortaklara, iştiraklere, bağlı ortaklıklara borçlar gibi), finansal kiralama borçları, borç senetleri, kredi borçları ve çıkarılmış tahviller, kâr zarara katılma belgeleri, gelir ortaklığı senetleri, hisse senedine çevrilebilir tahviller, varlığa dayalı menkul kıymetler ve finansman bonoları gibi sözleşmeden doğan yükümlülük getiren borçlanma belgeleri finansal borçtur. Borçlanma araçları uygulamada çok sayıda olmasına rağmen en çok tercih edileni hisse senedine çevrilebilir tahvillerdir. Hisse senedine çevrilebilir tahviller, 7 borç ve özkaynak unsurunu bir arada taşıyan bileşik bir finansal araç çeşidi olan ve yatırımcılar tarafından çok tercih edilen borçlanma araçlarıdır. Hisse senedine çevrilebilir tahvil, hem finansman seçeneği hem de yatırımcılar için son on yılda oldukça popüler olmuştur. Sabit bir kupon, sabit vadeli borç unsuruyla ve özkaynak unsuru gibi önceden belirlenmiş bir fiyatta adi hisse senedine dönüştürmeye izin veren bileşik bir finansal araç çeşididir. Genel olarak bakıldığında, hisse senedine çevrilebilir tahviller aynı risk profiliyle düz tahvillerle karşılaştırıldığında daha düşük bir finansman maliyetine sahiptir. Hisse senedine çevrilebilir tahviller; hedeflenen gelirin yüksek olması ve sermaye artışına katılma seçeneği ön planda olmak üzere birçok nedenden yatırımcılar tarafından çok araştırılmış ve tercih edilmiştir (Catty, 2010: 255). 1.1.3 Özkaynağa Dayalı Finansal Araç Özkaynağa dayalı finansal araçlar; işletmenin tüm borçları çıkarıldıktan sonra varlıklarında bir payı ya da hakkı gösteren sözleşmelerdir. Adi hisse senetleri, imtiyazlı hisse senetleri, oydan yoksun hisse senetleri, varantlar, yazılı alım opsiyonları ve bazı satım opsiyonu bulunan finansal araçlar özkaynak araçları olarak sayılır. Örneğin; adi ve imtiyazlı hisse senetleri sahiplerine oy hakkı, kâra katılma hakkı ve tasfiyeden pay alma hakkını sağladıklarından, varantlar ise belirli fiyat üzerinden belirli sayıda hisse senedi satın alma hakkını içerdiklerinden özkaynak aracı olarak kabul edilir. Satım opsiyonu bulunan finansal araçlar, genellikle sözleşmeye dayalı bir yükümlülük içerdiklerinden finansal borç olarak kabul edilir. Satım opsiyonu bulunan finansal araçlar ve açık uçlu yatırım fonları; işletmenin tasfiyesi halinde işletmenin net varlıklarından bir oransal pay veya hak elde edebilmesi ve geri satın alma yükümlülüğünü sağlaması durumunda özkaynak aracı olarak sınıflandırılır (Ankarath ve Diğerleri, 2010: 184). 8 Satım opsiyonu bulunan özkaynağa dayalı finansal araçlar, finansal araç hamiline nakit veya başka bir finansal varlık karşılığında opsiyonu veren tarafa söz konusu finansal aracı geri satma hakkını vermektedir. 1.1.4 Türev Finansal Araç Türev finansal araçlar, işletmeler arası sözleşme ile bir finansal aracın bir veya daha fazla finansal riskini nakletme amacıyla şartlı ya da şartsız değişim hakkı tanıyan sözleşmelerdir (Demir, 2009: 57). Türev araçlar; sözleşmeyi yapan taraflardan birine (avantajlı koşullarda) finansal varlıkları değiştirmek için sözleşmeden doğan bir hak, diğer tarafa (avantajlı olmayan koşullarda) ise sözleşmeden doğan bir yükümlülük getirir (Ataman, 2007: 328). Türev ürünlerin; Belirli bir faiz oranında, finansal araç fiyatında, mal bedelinde, döviz kurunda, fiyat veya oran endeksinde, kredi derecesi veya kredi endeksinde ya da başka bir değişkende meydana gelen bir değişiklik karşısında değerinin değişmesi, Net bir başlangıç yatırımını gerektirmemesi, Gelecekteki bir tarihte ödenecek olması gibi özelliklere sahip olması gerekmektedir. Başlıca türev finansal araçlar; seçimlik sözleşmeler (opsiyon), vadeli işlem sözleşmeleri (forward), gelecek sözleşmeleri (futures) ve takas (swap) sözleşmeleridir (Baydoğan, 2009: 93). Opsiyon, bir finansal varlığın gelecekte belirlenen bir tarihte veya belirli bir zaman süresi içinde, prim karşılığında, önceden belirlenmiş bir fiyattan satma veya satın alma hakkını veren bir sözleşmedir (Akgüç, 2010: 732). Forward, alıcı ile satıcı arasında imzalanan ve fiyatı bugünden belirlenen bir varlığın gelecekte belirlenen bir tarihte teslimini içeren bir anlaşmadır (Chambers, 2009: 42). 9 Futures, standart miktar ve kalitede bir varlığı önceden belirlenmiş bir fiyattan gelecekte belirli bir tarihte teslim etme ya da almaya ilişkin yasal bir işlem içeren standart sözleşmelerdir (Aydeniz, 2008: 132). Swap, iki taraf arasında, önceden belirlenen bir sistem içerisinde, belirli bir finansal varlıktan kaynaklanan gelecekteki nakit akışlarının değiştirilmesi konusunda yapılan bir sözleşmedir (Ceylan ve Korkmaz, 2010: 386). Opsiyon ve futures sözleşmeleri organize borsalarda, forward ve swap sözleşmeleri ise organize olmayan borsalarda işlem görmektedir. Genel türev sözleşmeleri ve sözleşmelere konu olan değişkenler aşağıdaki gibidir. Tablo 1: Genel Türev Sözleşmeleri ve Sözleşmelere Konu Olan Değişkenler Sözleşmenin Türü Faiz oranı swapı Döviz swapı (yabancı döviz swapı) Emtia swapı Hisse senedi swapı Kredi swapı Toplam getiri swapı Satın alınan ya da yazılı hazine bonosu opsiyon (Alım ya da satım) Satın alınan ya da yazılı döviz opsiyon (Alım ya da satım) Satın alınan ya da yazılı emtia opsiyon (Alım ya da satım) Satın alınan ya da yazılı hisse senedi opsiyon (Alım ya da satım) Devlet borcuna bağlı faiz oranı futures (hazine futures) Döviz futures Emtia futures Devlet borcuna bağlı faiz oranı forward (hazine forward) Döviz forward Emtia forward Hisse senedi forward Sözleşmelere Konu Olan Değişkenler Faiz oranları Döviz oranları Emtia fiyatları Hisse senedi fiyatları Kredi oranı, kredi indeksi ya da kredi fiyatı Referans varlık ve faiz oranlarının toplam gerçeğe uygun değeri Faiz oranları Döviz oranları Emtia fiyatları Hisse senedi fiyatları Faiz oranları Döviz oranları Emtia fiyatları Faiz oranları Döviz oranları Emtia fiyatları Hisse senedi fiyatları Kaynak: International Accounting Standards Board (IASB) (2010), p.1329-1330. 10 1.2 Finansal Araçların Özellikleri Finansal araçların; adı, vadesi, taşıdığı hak, teminatı, kupon ödeme aralığı, pazarlanabilme yeteneği, faiz ödeme şekli, vergilendirilmesi ve faiz hesaplama yöntemi gibi özellikleri bulunmaktadır. Finansal araçları birbirinden ayıran başlıca özellikler şöyle açıklanabilir (http://www.kenancelik.com/documents/mcob.pdf, Mustafa Çıkrıkçı, Finansal Kurumlar ve Piyasalar, Beşinci Bölüm, Erişim Tarihi: 26.03.2011; GVK Md. 94; KVK Md. 15): 1-Finansal aracın adı: Finansal araçları ihraç eden kişi veya kurumun kimliği, vadesi, içerdiği hak ve teminat, kupon ödeme dönemi, pazarlanabilir nitelikte olup olmadığı gibi çeşitli kriterlere göre farklı adlar altında sınıflandırılmaktadır. 2-Finansal aracın vadesi: Finansal aracın içerdiği vade, satın alınan finansal aracın bugünden başlayarak ihraçcısı tarafından geri ödenecek olduğu tarihe kadar beklenmesi gereken süredir. Bono, tahvil, mevduat cüzdanı gibi alacağı temsil eden finansal araçların geri ödenme tarihleri üzerlerinde yazılıdır. Hisse senedi, yatırım fonu katılma belgesi, kâr ve zarar ortaklığı belgesi gibi belgelerin üzerlerinde geri ödenme tarihleri yazılı değildir. Bu tür senetlerde vade, alım-satım tarihleri arasında geçen süre olarak dikkate alınmaktadır. 3-Finansal aracın taşıdığı hak: Finansal araçlar türüne göre yatırımcısına sahiplik (ortaklık), alacaklılık, belli bir şeyi kullanım (intifa) ve bir şeyden yararlanma hakkını verir. Hisse senedini elinde bulunduran şirketin ortağıdır. Bono, tahvil gibi araçlar alacaklılık hakkını verirler. Alacaklılık hakkının karşılığı ise genellikle önceden belirlenmiş bir oranda faiz geliri almadır. İntifa senetleri ortaklık ve alacaklılık hakkını vermemekle birlikte, şirketin yönetimine katılma veya kârdan pay alma gibi hakları içerebilirler. Gelir ortaklığı senetleri ve kâr ve zarara katılma belgeleri gibi finansal araçlar da ortaklık hakkını vermeyip üzerlerinde yazılı konulardaki faaliyetlerin sonuçlarından yararlanma hakkını vermektedir. 11 4-Finansal aracın teminatı: Finansal araçlara bağlı bulunan teminat, araçların kalite göstergesidir. Alacaklılık hakkı veren finansal araçlarda teminat, aracı ihraç eden firmanın varlıkları ve gelirleridir. Alacaklı, firma varlıkları üzerinde birinci derecede hak sahibidir. Kısa süreli alacaklılar açısından firmanın likidite gücü, uzun süreli alacaklılar için firmanın gelir yaratma kapasitesi önem taşır. Örneğin; tahvil sahipleri için birincil risk firmanın iflası, ikincil risk ise tahvil faiz kuponlarının ödenmemesidir. Hisse senedi sahiplerinin birincil riski şirketin iflas etmesi, ikincil riski ise; şirketin gelir yaratma kapasitesinin düşmesine bağlı olarak elde edilecek temettü miktarının azalmasıdır. İflas durumunda hisse senedini elinde bulunduranlar şirket varlıkları üzerinde alacaklılardan sonra, ikinci derecede hakka sahiplerdir. 5-Finansal araçlarda kupon ödeme aralığı: Bono ve tahvil gibi faize dayalı finansal araçlarda, faiz ödemesi aracın türüne göre vade sonunda veya vade süresi içerisinde belirli aralıklarla ödenmektedir. Örneğin, bonolarda faiz dönem sonunda ödenirken, tahvillerde ara dönemlerde faiz ödemesi yapılabilir. Tahvillerde faiz ödemeleri, vade boyunca standart dönemler olarak belirlenmektedir. Anapara geri ödemeleri ise genellikle vade sonunda yapılmaktadır. Faiz ödemelerinde dönemler yıllık, üç aylık veya altı aylık dönemler biçiminde belirlenebilmektedir. 6-Finansal araçların ikinci piyasada pazarlanabilme yeteneği: Bir finansal aracın pazarlanabilme yeteneği, geri ödeme tarihinden önce ikinci piyasada (borsada) oluşabilecek alış-satış maliyetleri arasındaki marja bağlıdır. Düşük pazarlama maliyeti, finansal aracın pazarlanabilme yeteneğinin yüksek olduğu anlamına gelmektedir. Pazarlanabilme yeteneği iyi olan finansal araçlar likidite düzeyi yüksek araçlar olarak kabul edilmektedir. 7-Finansal araçların faiz ödeme şekli: Finansal araçların faiz ödemeleri; vadesi gelen faizlerin çeşitli ödeme araçları ile ödenmesi veya bonolarda bono bedelinin vadeye göre iskontosu biçiminde yapılmaktadır. Bonolar vadesine göre hesaplanan faizler düşülerek yani, iskontolu satılır. İkincil veya üçüncül piyasalarda faiz düşüldükten sonra kalan bedel iskonto edilmiş değerdir. Tahvillerde faiz 12 ödemesi; tahvilin nominal değeri üzerinden hesaplanan kuponun ayrı olarak tahsil edilmesi biçiminde yapılmaktadır. 8-Finansal araçların vergilendirilmesi: Tahviller ile bonoların faizleri üzerinden kesilen stopaj ve işlem giderleri finansal yatırımcısını değil ihraç eden şirketi ilgilendirmektedir. Vergi kesintisi, 193 Sayılı GVK Md. 94 ve 5520 Sayılı KVK Md. 15’de düzenlenmektedir. 193 Sayılı GVK Md. 94/7’ye göre tahvillerin faizleri % 10 stopaj vergisine tabidir. Hazine bonoları ile devlet tahvillerinin faizlerinden gelir vergisi kesintisi yapılmaz. Ancak, diğer şirketlerin bono ve tahvillerinin faiz ödemeleri ile hisse senetlerinin temettü ödemeleri gelir vergisine tabi olmaktadır. 9-Finansal araçlarda faiz hesaplama yöntemi: Çoğu kez finansal aracın türü ve vadesine göre finansal araçların faizi, farklı biçimlerde hesaplanmaktadır. Örneğin, tahviller ve banka mevduatının faiz hesaplamalarında bir yıl, üç yüz altmış beş gün, bonolar ile banka kredilerinin faiz hesaplamalarında ise bir yıl, üç yüz altmış gün olarak alınmaktadır. Kısa vadeli işlemlerde iskonto günlük, uzun vadelilerde ise yıllık olarak ele alınmaktadır. 1.3 Finansal Piyasada İşlem Gören Finansal Araçlar Finansal piyasalar; para, sermaye, altın, döviz, swap, opsiyon, forward ve futures piyasalarından oluşmaktadır. Ancak para ve sermaye piyasaları, finansal piyasaların önemli bir kısmını oluşturmaktadır. Para piyasası ve sermaye piyasası araçları aşağıda açıklanmaktadır. 1.3.1 Para Piyasası Araçları Para piyasalarında kısa vadeli likidite fazlası olanlarla, kısa vadeli likidite açığı olanlar karşı karşıya gelir (Uzunoğlu, 2003: 28). Para piyasalarında yapılan yatırımlar kısa vadeli olduğundan getiri ve risk düşüktür. Para piyasası araçlarından en önemlileri aşağıda açıklanmaktadır. 13 1.3.1.1 Vadeli Mevduat Vadeli mevduatlar, tasarruf sahipleri tarafından bankalarda açılan hesaplardır. Bankalara yatırılan para, hesaplarda, vade sonuna kadar tutulmakta ve vade sonunda anapara ve faiz ödemesi yapılmaktadır (Korkmaz ve Ceylan, 2010: 14). Vadeli mevduatlar başkasına devredilememektedir ve bu araçlarda vade en fazla bir yıldır. 1.3.1.2 Mevduat Sertifikası Bankalar tarafından çıkarılan mevduat sertifikaları, yatırılan paranın miktarını ve vadesini göstermek üzere tasarruf sahiplerine verilen ve devredilebilir özellikte olan belgelerdir. Mevduat sertifikaları aslında tahvil veya borç senedi özelliğini taşır. 1.3.1.3 Hazine Bonosu Hazine bonosu, hükümetin bütçe kanunlarına dayanarak kısa vadeli fon ihtiyacını gidermek ve kamu açıklarını finanse etmek için ihraç etmiş olduğu menkul kıymetlerdir (Aksoy ve Tanrıöven, 2007: 418). Türkiye’de hazine bonosuna yatırım en çok bankalar tarafından yapılmaktadır ve hazine bonoları çok kullanılan bir para piyasası aracıdır. 1.3.1.4 Finansman Bonosu Finansman bonosu, daha çok büyük ve kredi riski düşük olan firmaların kısa süreli finansal gereksinimlerini karşılamak için, aracı kurumlara veya doğrudan yatırımcılara sunmak amacıyla ihraç ettikleri ve iskonto edilerek satılan bir finansal araç olarak tanımlanabilir (Canbaş ve Doğukanlı, 2007: 83). 14 1.3.1.5 Repo (Geri Satın Alma Anlaşması) Repo, menkul kıymetlerin geri satın alma taahhüdü ile satılmasıdır. Ters repo ise menkul kıymetlerin geri satma taahhüdü ile satın alınmasıdır. Genellikle hazine bonosu, devlet tahvili ve varlığa dayalı menkul kıymet karşılığı repo yapılmaktadır. 1.3.1.6 Kambiyo Senetleri Kambiyo senetleri; işletmelerin, üçüncü kişilerden alacaklarını temsil eden kısa vadeli araçlardır. Kambiyo senetleri; poliçe, bono ve çeklerdir. 1.3.2 Sermaye Piyasası Araçları Sermaye piyasası araçlarının fiyatları, para piyasası araçlarına göre çok daha değişkendir ve daha fazla risk içerirler. Bu araçların vadesi uzun olduğu için likiditeleri de düşüktür (Günal, 2007: 28). İstanbul Borsası’nda halka açık şirketlerin hisse senetleri ve devlet ve özel sektör tahvil ve bonoları işlem görmekte ve bu araçların fiyatları günlük hatta anlık olarak değişmektedir. Bu nedenle bu araçlarda risk ve getiri yüksektir. Sermaye piyasası araçları aşağıda açıklanmaktadır. 1.3.2.1 Hisse Senetleri Hisse senetleri; şirketlerdeki hissedarlığı belgelendirmek amacıyla çıkarılan, şirket sermayesinin birbirine eşit paylarından bir parçasını temsil eden ve kanuni şekil şartlarına uygun olarak düzenlenen kıymetli evrak hükmünde belgelerdir (Afşar ve Afşar, 2010: 84). Hisse senetleri; anonim şirketler, sermayesi paylara bölünmüş komandit şirketler ve özel kanunla kurulan kurumlar tarafından ihraç edilebilir (Babuşcu ve Hazar, 2007: 19). Hisse senedi tahvil gibi borç senedi değil, bir ortaklık ve mülkiyet senedidir (Karslı, 2004: 423). Hisse senetleri, özkaynağa dayalı finansal araçlardır ve bu varlıklara yapılan yatırımlar finansal varlık olarak kabul edilmektedir. 15 1.3.2.1.1 Nama ve Hamiline Yazılı Hisse Senetleri Üzerinde sahibinin adı yazılı olan hisse senetlerine nama yazılı hisse senetleri, üzerinde herhangi bir bilgi olmayan hisse senetlerine ise hamiline yazılı hisse senetleri denir. 1.3.2.1.2 Adi ve İmtiyazlı Hisse Senetleri Adi hisse senetleri, sahiplerine genel kurulda eşit oy hakkı ile kâr dağıtımı ve tasfiyede eşit pay alma hakkı tanırlar. Adi hisse senetleri, daha önce belirtilen haklara ek olarak sahiplerine; yöneticileri seçme, şirket aktiflerinin satışı ve diğer işletmelerle birleşmelerde söz hakkı sağlarlar (Başoğlu ve Diğerleri, 2009: 255). İmtiyazlı hisse senetleri, tahviller ile adi hisse senetlerine benzeyen finansal araçlardır. Tahvile benzeyen yönü sabit bir getiri sağlaması, adi hisse senedine benzeyen yönü ise ortaklık hakkını sağlamasıdır. Ayrıca imtiyazlı hisse senetleri, özkaynak aracı olarak kabul edilmektedir. 1.3.2.1.3 Bedelli ve Bedelsiz Hisse Senetleri Yeni taahhüt veya ödeme yolu ile çıkarılan, hisse senetlerine bedelli hisse senetleri denir. Bedelli hisse senetleri ya kuruluş aşamasında çıkarılırlar ya da sermaye artırımlarında, rüçhan hakkı kullanımıyla eski ortaklar tarafından veya halka arz yoluyla üçüncü kişiler tarafından satın alınırlar. Yedek akçe, dağıtılmamış kâr, yeniden değerleme değer artış fonu, gayrimenkul satış kazançları veya iştiraklerdeki değer artışlarının sermayeye eklenmesi yolu ile çıkarılan hisse senetlerine bedelsiz hisse senetleri denir (Karan, 2004: 309). Bedelsiz hisse senetlerinde işletmeye dışarıdan nakit girişi olmamakta, bedelli hisse senetlerinde ise işletmeye dışarıdan nakit girişi söz konusu olmaktadır. 16 1.3.2.1.4 Primli ve Primsiz Hisse Senetleri Nominal değerlerinden yüksek bir bedelle ihraç edilen hisse senetleri primli hisse senedi, nominal değeri ile ihraç edilen hisse senetleri ise primsiz hisse senedi olarak adlandırılmaktadır. Primli hisse senedi ihraç edebilmek için ana sözleşmede bir hüküm yer almalı ya da buna ilişkin bir genel kurul kararı olmalıdır. 1.3.2.1.5 İntifa (Yararlanma) Hisse Senetleri İntifa hisse senetleri; kurucu intifa hisse senetleri, intifa hisse senetleri ve katılma intifa hisse senetleri olmak üzere üç çeşittir. Kurucu intifa hisse senetleri; belli bir sermaye payını temsil etmeyen, şirket yönetimine katılma hakkı vermeyen, sadece kuruluş hizmeti karşılığında kurucular adına yazılı olarak ihraç edilen ve şirket kârından pay alma hakkı sağlayan hisse senetleridir. İntifa hisse senetleri; şirket genel kurulunun kararıyla bazı kimselere çeşitli hizmetler ve alacak karşılığı olarak kuruluştan sonra verilen ve sermaye payını temsil etmeyen hisse senetleridir. Katılma intifa hisse senedi, yatırımcısına, ortaklığın kârından pay alma olanağı veren, ancak, ortaklık hakkı sağlamayan, bu nedenle de, oy hakkı bulunmayan bir finansal varlık türüdür (Sarıkamış, 1998: 64). Katılma intifa hisse senetleri ile intifa hisse senetleri arasındaki fark; katılma intifa hisse senedinin intifa hisse senedinin aksine nakit karşılığı satılmasıdır. Her ikisinde de yönetime katılma ve oy hakkı yoktur (Gücenme, 1994: 30). 1.3.2.1.6 Oydan Yoksun Hisse Senetleri Oydan yoksun hisse senetleri; nama yazılı olarak çıkarılan, ortaklıkların sermaye artırımı ile ihraç edebilecekleri, oy hakkı hariç, sahibine kâr payından ve istendiğinde tasfiye bakiyesinden imtiyazlı olarak yararlanma hakkını ve diğer ortaklık haklarını sağlayan hisse senetleridir (Kocaman, 2004: 82). 17 1.3.2.2 Tahviller Tahvil, sahibine gelecekte belirli tarihlerde faiz ve anapara ödemelerinde bulunacağı taahhüt edilen orta ve uzun vadeli bir menkul değer türüdür (Apak ve Demirel, 2009: 90). Tahvil, alacak hakkını tanımlayan bir menkul kıymettir ve bu hak tahvilin anonim şirketler tarafından düzenlenmesi ile değil, tahvil sahibinin bedeli ödeyip tahvili teslim almasıyla oluşur. Tahvil sahibinin yaptığı yatırımının karşılığında ihraçcı belli bir oranda faizi ve anaparayı yatırımcıya geri ödeyeceğini taahhüt eder (Konuralp, 2005: 33). Gelecekteki nakit ödemelerini yapmayı kabul eden işletme ihraçcı olarak adlandırılır, finansal aracın sahibi ise yatırımcı olarak kabul edilir (Fabozzi, 2008: 3). Tahvil türleri aşağıda açıklanmaktadır. 1.3.2.2.1 Devlet Tahvilleri ve Özel Sektör Tahvilleri Maliye Bakanlığı, Hazine, belediyeler ve kamu kurumları gibi devlet tarafından ihraç edilen ve bir yıldan uzun vadeli tahvillere devlet tahvilleri denir. Anonim şirketlerin uzun vadeli finansman ihtiyaçlarını karşılamak üzere ihraç ettikleri tahvillere ise özel sektör tahvilleri denir. Vergiden muaf olması, devlet ihalelerinde teminat olarak kabul edilmesi ve istenildiği zaman işlemiş faiziyle birlikte paraya çevrilebilmesi devlet tahvillerini özel sektör tahvillerinden ayıran farklılıklardır. 1.3.2.2.2 Başabaş, Primli ve İskontolu Tahviller Bir tahvil; nominal değerle ihraç edilirse başabaş tahvil, nominal değerinden daha yüksek bir fiyatla ihraç edilirse primli tahvil, nominal değerinden daha düşük bir fiyatla ihraç edilirse iskontolu tahvil niteliğini taşımaktadır. 1.3.2.2.3 İkramiyeli Tahviller Tahvillerin satışını teşvik etmek için faiz ve erken satış priminden başka para ikramiyeleri de verilebilir. Ancak Türkiye’de tahvil sahiplerine nakdi ikramiyeli 18 çekilişler de dâhil, her ne isim altında olursa olsun, faiz dışında bir menfaat sağlanamaz (Parasız, 2000: 240). Bu nedenle bu tür tahviller, Türkiye’de bulunmamaktadır. 1.3.2.2.4 Nama ve Hamiline Yazılı Tahviller Tahviller, nama ve hamiline yazılı olarak ihraç edilebilirler. Üzerinde satın alan kişinin adının yazılı olduğu tahviller, nama yazılı tahvil olarak adlandırılır. Satın alan kişinin adı veya ünvanı yazılmadan ihraç edilen tahviller ise hamiline yazılı tahviller olarak adlandırılmaktadır. 1.3.2.2.5 Teminatlı ve Teminatsız Tahviller Tahvillerin satışını sağlamak için bazı şirketler, şirketin varlıklarını ya da temin ettikleri gayrimenkulları (taşınmazları) ipotek ederek tahvillerinin gerektirdiği ödemelere teminat verirler. Maddi varlık, ipotek ya da kefalet biçiminde herhangi bir teminatı veya garantisi olmayan tahviller ise teminatsız tahvil ya da garantisiz tahvil olarak bilinmektedir (Sarıaslan ve Erol, 2008: 124). Teminatsız tahviller, teminatlı tahvillere oranla daha riskli tahvillerdir (Okka, 2009: 270). 1.3.2.2.6 Sabit ve Değişken Faizli Tahviller Vadesi boyunca değişmeyen sabit faiz sağlayan tahvile sabit faizli tahvil, enflasyon ve faiz riskini engellemek için faizinin piyasa faiz oranlarına bağlı olarak ödenmesini gerektiren tahvile ise değişken faizli tahvil denir. 1.3.2.2.7 İndeksli Tahviller Enflasyon ortamında tahvil sahiplerinin korunması için anapara ve faizin, belirlenmiş bir değişkene bağlanmasıdır. İndeksleme metodu enflasyonun olumsuz etkilerini ortadan kaldırmaktadır (Civan, 2010: 112). Değişken faizli tahvillerde 19 enflasyona karşı sadece faiz oranı korunurken, döviz ve altına indeksli tahvillerde enflasyona karşı anapara ve faiz korunmaktadır. 1.3.2.2.8 Rüçhan Haklı Tahviller Bazı durumlarda tahvil satışını kolaylaştırmak için, tahvillerin tamamına ya da bir kısmına ilk sermaye artırımında rüçhan hakkı tanınabilir buna rüçhan haklı tahviller denilmektedir. 1.3.2.2.9 Kâra İştirakli Tahviller Sahibine, tahvil faizinin yanı sıra şirket kârından pay alma hakkı da sağlayan tahvillere kâra iştirakli tahviller adı verilir (Bolak, 2001: 144). 1.3.2.2.10 Hisse Senetlerine Çevrilebilir Tahviller Hisse senetlerine çevrilebilir tahviller; sahibine tahvillerini belli bir süre içinde ve belli bir fiyat üzerinden hisse senetleriyle değiştirme hakkını veren, vadeleri bir yıldan fazla olan finansal araçlardır. 1.3.2.3 Kâr Zarar Ortaklığı Belgeleri Kâr zarar ortaklığı belgesi, ortakların kâra ve zarara ortak olacak şekilde finansman ihtiyacını karşılamak amacı ile yurt içi ve yurt dışında satılmak üzere ihraç ettikleri menkul kıymetlerdir (Hacıoğlu ve Dinçer, 2009: 62). Kâr zarar ortaklığı belgelerinin çıkarılmasındaki amaç, menkul kıymetler piyasasında değişime konu olan araçları çoğaltmak ve çeşitlendirmektir. Bu belgeler kâr ve zarara katılma ve ortaklık hakkı vermekle beraber, hisse senedi sayılmazlar. Çünkü kâr zarar ortaklığı belgeleri sahiplerinin şirket yönetiminde oy hakkı yoktur. Bu belgeler vadeli olup vade sonunda anapara ve kâr payı geri ödenmektedir (Civan, 2010: 101). Kâr zarar ortaklığı belgeleri; katılma intifa hisse senetleri ve oydan yoksun hisse senetleri gibi hisse senetleri benzeri finansal araçlar olarak kabul edilmektedir. 20 1.3.2.4 Gelir Ortaklığı Senetleri Gelir ortaklığı senetleri; köprü, baraj, elektrik santrali, kara yolu, demir yolu, deniz ve hava limanları ile benzerlerinden, kamu kurum ve kuruluşlarına ait olanlarının gelirlerine, gerçek ve tüzel kişilerin ortak olması için, çıkarılan senetlerdir (Uludağ ve Arıcan, 2001: 150). Gelir ortaklığı senetleri, değişken faizli tahvil özelliğini taşımaktadır. 1.3.2.5 Banka Bonoları ve Banka Garantili Bonolar Banka bonoları ve banka garantili bonolar; mevduat toplamayan yatırım ve kalkınma bankaları ve anonim şirketlerin finansman ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla ihraç ettikleri borçlanma araçlarıdır. 1.3.2.6 Varlığa Dayalı Menkul Kıymetler İşletmelerin varlıklarını, alacak senetlerini teminat göstererek ya da devrederek ihraç ettikleri menkul kıymetlere varlığa dayalı menkul kıymetler denilmektedir. Yeni bir menkul kıymet türü olup, Türkiye’de ilk olarak 1992 yılında düzenlenmiştir. Varlığa dayalı menkul kıymetler, günümüzde de kullanılma alanı olan ve tercih edilen bir finansal araç türüdür. 1.3.2.7 Varantlar (Hisse Senedi Satın Alma Hakkı Veren Tahvil) Önceden saptanmış belirli fiyat üzerinden, belirli sayıda hisse senedi satın alma hakkına varant denir. Varant’da bir seçme hakkı (opsiyon) söz konusudur. Bu hakkın sahibi, ister seçim hakkını kullanarak önceden saptanmış belirli fiyattan belirli sayıda hisse senedi satın alacak ya da bu hakkını kullanmayacaktır (Kocaman, 2004: 97). Satın alma hakkının süresi, belirli bir tarihle sınırlı olabileceği gibi, süre sınırsız da olabilir (Başoğlu ve Diğerleri, 2009: 284). 21 İKİNCİ BÖLÜM FİNANSAL ARAÇLARLA İLGİLİ MEVCUT DÜZENLEMELER 2.1 Kanunlar 213 Sayılı Vergi Usul Kanunu ve 6102 Sayılı Türk Ticaret Kanunu, muhasebe uygulamalarını yönlendirmektedir. 213 Sayılı VUK ve 6102 Sayılı TTK’daki muhasebe standartlarına ve finansal araçlarla ilgili değerleme ölçülerine ilişkin düzenlemeler aşağıdaki gibi açıklanmaktadır. 2.1.1 213 Sayılı Vergi Usul Kanunu 213 Sayılı Vergi Usul Kanunu; belge düzenleme, kaydetme, defter tutma ve değerleme gibi muhasebe uygulamalarını yönlendirmektedir. Vergi Usul Kanunu’nda finansal araçlarla ilgili değerleme ölçüsü, borsa rayicidir. VUK m. 263’e göre borsa rayici; “gerek menkul kıymetler ve kambiyo borsasına, gerekse ticaret borsalarına kayıtlı olan iktisadi kıymetlerin değerlemeden evvelki son muamele gününde borsadaki muamelelerinin ortalama değerlerini” ifade etmektedir. 2.1.2 6102 Sayılı Türk Ticaret Kanunu 6102 Sayılı Türk Ticaret Kanunu, 13.01.2011 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Bu TTK’da muhasebe standartları ve muhasebe uygulamalarına ilişkin düzenlemeler bulunmaktadır. Bu düzenlemeler aşağıda açıklanmaktadır. TTK Md. 72’ye göre; “Türkiye Muhasebe Standartları saklı kalmak kaydıyla, finansal tabloların, ticari işletmenin tüm varlıklarını, borçlarını, peşin ödenen giderler ile peşin tahsil edilen gelirleri, teknik terimle dönem ayırıcı hesapları, bütün gelir ve giderleri doğru şekilde değerlendirilmiş olarak göstermesi zorunludur. Aktif kalemler 22 pasif kalemlerle, giderler gelirlerle, taşınmazlara ilişkin haklar, bunlarla ilgili yüklerle mahsup edilemez”. TTK Md. 73’e göre; “Türkiye Muhasebe Standartlarında aksi öngörülmemişse bilançoda, duran ve dönen varlıklar, özkaynaklar, borçlar ve dönem ayırıcı hesaplar ayrı kalemler olarak gösterilir ve yeterli ayrıntıya inilerek şemalandırılır”. TTK Md. 75’e göre; “gerçekleşmesi şüpheli yükümlülük ve askıdaki işlemlerden doğabilecek muhtemel kayıplar için Türkiye Muhasebe Standartlarında öngörülen kurallara göre karşılık ayrılır”. TTK Md. 78’e göre, Türkiye Muhasebe Standartlarında öngörülen ilkeler de dikkate alınmak üzere şu değerleme ilkeleri geçerlidir: Bir önceki dönemin kapanış bilançosundaki değerler ile faaliyet döneminin açılış bilançosundaki değerler birbirinin aynı olmalıdır, Fiilî veya hukuki duruma aykırı olmadıkça, değerlemelerde işletme faaliyetinin sürekliliğinden hareket edilir, Bilanço kapanış gününde, varlıklar ve borçlar teker teker değerlendirilir, Değerleme ihtiyatla yapılmalıdır; özellikle de bilanço gününe kadar doğmuş bulunan bütün muhtemel riskler ve zararlar, bunlar bilanço günü ile yılsonu finansal tablolarının düzenlenme tarihi arasında öğrenilmiş olsalar bile, dikkate alınır; kazançlar bilanço günü itibarıyla gerçekleşmişlerse hesaba katılır. Değerlemeye ilişkin olumlu ve olumsuz farkların dönem sonuçlarıyla ilişkilendirilmesinde Türkiye Muhasebe Standartlarındaki esaslara uyulur. Faaliyet yılının gider ve gelirleri, ödeme ve tahsilât tarihlerine bakılmaksızın yılsonu finansal tablolarına alınırlar, Önceki yılsonu finansal tablolarında uygulanmış bulunan yöntemler korunur. TTK Md. 79’a göre; “duran ve dönen varlıklar Türkiye Muhasebe Standartları uyarınca bu standartlarda gösterilen ölçülere göre değerlenir. Borçlar ve diğer kalemler için de aynı standartlar uygulanır”. 23 TTK Md. 88’e göre, Kamu Gözetimi Muhasebe ve Denetim Standartları Kurumu’nun yetkisi aşağıdaki gibidir: Gerçek ve tüzel kişiler gerek ticari defterlerini tutarken, gerek bireysel ve konsolide finansal tablolarını düzenlerken, Kamu Gözetim Kurumu tarafından yayımlanan Türkiye Muhasebe Standartlarına ve kavramsal çerçevede yer alan muhasebe ilkelerine ve bunların yorumlarına aynen uymak ve bunları uygulamak zorundadır, Bu düzenlemeler, uygulamada birliği sağlamak ve finansal tablolara milletlerarası pazarlarda geçerlilik kazandırmak amacıyla, uluslararası standartlara uyumlu olacak şekilde, yalnız Kamu Gözetimi, Muhasebe ve Denetim Standartları Kurumu tarafından belirlenir ve yayımlanır, Kamu Gözetimi, Muhasebe ve Denetim Standartları Kurumu, değişik işletme büyüklükleri, sektörler ve kâr amacı gütmeyen kuruluşlar için özel ve istisnai standartlar koymaya ve farklı düzenlemeler yapmaya yetkilidir, Kanunlarla, belirli alanları düzenlemek ve denetlemek üzere kurulmuş bulunan kurum ve kurullar, Türkiye Muhasebe Standartlarına uygun olmak şartıyla, kendi alanları için geçerli olacak standartlar ile ilgili olarak ayrıntıya ilişkin sınırlı düzenlemeleri yapabilirler, Türkiye Muhasebe Standartlarında hüküm bulunmayan hâllerde, ilgili oldukları alan dikkate alınarak, dördüncü fıkrada belirtilen ayrıntıya ilişkin düzenleme, ilgili düzenlemede de hüküm bulunmadığı takdirde milletlerarası uygulamada genel kabul gören muhasebe ilkeleri uygulanır. TTK Md. 515’e göre; “anonim şirketlerin finansal tabloları, Türkiye Muhasebe Standartlarına göre şirketin malvarlığını, borç ve yükümlülüklerini, öz kaynaklarını ve faaliyet sonuçlarını tam, anlaşılabilir, karşılaştırılabilir, ihtiyaçlara ve işletmenin niteliğine uygun bir şekilde, şeffaf ve güvenilir olarak, gerçeği dürüst, aynen ve aslına sadık surette yansıtacak şekilde çıkarılır”. TTK Md. 528’e göre; “bankalar ile diğer kredi kurumlarının, finansal kiralama ve faktoring gibi finansal şirketlerin, sigorta ve reasürans şirketlerinin, Sermaye 24 Piyasası Kanunu kapsamındaki tüm kurumların finansal tabloları ile konsolide finansal tablolarına ilişkin olarak Türkiye Muhasebe Standartlarında ve Kamu Gözetimi, Muhasebe ve Denetim Standartları Kurumunca belirlenmiş hükümler uygulanır”. 2.2 Muhasebe Standartları Muhasebe standartlarının oluşturulması süreci, gelişimi, harmonizasyonu ve finansal araçlarla ilgili muhasebe standartları aşağıda açıklanmaktadır. 2.2.1 Muhasebe ve Muhasebe Standartlarının Tanımı Muhasebe; işletmenin parasal (mali) nitelikteki işlemlerinin saptanması, ölçülmesi, kaydedilmesi, sınıflandırılması, özetlenerek raporlanması ve analize tabi tutularak yorumlanması süreci olarak ifade edilebilir (Gökçen, 2009: 4). Muhasebe; işletmenin varlık ve kaynaklarındaki artış ve azalışların ve mali nitelikteki bilgilerin tespit edilerek kaydedilmesi ve çeşitli finansal tablolarla raporlanarak bu mali nitelikteki bilgilerin ilgili kişilere sunulmasıdır. Muhasebe standartları finansal tabloların, kullanıcılarının ihtiyaç duyduğu işletme sonuçlarını; doğru, ihtiyaca uygun, karşılaştırılabilir, tutarlı, güvenilir ve anlaşılabilir olarak yansıtabilmesi için uyulması gereken ilke ve kurallar bütünüdür (Bekçi ve Özdemir, 2006: 144). Muhasebe standartlarını; muhasebe uygulamaları ve finansal raporlamada tekdüzeni gerçekleştirmek için uyulması gerekli olan ilkeler biçiminde tanımlamak da mümkündür. 2.2.2 Muhasebe Standartlarının Önemi İşletmelerin finansal tablolarının kavramsal çerçevede yer alan anlaşılabilirlik, ihtiyaca uygunluk, güvenilirlik ve karşılaştırılabilirlik ilkelerine sahip olması gerekmektedir. Tüm dünyada uygulanabilecek küresel bir muhasebe standart setinin 25 olması, işletmeler açısından önemlidir. Ülkeler arasındaki finansal raporlama farklılıklarını azaltacak ve karmaşıklığa yol açmayacak tek bir küresel standart setini oluşturma düşüncesi, muhasebe çevresinde büyük ilgi görmektedir. Ayrıca IFRS (Uluslararası Finansal Raporlama Standartları) ve SFAS (Finansal Muhasebe Standardı Tebliğleri) arasındaki farklılıkları azaltmak için IASB (Uluslararası Muhasebe Standartları Kurulu) ve FASB (Amerikan Finansal Muhasebe Standartları Kurulu) arasında önümüzdeki on yıl içinde tek bir standart setinin oluşturulmasına yönelik çalışmaların yapılması da muhasebe standartlarının büyük önem taşıdığını göstermektedir. Muhasebe standartlarının uygulamaya konulmasının işletmeler açısından önemi aşağıda özetlenmektedir (Ataman Akgül ve Akay, 2004: 5): İşletmelerin finansal performanslarını farklı dönemler itibari ile aynı bazda karşılaştırma yapmalarına ve bu karşılaştırmanın sonuçlarına bağlı olarak işletme için hayati önem taşıyan konularda isabetli kararlar almalarına yardımcı olur, İşletmelerin finansal performansının doğru analizi ile ileriye yönelik gerçekçi planların oluşturulması, isabetli hedef ve amaçların belirlenmesine yardımcı olur, İşletme yönetimine dönemler itibari ile analiz kolaylığı sağlamanın yanında aynı sektördeki diğer firmaların finansal performanslarına dayanarak yapılan karşılaştırmaların da sağlıklı bir biçimde yorumlanmasına yardımcı olur, İşletmelerin denetimlerinin kolaylaştırılmasına yardımcı olur. İşletmelerin muhasebe işlemlerinde tekdüzenin sağlanması, ülkelerin finansal raporlama farklılıklarının azaltılması ve uluslararası alanda birlik oluşturulması açısından muhasebe standartları büyük önem taşır. Muhasebe standartlarının özümsenerek doğru bir biçimde uygulanması muhasebe uygulamalarında tek bir finansal raporlamanın oluşturulmasına katkı sağlayacaktır. 26 Muhasebe standartlarına duyulan ihtiyaç aşağıdaki başlıklarda ele alınabilir (Elitaş ve Elitaş, 2010: 1): Muhasebe uygulamalarındaki farklılıkları ortadan kaldırmak, Muhasebe ilkelerinde tekdüzeni gerçekleştirmek, Mali tabloların açık, uygun, anlaşılabilir, tarafsız ve karşılaştırılabilir olmasını sağlamak, İşletmeyle ilgili kişi ve kurumların yanlış değerlendirmelerine ve karar vermelerine engel olmak, Uluslararası alanda finansal bilgi üretimi ve sunulması sırasında ortak bir dil oluşturmaktır. 2.2.3 Muhasebe Standartlarının Oluşturulması Süreci Türkiye’de muhasebe standartları ile birçok kuruluş ilgilendiğinden muhasebe standartlarını hangi kuruluşun oluşturacağı konusunda bir karmaşıklık meydana gelmiştir. Muhasebe standartları oluşturulması sürecinde; muhasebe standartlarının yasama yoluyla belirlenmesi, muhasebe standartlarının özel sektör düzenleyici kuruluşlarınca belirlenmesi ve kamu sektörünün muhasebe standartları düzenleme yetkisini bir kuruluşa devretmesi olmak üzere üç görüş bulunur. 2.2.3.1 Muhasebe Standartlarının Yasama Yoluyla Belirlenmesi Muhasebe standartlarının kanunlar, yönetmelikler ile devlet tarafından belirlenmesidir. Yasama, muhasebe standartlarına uyulmaması durumunda uygulanacak cezaları belirler ve çeşitli yaptırımlar getirir. Muhasebe standartlarının yasama yoluyla belirlenmesinde, ülkenin uygulamalarını etkilemesi söz konusu olmaktadır. politik durumunun muhasebe 27 2.2.3.2 Muhasebe Standartlarının Özel Sektör Düzenleyici Kuruluşlarınca Belirlenmesi Uluslararası Muhasebe Standartları Kurulu, Amerika’da 1973 yılına kadar muhasebe standartlarının belirlenmesinde etkin rolü olan Muhasebe Prensipleri Kurulu (Accounting Principles Board-APB) bu tip kuruluşlara örnek olarak gösterilebilir (Ataman Akgül ve Akay, 2004: 6-7). Muhasebe standartlarının özel sektör düzenleyici kuruluşları tarafından belirlenmesinde, bu kuruluşların standartları uygulamak için yaptırım güçlerinin olmaması sorun oluşturmaktadır. 2.2.3.3 Kamu Sektörünün Muhasebe Standartları Düzenleme Yetkisini Bir Kuruluşa Devretmesi Bu yöntemde, muhasebe standartlarını oluşturma görevi hükümetin desteklediği bir kuruluşa devredilmektedir. Muhasebe standartlarının uygulanması açısından bu kuruluşların yaptırım gücü bulunmaktadır. ABD’de Menkul Kıymetler ve Borsa Komisyonu (Securities Exchange Commission-SEC) ve Finansal Muhasebe Standartları Kurulu (Financial Accounting Standards Board-FASB) bu kuruluşlara örnek olarak verilebilir. Bu yöntemin avantajı, bu şekilde yapılandırılacak olan kuruluşlar muhasebe düzenlemelerini yasama organlarından daha hızlı ve etkin olarak gerçekleştirebileceklerdir. Bu yönteme getirilen eleştiri, yapı olarak özel sektör düzenleyici kuruluşları yöntemine kıyasla daha güçlü bir otoriteye sahip olması nedeniyle yapılacak düzenlemelerde keyfi davranılması ihtimalini arttırması ve bu kuruluşların, politik baskılara ve bağımsızlıklarını sınırlandıran üst kuruluşların baskılarına açık olmaları ve bu baskılardan kolayca etkilenebilmeleridir (Gökçen ve Diğerleri, 2006: 3). Uluslararası standartlarla uyumlu Türkiye Muhasebe ve Denetim Standartlarını oluşturma ve yayımlama hakkı verilen Kamu gözetimi Muhasebe ve Denetim Standartları Kurumuna ilişkin 660 Sayılı Kanun Hükmünde Kararname, 2 Kasım 28 2011 tarih ve 28103 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır. Ayrıca bu kurum, bağımsız denetçiler ve bağımsız denetim kuruluşlarının kuruluş şartlarını ve çalışma esaslarını belirleme yetkisine sahiptir. 2.2.4 Uluslararası Muhasebe Standartları ve Uluslararası Muhasebe Standartlarının Oluşumu Uluslararası Muhasebe Standartları, 1973 yılından 2000 yılına kadar Uluslararası Muhasebe Standartları Komitesi (IASC) tarafından yayınlanmıştır. IASC’nin ismi, 2001 yılında Uluslararası Muhasebe Standartları Kurulu olarak değiştirilmiştir. Bu kapsamda IAS isminden IFRS’ye geçilmiştir. Eski standartların başka bir standart tarafından kaldırılana kadar IAS olarak kalması ve çıkarılacak yeni standartların IFRS adıyla yayınlanması kararı alınmıştır (Korkmaz ve Diğerleri, 2007: 97). Uluslararası Muhasebe Standartları, işletmelerin finansal tablolarına dayanarak yatırım yapmaya karar veren yatırımcıların ve diğer işletme ilgililerinin (işletme sahipleri, ortaklar, yöneticiler, işletme çalışanları, kredi verenler, devlet ve kamu kesimi) çıkarlarını ulusal ve uluslararası alanda korumakta ve doğru yatırım yapabilmeleri için bilgi üretmeyi amaçlamaktadır. Avrupa Birliği tarafından IAS/IFRS’nin zorunlu benimsenmesi ve IASB’nin IAS ile US GAAP (ABD Genel Kabul Görmüş Muhasebe İlkeleri)’a yaklaşması, dünyanın birçok yerinde IAS’nin daha sonra da IFRS’nin kabul edilmesine katkı sağlamıştır (Ding ve Diğerleri, 2007: 2). Uluslararası sermaye hareketlerinin oluşabilmesi için, işletmelerin tüm dünyada veya menkul kıymetlerini satışa sunmak istedikleri ülke borsalarında geçerli olacak finansal tablolar düzenlemeleri gerekmektedir. İşletmelerin bunu gerçekleştirebilmesi için, finansal tablolarını tüm dünyada anlaşılabilir kılacak, uluslararası kabul görmüş muhasebe standartlarına göre düzenlemeleri zorunludur (Yalkın ve Diğerleri, 2006: 293). 29 Uluslararası Muhasebe Standartlarının oluşumunda; IASC, IASB ve FASB olmak üzere üç kuruluştan söz edilir. Bu kuruluşlara ilişkin açıklamalar aşağıdaki gibidir. 2.2.4.1 Uluslararası Muhasebe Standartları Komitesi (IASC) ve Uluslararası Muhasebe Standartları Kurulu (IASB) IASC; 29 Haziran 1973 tarihinde Avustralya, Kanada, Fransa, Almanya, Japonya, Meksika, Hollanda, İngiltere, İrlanda ve Amerika Birleşik Devletleri muhasebe örgütlerinin anlaşması sonucu kurulmuştur. Merkezi Londra’da bulunan ve bağımsız bir organizasyon niteliğindeki komiteye yüzden fazla ülke üyedir (İbiş ve Özkan, 2006: 28). IASC, 2001 yılında IASB adıyla yeniden oluşturulmuştur. IASB’nin kurulması öncesinde, uluslararası muhasebe standartları IASC tarafından yayımlanmıştır. Bu kuruluş, 1973’den 2001’e kadar faaliyetlerini sürdürmüştür. IASC’nin eksiklikleri şunlardır: Tam zamanlı iş yüküne sahip fakat sadece yarım zamanlı bir kurul olması; daha fazla üye ülke ve organizasyonlara ihtiyaç duyulması; kaynakların eksikliği, özellikle bütçenin yetersiz olması ve ulusal standart kurucularla zayıf ilişkilerin kurulmasıdır (Hines, 2007: 8–9). IASB ve Avrupa Birliği (EU), uluslararası düzeyde standart oluşturma sürecine katılan iki önemli kuruluş olarak öne çıkmaktadır (Uysal, 2006: 90). IASC’nin çalışmaları; IOSCO (Uluslararası Menkul Kıymetler Komisyonları Örgütü), Dünya Bankası, Birleşmiş Milletler ve Avrupa Birliği tarafından desteklenmiştir. Şekil 1’de görüldüğü gibi IASC’nin muhasebe standardı geliştirme sürecinde şu aşamalar izlenmekteydi: Kurul Standart Geliştirme Komitesi’ni oluşturur daha sonra sözkonusu standart ile ilgili muhasebe konularını inceler ve bu Komite Kurul’a bir “Görüş Özeti” sunar. Komite “Görüş Özeti” ile ilgili değerlendirmeleri yaptıktan sonra “İlkeler Rapor Taslağı”nı hazırlar ve incelemeler sonucunda “İlkeler Nihai Rapor Taslağı”nı oluşturur. Komite onaya sunulmak üzere “Son Taslak” ve daha sonra “Uluslararası Muhasebe Standart Taslağı” yayımlanır. 30 Standart Geliştirme Komitesi’nin Kurulması KomiteKomite Kurul’a “Görüş Özeti” Komitenin Kurul’a “Görüş Özeti”ni Sunması sunar. “İlkeler Rapor Taslağı”nın Hazırlanması “İlkeler Nihai Rapor Taslağı”nın Oluşturulması “Son Taslak”ın Yayımlanması “Uluslararası Muhasebe Standartları Taslağı ”nın Yayımlanması Şekil 1: IASC’nin Standart Geliştirme Süreci Kaynak: Elitaş ve Elitaş (2010), s.18. IASB, 2001 yılında kurulmuştur. Bu kuruluş, IFRS’leri yayımlamaktadır ve yayımlanan bu standartlar Avrupa Birliği’ne üye ülkeler dâhil olmak üzere dünyada birçok ülke tarafından kabul görmüş ve uygulanmaktadır. IASB Uluslararası Muhasebe Standartları Komitesi Vakfı tarafından işletilen ve idare edilen özel bir standart belirleme kuruludur. Esas amacı kamu yararı için, anlaşılabilir ve uygulanabilir, yüksek kaliteli tek bir set olan evrensel muhasebe standartlarını geliştirmektir (Fülbier ve Diğerleri, 2009: 457; Barth ve Diğerleri, 2008: 468). 31 IASB’nin görevleri aşağıdaki gibi özetlenebilir (Dalkılıç, 2008: 33–34): Kaliteli, şeffaf ve anlaşılır uluslararası muhasebe standartları geliştirmek, Ulusal muhasebe standartlarını ve uluslararası muhasebe standartlarını birbirine yaklaştırmak, Taslakları çıkartmak ve geliştirmek, Standart Yorumlama Komitesi (IFRIC) tarafından oluşturulan yorumları onaylamak, Oluşturulmakta olan bir standartla ilgili ulusal standartları ve uygulamaları gözden geçirmek, Büyük projelerde görüş almak üzere uzmanlardan oluşan komiteler kurmak, Büyük projelere, önceliği olan işlere ve gündeme ilişkin Standart Danışma Konseyi (SAC)’ne danışmak, Her bir proje için koşul olmamakla beraber, standartlar oluşturulmadan önce, standardın her çevrede uygulanabilir ve işleyebilir olduğundan emin olmak için hem gelişmiş ülkelerde hem de gelişmekte olan pazarlarda alan analizi yapmaktır. IASB’de muhasebe standardı oluşturulurken bazı aşamalar izlenmektedir. Bu aşamalar sonucunda söz konusu standart yürürlüğe girmekte ve ülkelerde uygulanmaya başlamaktadır. Şekil 2’de görüldüğü gibi IASB’nin muhasebe standardı geliştirme sürecinde şu aşamalar izlenir: IASB bir konuyu gündemine almak için Standart Danışma Konseyi (SAC)’ne danışır. Gündeme alınan konu için IASB; kapsamlı özet, Kurul görüşleri ve çeşitli sorular içeren bir tartışma metnini yayımlar. Ulusal standart kurucular, IASB personeli, SAC ve kamuoyunun görüşleri incelenerek taslak metin yayımlanır. Taslağa ilişkin görüşler alınarak standart onaylanır ve yürürlüğe girer. 32 9–15 Ay Tartışma metni Görüşler 9–15 Ay Taslak (Exposure Draft) Görüşler 6–18 Ay Standart Yürürlük Araştırma Ulusal Standart Kurucular Diğer -IASB Personeli -Standart Danışma (SAC) -Kamuoyu Konseyi Şekil 2: IASB’nin Standart Geliştirme Süreci Kaynak: Elitaş ve Elitaş (2010), s.22. IASB tarafından yayınlanan uluslararası finansal raporlama standartları 2005 yılından itibaren AB (Avrupa Birliği)’de yedi bin şirket tarafından uygulanmakta, uluslararası finansal raporlama standartlarını uygulayan ülke sayısı ise yüze ulaşmaktadır (Sayar, 2008: 29–30). IASB’nin yayımladığı standartlar, finansal krizleri engellemek ve uluslararası finansal piyasalarda rekabet avantajını sağlamak amacıyla dünyada birçok ülke ve şirket tarafından uygulanmaktadır. 2.2.4.2 Finansal Muhasebe Standartları Kurulu (FASB) US GAAP’ı oluşturan FASB 1972 yılında kurulmuştur. FASB, "Statements of Financial Accounting Standards (SFAS)" olarak adlandırılan muhasebe standartları ve yorumlarını yayımlamaktadır. ABD'de, muhasebe standartlarının oluşturulmasında kamu ve özel sektör düzenlemelerinin karışımı esasına dayalı bir sistem geçerlidir. Muhasebe 33 standartlarına ilişkin ana düzenleme 1929 finansal krizinden sonra krize tepki olarak çıkarılan "1933 Menkul Kıymetler Yasası" ve "1934 Menkul Kıymetler Borsası Yasası"nda yer almaktadır. SEC (Securities and Exchange Commission-Menkul Kıymet ve Borsa Komisyonu) 1933 Menkul Kıymetler Yasası’nı uygulamak amacıyla kurulmuş olup, 1934 Menkul Kıymetler Borsası Yasası SEC'e her iki yasa ile öngörülen finansal raporlamaya ilişkin düzenlemeleri belirleme yetkisini vermiştir. SEC muhasebe standartları belirlemedeki rolünü denetim ve gözetim fonksiyonuyla sınırlandırmış, muhasebe ve bağımsız denetim için kuralların belirlenmesinde özel sektör düzenleyici kuruluşlarının etkili olmasına izin vermiştir. Bu kuruluşlardan en önemlisi Amerikan Yetki Belgeli Kamu Muhasebecileri Enstitüsü (American Institute of Certified Public Accountants-AICPA)'dür (Başpınar, 2004: 42–43). ABD'de muhasebe düzenlemelerde etkili olan standartları düzenleyici oluşturulmasına kuruluşlar ilişkin açısından gelişmeler üç döneme ayrılmaktadır. Bunlar AlCPA'nın etkin rol aldığı "1939–1959 AICPA Muhasebe Prosedürleri Komitesi (The AlCPA's Committee on Accounting Procedure - CAP) ve 1959–1973 Muhasebe Prensipleri Kurulu (APB)" dönemleri ile 1973 yılında kurulan ve halen ABD'de muhasebe standartları oluşturulması fonksiyonunu yerine getiren "FASB" dönemleridir (Başpınar, 2004: 43). FASB standartları oluştururken muhasebecilerin ve tüm kamuoyunun görüşlerini dikkate alır. FASB, kamuoyunun ve tüm ilgili grupların görüşlerini bildirmelerini her aşamada sağlar ve bu görüşleri değerlendirir. Şekil 3’de görüldüğü gibi FASB’nin muhasebe standardı geliştirme sürecinde şu aşamalar izlenir: Konu gündeme alınır ve bu konu ile ilgili ön çalışma grubu ve sonrasında çalışma grubu oluşturularak tartışma metni hazırlanır. Tartışma metinine ilişkin görüşleri almak için basın toplantısı ile kamuya duyurulur, öneriler değerlendirilerek toplantılar yapılır. Son aşamada ise, son taslak hazırlanarak nihai metin yayımlanır. 34 Ön Çalışma Grubunun Oluşturulması Çalışma Grubunun Oluşturulması Tartışma Metninin Hazırlanması Basın Toplantısı İle Kamuya Duyurulması Önerilerin Değerlendirilmesi FASB Toplantılarının Yapılması Son Taslağın Hazırlanması Nihai Metnin Hazırlanarak Yayımlanması Şekil 3: FASB’nin Standart Geliştirme Süreci Kaynak: Elitaş ve Elitaş (2010), s.20. 2.2.5 Uluslararası Finansal Raporlama Standartları (IFRS) Uluslararası Finansal Raporlama Standartları, IASB tarafından yayımlanmıştır. IASB amacını “kamu yararı için anlaşılabilir ve yüksek kaliteli uluslararası finansal raporlama standartlarını geliştirmek” olarak tanımlamaktadır (Millman, 2008: 3). Finansal raporlama standartları yatırımcılar ve kreditörlere sağlanabilen bilginin türü ve miktarını belirler, böylece onlar kararlarını kamuoyuna bildirebilirler (Robinson ve Diğerleri, 2009: 80). IASC tarafından yayımlanan Uluslararası Muhasebe Standartları, şimdiki adı Uluslararası Finansal Raporlama Standartları olan IASB 35 tarafından yayımlanan IFRS’ler, dünya genelinde kabul görmektedir (Mirza ve Diğerleri, 2008: 1). IFRS’nin benimsenmesi, muhasebe tarihindeki finansal muhasebe ve raporlama değişimlerinin en önemlilerinden biridir (Alali ve Cao, 2010: 79). 2005’den beri Avrupa Birliği ülkelerindeki borsalarda işlem gören tüm şirketler IFRS’yi uygulamaktadır (Navarro-García ve Bastida, 2010: 110). AB üye ülkelerinde IFRS’nin zorunlu olarak benimsenmesi, finansal raporlamanın kalitesi, şeffaflık ve karşılaştırılabilirliğin sağlanması ihtiyacı sonucu ortaya çıkmıştır (Daske ve Gebhardt, 2006: 461). Dünyada birçok kuruluş, IFRS’ye destek vermektedir. Avrupa Birliği başta olmak üzere uluslararası menkul kıymetler komisyonları örgütü (International Organization of Securities Commisions-IOSCO) ve basel komitesi de IFRS’yi destekleyen kuruluşlar arasındadır. IASB tarafından yayımlanan IFRS’ler ve FASB tarafından yayımlanan US GAAP olmak üzere iki muhasebe standart seti bulunmaktadır. IASB standartları ilke bazlı iken, FASB standartları kural bazlıdır. İlke bazlı standartlar, standardın konusunu ve amacını ilkelerle açıklamaya çalışmaktadır ve bu standartlar kullanıcıların yorumuna açıktır. Kural bazlı standartlar, daha fazla ayrıntı ve kurallar içermekte ve bu standartlar yorumlama gerektirmemektedir. İlke bazlı standartlar özün önceliği kavramını, kural bazlı standartlar ise karşılaştırılabilirlilik ve tutarlılık kavramını esas almaktadır. KOBİ’lerde uyumluluk eksikliği sebebiyle, IASB Temmuz 2009’da küçük ve orta büyüklükteki işletmeler için yeni bir IFRS hazırlamış ve 9 Temmuz 2009’da bu işletmeler için IFRS’yi yayımlamıştır (Veronica ve Ionel, 2010: 323). IASB’nin yayımladığı IFRS’ler, daha çok büyük ve halka açık işletmelerin uygulayabileceği standartlardır. Küçük ve Orta Büyüklükteki İşletmelerin (KOBİ) de uluslararası alanda karşılaştırılabilir olması ve muhasebe uygulamalarında tekdüzenin sağlanması 36 açısından KOBİ’ler için IASB tarafından yayımlanan IFRS’lerin uygulanması gerekir. 2.2.6 Muhasebe Standartlarının Harmonizasyonu (Uyumlaştırılması) 1960 öncesi, muhasebe standartlarının uluslararası harmonizasyonu için çok az çaba vardı. Çokuluslu şirketlerin II. Dünya Savaşı’ndan sonra on yıl içinde yaygınlaşması nedeniyle muhasebe standartlarında tekdüzelik istenmeye başlandı (Baker ve Wallage, 2000: 176–177). Uluslararası işletmeler, evrensel sermaye piyasalarının gelişmesiyle; işletmeler, toplum ve hükümetler uluslararası muhasebe standartlarının harmonizasyonuna büyük bir ilgi göstermişlerdir (Gibson, 2009: 63). Harmonizasyon, finansal tabloların daha karşılaştırılabilir olması ile ülkeler arasındaki finansal raporlama farklılıklarının azaltılması süreci olarak tanımlanmaktadır (Saudagaran, 2009: 34). Finansal piyasalarda şeffaflık eksikliği nedeniyle ortaya çıkan finansal krizler, likit eksikliği ve borsa çöküşlerine neden olmaktadır. Şeffaf olmayan borsalarda bilgi asimetri problemi şiddetlenmektedir. Finansal piyasalarda şeffaflık bir bütün olarak toplum için çok önemli bir sorundur. Şeffaflık, bireysel yatırımcıların yanı sıra kurumsal yatırımcılar için de faydalıdır. Bu sebeple, uluslararası olarak tanınan finansal raporlama standartlarının tanımlanması ve uygulanması standartları oluşturan otoriteler tarafından önemli olarak düşünülür. Harmonizasyon, piyasa likiditesini artırmak ve sermaye maliyetinde bir azalma için uluslararası sermaye akışını kolaylaştırmaktadır (Devalle ve Diğerleri, 2010: 85–86). Finansal piyasaların küreselleşmesi, uluslararası işlemler ve uluslararası işletme sayısının artmasıyla uluslararası muhasebe standartlarının uyumlaştırılması ülkeler arasında kabul görmeye başlamıştır. Ülkelerdeki finansal raporlama farklılıklarının azaltılması ve ülkelerin muhasebe uygulamalarında tekdüzenin sağlanması açısından muhasebede uyumlaştırmanın önemli olduğu düşünülmektedir. 37 Muhasebe standartlarının uyumlaştırılması konusunda dünyada birçok organizasyon faaliyet halindedir. Bunlar Birleşmiş Milletler, Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü, Uluslararası Muhasebe Standartları Komitesi ve Avrupa Birliği’dir. Ayrıca Uluslararası Menkul Kıymet Komisyon Örgütü ve Uluslararası Para Fonu da bu organizasyonlar arasında sayılabilir (Ataman Akgül ve Akay, 2004: 27). IASC’nin faaliyetleri muhasebe standartlarının uluslararası harmonizasyonu için önemli bir adım olmuştur (Baker ve Wallage, 2000: 177). Uluslararası Finansal Raporlama Standartları (IFRS) ve muhasebe harmonizasyonu üzerindeki tartışmalarda iki temel düşünce vardır. IFRS ve harmonizasyonu savunanlar tek bir evrensel muhasebe standartları setinin bilgi asimetrisini azaltmasına, daha düşük sermaye maliyeti ve sınır ötesi sermaye akışının artmasına yardımcı olduğunu iddia ederler. IFRS ve harmonizasyona karşı çıkanlar ise yerel iş çevresinin özellikleri ve kurumsal çerçevelerin muhasebe standartlarının şekil ve içeriğini belirlediğini tartışırlar (Chen ve Diğerleri, 2010: 221). 2.2.7 Türkiye’de Muhasebe Standartlarının Gelişimi Türkiye’de muhasebe standartlarının gelişimi devlet öncülüğünde gerçekleşmiş, ekonomik ve siyasi ilişkilerimizin yoğun olduğu ülkeler örnek alınmıştır (Sayar, 2002: 77). Günümüzde IASB tarafından yayımlanan uluslararası finansal raporlama standartlarının etkisinde kalınmıştır. Türkiye Muhasebe Standartları ile birçok kuruluşun ilgilenmesi nedeniyle Türkiye Muhasebe Standartları ve yorumlarını yayımlama, düzeltme ve kavramsal çerçeveleri hazırlama vb. konularında tek otorite olmak üzere Türkiye Muhasebe Standartları Kurulu (TMSK) 1999 yılında kurulmuş ve 2002 yılında da faaliyete geçmiştir. Kurul’un kuruluş gerekçesi, denetlenmiş finansal tabloların sunumunda; finansal tabloların ihtiyaca uygun, şeffaf, güvenilir, tutarlı, karşılaştırılabilir ve 38 anlaşılabilir nitelikte olmaları için uygulanacak ulusal muhasebe standartlarını saptamak ve yayımlamaktır (Bostancı, 2002: 7). TMSK, Türkiye Muhasebe Standartlarını 16.05.2005 tarihinden itibaren yayımlamaya başlamıştır. 2 Kasım 2011 Tarih ve 28103 Sayılı 660 Sayılı KHK ile SPK, BDDK ve TMSK yetkilerini devrederek Kamu Gözetimi, Muhasebe ve Denetim Standartları Kurumu kurulmuştur. Kamu Gözetimi, Muhasebe ve Denetim Standartları Kurumu’nun 2 Kasım 2011 Tarih ve 28103 Sayılı 660 Sayılı KHK, Md. 9’a göre görevleri aşağıdaki gibi özetlenebilir: Finansal tabloların; ihtiyaca uygunluğunu, şeffaflığını, güvenilirliğini, anlaşılabilirliğini, karşılaştırılabilirliğini ve tutarlılığını sağlamak amacıyla, uluslararası standartlarla uyumlu Türkiye Muhasebe Standartlarını oluşturmak ve yayımlamak, Türkiye Muhasebe Standartlarının uygulamasına yönelik ikincil düzenlemeleri yapmak ve gerekli kararları almak, Uluslararası standartlarla uyumlu ulusal denetim standartlarını oluşturmak ve yayımlamak, Bağımsız denetçiler ve bağımsız denetim kuruluşlarının kuruluş şartlarını ve çalışma esaslarını belirlemek, Bağımsız denetçiler ve bağımsız denetim kuruluşlarının faaliyetleri ile denetim çalışmalarının, Kurumca yayımlanan standart ve düzenlemelere uyumunu gözetlemek ve denetlemek, İnceleme ve denetimler sonucunda aykırılıkları saptanan bağımsız denetçiler ve bağımsız denetim kuruluşlarının faaliyet izinlerini askıya almak veya iptal etmek, Bağımsız denetim yapacak meslek mensuplarına yönelik sınav, yetkilendirme ve tescil yapmak, disiplin ve soruşturma işlemlerini yürütmek, Yabancı ülkelerin Kurulun görev alanıyla ilgili konularda yetkili birimleriyle işbirliği yapmak, 39 Denetimin bağımsızlığının ve tarafsızlığının sağlanmasına, denetime olan güven ile denetimin kalitesinin artırılmasına yönelik düzenlemeler yapmak ve gerekli tedbirleri almak, Görev alanıyla ilgili uluslararası uygulama ve gelişmeleri izlemek, Muhasebe uygulanması standartları ile ve görev denetim alanıyla standartlarının ilgili konularda benimsenmesi kamu ve bilincinin yerleştirilmesine yönelik olarak toplantı, konferans ve benzeri etkinlikler ile gerekli yayınlarda bulunmak. Bahsedilen kurumların Uluslararası Muhasebe Standartlarına uygun olarak yapmış oldukları çalışmalar sonucunda ortaya çıkan ve halen yürürlükte bulunan Türkiye Muhasebe Standartları aşağıda gösterilmektedir (Akdoğan, 2007, s.103; http://www.tmsk.org.tr/index.php?option=com_content&task=view&id=145, Erişim Tarihi: 02.12.2010; http://www.iasplus.com/standard/effect.htm, Erişim Tarihi: 02.12.2010): 40 Tablo 2: Uluslararası Muhasebe Standartları/Türkiye Muhasebe Standartları Uluslararası Muhasebe Standartları IAS 1 Presentation of Financial Statements (Finansal Tabloların Sunumu) IAS 2 Inventories (Stoklar) IAS 7 Statement of Cash Flows (Nakit Akış Tablosu) IAS 8 Accounting Policies, Changes in Accounting Estimates and Errors (Muhasebe Politikaları, Muhasebe Tahminlerinde Değişiklikler ve Hatalar) IAS 10 Events after the Reporting Period (Raporlama Döneminden Sonraki Olaylar) IAS 11 Construction Contracts (İnşaat Sözleşmeleri) IAS 12 Income Taxes (Gelir Vergileri) IAS 14 Segment Reporting (Bölümlere Göre Raporlama) IAS 16 Property, Plant and Equipment (Maddi Duran Varlıklar) IAS 17 Leases (Kiralamalar) IAS 18 Revenue (Hâsılat) IAS 19 Employee Benefits (Çalışanlara Sağlanan Faydalar) IAS 20 Accounting for Government Grants and Disclosure of Government Assistance (Devlet Teşviklerinin Muhasebeleştirilmesi ve Devlet Yardımlarının Açıklanması) IAS 21 The Effects of Changes in Foreign Exchange Rates (Yabancı Kur Oranlarındaki Değişimin Etkileri) IAS 23 Borrowing Costs (Borçlanma Maliyetleri) IAS 24 Related Party Disclosures (İlişkili Taraf Açıklamaları) IAS 26 Accounting and Reporting by Retirement Benefit Plans (Emeklilik Fayda Planlarında Muhasebeleştirme ve Raporlama) IAS 27 Consolidated and Separate Financial Statements (Konsolide ve Bireysel Finansal Tablolar) IAS 28 Investments in Associates (İştiraklerdeki Yatırımlar) IAS 29 Financial Reporting in Hyperinflationary Economies (Yüksek Enflasyonlu Ekonomilerde Finansal Raporlama) IAS 31 Interests in Joint Ventures (İş Ortaklıklarındaki Paylar) Türkiye Muhasebe Standartları (TMS) TMS 1 Finansal Tabloların Sunumu IAS 32 Financial Instruments: Presentation (Finansal Araçlar: Sunum) IAS 33 Earnings per Share (Hisse Başına Kazanç) IAS 34 Interim Financial Reporting (Ara Finansal Raporlama) IAS 36 Impairment of Assets (Varlıkların Değer Düşüklüğü) IAS 37 Provisions, Contingent Liabilities and Contingent Assets (Karşılıklar, Koşullu Borçlar ve Koşullu Varlıklar) IAS 38 Intangible Assets (Maddi Olmayan Duran Varlıklar) TMS 32 Finansal Araçlar: Sunum TMS 2 Stoklar TMS 7 Nakit Akış Tablosu TMS 8 Muhasebe Politikaları, Muhasebe Tahminlerinde Değişiklikler ve Hatalar TMS 10 Raporlama Döneminden (Bilanço Tarihinden) Sonraki Olaylar TMS 11 İnşaat Sözleşmeleri TMS 12 Gelir Vergileri TMS 14 Bölümlere Göre Raporlama TMS 16 Maddi Duran Varlıklar TMS 17 Kiralama İşlemleri TMS 18 Hâsılat TMS 19 Çalışanlara Sağlanan Faydalar TMS 20 Devlet Teşviklerinin Muhasebeleştirilmesi ve Devlet Yardımlarının Açıklanması TMS 21 Kur Değişiminin Etkileri TMS 23 Borçlanma Maliyetleri TMS 24 İlişkili Taraf Açıklamaları TMS 26 Emeklilik Fayda Planlarında Muhasebeleştirme ve Raporlama TMS 27 Konsolide ve Bireysel Finansal Tablolar TMS 28 İştiraklerdeki Yatırımlar TMS 29 Yüksek Enflasyonlu Ekonomilerde Finansal Raporlama TMS 31 İş Ortaklıklarındaki Paylar TMS 33 Hisse Başına Kazanç TMS 34 Ara Dönem Finansal Raporlama TMS 36 Varlıklarda Değer Düşüklüğü TMS 37 Karşılıklar, Koşullu Borçlar ve Koşullu Varlıklar TMS 38 Maddi Olmayan Duran Varlıklar 41 IAS 39 Financial Instruments: Recognition and Measurement (Finansal Araçlar: Muhasebeleştirme ve Ölçme) IAS 40 Investment Property (Yatırım Amaçlı Gayrimenkul) IAS 41 Agriculture (Tarım) IFRS 1 First - time Adoption of International Financial Reporting Standards (Uluslararası Finansal Raporlama Standartlarının İlk Benimsenmesi) IFRS 2 Share - based Payment (Hisse Bazlı Ödemeler) IFRS 3 Business Combinations (İşletme Birleşmeleri) IFRS 4 Insurance Contracts (Sigorta Sözleşmeleri) IFRS 5 Non - current Assets Held for Sale and Discontinued Operations (Satış Amaçlı Elde Tutulan Duran Varlıklar ve Durdurulan Faaliyetler) TMS 39 Finansal Muhasebeleştirme ve Ölçme Araçlar: IFRS 6 Exploration for and Evaluation of Mineral Assets (Maden Kaynaklarının Araştırılması ve Değerlendirilmesi) IFRS 7 Financial Instruments: Disclosures (Finansal Araçlar: Açıklamalar) IFRS 8 Operating Segments (Faaliyet Bölümleri) IFRS 9 Financial Instruments-Classification and Measurement (Finansal Araçlar-Sınıflandırma ve Ölçüm) TFRS 6 Maden Kaynaklarının Araştırılması ve Değerlendirilmesi TMS 40 Yatırım Amaçlı Gayrimenkuller TMS 41 Tarımsal Faaliyetler TFRS 1 Türkiye Finansal Raporlama Standartlarının İlk Uygulaması TFRS 2 Hisse Bazlı Ödemeler TFRS 3 İşletme Birleşmeleri TFRS 4 Sigorta Sözleşmeleri TFRS 5 Satış Amaçlı Elde Tutulan Duran Varlıklar ve Durdurulan Faaliyetler TFRS 7 Finansal Araçlar: Açıklamalar TFRS 8 Faaliyet Bölümleri TFRS 9 Finansal Araçlar 2.2.8 Finansal Araçlarla İlgili Muhasebe Standartları Türkiye Muhasebe ve Finansal Raporlama standartlarında finansal araçlarla ilgili dört standart bulunmaktadır. Bunlar; TMS 32 Finansal Araçlar: Sunum Standardı, TMS 39 Finansal Araçlar: Muhasebeleştirme ve Ölçme Standardı, TFRS 7 Finansal Araçlar: Açıklamalar Standardı ve TFRS 9 Finansal Araçlar Standardı’dır. IASB’nin farklı standartlar yayımlamasının nedeni; finansal araçların daha iyi anlaşılmasını sağlamak ve finansal araçlara ilişkin muhasebeleştirme, ölçme ve sınıflama eksikliklerini gidermektir. IASB, muhasebe ile ilgili gruplar ve kamuoyunun eleştirileri doğrultusunda finansal araçların sunumuna, muhasebeleştirilmesi ve ölçülmesine ilişkin açıklamaların daha anlaşılabilir olması için finansal araçlarla ilgili standartları yayımlamaya devam etmektedir. TMS 32, finansal araçların finansal varlık, finansal borç ve özkaynağa dayalı finansal araç olarak sınıflandırılması gerektiğini belirtmektedir. Aynı zamanda borç özkaynak ayrımı, bileşik finansal araçların sınıflandırılması, işletmenin hisse senetlerini geri satın alması, faizler, temettüler, kayıp ve kazançların raporlanması ve 42 finansal varlık ve borçların netleştirilmesini yani mahsup edilmesini çeşitli hükümlerle açıklamaktadır. TMS 39, finansal varlık ve borçların muhasebeleştirilmesine yönelik ilkeleri belirlemektedir. Ayrıca finansal varlık ve borçların başlangıçtaki ve sonraki ölçümleri, finansal varlık ve borçların bilanço dışı bırakılması, finansal varlıklardaki değer düşüklüğü ve finansal riskten korunma ve muhasebesi çeşitli hükümlerle açıklanmaktadır. TMS 39’a ilişkin açıklamalarda finansal varlıklar kapsamlı olarak açıklanmakta ve finansal borçlar üzerinde durulmamaktadır. TFRS 7, finansal araçlara ilişkin finansal tablo dipnotlarında ne tür bilgilerin açıklanacağını belirlemektedir. TFRS 9 ise işletmelerin finansal varlık ve yükümlülüklerine ilişkin raporlama ilkelerini belirlemektedir. 2.2.8.1 TMS 32 Finansal Araçlar: Sunum Standardı TMS 32 Finansal Araçlar: Sunum Standardı’nda finansal araçların, finansal varlık, finansal borç ve özkaynağa dayalı finansal araç olarak sınıflandırılması ve finansal varlık ve borçların netleştirilmesi büyük önem taşımaktadır. TMS/UMS 32 çeşitli hükümlerle finansal araçların hangisinin finansal varlık, hangisinin finansal borç ve hangisinin özkaynağa dayalı finansal araç olduğunu belirlemektedir. Uluslararası finansal piyasaların dinamik yapısı, türevlerin ve değişik finansal araç çeşitlerinin yaygın olarak kullanılmasına neden olmuştur (Kirk, 2005: 329). UMS 32 finansal araçların bilançoda sunumunu belirlemekte olup, UMS 32’de açıklanan konular aşağıdaki gibidir (Greuning, 2006: 261): Özkaynaktan yükümlülüklerin ayırt edilmesi, Bileşik araçların sınıflanması, Faizlerin, kâr paylarının, kazanç ve kayıpların raporlanması, Finansal varlık ve yükümlülüklerin netleştirilmesidir. 43 UMS 32’nin yayımlanmasının nedeni, son yıllarda karmaşık finansal araçların kullanımındaki artış nedeniyle, kullanıcıların finansal tablolarının finansal durumlarını veya kazançlarını yansıtmamasıdır (Schneider ve Diğerleri, 1997: 98). UMS 32’nin amacı; finansal tablo kullanıcılarına bir işletmenin finansal durumu, performansı ve nakit akışları için finansal araçların öneminin anlaşılmasını sağlamaktır (Bonham ve Diğerleri, 2008: s.1138). Bu standardın amacı; finansal araçların borç veya özkaynak olarak sunulmaları ile finansal varlık ve borçların netleştirilmelerine yani mahsup edilmelerine ilişkin ilkeleri belirlemektir (TMS 32, m.2). Bu standardın tüm işletmeler tarafından, aşağıdakiler hariç her türlü finansal araca uygulanacağı belirtilir (TMS 32, m.4): "TMS 27 Konsolide ve Bireysel Finansal Tablolar", "TMS 28 İştiraklerdeki Yatırımlar" ve "TMS 31 İş Ortaklıklarındaki Paylar" standartları kapsamında muhasebeleştirilen bağlı ortaklık, iştirak veya iş ortaklıklarındaki yatırımlar bu standardın kapsamı dışındadır. Ancak bazı durumlarda, TMS 27, TMS 28 ve TMS 31 bağlı ortaklık, iştirak ve iş ortaklıklarındaki payların TMS 39’a göre muhasebeleştirilmesine izin vermektedir. Bu durumlarda işletme bu standarttaki hükümleri uygular. "TMS 19 Çalışanlara Sağlanan Faydalar" standardının uygulandığı emeklilik fayda planları kapsamındaki işveren hak ve yükümlülükleri, "TFRS 4 Sigorta Sözleşmeleri" standardında tanımlanan sigorta sözleşmeleri, İsteğe bağlı katılım özelliği içerdikleri için TFRS 4 kapsamındaki finansal araçlar ve TFRS 2 Hisse Bazlı Ödemeler kapsamındaki finansal araçlar, sözleşmeler ve yükümlülükler bu standardın kapsamı dışındadır. Eğer işletmenin ihraç ettiği türev ürün olmayan menkul kıymetler hem öz kaynak unsuru, hem borçlanma unsurunu birlikte taşıyorlar ise bunlara bileşik araçlar ismi verilir. Adi hisse senedine çevrilebilme özelliğine sahip bir bono ya da tahvil, 44 bileşik finansal araçtır. Finansal borç ve özkaynağa dayalı finansal araç unsurlarından oluşur. İşletmelerin, bu borç ve özkaynak unsurlarını bilançolarında ayrı olarak göstermeleri gerekir. Bileşik finansal araçlar; ihraçcı açısından borç ve özkaynak unsurunu bir arada içeren finansal araçlardır, yatırımcılar açısından ise içerisinde saklı türev ürünler bulunan finansal varlıklardır. Özkaynak bileşeni; ihraçcı açısından özkaynak unsuru iken yatırımcı açısından saklı türevdir. Sözleşme içeriklerine göre birçok finansal araç bulunur. Bileşik finansal aracın diğer finansal araçlardan farkı; hem özkaynak hem de borç unsurunu bir arada taşımasıdır. Bileşik finansal araçların, özkaynak ve borç olarak ayrımı yapıldığında, borç unsurunun toplam gerçeğe uygun değerden düşülmesinden sonra kalan tutarının özkaynak unsuruna devredilmesi gerekir. İşletmenin, özkaynağına dayalı finansal araçlarını geri satın alması durumunda, bu araçlar (işletmenin geri satın alınan kendi hisseleri) özkaynaktan düşülür. İşletmenin özkaynağına dayalı finansal araçlarını geri alması, satması, ihraç etmesi veya iptal etmesi kâr veya zarar durumunu etkilemez. İşletmelerin geri satın aldıkları kendi hisseleri, özkaynakta muhasebeleştirilmelidir. Bir finansal varlık ve borcun mahsup edilerek (netleştirilerek) net tutarın bilançoda gösterilebilmesi için; netleştirme konusunda yasal bir hakkının bulunması ve net esasa göre ödemede bulunma ya da varlığı elde etme ve borcu ödeme işlemlerini eş zamanlı olarak gerçekleştirme niyetinin olması gerekir. Mahsup işlemi ile finansal varlık ve borçların bilanço dışı bırakılması işlemleri birbirinden farklıdır. Mahsup işlemi, kazanç ya da kaybın muhasebeleştirilmesine neden olmaz. Fakat finansal aracın bilanço dışı bırakılması, muhasebeleştirilmesine neden olabilir. bir kazanç ya da kaybın 45 2.2.8.2 TMS 39 Finansal Araçlar: Muhasebeleştirme ve Ölçme Standardı Dünya genelinde finansal araçların muhasebeleştirilmesinde problemler vardır. Ayrıca, TMS/UMS 32 ve TMS/UMS 39 şirketler tarafından zor uygulama gerektiren, karmaşık muhasebe standartları olarak görülür (Lopes ve Rodrigues, 2008: 273). Avrupa Birliği’nin Uluslararası Muhasebe Standardı UMS 39’un tümünün benimsenmesine karşı çıkması gerçeği dikkat çekicidir. Nitekim Fransa eski Cumhurbaşkanı UMS 39’un tümünün benimsenmesinin “finansal istikrar için kötü sonuçlar” getireceğini belirtmiştir. IASB standartları geliştirmeye çalışmak ve bu durumu düzeltmek için finansal araçları açıklamaya devam etmektedir (Chatham ve Diğerleri, 2010: 97). Avrupa Birliği 2004 yılından itibaren UMS 39’u bazı küçük istisnalar saklı olmak üzere yürürlüğe sokmuş ve değişiklikleri büyük ölçüde mevzuatına yansıtmıştır. ABD’de finansal araçların muhasebeleştirilmesi temel olarak SFAS 133, SFAS 140, SFAS 150, SFAS 155, SFAS 156, SFAS 157, SFAS 159’da ele alınmaktadır (Ateş, 2010: 1–3). Finansal Muhasebe Standartları Kurulu, Haziran 1998’de 133 Nolu FASB raporunu, Türev Araçlar ve Finansal Riskten Korunma Faaliyetleri için Muhasebeleştirmeyi yayımlamıştır (Green, 2007: 13). FASB’nin yayımladığı SFAS 133, tüm varlıklar için uygulanır ve varlık ya da yükümlülük olarak bilinen tüm türev araçların gerçeğe uygun değerleri ayrı ayrı bilançoda gösterilmektedir (Delaney ve Diğerleri, 2002: 159). UMS 39’daki kılavuz, birçok alanda Amerika GAAP (ABD Genel Kabul Görmüş Muhasebe İlkeleri)’a benzemektedir. Ancak GAAP, uluslararası muhasebe standartlarından farklı olarak kuralların uygulanmasıyla ilgili daha geniş ayrıntı içermektedir (Choi, 2003: 24). Finansal araçlarla ilgili teknik muhasebe konuları, faiz oranı swapları, opsiyonlar ve finansal riskten korunma ile ilgili uygulamalar karmaşıktır. Kavramsal bir bakış açısıyla temel zorluklar şunlardır (Dewing ve Russell, 2008: 248): Zaman içinde herhangi bir noktada bir finansal aracın değeri nasıl ölçülür, Her dönem finansal araçtan kaynaklanan gelir nasıl muhasebeleştirilir, 46 Bir finansal aracın finansal risk profili nasıl açıklanır ya da muhasebeleştirilir. UMS 39, bir işletme bilançosunda bir finansal varlık ya da bir finansal yükümlülüğün ne zaman muhasebeleştirileceğini belirler (Bonham ve Diğerleri, 2008: 1236). UMS 39’da bazı finansal varlıklar ve finansal yükümlülükler maliyet değeri ile ölçülürken diğerleri gerçeğe uygun değer ile ölçülür ayrıca UMS 39 bazı alanlar için, itfa edilmiş maliyet ve gerçeğe uygun değerin kullanımıyla karma ölçüm modelini de benimsemektedir (Bradbury, 2003: 389; Gregoriou ve Gaber, 2006: 49). IASB tarafından yayımlanan tüm standartlar içinde UMS 39, finansal araçlar için gerçeğe uygun değer ölçümünün benimsenmesini gerektirdiğinden ve uygulamada gerçeğe uygun değerin belirlenmesi ile ilgili sorunlar olduğundan en çok tartışmaya sebep olmuştur (Morais ve Fialho, 2008: 225). UMS 39’un amacı, finansal varlık ve yükümlülüklerin muhasebeleştirilmesi ve ölçülmesi için gereken ilkeleri tespit etmektir (Kirk, 2005: 340). Bu standart tüm işletmeler tarafından, aşağıda belirtilenler dışında tüm finansal araçlara uygulanır (TMS 39, m.2): “TMS 27 Konsolide ve Bireysel Finansal Tablolar”, “TMS 28 İştiraklerdeki Yatırımlar” ve “TMS 31 İş Ortaklıklarındaki Paylar” standartlarının hükümlerine göre muhasebeleştirilen bağlı ortaklıklar, iştirakler ve iş ortaklıklarındaki paylar. “TMS 17 Kiralama İşlemleri” standardının uygulandığı kiralama işlemlerindeki hak ve yükümlülükler. “TMS 19 Çalışanlara Sağlanan Faydalar” standardının uygulandığı çalışanlara sağlanan fayda planlarındaki işveren hak ve yükümlülükleri. İşletme tarafından ihraç edilen ve TMS 32’de yer verilen öz kaynağa dayalı finansal araç tanımına giren finansal araçlar (opsiyonlar ve hisse alım hakkı veren finansal araçlar dâhil). “TFRS 4 Sigorta Sözleşmeleri” standardında tanımlanan bir sözleşmeden kaynaklanan hak ve yükümlülükler. 47 Gelecekteki bir tarihte işletme birleşmesine yol açacak olan forward sözleşmeleri. TMS 39 Md. 4’de yer alan kredi taahhütleri dışında kalan kredi taahhütleri. “TFRS 2 Hisse Bazlı Ödemeler” standardının uygulandığı hisse bazlı ödeme işlemleri ile ilgili finansal araçlar, sözleşme ve yükümlülükler. “TMS 37 Karşılıklar, Koşullu Borçlar ve Koşullu Varlıklar” standardı uyarınca karşılık olarak muhasebeleştirilen hak ve yükümlülükler. 2.2.8.3 TFRS 7 Finansal Araçlar: Açıklamalar Standardı TFRS 7 Md. 1’e göre bu standardın amacı; finansal araçlar nedeniyle maruz kalınan risklerin niteliği ve düzeyi ile işletmenin sözü edilen riskleri yönetme şeklinin açıklanmasını sağlamaktır. TFRS 7; finansal durum ve kapsamlı gelir tablosuna ilişkin açıklamaları, finansal araçlardan kaynaklanan riskleri ve bu risklerin türlerini içermektedir. Finansal durum tablosu dipnotlarında; finansal varlık ve finansal borç sınıfları, teminat, kredi zararlarına ilişkin karşılıklar, çoklu saklı türev ürün içeren bileşik finansal araçlar ve temerrüt ve ihlâllere ilişkin bilgiler kamuya açıklanmaktadır. Kapsamlı gelir tablosu dipnotlarında; gelir, gider, kazanç ve kayıplar, muhasebe politikaları, finansal riskten korunma muhasebesi, gerçeğe uygun değer, finansal araçlardan kaynaklanan riskler yani kredi riski, likidite riski ve piyasa riskine ilişkin niteliksel ve sayısal açıklamalar ve finansal varlıkların devredilmesine ilişkin bilgiler yer almaktadır. Finansal araçlardan kaynaklanan riskler ve bu risklerin türleri aşağıda açıklanmaktadır. TFRS 7’de kredi riski; bir tarafın yükümlülüğünü yerine getirmede başarısız olması nedeniyle diğer tarafın finansal aracında finansal kayba neden olması olarak tanımlanmaktadır. 48 Likidite, varlıklar için paraya dönüşebilme yeteneği şeklinde tanımlanmaktadır. Bir varlığın paraya dönüşebilme yeteneği, paraya çevirmede geçecek süre ile para olarak bulabileceği değerin fonksiyonudur. Bir varlığın istenildiğinde paraya çevrilememesi ya da önemli değer kaybı ile paraya çevrilmesi sonucu likidite riski ortaya çıkmaktadır (Parlakkaya, 2005: 19). TFRS 7’de likidite riski; bir işletmenin finansal yükümlülük ile ilgili sorumluluklarını karşılamakta zorlanması olarak tanımlanmaktadır. TFRS 7’de piyasa riski; piyasa fiyatlarında meydana gelen değişimler nedeniyle bir finansal aracın gerçeğe uygun değerinde veya gelecekteki nakit akışlarında dalgalanma olması riski olarak tanımlanmaktadır. Piyasa riski, üç riskin birleşiminden oluşmaktadır (TFRS 7, EK A): Yabancı para riski; döviz kurlarında meydana gelen değişimler nedeniyle bir finansal aracın gerçeğe uygun değerinde veya gelecekteki nakit akışlarında dalgalanma olması riskidir. Faiz oranı riski; faiz oranlarında meydana gelen değişimler nedeniyle bir finansal aracın gerçeğe uygun değerinde veya gelecekteki nakit akışlarında dalgalanma olması riskidir. Diğer fiyat riski; meydana gelen değişimin finansal araçları etkileyen faktörler tarafından kaynaklanıp kaynaklanmadığına bakılmaksızın, piyasa fiyatlarında meydana gelen değişimler nedeniyle bir finansal aracın gerçeğe uygun değerinde veya gelecekteki nakit akışlarında dalgalanma olması riskidir. Kredi riski, likidite riski ve piyasa riski finansal araçlar olmadığında da ortaya çıkabilir ancak burada bahsedilen finansal araçlar nedeniyle ortaya çıkan risklere ilişkin finansal tablo dipnotlarında açıklama yapılması gerektiğidir. 49 2.2.8.4 TFRS 9 Finansal Araçlar Standardı TFRS 9’un amacı; finansal tablo kullanıcılarına işletmenin finansal varlıklarının tutarını, zamanını ve gelecekteki nakit akışlarının belirsizliğini değerlendirmelerinde, finansal varlıklara ilişkin ihtiyaca uygun ve faydalı bilgiyi sunacak finansal raporlama ilkelerini belirlemektir. TFRS 9’un yayımlanmasının sebebi, finansal araçların muhasebeleştirilmesinin daha iyi anlaşılmasını sağlamaktır. TMS 39 ve TFRS 9 arasındaki farklılıklar şunlardır (Özerhan ve Yanık, 2012: 213): TMS 39 dörtlü bir sınıflandırma, TFRS 9 ise ikili bir sınıflandırma yapmaktadır. TMS 39’a göre itfa edilmiş maliyetle değerlenen ve gerçeğe uygun değerle değerlenerek değerleme farkı özkaynaklarda muhasebeleştirilen finansal varlıklar (satılmaya hazır finansal varlıklar) için değer düşüklüğü hesaplanmakta ve bazı finansal varlıkların değer düşüklüğü zararlarının iptali yasaklanmaktadır. TFRS 9’da ise sadece itfa edilmiş maliyetle değerlenen finansal varlıklar için değer düşüklüğü hesaplanmakta ve tüm değer düşüklüğü zararları iptal edilebilmektedir. TMS 39’da gerçeğe uygun değer farkı özkaynakta muhasebeleştirilen finansal varlıklar için sunum seçeneği bulunmamaktadır. TMS 39 bu tür varlıkları satışa hazır finansal varlık olarak sınıflandırmakta ve değerleme farklarını özkaynaklarda muhasebeleştirmek zorundadır. TFRS 9 ise bu varlıkları ister kâr ve zararda isterse özkaynakta muhasebeleştirebilmektedir. Yani TFRS 9 bu varlıklar için bir sunum seçeneği getirmektedir. Özkaynakta muhasebeleştirilen finansal varlığın satışı durumunda TMS 39 ile TFRS 9 arasında bir farklılık ortaya çıkmaktadır. TMS 39 finansal varlığın satışı durumunda özkaynakda biriken tutarları kâr ve zarara (gelir tablosu) aktarmaktadır. TFRS 9’da ise bu varlıkların satışı durumunda kâr ve zarara aktarılması mümkün olmamakta ve bu tutarlar yine özkaynaklarda muhasebeleştirilmektedir. 50 TMS 39’da borsada işlem görmeyen ve gerçeğe uygun değeri güvenilebilir bir biçimde tespit edilemeyen finansal varlıkların maliyet bedeli ile ölçülmesine izin vermekte ancak TFRS 9 tüm özkaynağa dayalı varlıkların gerçeğe uygun değer ile ölçüleceğini belirtmektedir. Muhasebe standartlarına göre finansal araçların sınıflandırılması, ilk ve sonraki dönemlerde muhasebeleştirilmesi, işlem maliyetleri, değerleme farkları ve değer düşüklüğü aşağıdaki tabloda gösterilmektedir. 51 Tablo 3: Muhasebe Standartlarına Göre Finansal Araçlar Sınıflandırma İlk Sonraki İşlem Değerleme Değer Muhasebeleştirme Muhasebeleştirme Dönemlerde Maliyetleri Farkları Düşüklüğü Gerçeğe Uygun Değer Gider Kâr Hesaplanmaz Yazılır Zararda Gider Kâr Yazılır Zararda Gider Kâr Yazılır Zararda Etkin Faiz Yöntemine Gerçeğe Kâr Hesaplanır Göre Uygun Zararda Bu Tutar Kâr Para Piyasası Araçları Vadeli G.U.D.Farkı Gerçeğe Mevduat Kâr ve Zarara Değer Uygun Yansıtılan Finansal Varlık Mevduat G.U.D.Farkı Gerçeğe Sertifikası Kâr ve Zarara Değer Uygun Gerçeğe Uygun Değer Hesaplanmaz Yansıtılan F. Borç Alım Satım G.U.D.Farkı Gerçeğe Amacıyla Kâr ve Zarara Değer Edinilen Yansıtılan Hazine Bonosu Finansal Borç Vadeye Kadar Vadeye Elde Tutmak Kadar Amacıyla Tutulacak Edinilen Varlıklar Gerçeğe Elde Uygun Uygun Değer Gerçeğe Uygun Değer İtfa Edilmiş Maliyet Hesaplanmaz Değere Zararda Dâhil Edilir Gösterilir ve Hazine Bonosu Alım Satım G.U.D.Farkı Gerçeğe Amacıyla Kâr ve Zarara Değer Edinilen Yansıtılan Finansman Finansal Borç Uygun Gerçeğe Uygun Değer Gider Kâr Yazılır Zararda Hesaplanmaz Gerçeğe Özkaynakla Değer Uygun rda Düşüklüğü Bonosu Satılmak Üzere Satılmaya Gerçeğe Edinilen Hazır Değer Uygun Gerçeğe Uygun Değer Finansman Finansal Değere Tutarı Bonosu Varlık Dâhil Edilir Zararda Kâr Kaydedilir ve Varlığın Değerinde Meydana Gelen Artış Özkaynakda Gösterilir Repo G.U.D.Farkı Gerçeğe Kâr ve Zarara Değer Uygun Gerçeğe Uygun Değer Gider Kâr Yazılır Zararda Gider Kâr Yazılır Zararda Hesaplanmaz Yansıtılan Finansal Borç Kambiyo G.U.D.Farkı Gerçeğe Senetleri Kâr ve Zarara Değer Yansıtılan Uygun Gerçeğe Uygun Değer Hesaplanmaz 52 Finansal Varlık Sermaye Piyasası Araçları Alım Satım G.U.D.Farkı Gerçeğe Amacıyla Kâr ve Zarara Değer Edinilen Hisse Yansıtılan Senetleri Finansal Uygun Gerçeğe Uygun Değer Gider Kâr Hesaplanmaz Yazılır Zararda Gerçeğe Özkaynakla Değer Uygun rda Düşüklüğü Varlık Uzun Vadeli Satılmaya Gerçeğe Amaçla Hazır Değer Uygun Gerçeğe Uygun Değer Edinilen Hisse Finansal Değere Tutarı Senetleri Varlık Dâhil Edilir Zararda Kâr Kaydedilir ve Varlığın Değerinde Meydana Gelen Artış Özkaynakda Gösterilir Alım Satım G.U.D.Farkı Gerçeğe Amacıyla Kâr ve Zarara Değer Edinilen Yansıtılan Tahviller Finansal Borç Vadeye Kadar Vadeye Elde Tutmak Kadar Amacıyla Tutulacak Edinilen Varlıklar Gerçeğe Elde Uygun Uygun Değer Gerçeğe Uygun Değer Gider Kâr Yazılır Zararda Etkin Faiz Yöntemine Gerçeğe Kâr Hesaplanır Göre Uygun Zararda Bu Tutar Kâr İtfa Edilmiş Maliyet Hesaplanmaz Değere Zararda Dâhil Edilir Gösterilir ve Tahviller Alım Satım G.U.D.Farkı Gerçeğe Amacıyla Kâr ve Zarara Değer Edinilen Kâr Yansıtılan Zarar Ortaklığı Finansal Borç Uygun Gerçeğe Uygun Değer Gider Kâr Yazılır Zararda Hesaplanmaz Etkin Faiz Yöntemine Gerçeğe Kâr Hesaplanır Göre Uygun Zararda Bu Tutar Kâr Belgeleri Vadeye Kadar Vadeye Gerçeğe Elde Tutmak Kadar Amacıyla Tutulacak Edinilen Kâr Varlıklar Elde Uygun Değer İtfa Edilmiş Maliyet Değere Zararda Dâhil Edilir Gösterilir ve Zarar Ortaklığı Belgeleri Alım Satım G.U.D.Farkı Gerçeğe Amacıyla Kâr ve Zarara Değer Edinilen Gelir Yansıtılan Ortaklığı Finansal Borç Uygun Gerçeğe Uygun Değer Gider Kâr Yazılır Zararda Gerçeğe Kâr Hesaplanmaz Senetleri Vadeye Kadar Vadeye Gerçeğe Uygun Etkin Faiz Yöntemine Hesaplanır ve 53 Elde Tutmak Kadar Amacıyla Tutulacak Elde Edinilen Gelir Varlıklar Değer Göre İtfa Edilmiş Maliyet Uygun Zararda Bu Tutar Kâr Değere Zararda Dâhil Edilir Gösterilir Ortaklığı Senetleri Alım Satım G.U.D.Farkı Gerçeğe Amacıyla Kâr ve Zarara Değer Edinilen Banka Yansıtılan Bonoları ve Finansal Borç Uygun Gerçeğe Uygun Değer Gider Kâr Hesaplanmaz Yazılır Zararda Etkin Faiz Yöntemine Gerçeğe Kâr Hesaplanır Göre Uygun Zararda Bu Tutar Kâr Banka Garantili Bonolar Vadeye Kadar Vadeye Elde Tutmak Kadar Gerçeğe Amacıyla Tutulacak Edinilen Banka Varlıklar Elde Uygun Değer İtfa Edilmiş Maliyet Değere Zararda Dâhil Edilir Gösterilir ve Bonoları ve Banka Garantili Bonolar Alım Satım G.U.D.Farkı Gerçeğe Amacıyla Kâr ve Zarara Değer Edinilen Yansıtılan Varlığa Dayalı Finansal Borç Uygun Gerçeğe Uygun Değer Gider Kâr Hesaplanmaz Yazılır Zararda Etkin Faiz Yöntemine Gerçeğe Kâr Hesaplanır Göre Uygun Zararda Bu Tutar Kâr Menkul Kıymetler Vadeye Kadar Vadeye Gerçeğe Elde Tutmak Kadar Amacıyla Tutulacak Edinilen Varlıklar Elde Uygun Değer İtfa Edilmiş Maliyet Değere Zararda Dâhil Edilir Gösterilir ve Varlığa Dayalı Menkul Kıymetler Alım Satım G.U.D.Farkı Gerçeğe Amacıyla Kâr ve Zarara Değer Edinilen Yansıtılan Varantlar Finansal Uygun Gerçeğe Uygun Değer Gider Kâr Hesaplanmaz Yazılır Zararda Gerçeğe Özkaynakla Değer Uygun rda Düşüklüğü Varlıklar Satılmak Üzere Satılmaya Gerçeğe Edinilen Hazır Değer Uygun Gerçeğe Uygun Değer Varantlar Finansal Değere Tutarı Varlık Dâhil Edilir Zararda Kaydedilir Kâr ve Varlığın Değerinde Meydana Gelen Artış Özkaynakda Gösterilir 54 2.3 Türkiye’de Finansal Araçlarla İlgili Yasal Düzenlemelerdeki Farklılıklar Vergi Usul Kanunu’nda finansal araçlarla ilgili değerleme ölçüsü, borsa rayicidir. Türkiye Muhasebe Standartları’nda ise değerleme ölçüleri; maliyet değeri, itfa edilmiş maliyet ve gerçeğe uygun değerdir. Finansal araçlarla ilgili değerleme ölçülerinde VUK ve TMS arasında farklılıklar bulunmaktadır. Bunun sonucu olarak; vergiye tabi kâr (mali kâr) üzerinden hesaplanan vergi tutarı ile muhasebe kârı (ticari kâr) üzerinden hesaplanan vergi tutarı arasındaki geçici farklar, ertelenmiş vergiyi oluşturmaktadır. Ertelenmiş vergi, ticaret kanunu ve vergi kanunları arasındaki farklılıktan ortaya çıkmaktadır. TTK Md. 88, Türkiye Muhasebe Standartlarının zorunlu olarak uygulanacağını belirtmektedir. Ancak VUK, Türkiye Muhasebe Standartlarının belirlediği değerleme ölçülerini kabul etmemektedir. VUK Md. 279 hisse senetleri için alış bedelini, Türkiye Muhasebe Standartları ise gerçeğe uygun değeri kabul etmektedir. TMS ve VUK arasındaki değerleme farklılıkları nedeniyle ertelenmiş vergi varlığı veya ertelenmiş vergi yükümlülüğü ortaya çıkmaktadır. Ertelenmiş vergi varlığı, gelecek dönemlerde geri alınacak vergi tutarıdır. Ertelenmiş vergi yükümlülüğü ise gelecek dönemlerde ödenecek vergi tutarıdır. Bir varlık ya da yükümlülüğün bilançodaki değeri (muhasebe ya da defter değeri) ile vergi değeri arasındaki farkların yani geçici farkların ertelenmiş vergi etkileri hesaplanmakta ve böylece bilançoda ticari kâr gerçek tutarıyla gösterilmektedir. Satılmaya hazır finansal varlıklardaki vergi değeri ve defterlerde kayıtlı net değeri yani muhasebe değeri arasındaki farkın vergi etkisi, özkaynaklarda gösterilmektedir. Değerleme farkları kâr ve zararda muhasebeleştirilen finansal varlıklarda vergi değeri ve muhasebe değeri arasındaki farkın vergi etkisi, kâr ve zararda muhasebeleştirilmektedir. Tekdüzen Muhasebe Sistemi’nde ihtiyatlılık ilkesi gereğince gerçekleşmemiş gelir ve kârlar dikkate alınmamakta ve muhtemel gider ve zararlar için karşılık 55 ayrılmaktadır. Ancak TMS 1-Finansal Tabloların Sunuluşu Standardı’nda gerçekleşmemiş gelir ve giderlerin de dikkate alınması gerektiği belirtilmektedir. Ayrıca TTK Madde 78’de, “değerleme ihtiyatla yapılmalıdır; özellikle de bilanço gününe kadar doğmuş bulunan bütün muhtemel riskler ve zararlar, bunlar bilanço günü ile yılsonu finansal tablolarının düzenlenme tarihi arasında öğrenilmiş olsalar bile, dikkate alınır; kazançlar bilanço günü itibarıyla gerçekleşmişlerse hesaba katılır” biçiminde bir düzenleme getirmektedir. TMS 1’de kapsamlı gelir tablosuna ilişkin açıklamalar yer almaktadır. Bu tablo; dönem kâr ve zarar bölümü ve diğer kapsamlı gelir bölümünden oluşmaktadır. Dönem kâr ve zarar bölümü, işletmenin klasik anlamda gelir tablosudur. Diğer kapsamlı gelir bölümü ise, gerçekleşmemiş gelir ve giderlerin kaydedildiği bölümü oluşturmaktadır. VUK’un öngördüğü Tekdüzen Muhasebe Sistemi’nde ise sadece klasik anlamda gelir tablosu bulunmaktadır. TMS 32’de işletmelerin kendi özkaynağa dayalı finansal araçlarını ya da hisse senetlerini geri satın alması durumunda bu araçların özkaynaklarda muhasebeleştirilmesi gerektiği açıklanmaktadır. VUK’da herhangi bir düzenleme ya da yasaklama olmamasına rağmen TTK Md. 379’da, “bir şirket kendi paylarını, esas veya çıkarılmış sermayesinin onda birini aşan veya bir işlem sonunda aşacak olan miktarda, iktisap ve rehin olarak kabul edemez” ifadesi nedeniyle bir işletmenin esas sermayesinin % 10’unu aşan miktarda kendi hisse senetlerini geri satın alması mümkün olmamaktadır. TMS 32’de finansal varlık ve borçların netleştirilebilmesi için, netleştirme konusunda yasal bir hakkın bulunması ve varlığı elde etme ve borcu ödeme işlemlerini eşzamanlı gerçekleştirme niyetinin olması gerekmektedir. TTK Md. 72’de “Türkiye Muhasebe Standartları düzenlemeleri saklı kalmak kaydıyla aktif kalemler pasif kalemlerle, giderler gelirlerle, taşınmazlara ilişkin haklar, bunlarla ilgili yüklerle mahsup edilemez” biçiminde bir düzenleme yer almaktadır. TTK, 56 Türkiye Muhasebe Standartları’nın izin verdiği durumlar dışında finansal varlıkların ve finansal yükümlülüklerin mahsup edilmesini yasaklamaktadır. TTK Md. 88’e göre, “gerçek ve tüzel kişiler gerek ticari defterlerini tutarken, gerek bireysel ve konsolide finansal tablolarını düzenlerken, Kamu Gözetimi Muhasebe ve Denetim Standartları Kurumu tarafından yayımlanan Türkiye Muhasebe Standartlarına ve kavramsal çerçevede yer alan muhasebe ilkelerine ve bunların yorumlarına aynen uymak ve bunları uygulamak zorundadır”. Türkiye Muhasebe Standartları’nın gerektirdiği muhasebe uygulamaları, Mevcut Tekdüzen Hesap Planı ile uyumlu değildir. Türkiye Muhasebe Standartları’nın uygulanabilmesi için, Mevcut Tekdüzen Hesap Planı’nın Türkiye Muhasebe Standartları’na uyumlu bir duruma getirilmesi ya da yeni bir Tekdüzen Hesap Planı’nın hazırlanması gerekmektedir. 2.4 Türkiye’de Finansal Araçların İşletme Bilançolarındaki Yeri İşletme bilançolarında finansal varlık ve yükümlülük tutarlarının yüksek olması nedeniyle finansal araçlar yatırımcılar ve diğer karar vericiler açısından büyük ilgi görmektedir. Bu nedenle Türkiye’de bu araçlarla ilgili yasal düzenlemelerdeki farklılıklar incelenmekte ve finansal araçlarla ilgili bilançolarda yer alan bilgiler analiz edilmektedir. İstanbul Borsası’nda; aracı kurumlar, ticaret, leasing/factoring, imalat, girişim sermayesi, madencilik, sosyal hizmetler, tarım ve orman, teknoloji, idari ve destek hizmetleri ve inşaat sektörleri bulunmaktadır. İstanbul Borsası’nda sektörlere göre yükümlülüklerinin hazırlanan toplam düzeltilmiş aktif ve bilançolardaki toplam borç finansal içerisindeki varlık ve yüzdeleri hesaplanmaktadır. Bu şirketlerin sektörlere göre hazırlanan düzeltilmiş bilançolarına ilişkin veriler aşağıdaki gibidir.* * Düzeltilmiş bilançolara ilişkin veriler, http://www.finnet.gen.tr, Erişim Tarihi: 24.05.2013’den elde edilmiştir. 57 Aracı Kurumlar Sektörü DÖNEN VARLIKLAR Hazır Değerler Finansal Yatırımlar Menkul Kıymetler Kısa Vadeli Ticari Alacaklar Finans Sektörü Faal. Alacaklar DURAN VARLIKLAR Ertelenen Vergi Varlıkları TOPLAM AKTİFLER KISA VADELİ YÜKÜMLÜLÜKLER Finansal Borçlar Finans Sektörü Faaliyetlerinden Borçlar Ticari Borçlar UZUN VADELİ YÜKÜMLÜLÜKLER Finansal Borçlar Ertelenen Vergi Yükümlülüğü ÖZ SERMAYE (AZINLIK PAYI DÂHİL) TOPLAM PASİFLER 2004/12 227.056.044 8.268.127 204.205.672 2005/12 352.302.443 57.130.946 217.748.706 2006/12 522.703.863 171.507.113 206.017.936 2007/12 26.932.167 7.608.158 1.423.674 1.352.053 2008/12 41.871.642 11.826.844 12.756.101 - 2009/12 51.728.997 - 12.976.308 69.733.888 128.237.027 16.059.528 8.235.421 - 19.482.061 16.091.367 19.439.715 9.619.428 5.728.198 13.128.469 17.733.062 246.538.105 113.625 368.393.810 412.281 542.143.578 39.731 36.551.595 221.436 55.000.111 69.462.059 34.497.382 3.469 104.072.453 24.067.744 261.245.608 14.758.730 20.094.061 13.228.480 26.648.151 4.293.100 47.216.080 - 29.572.211 37.644.277 49.165.893 4.885.647 2.053.202 7.735.641 - 846.150 - 737.287 - 738.862 - 344.610 - 4.567.718 3.978.789 3.400.894 - 213.153 - - 27.846 32.019 - 246.538.105 368.393.810 542.143.578 16.112.924 36.551.595 23.784.242 55.000.111 18.845.085 69.462.059 58 Aracı Kurumlar Sektöründe Finansal Varlık ve Yükümlülüklerin Oran Analizi (%) Hazır Değerler/Dönen Varlıklar Finansal Yatırımlar/Dönen Varlıklar Menkul Kıymetler/Dönen Varlık Menkul Kıymetler/Toplam Aktif Kısa Vadeli Ticari Alacaklar/Dönen Varlıklar Kısa Vadeli Finans Sektörü Faal.Alacaklar/Dönen Varlıklar DönenVarlıklar/Toplam Aktif Kısa Vadeli Finansal Borçlar/Toplam Borç Kısa Vadeli Finans Sektörü Faal.Borçlar/Toplam Borç Kısa Vadeli Ticari Borçlar/Toplam Borç Kısa Vadeli Borç Toplamı/Toplam Borç Uzun Vadeli Finansal Borçlar/Toplam Borç Uzun Vadeli Borç Toplamı/Toplam Borç 2004/12 2005/12 2006/12 2007/12 2008/12 2009/12 3,64 16,22 32,81 28,25 28,25 - - - - 5,28 30,46 - 89,93 61,80 39,41 5,02 - - 82,83 59,11 38 3,7 - - 5,71 19,79 24,53 59,62 19,66 - - - - - 13,68 - 92,10 95,63 96,41 73,68 76,13 74,47 0,01 22,96 5,63 64,72 13,75 - - - - - - 6,57 85,72 35,91 18,76 23,90 24,78 - 97,61 99,30 99,72 98,31 85,37 93,28 - - - - 12,75 - 2,39 0,70 0,28 1,69 14,63 6,72 Aracı kurumlar sektöründe; işletmelerin finansal yatırımlarının dönen varlıklar içindeki payı 2007’de % 5,28 ve 2008’de % 30,46’dır. İşletmelerin sahip oldukları menkul kıymetlerin dönen varlıklar içindeki payı; 2004’de % 89,93, 2005’de % 61,80, 2006’da % 39,41 ve 2007’de % 5,02’dir. Bu durum işletmelerin finansal yatırımlar ve menkul kıymetlerle ilgili yapmış olduğu edinimlerin oransal büyüklüğü açısından önemlidir. Ancak sektörün aracı kurumlar olması bu durumun normal olduğu sonucunu da çıkarmaktadır. 59 Ticaret Sektörü DÖNEN VARLIKLAR Hazır Değerler Finansal Yatırımlar Menkul Kıymetler Kısa Vadeli Ticari Alacaklar Ertelenen Vergi Varlıkları DURAN VARLIKLAR Ertelenen Vergi Varlıkları TOPLAM AKTİFLER KISA VADELİ YÜK. Finansal Borçlar Finansal Kiralama İşlemlerinden Borçlar Ticari Borçlar Alınan Krediler Ertelenen Vergi Yükümlülüğü UZUN VADELİ YÜK. Finansal Borçlar Ticari Borçlar Ertelenen Vergi Yükümlülüğü ÖZ SERMAYE (AZINLIK PAYI DÂHİL) TOPLAM PASİFLER 2007/12 2.108.571.11 6 358.624.677 2008/12 2.445.524.007 2009/12 2.235.978.249 2010/12 2.625.800.730 2011/12 2.116.183.728 2012/12 1.703.077.126 541.600.272 448.874.653 519.173.968 431.500.939 185.570.956 - 3.436.812 84.383.747 6.034.840 1.383.396 - 1.185.977 - 711.700 1.126.197 - - 595.764.892 655.293.921 573.466.490 880.351.497 684.827.664 601.971.177 1.917.275 2.571.596.06 1 3.095.833.540 3.164.746.981 23.092.046 3.809.048.642 3.706.548.952 3.714.580.825 38.282.712 4.680.167.17 7 2.342.450.57 9 92.412.332 50.582.409 5.541.357.547 68.520.981 5.400.725.230 91.160.583 6.434.849.372 92.792.443 5.822.732.680 80.594.028 5.417.657.951 2.116.455.480 2.268.934.623 2.822.576.894 1.914.113.690 1.827.769.667 178.861.887 237.232.858 405.265.707 172.590.734 301.606.733 713.148 1.158.977.44 9 - 1.660.275.538 1.565.228.734 565.705 1.851.079.386 688.166 1.425.975.344 675.477 1.232.903.287 4.732.543 13.515.722 17.696.553 - - 154.928 - - - - - 261.362.259 186.945.652 487.739 967.342.686 167.119.469 14.330.811 963.809.802 187.564.255 6.214.513 997.651.089 242.859.429 7.336.015 922.210.415 174.771.803 5.764.094 1.014.929.509 128.386.951 9.915.602 14.881.762 23.629.882 16.156.227 33.766.378 35.604.274 31.654.796 749.154.883 2.457.559.380, 92 5.541.357.546, 92 2.167.980.804 2.614.621.390 2.986.408.575 2.574.958.775 5.400.725.229 6.434.849.373 5.822.732.680 5.417.657.951 4.680.167.17 7 60 Ticaret Sektöründe Finansal Varlık ve Yükümlülüklerin Oran Analizi (%) Hazır Değerler/Dönen Varlıklar Finansal Yatırımlar/Dönen Varlıklar Menkul Kıymetler/Dönen Varlık Menkul Kıymetler/Toplam Aktif Kısa Vadeli Ticari Alacaklar/Dönen Varlıklar Dönen Varlıklar/Toplam Aktif Kısa Vadeli Finansal Borçlar/Toplam Borç Kısa Vadeli Finansal Kiralama İşlemlerinden Borçlar/Toplam Borç Kısa Vadeli Ticari Borçlar/Toplam Borç Kısa Vadeli Alınan Krediler/Toplam Borç Kısa Vadeli Borç Toplamı/Toplam Borç Uzun Vadeli Finansal Borçlar/Toplam Borç Uzun Vadeli Ticari Borçlar/Toplam Borç Uzun Vadeli Borç Toplamı/Toplam Borç 2007/12 2008/12 2009/12 2010/12 2011/12 2012/12 17,01 22,15 20,08 19,77 20,39 10,90 - 0,14 3,77 0,22 0,06 - 0,05 - 0,03 0,04 - - 0,03 - 0,01 0,02 - - 28,25 26,79 25,64 33,52 32,36 35,34 45,05 44,13 41,40 40,81 36,34 31,44 3,55 5,80 7,34 10,61 6,09 10,61 0,02 - - 0,01 0,02 0,02 44,51 53,83 48,41 48,45 50,27 43,37 - 0,15 0,41 0,46 - - 89,96 68,63 70,19 73,89 67,49 64,30 7,18 5,42 5,80 6,36 6,16 4,52 0,02 0,46 0,19 0,19 0,20 0,34 10,04 31,37 29,81 26,11 32,51 35,70 Ticaret sektöründe; işletmelerin finansal yatırımlarının dönen varlıklar içindeki payı 2009’da % 3,77’dir. Menkul kıymetlere göre finansal yatırımların dönen varlıklar içindeki payı daha fazladır. Ticaret sektöründe işletmelerin; kısa vadeli ticari alacak ve borç paylarının yüksek olduğu, kısa vadeli finansal borç paylarının uzun vadeli finansal borç paylarına göre daha fazla gerçekleştiği ve kısa vadeli olarak borçlandıkları görülmektedir. Kısa vadeli ticari alacak ve borç paylarının yüksek olması, sektörün ticaret sektörü olması dolayısıyla normal olarak karşılanmaktadır. 61 Leasing/Factoring Sektörü DÖNEN VARLIKLAR Hazır Değerler Menkul Kıymetler Faktoring Alacakları (net) Kısa Vadeli Ticari Alacaklar Finansal Kiralama Alacakları Finans Sektörü Faal. Alacaklar Türev Enstrümanlar Ertelenen Vergi Varlıkları Satılmaya Hazır Finansal Varlıklar Alım Satım Amaçlı Menkul Kıymetler DURAN VARLIKLAR Ertelenen Vergi Varlıkları TOPLAM AKTİFLER KISA VADELİ YÜK. Finansal Borçlar Türev Araçlar Faktoring Borçları Ticari Borçlar Alınan Krediler UZUN VADELİ YÜK. Finansal Borçlar Ticari Borçlar ÖZ SERMAYE (AZINLIK PAYI DÂHİL) TOPLAM PASİFLER 2007/12 1.644.120. 120 247.013.71 7 2008/12 2.363.201.68 5 300.644.134 2009/12 2.867.545.390 2010/12 3.533.664.000 2011/12 3.005.525.000 2012/12 3.529.124.000 635.958.060 885.952.000 497.993.000 491.260.000 30.691.255 - - - - - 525.568.27 7 653.095.591 58.559.912 850.740.071 9.358.386 1.427.298.000 98.650.000 1.247.324.000 93.437.000 1.827.710.000 82.182.000 642.243.37 2 1.311.244.83 5 338.794.696 1.068.532.000 1.122.799.000 1.098.365.000 - - 895.460.000 - - 7.436.000 - 506.878 1.401.296 381.000 84.000 277.000 - - - 38.100.000 29.169.000 18.035.000 - 5.072.616 5.072.616 5.615.000 4.903.000 139.000 1.012.640. 709 34.077.719 39.759.563 13.693.815 117.705.371 9.008.000 35.155.000 9.073.000 27.606.000 1.984.000 57.334.000 91.213 2.656.760. 829 1.320.617. 940 882.921.20 5 - 1.175.335 2.402.961.24 8 2.014.636.74 0 792.204 37.020.437 2.985.250.761 3.568.819.000 3.033.131.000 8.203.000 3.586.458.000 2.396.085.248 2.989.559.000 2.374.590.000 2.850.586.000 - - - 11.000 2.138.306 1.370.093 1.108.000 1.312.000 383.000 195.885.39 5 - 1.349.195 - 316.139 880.782 1.644.000 110.746.000 3.036.000 24.364.000 2.897.000 42.482.000 1.950.595.51 1 - 2.307.981.223 2.860.942.000 2.331.913.000 2.774.353.000 376.000 - - 82.000 - - - - - - - - - - 388.324.508 588.789.513 579.260.000 658.541.000 735.790.000 2.402.961.24 8 2.985.250.761 3.568.819.000 3.033.131.000 3.586.458.000 821.737.02 9 820.850.15 3 256.530 480.059.72 5 2.656.760. 829 62 Leasing/Factoring Sektöründe Finansal Varlık ve Yükümlülüklerin Oran Analizi (%) Hazır Değerler/Dönen Varlıklar Menkul Kıymetler/Dönen Varlıklar Menkul Kıymetler/Toplam Aktif Kısa Vadeli Factoring Alacakları (net)/Dönen Varlıklar Kısa Vadeli Ticari Alacaklar/Dönen Varlıklar Kısa Vadeli Finansal Kiralama Alacakları/Dönen Varlıklar Kısa Vadeli Finans Sektörü Faal.Alacaklar/Dönen Varlıklar Kısa Vadeli Türev Araçlar/Toplam Aktif Kısa Vadeli Satılmaya Hazır Finansal Varlıklar/Dönen Varlıklar Alım Satım Amaçlı Menkul Kıymetler/Dönen Varlıklar Dönen Varlıklar/Toplam Aktif Kısa Vadeli Finansal Borçlar/Toplam Borç Kısa Vadeli Türev Araçlar/Toplam Borç Kısa Vadeli Factoring Borçları/Kısa Vadeli Borç Toplamı Kısa Vadeli Factoring Borçları/Toplam Borç Kısa Vadeli Ticari Borçlar/Toplam Borç Kısa Vadeli Alınan Krediler/Toplam Borç Kısa Vadeli Borç Toplamı/Toplam Borç Uzun Vadeli Finansal Borçlar/Toplam Borç Uzun Vadeli Ticari Borçlar/Toplam Borç Uzun Vadeli Borç Toplamı/Toplam Borç 2007/12 2008/12 2009/12 2010/12 2011/12 2012/12 15,02 12,72 22,18 25,07 16,57 13,92 1,86 - - - - - 1,15 - - - - - - 27,63 29,66 40,39 41,50 51,78 3,19 2,47 0,32 2,79 3,10 2,32 39,06 55,48 11,81 30,23 37,35 31,12 - - 31,22 - - 0,21 - 0,02 0,04 0,01 0,002 0,007 - 0,21 0,17 0,15 0,16 0,003 - 1,44 0,47 0,25 0,30 0,05 61,88 98,35 96,06 99,01 99,09 98,40 41,21 0,04 - - - - - 0,10 0,05 0,03 0,05 0,01 - 0,06 0,01 0,05 0,12 0,10 - 0,06 0,01 0,05 0,12 0,10 9,14 - 0,03 3,70 1,02 1,49 - 96,82 96,30 95,69 98,20 97,32 61,64 100 99,98 100 100 100 38,32 - - - - - 0,01 - - - - - 38,36 - 0,02 - - - 63 Leasing/Factoring sektöründe; işletmelerin menkul kıymetlerinin toplam aktif içindeki payı 2007 yılında % 1,15’dir. İşletmelerin kısa vadeli factoring alacaklarının dönen varlıklar içindeki payı; 2008 yılında % 27,63, 2009 yılında % 29,66, 2010 yılında % 40,39, 2011 yılında % 41,50 ve 2012 yılında % 51,78’dir. İşletmelerin kısa vadeli finansal kiralama alacaklarının dönen varlıklar içindeki payı; 2007 yılında % 39,06, 2008 yılında % 55,48, 2009 yılında % 11,81, 2010 yılında % 30,23, 2011 yılında % 37,35 ve 2012 yılında % 31,12’dir. İşletmelerin kısa vadeli factoring alacaklarının ve finansal kiralama alacaklarının dönen varlıklar içindeki payının yüksek olması, sektörün leasing/factoring olması nedeniyle bu durumun normal olduğu sonucunu ortaya çıkarmaktadır. Ayrıca leasing/factoring sektöründe, işletmelerin kısa vadeli alınan kredilerle fon ihtiyaçlarını temin ettikleri görülmektedir. 64 İmalat Sektörü DÖNEN VARLIKLAR Hazır Değerler Finansal Yatırımlar Menkul Kıymetler Kısa Vadeli Ticari Alacaklar Finansal Kiralama Alacakları Finans Sektörü Faal. Alacaklar Türev Enstrümanlar Ertelenen Vergi Varlıkları DURAN VARLIKLAR Ertelenen Vergi Varlıkları TOPLAM AKTİFLER KISA VADELİ YÜK. Finansal Borçlar Türev Araçlar Finansal Kiralama İşlemlerinden Borçlar Ticari Borçlar Alınan Krediler Ertelenen Vergi Yükümlülüğü UZUN VADELİ YÜK. Finansal Borçlar Finansal Kiralama İşlemlerinden Borçlar Ticari Borçlar Türev Finansal Araçlardan Borçlar Ertelenen Vergi Yükümlülüğü 2007/12 8.608.978.49 4,05 1.332.846.18 9,75 2008/12 8.947.221.771, 94 1.173.902.196, 73 2009/12 9.465.586.258, 58 1.594.724.359, 13 2010/12 9.445.776.354, 16 1.712.754.053, 18 2011/12 14.260.978.257, 3 2.124.911.436,0 1 2012/12 14.326.871.744, 88 1.604.383.971,7 9 1.176.000 69.712.059,1 0 2.684.381.13 1,26 40.689.658,99 - 45.191.046 - 21.747.931,44 - 99.669.399,83 - 88.710.560,05 - 3.708.607.591, 20 4.274.084.614, 36 4.522.169.071, 06 6.318.424.853,4 9 6.707.786.129,2 3 69.023 - - - - - - - - 606.040 - - - - - - 21.579.907 15.513 2.286.227 7.223.567.03 2,95 53.077.494,0 6 15.832.545.5 27 4.834.601.54 6,45 879.351.600, 72 - 7.172.845.260, 28 96.349.850,14 7.151.090.001, 07 139.922.666 5.268.198.637, 76 127.505.188 7.605.180.633,1 2 163.335.840,48 9.720.116.093,1 1 245.675.426 16.120.067.03 2,22 5.951.011.994, 30 2.622.134.272, 63 - 16.616.676.25 9,65 5.511.269.656, 10 1.743.990.018 - 14.713.974.99 1,92 5.608.452.336, 22 1.797.204.402, 98 - 21.866.158.890, 42 8.765.692.287,4 9 2.779.328.986,1 5 - 24.046.987.837, 99 8.961.217.505,4 1 3.272.288.306,2 1 11.797.497 13.622.062,9 3 2.111.683.18 9,95 - 2.055.289.091, 06 - 2.502.701.088, 44 76.618.343 302.157 2.498.996.009, 52 - 4.342.499.812,2 7 - 4.112.126.247,1 4 - 2.478.778 1.380.236.65 3,87 791.544.516, 18 1.480.500.529, 07 912.531.954,2 7 3.006.195 1.669.488.013, 28 1.094.142.656, 92 2.269.434 1.360.193.105, 19 844.817.073,3 8 5.968.377 2.126.037.907,0 2 1.378.517.353 2.734.144.496,6 9 1.922.910.905 10.085.021,9 6 13.257.082 11.346.058,14 18.264.842 1.690.489,46 6.712.819 14.594.450 227.389.964,4 192.031.868 176.885.752,4 4 424.850 217.788.278,56 1.683.905 171.795.590,90 197.106.701, 20 65 ÖZ SERMAYE (AZINLIK PAYI DÂHİL) TOPLAM PASİFLER 2.432.144.90 3,20 15.832.545.5 20,69 8.688.554.508, 82 16.120.067.03 2,19 9.435.918.586, 27 16.616.676.25 5,65 7.745.329.549, 51 14.713.974.99 0,92 10.974.428.695, 9 21.866.158.890, 42 12.351.625.834, 89 24.046.987.836, 99 66 İmalat Sektöründe Finansal Varlık ve Yükümlülüklerin Oran Analizi (%) Hazır Değerler/Dönen Varlıklar Finansal Yatırımlar/Dönen Varlıklar Menkul Kıymetler/Dönen Varlıklar Menkul Kıymetler/Toplam Aktif Kısa Vadeli Ticari Alacaklar/Dönen Varlıklar Kısa Vadeli Türev Araçlar/Toplam Aktif Dönen Varlıklar/Toplam Aktif Kısa Vadeli Finansal Borçlar/Toplam Borç Kısa Vadeli Türev Araçlar/Toplam Borç Kısa Vadeli Finansal Kiralama İşlemlerinden Borçlar/Toplam Borç Kısa Vadeli Ticari Borçlar/Toplam Borç Kısa Vadeli Alınan Krediler/Toplam Borç Kısa Vadeli Borç/Toplam Borç Uzun Vadeli Finansal Borçlar/Toplam Borç Uzun Vadeli Finansal Kiralama İşlemlerinden Borçlar/Toplam Borç 2007/12 2008/12 2009/12 2010/12 2011/12 2012/12 15,48 13,12 16,85 18,13 14,90 11,20 0,01 0,45 0,23 0,69 0,01 0,01 0,80 - - - - - 0,44 - - - - - 0,31 0,41 0,45 0,48 0,44 0,47 - - - - 0,09 - 54,37 55,50 56,96 64,20 65,22 59,58 14,15 35,28 24,29 25,79 25,52 27,98 - - - - - 0,10 0,08 - - - - - 33,97 27,65 34,85 35,86 39,86 35,16 - - 1,06 - - - 77,79 80,08 76,75 80,48 80,48 76,62 12,74 12,28 15,24 12,12 12,66 16,44 0,16 - - - - - 67 Uzun Vadeli Ticari Borçlar/Toplam Borç Uzun Vadeli Borç/Toplam Borç 0,21 0,15 0,25 0,12 0,06 0,12 22,21 19,92 23,25 19,52 19,52 23,38 İmalat sektöründe işletmelerin kısa vadeli finansal borçlarının toplam borç içindeki payı; 2007 yılında % 14,15, 2008 yılında 35,28, 2009 yılında % 24,29, 2010 yılında % 25,79, 2011 yılında % 25,52 ve 2012 yılında % 27,98’dir. İşletmelerin kısa vadeli ticari borçlarının toplam borç içindeki payı; 2007 yılında % 33,97, 2008 yılında % 27,65, 2009 yılında 34,85, 2010 yılında % 35,86, 2011 yılında % 39,86 ve 2012 yılında % 35,16’dır. İşletmelerin uzun vadeli finansal borçlarının toplam borç içindeki payı; 2007 yılında % 12,74, 2008 yılında % 12,28, 2009 yılında % 15,24, 2010 yılında % 12,12, 2011 yılında % 12,66 ve 2012 yılında % 16,44’dür. Bilançodan elde edilen veriler; imalat sektöründe işletmelerin uzun vadeli borçlanmaktansa kısa vadeli borçlanmayı tercih ettiklerini, kısa vadeli ticari alacaklar, finansal yatırımlar ve menkul kıymetler yüzdelerinin düşük seviyede gerçekleştiğini göstermektedir. 68 Girişim Sermayesi Sektörü DÖNEN VARLIKLAR Hazır Değerler Finansal Yatırımlar Kısa Vadeli Ticari Alacaklar DURAN VARLIKLAR TOPLAM AKTİFLER KISA VADELİ YÜKÜMLÜLÜKLER Ticari Borçlar UZUN VADELİ YÜKÜMLÜLÜKLER ÖZ SERMAYE (AZINLIK PAYI DÂHİL) TOPLAM PASİFLER 2008/12 56.784.429,14 14.119.491,72 41.942.903,98 2009/12 74.564.995 15.783.051 58.547.829 2010/12 73.421.280 22.284.200 50.348.576 2011/12 45.955.219 10.898.334 31.438.976 2012/12 47.072.414 30.339.576 16.729.051 574.358,44 22.743,91 56.807.173,05 1.003.533,82 15.186 74.580.181 540.180 2.215 73.423.495 4.310.684 1.774.990 59.618 46.014.837 1.471.630 16.322 47.088.736 171.230 762.022,71 233.818 3.795.381 1.205.683 3.347 88.985 108.294 116.318 117.837 13.683 55.714.654,47 56.807.173,29 73.931.707 74.580.181 68.996.493 73.423.495 44.425.370 46.014.837 46.903.823 47.088.736 Girişim Sermayesi Sektöründe Finansal Varlık ve Yükümlülüklerin Oran Analizi (%) Hazır Değerler/Dönen Varlıklar Finansal Yatırımlar/Dönen Varlıklar Kısa Vadeli Ticari Alacaklar/Dönen Varlıklar Dönen Varlıklar/Toplam Aktif Kısa Vadeli Ticari Borçlar/Toplam Borç Kısa Vadeli Borç/Toplam Borç Uzun Vadeli Borç/Toplam Borç 2008/12 2009/12 2010/12 2011/12 2012/12 24,87 21,17 30,35 23,72 64,45 73,86 78,51 68,57 68,41 35,53 1,01 - - 3,86 - 99,96 99,98 100 99,87 99,97 69,74 36,05 85,73 75,85 1,81 91,86 83,30 97,37 92,59 92,60 8,14 16,70 2,63 7,41 7,40 Girişim sermayesi sektöründe işletmelerin finansal yatırımlarının dönen varlıklar içindeki payı; 2008 yılında % 73,86, 2009 yılında 78,51, 2010 yılında % 68,57, 2011 yılında % 68,41 ve 2012 yılında % 35,53’dür. Girişim sermayesi sektöründe işletmelerin, finansal yatırımlara büyük oranlarda yatırım yaptıklarını ve kısa vadeli olarak borçlandıklarını söylemek mümkündür. 69 Madencilik Sektörü DÖNEN VARLIKLAR Hazır Değerler Finansal Yatırımlar Kısa Vadeli Ticari Alacaklar DURAN VARLIKLAR Ertelenen Vergi Varlıkları TOPLAM AKTİFLER KISA VADELİ YÜKÜMLÜLÜKLER Finansal Borçlar Ticari Borçlar UZUN VADELİ YÜKÜMLÜLÜKLER Finansal Borçlar Ertelenen Vergi Yükümlülüğü ÖZ SERMAYE (AZINLIK PAYI DÂHİL) TOPLAM PASİFLER 2008/12 288.940.462 12.029.297 627.066 2009/12 376.043.741 32.801.063 878.419 2010/12 284.010.323 25.286.710 2.168.937 2011/12 301.081.310 53.379.339 - 2012/12 1.325.046.389 1.132.138.647 1.361.206 11.149.221 265.415.802 2.528.440 554.356.264 53.453.619 333.879.402 4.456.377 709.923.143 16.761.819 96.998.870 152.319 381.009.193 12.347.588 186.425.972 284.602 487.507.282 17.065.490 748.633.462 891 2.073.679.851 100.029.903 29.726.489 27.193.330 89.937.590 9.188.057 27.529.639 30.092.696 11.188.038 34.275.697 1.088.279 21.458.973 119.198.557 7.437.110 55.588.855 63.123.622 38.153.717 52.851.173 28.955.769 4.261.426 - 6.395.591 1.444.261 102.342.189 139.372 - 571.589 - - 13.068.603 391.202.739 554.356.264 567.134.380 709.923.143 346.655.071 381.009.193 446.835.994 487.507.282 1.852.139.105 2.073.679.851 70 Madencilik Sektöründe Finansal Varlık ve Yükümlülüklerin Oran Analizi (%) Hazır Değerler/Dönen Varlıklar Finansal Yatırımlar/Dönen Varlıklar Kısa Vadeli Ticari Alacaklar/Dönen Varlıklar Dönen Varlıklar/Toplam Aktif Kısa Vadeli Finansal Borçlar/Toplam Borç Kısa Vadeli Ticari Borçlar/Toplam Borç Kısa Vadeli Borç/Toplam Borç Uzun Vadeli Finansal Borçlar/Toplam Borç Uzun Vadeli Borç/Toplam Borç 2008/12 2009/12 2010/12 2011/12 2012/12 4,16 8,72 8,90 17,73 85,44 0,21 0,23 0,76 - 0,10 3,85 14,21 5,9 4,10 1,28 52,12 52,97 74,54 61,76 63,90 18,22 6,43 - 2,68 3,36 16,66 19,27 32,56 52,76 25,09 61,31 62,99 87,60 84,27 53,80 23,39 20,28 - 3,55 0,06 38,69 37,01 12,40 15,73 46,20 Madencilik sektöründe işletmelerin kısa vadeli finansal borçlarının toplam borç içindeki payı; 2008 yılında % 18,22, 2009 yılında % 6,43, 2011 yılında % 2,68 ve 2012 yılında % 3,36’dır. İşletmelerin uzun vadeli finansal borçlarının toplam borç içindeki payı; 2008 yılında % 23,39, 2009 yılında % 20,28, 2011 yılında % 3,55 ve 2012 yılında % 0,06’dır. Bu durum, madencilik sektöründe işletmelerin uzun vadeli finansal borçlarının kısa vadeli finansal borçlarına göre daha fazla olduğunu ve fon ihtiyaçlarını uzun vadeli borçlanmaktansa kısa vadeli borçlanarak karşıladıklarını göstermektedir. 71 Sosyal Hizmet Sektörü DÖNEN VARLIKLAR Hazır Değerler Kısa Vadeli Ticari Alacaklar DURAN VARLIKLAR TOPLAM AKTİFLER KISA VADELİ YÜKÜMLÜLÜKLER Finansal Borçlar Ticari Borçlar UZUN VADELİ YÜKÜMLÜLÜKLER Finansal Borçlar Ticari Borçlar ÖZ SERMAYE (AZINLIK PAYI DÂHİL) TOPLAM PASİFLER 2008/12 322.678.251 4.635.384 2009/12 513.529.585 3.078.767 2010/12 344.231.794 848.821 2011/12 246.692.365 597.792 2012/12 143.442.763 19.910.086 7.322.185 79.766.485 402.444.736 7.185.632 84.005.700 597.535.285 9.179.327 459.557.597 803.789.391 8.799.777 98.231.329 344.923.694 12.181.026 462.340.370 605.783.133 23.452.787 2.465.589 166.154 75.414.732 30.159.567 768.661 122.450.691 40.319.171 494.021 76.568.841 27.849.598 13.668.362 286.604.245 134.314.189 48.505.081 29.253.756 2.465.288 - 48.645.032 11.629.976 - 107.567.612 69.546.339 - 39.853.320 9.868.266 5.765.995 136.289.195 109.986.591 4.442.463 349.738.193 402.444.736 473.475.522 597.535.286 573.771.086 803.789.389 228.501.533 344.923.694 182.889.693 605.783.133 72 Sosyal Hizmet Sektöründe Finansal Varlık ve Yükümlülüklerin Oran Analizi (%) Hazır Değerler/Dönen Varlıklar Kısa Vadeli Ticari Alacaklar/Dönen Varlıklar Dönen Varlıklar/Toplam Aktif Kısa Vadeli Finansal Borçlar/Toplam Borç Kısa Vadeli Ticari Borçlar/Toplam Borç Kısa Vadeli Borç/Toplam Borç Uzun Vadeli Finansal Borçlar/Toplam Borç Uzun Vadeli Borç/Toplam Borç 2008/12 2009/12 2010/12 2011/12 2012/12 1,44 0,60 0,25 0,24 13,88 2,26 1,39 2,66 3,56 8,49 80,18 85,94 42,83 71,52 23,68 4,68 24,31 17,53 23,92 31,76 0,31 0,61 0,21 11,74 11,46 44,50 60,79 53,24 65,77 67,77 4,68 9,37 30,24 8,48 26,01 55,50 39,21 46,76 34,23 32,23 Sosyal hizmet sektöründe işletmelerin kısa vadeli finansal borçlarının toplam borç içindeki payı; 2008 yılında % 4,68, 2009 yılında % 24,31, 2010 yılında % 17,53, 2011 yılında % 23,92 ve 2012 yılında % 31,76’dır. İşletmelerin uzun vadeli finansal borçlarının toplam borç içindeki payı; 2008 yılında % 4,68, 2009 yılında % 9,37, 2010 yılında % 30,24, 2011 yılında % 8,48 ve 2012 yılında % 26,01’dir. Verilere bakıldığında sosyal hizmet sektöründe işletmelerin; finansal yatırımlarının ve menkul kıymetlerinin hiç bulunmadığı, kısa vadeli finansal borçlarının uzun vadeli finansal borçlara göre daha fazla olduğu ve kısa vadeli olarak borçlanmayı tercih ettikleri görülmektedir. 73 Tarım ve Orman Sektörü DÖNEN VARLIKLAR Hazır Değerler Kısa Vadeli Ticari Alacaklar DURAN VARLIKLAR TOPLAM AKTİFLER KISA VADELİ YÜKÜMLÜLÜKLER Finansal Borçlar Ticari Borçlar UZUN VADELİ YÜKÜMLÜLÜKLER Finansal Borçlar Ertelenen Vergi Yükümlülüğü ÖZ SERMAYE (AZINLIK PAYI DÂHİL) TOPLAM PASİFLER 2008/12 1.349.954 800 2009/12 2.327.786 16.183 2010/12 7.374.710 497.901 2011/12 14.484.746 5.017.557 2012/12 5.993.941 1.702.357 180.118 8.122.499 9.472.453 330.652 9.664.577 11.992.363 1.098.512 13.191.619 20.566.329 1.838.331 30.628.150 45.112.896 631.050 16.039.717 22.033.658 4.078.354 867.903 807.375 4.467.771 1.106.381 957.407 5.412.179 942.136 3.576.911 9.809.686 2.820.893 6.650.415 2.589.760 873.980 1.528.868 152.185 106.560 1.110.465 841.512 3.652.406 2.793.138 3.055.789 1.987.645 2.127.938 1.440.668 45.625 268.953 859.268 1.065.286 687.270 5.241.914 9.472.453 6.414.127 11.992.363 11.501.743 20.566.328 32.247.421 45112896 17.315.960 22.033.658 Tarım ve Orman Sektöründe Finansal Varlık ve Yükümlülüklerin Oran Analizi (%) Hazır Değerler/Dönen Varlıklar Kısa Vadeli Ticari Alacaklar/Dönen Varlıklar Dönen Varlıklar/Toplam Aktif Kısa Vadeli Finansal Borçlar/Toplam Borç Kısa Vadeli Ticari Borçlar/Toplam Borç Kısa Vadeli Borç/Toplam Borç Uzun Vadeli Finansal Borçlar/Toplam Borç Uzun Vadeli Borç/Toplam Borç 2008/12 2009/12 2010/12 2011/12 2012/12 0,05 0,69 6,75 34,64 28,40 13,34 14,20 14,89 12,69 10,52 14,25 19,41 35,85 32,10 27,20 20,51 19,83 10,39 21,92 18,52 19,08 17,16 39,46 51,69 32,40 96,40 80,09 59,70 76,24 54,89 2,51 15,08 30,81 15,44 30,53 3,59 19,90 40,29 23,75 45,10 Yukarıdaki tabloya dayanarak tarım ve orman sektöründe işletmelerin, uzun vadeli finansal borçlarının kısa vadeli finansal borçlarına göre daha fazla olduğunu ve kısa vadeli olarak borçlandıklarını söylemek mümkündür. 74 Teknoloji Sektörü DÖNEN VARLIKLAR Hazır Değerler Finansal Yatırımlar Kısa Vadeli Ticari Alacaklar Ertelenen Vergi Varlıkları DURAN VARLIKLAR TOPLAM AKTİFLER KISA VADELİ YÜKÜMLÜLÜKLER Finansal Borçlar Finansal Kiralama İşlemlerinden Borçlar Ticari Borçlar UZUN VADELİ YÜKÜMLÜLÜKLER Finansal Borçlar Finansal Kiralama İşlemlerinden Borçlar Ticari Borçlar Ertelenen Vergi Yükümlülüğü ÖZ SERMAYE (AZINLIK PAYI DÂHİL) TOPLAM PASİFLER 2007/12 642.922.57 1 131.976.78 1 245.260.42 4 29.362 129.934.51 3 772.857.08 4 422.219.39 0 73.920.148 2008/12 573.910.34 2 171.595.11 6 239.562.75 1 198.003.85 5 771.914.19 7 294.364.74 9 65.366.907 2009/12 740.059.040 2010/12 598.848.12 9 115.599.76 7 28.746 286.201.06 4 189.754.80 2 788.602.93 1 313.375.42 5 48.132.542 2011/12 378.386.79 6 107.584.17 6 2.866.745 169.227.02 0 75.294.979 433.359 169.016.97 0 28.750.220 140.420.82 4 48.378.087 205.208.327 25.815.723 186.420.77 6 16.090.797 102.192.91 1 17.219.189 - 3.619.418 4.019.860 3.147.590 10.180.143 3.435.905 17.191 - - - - - 3.618.295 237.347.79 3 15.235.378 429.171.36 1 8.312.557 491.819.134 1.700.108 459.136.70 9 279.900 259.399.74 6 62.319 230.817. 194 772.857.08 4 771.914.19 7 910.190.308 788.602.93 1 453.681.77 5 363.831. 870 152.344.749 287.161.237 170.131.268 910.190.308 392.555.451 57.804.768 453.681.77 5 177.062.84 0 50.986.841 2012/12 282.866. 214 81.088.1 84 103.670. 491 80.965.6 56 363.831. 870 109.308. 172 55.531.4 38 35.987.5 79 23.706.5 04 15.316.9 87 75 Teknoloji Sektöründe Finansal Varlık ve Yükümlülüklerin Oran Analizi (%) Hazır Değerler/Dönen Varlıklar Finansal Yatırımlar/Dönen Varlıklar Kısa Vadeli Ticari Alacaklar/Dönen Varlıklar Dönen Varlıklar/Toplam Aktif Kısa Vadeli Finansal Borçlar/Toplam Borç Kısa Vadeli Finansal Kiralama İşlemlerinden Borçlar/Toplam Borç Kısa Vadeli Ticari Borçlar/Toplam Borç Kısa Vadeli Borç/Toplam Borç Uzun Vadeli Finansal Borçlar/Toplam Borç Uzun Vadeli Finansal Kiralama İşlemlerinden Borçlar/Toplam Borç Uzun Vadeli Ticari Borçlar/Toplam Borç Uzun Vadeli Borç/Toplam Borç 2007/12 2008/12 2009/12 2010/12 2011/12 2012/12 20,52 29,89 20,58 19,30 28,43 28,66 - - - 0,004 0,75 - 38,14 41,74 38,80 47,79 44,72 36,65 83,18 74,34 81,30 75,93 83,40 77,74 16,39 19,07 13,81 14,60 26,24 41,74 0,09 - - - - - 37,47 40,96 49,04 56,58 52,60 27,05 93,62 85,88 93,82 95,11 91,13 82,17 - 1,05 0,96 0,95 5,23 11,51 0,76 - - - - - 0,003 - - - - - 6,37 14,11 6,17 4,88 8,86 17,82 Teknoloji sektöründe işletmelerin kısa vadeli ticari alacaklarının dönen varlıklar içindeki payı; 2007 yılında % 38,14, 2008 yılında % 41,74, 2009 yılında % 38,80, 2010 yılında % 47,79, 2011 yılında % 44,72 ve 2012 yılında % 36,65’dir. İşletmelerin kısa vadeli ticari borçlarının toplam borç içindeki payı; 2007 yılında % 37,47, 2008 yılında % 40,96, 2009 yılında % 49,04, 2010 yılında % 56,58, 2011 76 yılında % 52,60 ve 2012 yılında % 27,05’dir. Genel olarak değerlendirilirse, teknoloji sektöründe işletmelerin kısa vadeli ticari alacak ve borç paylarının yüksek olduğu ve kısa vadeli finansal borçlarının uzun vadeli finansal borçlara göre daha fazla olduğu görülmektedir. İdari ve Destek Hizmetleri Sektörü DÖNEN VARLIKLAR Hazır Değerler Kısa Vadeli Ticari Alacaklar DURAN VARLIKLAR TOPLAM AKTİFLER KISA VADELİ YÜKÜMLÜLÜKLER Finansal Borçlar Ticari Borçlar UZUN VADELİ YÜKÜMLÜLÜKLER Finansal Borçlar Ticari Borçlar Ertelenen Vergi Yükümlülüğü ÖZ SERMAYE (AZINLIK PAYI DÂHİL) TOPLAM PASİFLER 2009/12 11.148.173 207.082 2010/12 8.052.454 187.810 2011/12 6.758.663 182.545 2012/12 10.092.745 62.638 7.730.252 33.620.782 44.768.955 2.004.869 30.709.271 38.761.725 1.326.090 28.088.839 34.847.502 1.983.735 38.874.460 48.967.205 17.826.777 8.684.463 7.301.496 17.056.788 8.762.137 7.092.015 13.576.604 5.560.069 6.447.529 12.130.357 5.360.961 4.861.401 6.570.216 5.398.508 242.137 2.973.759 1.953.184 397.451 306.595 230.588 - 263.898 125.578 - 884.334 546.736 29.935 102.123 20.371.962 44.768.955 18.731.178 38.761.725 20.964.303 34.847.502 36.572.950 48.967.205 77 İdari ve Destek Hizmetleri Sektöründe Finansal Varlık ve Yükümlülüklerin Oran Analizi (%) Hazır Değerler/Dönen Varlıklar Kısa Vadeli Ticari Alacaklar/Dönen Varlıklar Dönen Varlıklar/Toplam Aktif Kısa Vadeli Finansal Borçlar/Toplam Borç Kısa Vadeli Ticari Borçlar/Toplam Borç Kısa Vadeli Borç/Toplam Borç Uzun Vadeli Finansal Borçlar/Toplam Borç Uzun Vadeli Ticari Borçlar/Toplam Borç Uzun Vadeli Borç/Toplam Borç 2009/12 2010/12 2011/12 2012/12 1,85 2,33 2,70 0,62 69,34 24,89 19,62 19,65 24,90 20,77 19,39 20,61 35,59 43,74 40,04 43,25 29,92 35,40 46,44 39,22 73,06 85,15 97,79 97,87 22,12 9,75 1,66 1,01 0,99 1,98 - - 26,93 14,84 2,20 2,12 Yukarıdaki tabloya dayanarak idari ve destek hizmetleri sektöründe işletmelerin; kısa vadeli ticari alacak ve borç paylarının yüksek olduğunu ve kısa vadeli finansal borç paylarının uzun vadeli finansal borç paylarına göre daha fazla gerçekleştiğini söylemek mümkündür. 78 İnşaat Sektörü DÖNEN VARLIKLAR Hazır Değerler Finansal Yatırımlar Kısa Vadeli Ticari Alacaklar DURAN VARLIKLAR Ertelenen Vergi Varlıkları TOPLAM AKTİFLER KISA VADELİ YÜK. Finansal Borçlar Ticari Borçlar UZUN VADELİ YÜK. Finansal Borçlar Ertelenen Vergi Yükümlülüğü ÖZ SERMAYE (AZINLIK PAYI DÂHİL) TOPLAM PASİFLER 2007/12 2008/12 2009/12 2010/12 2011/12 2012/12 8.078.403 12.175 148.183.628 17.503.782 3.388.049 950.461 2.988.730 336.338 5.152.714 244.607 15.487.688 2.548.732 - 4.944.551 - - - - 5.723.164 30.023.442 1.409.325 809.898 1.815.914 1.363.580 3.440.956 128.475.139 3.805.081 5.947.579 8.023.897 9.513.385 2.022.617 10.593.259 84.362 189.817 565.641 2.501.125 11.519.359 276.658.767 7.193.130 8.936.309 13.176.611 25.001.073 3.749.743 569.599 347.552 129.338.818 50.772.741 49.667.986 3.375.173 2.718.248 1.615.174 179.668 1.082.047 4.991.554 1.519.260 2.830.055 2.627.676 144.725 1.776.952 58.533 - 75.303.119 42.605.598 290.063 166.200 151.026 - 727.225 - 2.887.722 14.758 - 14.837.788 - - 649.933 2.713.290 7.711.083 72.016.830 3.527.894 7.170.109 7.457.832 19.485.675 11.519.359 276.658.767 7.193.130 8.936.309 13.176.611 25.001.073 79 İnşaat Sektöründe Finansal Varlık ve Yükümlülüklerin Oran Analizi (%) 2007/12 2008/12 2009/12 2010/12 2011/12 2012/12 0,15 11,81 28,05 11,25 4,74 16,45 - 3,33 - - - - 70,84 20,26 41,59 27,09 35,24 8,80 70,12 53,56 47,10 33,44 39,10 61,94 14,95 24,81 - 10,17 26,56 2,62 9,12 24,27 74,16 61,26 49,48 32,21 98,46 63,20 92,08 91,44 87,28 47,64 - 20,81 4,53 - - 0,26 1,53 36,79 7,91 8,55 12,71 52,35 Hazır Değerler/Dönen Varlıklar Finansal Yatırımlar/Dönen Varlıklar Kısa Vadeli Ticari Alacaklar/Dönen Varlıklar Dönen Varlıklar/Toplam Aktif Kısa Vadeli Finansal Borçlar/Toplam Borç Kısa Vadeli Ticari Borçlar/Toplam Borç Kısa Vadeli Borç/Toplam Borç Uzun Vadeli Finansal Borçlar/Toplam Borç Uzun Vadeli Borç/Toplam Borç Yukarıdaki tablo genel olarak değerlendirildiğinde; inşaat sektöründe işletmelerin finansal yatırımlarının dönen varlıklar içindeki payının 2008 yılında % 3,33 olduğu, kısa vadeli ticari alacak ve borç paylarının önemli oranlarda gerçekleştiği, kısa vadeli finansal borçlarının uzun vadeli finansal borçlara göre daha fazla olduğu ve kısa vadeli olarak borçlandıkları görülmektedir. 80 Tüm sektörler itibariyle yapılan değerlendirmeler dikkate alındığında, işletmelerin finansal varlıklarının ve finansal yükümlülüklerinin bilançolardaki büyüklüğü bakımından önemli bir yer tuttuğu görülmektedir. Bu bakımdan finansal bilgi kullanıcılarının karar verme sürecinde bu varlık ve yükümlülüklerle ilgili bilgilere sahip olarak karar vermeleri gerektiğinden, bu varlık ve yükümlülüklerin ilk kaydının, ölçülmesinin ve dönemsonu değerleme işlemlerinin ayrıca yapılması gerekmektedir. Sektörlere göre işletmelerin bilançolarına dayanarak yapılan analiz sonucunda, işletmelerin genellikle kısa vadeli olarak borçlandıkları görülmektedir. Bunun nedeni; işletmelerin kriz dönemlerinde ya da ekonominin istikrarlı olmadığı dönemlerde faiz ödemelerini yerine getirmede zorlanmaları, borç veren kurumların sözleşme hükümlerinin zor şartlar getirmesi ve işletmelerin başka yatırımlar yapmasını engellemesidir. Yapılan inceleme sonucunda sektörlere göre işletmelerin bilançolarında en fazla gerçekleşen finansal varlıklar ve finansal yükümlülükler: Hazır değerler, finansal yatırımlar, menkul kıymetler, kısa vadeli factoring alacakları, kısa vadeli ticari alacaklar, kısa vadeli finansal kiralama alacakları, kısa vadeli finans sektörü faaliyetlerinden alacaklar, kısa vadeli finansal borçlar, kısa vadeli finans sektörü faaliyetlerinden borçlar, kısa vadeli ticari borçlar, kısa vadeli alınan krediler, uzun vadeli finansal borçlar ve uzun vadeli ticari borçlardır. 81 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM FİNANSAL ARAÇLARIN TMS VE TFRS’YE GÖRE DEĞERLEMESİ VE SINIFLANDIRILMASI 3.1 TMS ve TFRS’ye Göre Finansal Araçlarda Değerleme Değerleme, miktar olarak tespit edilen varlık ve borçların değerlerinin para cinsinden belirlenmesidir. Mali tabloların işletmenin gerçek durumunu yansıtan bilgiler sunabilmesi ve kârın doğru bir biçimde hesaplanabilmesi için finansal araçlarda değerleme yapılmaktadır. Finansal araçların gerçek değerleriyle bilançolarda gösterilebilmesi amacıyla değerleme ölçüleri kullanılmaktadır. Varlık ve yükümlülüklerin değerlemesinde kullanılan değerleme ölçülerine göre, işletmenin finansal durumu ve kârı da değiştiğinden finansal varlıkların değerlemesinde kullanılacak değerleme ölçüleri önemlidir. Değerleme ölçülerinin kullanılmasıyla; yatırımcılar ve diğer karar vericilerin işletme faaliyetleri hakkında doğru finansal bilgi sahibi olması sağlanmakta ve bu finansal tablolara dayanarak yanlış karar vermeleri engellenmiş olmaktadır. 3.1.1 TMS ve TFRS’de Yer Alan Değerleme Esasları (Yöntemleri) Türkiye muhasebe ve finansal raporlama standartlarında yer alan değerleme esasları ya da yöntemleri aşağıdaki gibi açıklanmaktadır (Tokay ve Deran, 2008: 25– 27; Ataman, 2007: 330): Tarihi Maliyet (Satın Alma veya İnşa Maliyeti): Varlıklar, elde edildikleri tarihte, edinimleri için ödenen nakit veya nakit benzerlerinin tutarlarıyla veya onlara karşılık verilen varlıkların piyasa değerleriyle ölçümlenir (değerlenir). Bu noktada tarihi maliyet, genelde gerçeğe uygun değeri temsil eder. Borçlar, borcun kapatılması için gereken nakit veya nakit benzerlerinin tutarı ile gösterilir. Cari Maliyet (Yerine Koyma veya Yeniden Maliyeti, Giriş Değeri): Varlıkların değeri, aynı varlığın veya bu varlıklara eşdeğer olan bir varlığın alınması için hâlihazırda gereken nakit veya nakit benzerlerinin tutarını temsil 82 eder. Buradaki maliyet aslında yerine koyma maliyetini ifade etmektedir. Borçlar, yükümlülüğün kapatılması için gereken nakit ve nakit benzerlerinin iskonto edilmemiş tutarları ile gösterilir. Gerçekleşebilir Değer (Ödeme Değeri, Çıkış Değeri, Cari Satış Değeri): Varlıkların değeri işletmenin normal faaliyet koşullarında, bir varlığın elden çıkarılması halinde ele geçecek olan nakit ve nakit benzerlerinin tutarını temsil eder. Bu haliyle, bu tutar gerçeğe uygun değeri temsil etmektedir. Borçlar ise işletmenin normal faaliyet koşullarında kapatılmaları için ödenmesi gereken nakit ve nakit benzeri değerlerin iskonto edilmemiş tutarları ile gösterilmektedir. Net gerçekleşebilir değer, işin normal akışı içinde tahmini satış fiyatından, tahmini tamamlama maliyeti ve satışı gerçekleştirmek için gerekli tahmini satış maliyeti toplamının indirilmesiyle elde edilen tutarı ifade etmektedir. Bugünkü Değer (Net bugünkü Değer, Kullanım Değeri, Cari Ekonomik Değeri): Varlıklar, işletmenin normal faaliyet koşullarında, ileride yaratacakları net nakit girişlerinin bugünkü iskonto edilmiş değerleri ile borçlar ise, işletmenin normal faaliyet koşullarında, kapatılmaları için ileride ödenmesi gereken net nakit çıkışlarının bugünkü iskonto edilmiş değerleri ile gösterilir. Piyasa fiyatının olmadığı veya güvenilir bulunmadığı durumlarda bu tutar, gerçeğe uygun değeri temsil etmektedir. 3.1.2 TMS ve TFRS’de Finansal Araçlarla İlgili Değerleme Ölçüleri Türkiye Muhasebe Finansal Raporlama Standartları’nda finansal araçlarla ilgili değerleme ölçüleri aşağıda açıklanmaktadır. TFRS’de birçok değerleme esası olmasına rağmen finansal araçların değerlemesinde aşağıda sayılan değerleme ölçüleri kullanılmaktadır. 3.1.2.1 Maliyet Değeri Maliyet değeri; işletmenin edindiği finansal varlıkların ve yükümlülüğe girdiği finansal borçların tutarıdır (Demir, 2008: 69). Maliyet değeri kavramı TMS 39’da 83 açıkça tanımlanmamakla birlikte, finansal varlığın aktif piyasa fiyatı yoksa ve gerçeğe uygun değer hesaplanamıyorsa maliyet değeri ile değerleme yapılabileceği açıklanmaktadır. Ancak TFRS 9, finansal varlıkların maliyet değeri ile değerlenmesine izin vermemektedir. TFRS 9’da tüm varlıklar sonraki dönemlerde ya gerçeğe uygun değer ya da itfa edilmiş maliyet ile değerlenmektedir. Maliyet değeri kavramı, tarihi maliyet olarak da adlandırılmaktadır. 3.1.2.2 Etkin Faiz Yöntemi, Etkin Faiz Oranı ve İtfa Edilmiş Maliyet TMS 39’da etkin faiz yöntemi, etkin faiz oranı ve itfa edilmiş maliyet aşağıdaki gibi tanımlanmaktadır. Etkin faiz yöntemi; finansal varlık veya borcun itfa edilmiş maliyetlerinin hesaplanması ve ilgili faiz gelir veya giderlerinin ilişkili olduğu döneme dağıtılması yöntemidir. Bir yatırımın etkin faiz yöntemi kullanılarak bulunan değerine itfa edilmiş maliyet, iskonto edilmiş değer veya bugünkü değer denir. Etkin faiz yöntemi, paranın zaman değerini (bugünkü değer) ve bileşik faizi temel alır. Etkin faiz yöntemi aslında bugünkü değer yöntemi ile aynıdır aralarında ifade farklılığı bulunur. Etkin faiz oranı; finansal aracın beklenen ömrü boyunca gelecekteki tahmini nakit ödeme ve tahsilatlarını ilgili finansal varlık veya borcun net defter değerine indirgeyen orandır. TMS 39’a göre bugünkü değer formülü aşağıdaki gibidir (Sağlam ve Diğerleri, 2009: 1000; Özerhan ve Yanık, 2012: 183): Bugünkü Değer = Gelecek Değeri x [1/(1+i)n] (n: Süre, i: İskonto Oranı veya Etkin Faiz Oranı) Bugünkü Değer = Gelecek Değeri/(1+İskonto Oranı)(Vadeye Kalan Gün/365) veya Bugünkü Değer = Gelecek Değeri/(1+İskonto Oranı)(İşlemiş Aylık Faiz/12) 84 Etkin faiz oranı yani iç verim oranı, nakit girişlerinin bugünkü değer toplamını nakit çıkışlarının bugünkü değer toplamına eşitleyen, net bugünkü değeri sıfıra eşitleyen ve kârlılık endeksini 1’e eşitleyen orandır. Etkin faiz oranı ve itfa edilmiş maliyet aşağıdaki gibi hesaplanmaktadır. Örneğin; nominal değeri 9.000 TL olan 5 yıl vadeli bir bononun ihraç edildiğini varsayalım. Bononun faizi; ilk yıl % 5, ikinci yıl % 7, üçüncü yıl % 9, dördüncü yıl % 10, beşinci yıl % 12’dir.* Etkin faiz oranı (EFO), finansal aracın beklenen yaşamı boyunca iskontolanan gelecekteki nakit ödemeleri ve tahsilâtları tahmin edilerek hesaplanır. Gelecekteki nakit akışları ve etkin faiz oranı aşağıdaki gibi hesaplanır. 1. Yıl: 9.000 TL x % 5 = 450 TL 2. Yıl: 9.000 TL x % 7 = 630 TL 3. Yıl: 9.000 TL x % 9 = 810 TL 4. Yıl: 9.000 TL x %10 = 900 TL 5. Yıl: 9.000 TL x %12 = 1.080 TL + 9.000 TL = 10.080 TL 450 630 810 900 (1.080+9.000) 9.000 = + + + + (1+EFO)1 (1+EFO)2 (1+EFO)3 (1+EFO)4 (1+EFO)5 Bu denklem çözülünce etkin faiz oranı % 8,33 bulunmaktadır.* Yükümlülüğün itfa edilmiş maliyeti aşağıdaki gibi hesaplanır: * Bu örnek, Ramirez (2007), s.6’dan uyarlanmıştır. Excel’de fx fonksiyonunda finansal kategorisinde İç Verim Oranı (Değerler; Tahmin) formülüyle hesaplanmıştır. * 85 Yıllar Yılın Başındaki İtfa Edilmiş Maliyet (a) Faiz (b)=(a)x%8,33 Nakit Akışları (c) 1 2 3 4 5 9.000 9.300 9.444 9.421 9.306 750 774 787 785 775 450(9.000x%5) 630(9.000x%7) 810(9.000x%9) 900(9.000x%10) 9.000+1.080(9.000x%12) Yılın Sonundaki İtfa Edilmiş Maliyet (d)=(a)+(b)-(c) 9.300 9.444 9.421 9.306 − 3.1.2.3 Gerçeğe Uygun Değer Gerçeğe uygun değer; karşılıklı pazarlık ortamında, bilgili ve istekli gruplar arasında bir varlığın el değiştirmesi ya da bir borcun ödenmesi durumunda ortaya çıkması gereken tutardır. Gerçeğe uygun değer işlem maliyetleri için herhangi bir indirim olmaksızın, ümit edilen brüt mübadele değeridir (Alexander ve Nobes, 2004: 356). Gerçeğe uygun değer; bir varlık ya da yükümlülüğün satılabilecek fiyatı ya da bir varlık için başka birisinin ödeyeceği değer olarak da tanımlanmaktadır (Needles ve Diğerleri, 2011: 448; King, 2008: 22). Gerçeğe uygun değer ölçüm tarihindeki piyasa katılımcıları arasında bir ticari faaliyet içinde bir varlığın satılması ya da bir finansal yükümlülüğün transfer edilmesi ile alınabilecek fiyatıdır ve böylece fiyatı belirlenen finansal araçların riskleri ve nakit akışları şimdiki değerlerini yansıtır (Ryan, 2007: 4). Gerçeğe uygun değer görüşü, piyasaların nispeten kusursuz ve tam olduğunu böyle bir ortamda finansal raporların şimdiki piyasa fiyatlarından çıkarılan gerçeğe uygun değerleri raporlayarak pasif yatırımcı ve kreditörlerin ihtiyaçlarını karşılayabildiğini varsayar (Whittington, 2008: 139). Üzerinde anlaşılan fiyatın gerçeğe uygun değer olarak kabul edilebilmesi, tam rekabet koşullarının bulunduğu piyasalarda mümkün olabilir. Aksak rekabetin olduğu piyasalarda ise gerçeğe uygun değerin tek ve sınırlı bir anlamı bulunmaz (Tokay ve Deran, 2009: 156). 86 Gerçeğe uygun değerin bulunmasında şu unsurlar dikkate alınmalıdır (TMS 39, m.48A): Aktif bir piyasada kayıtlı bir fiyatın varlığı, Finansal aracın aktif bir piyasasının bulunmaması durumunda, işletme gerçeğe uygun değeri bir değerleme yöntemi kullanarak belirler. Değerleme yönteminin kullanılmasının amacı, finansal aracın fiyatının ne olacağının tespit edilmesidir. Söz konusu değerleme yöntemleri aşağıdakileri içermektedir: Son dönemlerde gerçekleştirilen piyasa işlemlerinin kullanılması, Büyük ölçüde aynı (benzer) olan başka bir finansal araca ilişkin gerçeğe uygun değerin referans olarak alınması, İskonto edilmiş nakit akış analizlerinin kullanılması, Opsiyon fiyatlama modelleri. Gerçeğe uygun değere dayalı muhasebe uygulamaları, bir işletmenin finansal durumunun resmini tarihsel maliyet muhasebesinden daha doğru sağlayabilir (Zack, 2009: 10). Gerçeğe uygun değer muhasebesinin uygulanmasında gerçeğe uygun değerin belirlenmesi için üç ölçüt kullanılmaktadır (Özkan ve Terzi, 2009: 29–30): Gerçeğe uygun değer olarak giriş değerinin kullanılması: Bu yöntemde varlıklar, yerine koyma maliyeti ile yeniden değerlemeye tabi tutulur ve varlık cari maliyetleri üzerinden kaydedilerek gelir tablosu gerçekleşmemiş kazanç ve kayıplar dikkate alınarak düzenlenir. Gerçeğe uygun değer olarak çıkış değerinin kullanılması: Varlık ve yükümlülükler, her dönem cari satış fiyatları üzerinden değerlenir ve gerçekleşmemiş kazanç ve kayıplar, kapsamlı gelirin bir parçası olarak raporlanır. Gerçeğe uygun değer olarak karma yöntemin kullanılması: Bu yöntem, farklı zamanlarda aynı varlık ve yükümlülükler için, tarihi maliyet ile birlikte alternatif olarak uygulanır. Muhasebeleştirme öncelikli olarak maliyet değeri üzerinden yapılır; fakat gerçeğe uygun değer belirli durumların varlığı halinde uygulanır. Örneğin, muhasebeleştirilmesine varlıkların karşın değer maliyet düşüklük değeri testine tabi üzerinden tutulması, 87 şerefiyenin hesaplanması ve dağıtımı gibi. Yani gerçeğe uygun değer, tarihi maliyet muhasebesi verilerinden hareketle belirlenmektedir. Gerçeğe uygun değer kavramına getirilen eleştiriler aşağıdaki gibidir (Demir ve Bahadır, 2007: 70; Tokay ve Diğerleri, 2005: 15): Gerçeğe uygun değere dayalı değerlemedeki dalgalanmalar, çoğu zaman şirketin finansal durumundaki değişimleri yansıtmamaktadır. Gerçeğe uygun değer, çoğu zaman şirketin gerçek işlemlerine dayanmamaktadır. Varlıkların gerçeğe uygun değerlerinin belirlenmesi, genellikle yüksek maliyetli bir süreçtir. TFRS/UFRS’de yer alan alternatif gerçeğe uygun değer bileşenleri (net gerçekleşebilir değer, geri kazanılabilir değer ve kullanım değeri), genellikle birbirinden farklı sonuçlar vermektedir. Gerçeğe uygun değerin belirlenmesinde hangi piyasada oluşan fiyatın kullanılacağı konusu, standartlarda açık bir şekilde belirtilmemektedir. 3.2 TMS ve TFRS’ye Göre Finansal Araçların Sınıflandırılması TMS 39 ve TFRS 9’a göre finansal varlıkların sınıflandırılması aşağıda açıklanmaktadır. 3.2.1 TMS 39’a Göre Finansal Araçların Sınıflandırılması 03.11.2006 tarih ve 26335 sayılı Resmi Gazetede 41 sıra no ile yayımlanan TMS 39 Md. 9’da finansal varlıklar ve yükümlülükler tanımlanmaktadır. Finansal varlıklar, dört sınıfa ayrılmaktadır. Bunlar; gerçeğe uygun değer farkı kâr ve zarara yansıtılan finansal varlıklar, vadeye kadar elde tutulacak varlıklar, kredi ve alacaklar ve satılmaya hazır finansal varlıklardır. Finansal borçlar ise gerçeğe uygun değer farkı kâr ve zarara yansıtılan finansal yükümlülükler ve itfa edilmiş maliyetle ölçülen finansal yükümlülükler olmak üzere iki sınıfa ayrılmaktadır. 88 28.10.2011 tarih ve 28098 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan 217 sıra no’lu tebliğ ile güncellenmiş olan TMS 39 Md. 9’da finansal araçlar; alım satım amaçlı elde tutulan finansal varlık veya borç, gerçeğe uygun değer farkı kâr veya zarara yansıtılan finansal borç olmak üzere iki sınıfa ayrılır. Bu düzenlemeye göre finansal araçlar iki çeşide indirilmiş olmakla beraber, 01.01.2015 tarihine kadar bu araçlar dört grup olarak ayrıma tabi tutulacaktır. Bir finansal varlık ya da borç aşağıdaki durumlarda, alım satım amaçlı elde tutulan olarak sınıflandırılır: Varlık ya da borç, yakın bir tarihte satılmak veya geri satın alınmak amacıyla edinilmişse, İlk muhasebeleştirme sırasında, son zamanlarda ve kısa dönemde kâr elde edeceği yönünde delil bulunan belirli finansal araçlardan oluşan portföyün bir parçasıysa, Bir türev ürünü olması durumunda alım satım amaçlı elde tutulan varlık ya da borç olarak sınıflandırılır. Gerçeğe uygun değer farkı kâr ve zarara yansıtılan finansal varlıklar, vadeye kadar elde tutulacak varlıklar, kredi ve alacaklar ve satılmaya hazır finansal varlıklar aşağıda açıklanmaktadır. 3.2.1.1 Gerçeğe Uygun Değer Farkı Kâr ve Zarara Yansıtılan Finansal Varlıklar Gerçeğe uygun değer farkı kâr ve zarara yansıtılan finansal varlıklar; vadeleri bir yıldan daha kısa süreli olan ve alım satım amaçlı varlıklardır. Bu varlıklar, gerçeğe uygun değerle değerlenirler ve gerçeğe uygun değer farkları kâr veya zararda muhasebeleştirilir. Alım satım amaçlı menkul kıymetler kapsamında; tahvil, senet, bono, para piyasası kâğıtları gibi borçlanma senetleri ve pazarlanabilme özelliğine sahip hisse 89 senetleri ve diğer menkul kıymetler ve türev finansal varlıklar yer alır (Akdoğan, 2001: 62). 3.2.1.2 Vadeye Kadar Elde Tutulacak Varlıklar Vadeye kadar elde tutulacak varlıklar; işletmenin vadeye kadar elde tutma niyet ve imkânının bulunduğu sabit veya belirlenebilir nitelikte ödemeler içeren ve sabit bir vadesi bulunan türev ürün olmayan finansal varlıklardır. Vadeye kadar elde tutulacak varlıklar; tahvil, bono ve varlığa dayalı menkul kıymet gibi finansal varlıklardır. Özkaynağa dayalı finansal araçlar (hisse senetleri) belli bir vade taşımadıklarından bu grupta yer almazlar. Bu varlıklar, itfa edilmiş maliyetle değerlenirler ve değerleme farkları kâr veya zararda muhasebeleştirilir. 3.2.1.3 Kredi ve Alacaklar Kredi ve alacaklar; sabit veya belirlenebilir nitelikte ödemelere sahip olan ve aktif bir piyasada işlem görmeyen türev ürün olmayan finansal varlıklardır. Kredi ve alacaklarda ödeme vadelerinin önceden belirlenmesi şartı bulunmaz bu nedenle vadeye kadar elde tutulacak varlıklardan ayrılırlar. Kredi ve alacaklar, itfa edilmiş maliyet ile değerlenirler ve değerleme farkları kâr veya zararda muhasebeleştirilir. Ticari alacaklar, bankaların kullandırdığı krediler, banka mevduatı, alınan çekler, iştiraklerden ve bağlı kuruluşlardan alacaklar kredi ve alacaklar sınıfı içindedir. Ancak bunlardan aktif bir pazarda alım satım konusu olmayanları kredi ve alacaklar sınıfına girerler. Aktif bir pazarı bulunan varlıklar, kredi ve alacaklar sınıfına alınamaz “Satılmaya Hazır Varlıklar” veya “Alım Satım Amaçlı Finansal Varlıklar” arasında sınıflandırılabilirler (Örten ve Diğerleri, 2010: 480). 90 3.2.1.4 Satılmaya Hazır Finansal Varlıklar Satılmaya hazır finansal varlıklar; kredi ve alacaklar, vadeye kadar elde tutulacak varlıklar ve gerçeğe uygun değer farkı kâr ve zarara yansıtılan finansal varlıklar dışında kalan türev olmayan ve hisse senedine veya borsaya kayıtlı borçlanma senedine dayalı finansal varlıklardır (Mısırlıoğlu, 2008: 71). Satılmaya hazır finansal varlıklar, alım satım amaçlı değildir ve finansal sıkıntı durumunda her an elden çıkarılabilen menkul kıymetlerdir. Satılmaya hazır finansal varlıklar, gerçeğe uygun değerle değerlenirler ve değerleme farkları özkaynaklar içerisinde muhasebeleştirilir. TMS 39’a göre finansal varlıkların sınıflandırılması, değerleme ölçüleri ve değerleme farkları aşağıda özetlenmektedir: Tablo 4: TMS 39’a Göre Finansal Varlıkların Sınıflandırılması, Değerleme Ölçüleri ve Değerleme Farkları Sınıflandırma Gerçeğe uygun değer farkı kâr ve zarara yansıtılan finansal varlıklar Vadeye kadar elde tutulacak varlıklar Kredi ve alacaklar Satılmaya hazır finansal varlıklar Değerleme Ölçüleri Değerleme Farkları Gerçeğe uygun değer İtfa edilmiş maliyet İtfa edilmiş maliyet Gerçeğe uygun değer Kâr ve zararda Kâr ve zararda Kâr ve zararda Özkaynakta TMS 39’a göre finansal yükümlülüklerin sınıflandırılması, değerleme ölçüleri ve değerleme farkları aşağıda özetlenmektedir: Tablo 5: TMS 39’a Göre Finansal Yükümlülüklerin Sınıflandırılması, Değerleme Ölçüleri ve Değerleme Farkları Sınıflandırma Gerçeğe uygun değer farkı kâr ve zarara yansıtılan finansal yükümlülükler İtfa edilmiş maliyetle ölçülen finansal yükümlülükler Değerleme Ölçüleri Değerleme Farkları Gerçeğe uygun değer Kâr ve zararda İtfa edilmiş maliyet Kâr ve zararda 91 3.2.2 TFRS 9’a Göre Finansal Araçların Sınıflandırılması TFRS 9’a göre finansal varlıklar ve yükümlülükler; gerçeğe uygun değer farkı kâr veya zarara yansıtılan ve itfa edilmiş maliyetle ölçülen finansal varlıklar ve yükümlülükler olmak üzere iki sınıfa ayrılmaktadır. TFRS 9 Md. 4.1.5’e göre, bir finansal varlık ilk muhasebeleştirme sırasında geri dönülemeyecek şekilde yani sonraki dönemlerde de sınıflandırma değişikliği yapmadan “gerçeğe uygun değer farkı kâr veya zarara yansıtılan” olarak sınıflandırılabilir. TFRS 9 Md. 4.2.2’ye göre, bir finansal yükümlülük ilk muhasebeleştirme sırasında “gerçeğe uygun değer farkı kâr veya zarara yansıtılan” olarak sınıflandırılabilir. TFRS 9 Md. 4.1.1’de sonraki dönemlerde finansal varlıklar; itfa edilmiş maliyetle değerlenen ve gerçeğe uygun değerle değerlenen finansal varlıklar olmak üzere iki sınıfa ayrılır. TFRS 9’a göre finansal varlıkların sınıflandırılması, değerleme ölçüleri ve değerleme farkları aşağıda özetlenmektedir: 92 Tablo 6: TFRS 9’a Göre Finansal Varlıkların Sınıflandırılması, Değerleme Ölçüleri ve Değerleme Farkları Sınıflandırma Gerçeğe uygun değer farkı kâr ve zarara yansıtılan finansal varlıklar ya da alım satım amaçlı elde tutulan finansal varlıklar İtfa edilmiş maliyetle ölçülen finansal varlıklar Değerleme Ölçüleri Değerleme Farkları Gerçeğe uygun değer Kâr ve zararda İtfa edilmiş maliyet Kâr ve zararda TFRS 9’a göre finansal yükümlülüklerin sınıflandırılması, değerleme ölçüleri ve değerleme farkları aşağıda özetlenmektedir: Tablo 7: TFRS 9’a Göre Finansal Yükümlülüklerin Sınıflandırılması, Değerleme Ölçüleri ve Değerleme Farkları Sınıflandırma Gerçeğe uygun değer farkı kâr ve zarara yansıtılan finansal yükümlülükler ya da alım satım amaçlı elde tutulan finansal yükümlülükler İtfa edilmiş maliyetle ölçülen finansal yükümlülükler Değerleme Ölçüleri Değerleme Farkları Gerçeğe uygun değer Kâr ve zararda İtfa edilmiş maliyet Kâr ve zararda 93 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM FİNANSAL ARAÇLARIN MUHASEBELEŞTİRİLMESİ 4.1 Finansal Araçlarda İlk Değerleme ve Muhasebeleştirme Yöntemleri TMS 39’da ilk kayda almada tüm varlık ve yükümlülükler gerçeğe uygun değerle değerlenir. Ayrıca TMS 39 Md. 43’e göre; gerçeğe uygun değer farkı kâr ve zarara yansıtılanlar dışındaki finansal varlık ve yükümlülüklerin ilk muhasebeleştirilmesi sırasında ilgili finansal varlığın edinilmesi ve finansal yükümlülüğün yüklenilmesi ile doğrudan ilişkilendirilen işlem maliyetleri, gerçeğe uygun değere ilave edilir. Gerçeğe uygun değer farkı kâr ve zarara yansıtılan finansal varlık ve yükümlülüklerin ilk muhasebeleştirilmesinde işlem maliyetleri, doğrudan gider kaydedilir. Vadeye kadar elde tutulacak varlıklar, kredi ve alacaklar ve satılmaya hazır finansal varlıkların ilk muhasebeleştirilmesinde ise işlem maliyetleri, gerçeğe uygun değere ilave edilir. TFRS 9’a göre finansal varlıklar ve yükümlülükler, ilk muhasebeleştirmede gerçeğe uygun değer üzerinden ölçülürler. TFRS 9 Md. 5.1.1, gerçeğe uygun değer farkı kâr ve zarara yansıtılanlar dışındaki finansal varlık ve yükümlülüklerin ilk muhasebeleştirilmesinde; işlem maliyetlerinin gerçeğe uygun değere ilave edilmesi ya da gerçeğe uygun değerden düşülmesi gibi iki seçenek sunmaktadır. Gerçeğe uygun değer farkı kâr ve zarara yansıtılan finansal varlıklar, vadeye kadar elde tutulacak varlıklar, kredi ve alacaklar ve satılmaya hazır finansal varlıklar ilk muhasebeleştirmede gerçeğe uygun değer üzerinden değerlenir. Finansal varlıkların edinimi için ödenen tutar, gerçeğe uygun değeri temsil etmektedir. Bu nedenle ilk muhasebeleştirmede bulunmamaktadır. Vadeye kadar finansal elde varlık tutulan sınıflarında finansal bir farklılık varlıkların ilk muhasebeleştirilmesinde TMS 18 Hâsılat Standardı’na göre bir menkul kıymetin faizi, edinim öncesi ve sonrası olarak ayrılır ve sadece edinim sonrasına ait olan kısmı hâsılat olarak kaydedilir. 94 Örneğin; A İşletmesi 01.01.2012 tarihinde ihraç edilen nominal bedeli 40.000 TL olan devlet tahvillerini 01.03.2012 tarihinde vadeye kadar elde tutmak amacıyla satın almıştır. Tahvilin vadesi 12 ay yani 365 gün ve faiz oranı % 15’dir. Faiz = 40.000 x % 15 = 6.000 TL BD = 46.000 / (1 + 0,15)300/365 BD = 46.000 / (1,15)0,82 BD = 46.000 / 1,121430 = 41.019 TL Devlet tahviline ilişkin muhasebe kayıtları aşağıdaki gibi yapılmalıdır. 01.03.2012 1XX FİNANSAL YATIRIMLAR HESABI Vadeye Kadar Elde Tutulacak Finansal Yatırımlar Hesabı 41.019 102 BANKALAR HESABI Alışın Kaydedilmesi 41.019 / 31.12.2012 tarihinde devlet tahvilinin faizi (46.000 – 41.019 = 4.981 TL), “642 FAİZ GELİRİ HESABI”na kaydedilmelidir. Böylece, devlet tahvilinin faizinin sadece edinim sonrasına ait olan 10 aylık kısmı kaydedilmiş olmaktadır. Finansal varlıkların normal yoldan alımı ve satımı durumunda bu varlıklar, teslim tarihi ya da işlem tarihi muhasebesi kullanılarak muhasebeleştirilirler. Teslim tarihi (erteleme yöntemi) yönteminde muhasebe kayıtları, sözleşmeye konu olan mal ve hizmetlerin teslim tarihine kadar ertelenir. İşlem tarihi yönteminde ise muhasebe kayıtları, sözleşme tarihinde yapılır. İşletmeler, finansal varlık gruplarını muhasebeleştirirken bu yöntemlerden birini seçmeli ve seçtiği yöntemi muhasebe politikası olarak değiştirmeden uygulaması gereklidir. Farklı değerlerme ölçüsü ile değerlenen finansal araçların farklı yöntemlerle muhasebeleştirilmesi nedeniyle teslim tarihi ve işlem tarihi yöntemi gibi bir ayrıma 95 gidilmektedir. Finansal aracın gerçeğe uygun değerinin bulunmaması ve maliyet bedeli ile değerlemeye tabi tutulması durumunda teslim tarihi yöntemi kullanılmaktadır. İşlem tarihi yöntemi ise gerçeğe uygun değerle değerlenen finansal araçlar için kullanılmaktadır. Örneğin; A İşletmesi, adedi 8 TL’den 1.000 adet hisse senedini alım satım amaçlı olarak satın almıştır. 31.12.2012 tarihinde hisse senetlerinin gerçeğe uygun değeri 12 TL’dir. Sözleşmenin imzalandığı tarih 27.12.2012, hisse senetlerinin teslim tarihi 03.01.2013’dür. Hisse senetlerinin satın alınmasında işlem tarihinin esas alınması durumunda aşağıdaki kayıtlar yapılmalıdır. 27.12.2012 1XX FİNANSAL YATIRIMLAR HESABI Alım Satım Amaçlı Elde Tutulan Finansal Yatırımlar Hesabı 8.000 102 BANKALAR HESABI Hisse Senedinin Alış Kaydı 8.000 / Dönem sonu değerlemesinde aşağıdaki kayıt yapılmalıdır. 31.12.2012 1XX FİNANSAL YATIRIMLAR HESABI Alım Satım Amaçlı Elde Tutulan Finansal Yatırımlar Hesabı 679 DİĞER OLAĞAN GELİR VE KARLAR HESABI Dönem Sonu Değerleme Kaydı 4.000 4.000 / Finansal varlığın kayda alınmasında teslim tarihinin esas alınması durumunda aşağıdaki kayıtlar yapılmalıdır. 96 03.01.2013 1XX FİNANSAL YATIRIMLAR HESABI Alım Satım Amaçlı Elde Tutulan Finansal Yatırımlar Hesabı 8.000 102 BANKALAR HESABI Hisse Senedinin Alınması 8.000 / İşlem tarihi ile teslim tarihi arasında gerçeğe uygun değerde meydana gelen değişimin kayda alınması durumunda aşağıdaki kayıt yapılmalıdır. 03.01.2013 1XX FİNANSAL YATIRIMLAR HESABI Alım Satım Amaçlı Elde Tutulan Finansal Yatırımlar Hesabı 679 DİĞER OLAĞAN GELİR VE KARLAR HESABI 4.000 4.000 Gerçeğe Uygun Değer Artışının Kaydedilmesi / Teslim tarihi ve işlem tarihi yöntemi arasındaki en belirgin fark, ortaya çıkan 4.000 TL’nin 2012 yılı gelir tablosu yerine 2013 yılında düzenlenecek olan gelir tablosunda yer almasıdır. Ayrıca yapılan sözleşmenin bağlayıcı olmasına rağmen henüz menkul kıymetlerin teslim alınmaması nedeniyle ilgili kişilere işletmenin finansal durumuyla ilgili bilgi vermek amacıyla düzenlenen finansal durum tablosunda bu bilginin yer alması bilgilendirme açısından işlem tarihi esas alınarak muhasebeleştirme yönteminin bir sakıncası olarak ortaya çıkmaktadır. Aynı durum kapsamlı gelir tablosunda yer alacak 4.000 TL için de geçerlidir. 97 4.2 Finansal Araçlarda Dönem Sonunda Yapılan Muhasebeleştirme İşlemleri Gerçeğe uygun değer farkı kâr ve zarara yansıtılan finansal varlıklar, vadeye kadar elde tutulacak varlıklar, kredi ve alacaklar ve satılmaya hazır finansal varlıklar dönem sonunda aşağıdaki gibi muhasebeleştirilmektedir. 4.2.1 Gerçeğe Uygun Değer Farkı Kâr ve Zarara Yansıtılan Finansal Varlıklar Gerçeğe uygun değer farkı kâr ve zarara yansıtılan finansal varlıklar, ilk muhasebeleştirmede ve dönem sonunda gerçeğe uygun değerle muhasebeleştirilmektedir. Örneğin; 23.10.2012 tarihinde A İşletmesi, borsada işlem gören adedi 10 TL’den 5.000 adet hisse senedini satın almış ve 200 TL komisyon ödemiştir. Satın alınan hisse senetleri, 30.10.2012 tarihinde teslim alınmıştır. Ayrıca işletme, finansal araçlarını muhasebeleştirirken işlem tarihi yöntemini kullanmaktadır. 23.10.2012 1XX FİNANSAL YATIRIMLAR HESABI Gerçeğe Uygun Değer Farkı K/Z Yansıtılan Finansal Yatırımlar Hesabı 653 KOMİSYON GİDERLERİ HESABI 102 BANKALAR HESABI 50.000 200 50.200 10 x 5.000 = 50.000 Alış Kaydı / 31.12.2012 tarihinde gerçeğe uygun değeri, 12 TL ya da 9 TL olması durumunda aşağıdaki kayıtlar yapılmalıdır. 98 31.12.2012 1XX FİNANSAL YATIRIMLAR HESABI Gerçeğe Uygun Değer Farkı K/Z Yansıtılan Finansal Yatırımlar Hesabı 10.000 679 DİĞER OLAĞAN GELİR VE KARLAR HESABI 10.000 2 x 5.000 = 10.000 Gerçeğe Uygun Değer Artışının Kaydedilmesi / 31.12.2012 689 DİĞER OLAĞAN GİDER VE ZARARLAR HESABI 5.000 1XX FİNANSAL YATIRIMLAR HESABI Gerçeğe Uygun Değer Farkı K/Z Yansıtılan Finansal Yatırımlar Hesabı 5.000 1 x 5.000 = 5.000 Gerçeğe Uygun Değer Azalışının Kaydedilmesi / 4.2.2 Vadeye Kadar Elde Tutulacak Varlıklar Vadeye kadar elde tutulacak varlıklar ilk muhasebeleştirmede gerçeğe uygun değerle, dönem sonunda itfa edilmiş maliyetle muhasebeleştirilmektedir. Örneğin; işletme 01.12.2012 tarihinde vadeye kadar elde tutmak amacıyla 5.000 TL’ye devlet tahvili satın almıştır. Devlet tahvilinin nominal bedeli 5.300 TL olup, vadesi 6 aydır. İşletme vadeye kadar elde tutmak amacıyla aldığı tahvili elden çıkarmamış olup 31.12.2012 tarihinde bu tahvil işletmenin varlıkları arasında yer almaktadır. İşletme bu tahvilin anapara ve faizini 31.05.2013 tarihinde tahsil etmiştir. İç verim oranı ve bugünkü değerin 31.12.2012 tarihi itibariyle hesaplanması aşağıdaki gibidir. 99 BD = GD / (1+i)6/12 5.300 = 5.000 x (1+i)0,5 i = 0,14 BD = 5.300 / (1 + 0,14)5/12 = 5023,22 TL Faiz = 5023,22 - 5.000 = 23,22 TL 01.12.2012 1XX FİNANSAL YATIRIMLAR HESABI Vadeye Kadar Elde Tutulacak Finansal Yatırımlar Hesabı 5.000 102 BANKALAR HESABI Alışın Kaydedilmesi 5.000 / Devlet tahvilinin faiz geliri aşağıdaki gibi kaydedilmelidir. 31.12.2012 1XX FİNANSAL YATIRIMLAR HESABI Vadeye Kadar Elde Tutulacak Finansal Yatırımlar Hesabı 23,22 642 FAİZ GELİRİ HESABI Faizin Kaydedilmesi / Vade sonunda anapara ve faizin tahsili aşağıdaki gibi kaydedilmelidir. 23,22 100 31.05.2013 102 BANKALAR HESABI 5.300 1XX FİNANSAL YATIRIMLAR HESABI Vadeye Kadar Elde Tutulacak Finansal Yatırımlar Hesabı Alış Bedeli 5.000 Faiz Geliri 23.22 642 FAİZ GELİRİ HESABI Vade Sonunda Anapara ve Faizin Kaydedilmesi 5023,22 276,78 / 31.12.2012 tarihinde devlet tahvilinin net bugünkü değerinin 4.800 TL olması durumunda, muhasebe kaydı aşağıdaki gibi yapılmalıdır. 31.12.2012 654 KARŞILIK GİDERLERİ HESABI 1XX FİNANSAL YATIRIMLAR DEĞER DÜŞÜKLÜĞÜ KARŞILIĞI HESABI 223,22 223,22 5023,22 – 4.800 = 223,22 Değer Düşüklüğü İçin Karşılık Ayrılması / 4.2.3 Kredi ve Alacaklar Kredi ve alacaklar ilk muhasebeleştirmede gerçeğe uygun değerle, dönem sonunda itfa edilmiş maliyetle muhasebeleştirilmektedir. Örneğin; işletme 01.11.2012 tarihinde nominal değeri 1.500 olan ticari malını 3 ay vadeli olarak 2000 TL’ye satmıştır. KDV ihmal edilmiştir. Alacak 01.02.2013 tarihinde tahsil edilmiştir. BD = GD / (1+i)3/12 2000 = 1.500 x (1+i)0,25 i = 2,3 101 BD = 2000 / (1 + 2,3)2/12 = 1652,34 TL Faiz = 1652,34 – 1.500 = 152,34 TL 01.11.2012 1XX FİNANSAL YATIRIMLAR HESABI Kredi ve Alacaklar Hesabı 2.000 600 YURTİÇİ SATIŞLAR HESABI 12X ERTELENMİŞ FİNANSMAN KAZANCI HESABI Ticari Mal Satışının Kaydedilmesi 1.500 500 / 31.12.2012 ve 01.02.2013 tarihlerinde muhasebeleştirme işlemleri, aşağıdaki gibi kaydedilmelidir. 31.12.2012 12X ERTELENMİŞ FİNANSMAN KAZANCI HESABI 152,34 642 FAİZ GELİRİ HESABI Faiz Gelirinin Kaydedilmesi 152,34 / 01.02.2013 102 BANKALAR HESABI 2.000 1XX FİNANSAL YATIRIMLAR HESABI Kredi ve Alacaklar Hesabı 642 FAİZ GELİRİ HESABI Tahsil İşleminin Kaydedilmesi 1652,34 347,66 / 4.2.4 Satılmaya Hazır Finansal Varlıklar Satılmaya hazır finansal varlıklar, ilk muhasebeleştirmede ve dönem sonunda gerçeğe uygun değerle muhasebeleştirilmektedir. 102 Örneğin; işletme borsada işlem gören bir anonim şirketin hisselerinden 5000 adedini 1,4 TL’den 01.12.2012 tarihinde satın almıştır. 31.12.2012 tarihinde hisse senetlerinin gerçeğe uygun değeri 1,6 TL’dir. 01.12.2012 1XX FİNANSAL YATIRIMLAR HESABI Satılmaya Hazır Finansal Yatırımlar Hesabı Alış Kaydı 7.000 102 BANKALAR HESABI / 7.000 31.12.2012 tarihinde hisse senetlerinin gerçeğe uygun değeri 1,6 TL olması durumunda aşağıdaki kayıt yapılmalıdır. 31.12.2012 1XX FİNANSAL YATIRIMLAR HESABI Satılmaya Hazır Finansal Yatırımlar Hesabı 1.000 5XX DİĞER KAPSAMLI GELİR FİNANSAL VARLIK DEĞER FARKLARI DEĞİŞİMİ HESABI 1.000 Gerçeğe Uygun Değer Artışının Kaydedilmesi / 31.12.2012 tarihinde hisse senetlerinin gerçeğe uygun değeri 1,2 TL olması durumunda aşağıdaki kayıt yapılmalıdır. 31.12.2012 5XX DİĞER KAPSAMLI GELİR FİNANSAL VARLIK DEĞER FARKLARI DEĞİŞİMİ HESABI 1XX FİNANSAL YATIRIMLAR HESABI Satılmaya Hazır Finansal Yatırımlar Hesabı Gerçeğe Uygun Değer Azalışının Kaydedilmesi / 1.000 1.000 103 4.3 Finansal Araçlarda Dönem Sonunda Değerleme ve Değer Düşüklüğü Finansal araçlarda dönem sonunda değerleme ve değer düşüklüğü aşağıda açıklanmaktadır. 4.3.1 Finansal Araçlarda Dönem Sonunda Değerleme Dönem sonunda; gerçeğe uygun değer farkı kâr ve zarara yansıtılan finansal varlıklar ve yükümlülükler ve satışa hazır finansal varlıklar belli bir vadeye sahip olmadıklarından gerçeğe uygun değerle değerlemeye tabi tutulmaktadır. Finansal varlıkların gerçeğe uygun değerle değerlenmesinin nedeni, bu varlıkların bilançolarda gerçek değerleri ile gösterilmesini sağlamaktır. Vadeye kadar elde tutulacak varlıklar ve kredi ve alacaklar belli bir vade içerdiklerinden ve bu finansal varlıkların şimdiki değerlerinin belirlenebilmesi için etkin faiz yöntemi kullanılarak hesaplanan itfa edilmiş maliyetle değerlenirler. Gerçeğe uygun değer olarak adlandırılan değerleme ölçüsü, finansal varlıkların aktif piyasadaki kotasyon fiyatlarıdır. İtfa edilmiş maliyet olarak adlandırılan değerleme ölçüsünde ise belli bir vadeye göre ve belli bir iskonto oranı üzerinden hesaplanan faiz söz konusu olmaktadır. TFRS 9’da finansal varlıklar, bu varlıkların yönetimi için işletmenin kullandığı yönetim modeli (finansal varlık yönetim modeli) ve varlıkların sözleşmeye bağlı nakit akış özellikleri dikkate alınarak sonraki dönemlerde itfa edilmiş maliyet ya da gerçeğe uygun değer üzerinden ölçülür. TFRS 9 Md. 4.1.2’ye göre bir finansal varlık; Varlığın, sözleşmeye bağlı nakit akışlarının tahsilini amaçlayan bir yönetim modeli kapsamında elde tutulması, Finansal varlığın sözleşme hükümlerinin, belirli tarihlerde sadece anapara ve anapara bakiyesine ilişkin faiz ödemelerinin yapılmasına yönelik nakit akışlarına yol açması gibi koşulları sağlaması durumunda itfa edilmiş maliyet ile ölçülür. 104 TFRS 9’da itfa edilmiş maliyet üzerinden ölçülen finansal varlıklardaki faizler, reeskont giderleri ve vade farkları gibi değerleme farkları kâr zarar hesaplarına aktarılır. Gerçeğe uygun değerleri üzerinden ölçülen finansal varlıklardaki değerleme farkları ise yine kâr zararda muhasebeleştirilir. Özkaynağa dayalı finansal araçlarda oluşan ve alım satım amaçlı olmayan finansal varlıklardaki değerleme farklarını, işletme isterse özkaynaklarda muhasebeleştirebilir. 4.3.2 Finansal Araçlarda Değer Düşüklüğü Finansal varlıklarda değer düşüklüğünün hesaplanması, ihtiyatlılık ilkesi gerekçesiyle yapılır. Bir finansal varlık veya varlık grubunun değer düşüklüğüne uğradığına ilişkin tarafsız bir gösterge varsa, varlık değer düşüklüğüne uğrar ve bu değer düşüklüğü zararları hesaplanır. Değer düşüklüğüne ilişkin tarafsız bir göstergenin bulunması durumunda, bu değer düşüklüğü kâr ve zarar (gelir tablosu)’da muhasebeleştirilir. Finansal varlıklarda değer düşüklüğünü ortaya koyan göstergeler şunlardır (Ankarath ve Diğerleri, 2010: 248): İhraçcının önemli finansal sıkıntıya girmesi, Anapara ve faiz ödemelerini yerine getirmemesiyle ihraçcı tarafından sözleşmenin ihlal edilmesi, Borç verenin ihraçcıya (alacaklı borçluya) normal iş durumları altında verilmeyen bir imtiyaz vermesi, İhraçcının (borçlunun) iflas etme ihtimalinin yüksek olması, Finansal varlıklar için aktif piyasanın yok olması ya da Borçlunun taahhütlerini yerine getirmemesidir. Yukarıda belirtilenler, değer düşüklüğüne ilişkin gözlemlenebilir nesnel kanıtlar (tarafsız göstergeler)’dır. Değer düşüklükleri tek bir olay ile ilgili olmayabilir. TMS 39’a göre, değer düşüklüğü olan finansal varlık ya da finansal 105 varlık grubu için nesnel kanıtlar araştırılır ve finansal varlıklar değer düşüklüğü testine tabi tutulur. Bir finansal varlık ya da finansal varlık grubunun değerinin düştüğüne dair nesnel kanıtların var olup olmadığı her raporlama dönemi sonunda değerlendirilir. Alım satım amaçlı ve gerçeğe uygun değer farkı kâr veya zarara yansıtılan finansal varlıklar gerçeğe uygun değerle değerlenir ve değer düşüklükleri hemen kâr veya zarara aktarılır bu nedenle bu sınıflandırmaya giren finansal varlıklar için ayrıca bir hesaplama yapılmaz. Yani gerçeğe uygun değer farkı kâr veya zarara yansıtılan finansal varlıklar ve alım satım amaçlı finansal varlıklar, değer düşüklüğüne tabi tutulmazlar. Vadeye kadar elde tutulacak varlıklar ve kredi ve alacaklar itfa edilmiş maliyetle değerlenirler. Bu varlıklarda değer düşüklüğünün oluştuğuna dair tarafsız göstergenin bulunması durumunda bu değer düşüklükleri doğrudan kâr ve zarara aktarılır. Vadeye kadar elde tutulacak varlıklar ve kredi ve alacaklarda değer düşüklüğü birbirine benzer şekilde muhasebeleştirilmektedir. Örneğin; işletme 01.12.2012 tarihinde, vadeye kadar elde tutmak ve faiz gelirinden faydalanmak amacıyla bir özel sektör kuruluşunun ihraç ettiği bonoyu satın almıştır. Bononun nominal bedeli 1.000 TL olup, vadesi 6 aydır. Alış bedeli 700 TL’dir. 31.12.2012 tarihinde yapılan değerlemede, bononun vadesinde değer düşüklüğüne uğradığı ve 1.000 TL’nin tahsil edilemeyeceği tespit edilmektedir. Nakit akışlarının net bugünkü değeri 500 TL olarak tahmin edilmektedir. İç verim oranı % 10’dur. BD = 1000 / (1+0,10)5/12 = 1000 / 1,03985 = 961,677 TL Faiz = 961,677 - 700 = 261,677 TL 106 01.12.2012 1XX FİNANSAL YATIRIMLAR HESABI Vadeye Kadar Elde Tutulacak Finansal Yatırımlar Hesabı 700 102 BANKALAR HESABI Alışın Kaydedilmesi 700 / 31.12.2012 1XX FİNANSAL YATIRIMLAR HESABI Vadeye Kadar Elde Tutulacak Finansal Yatırımlar Hesabı 261,677 642 FAİZ GELİRİ HESABI Faizin Kaydedilmesi 261,677 / 31.12.2012 654 KARŞILIK GİDERLERİ HESABI 461,677 1XX FİNANSAL YATIRIMLAR DEĞER DÜŞÜKLÜĞÜ KARŞILIĞI HESABI 461,677 961,677 – 500 = 461,677 Değer Düşüklüğü İçin Karşılık Ayrılması / Satılmaya hazır finansal varlıklarda değer düşüklüğü özkaynaklarda muhasebeleştirilir ancak değer düşüklüğüne ilişkin tarafsız göstergelerin olması durumunda yani değer düşüklüğünün sürekli olduğu anlaşılırsa, özkaynaklarda muhasebeleştirilen değer düşüklükleri özkaynaklardan çıkarılarak kâr ve zarar içinde yeniden sınıflandırılır. Sonraki dönemlerde özkaynağa dayalı satılmaya hazır finansal varlığın gerçeğe uygun değerinde artış olursa önceki dönemde kâr ve zararda muhasebeleştirilen değer düşüklükleri kâr ve zararda iptal edilemez varlığın değerinde meydana gelen artış özkaynaklarda muhasebeleştirilir. Örneğin; işletme, satılmaya hazır finansal varlık olarak sınıflandırdığı borsada işlem gören nominal değeri 4 TL olan hisse senetlerinin 100.000 adedini 20.12.2012 107 tarihinde 4,5 TL’den satın almıştır. 31.12.2012 tarihinde hisse senetlerinin gerçeğe uygun değeri 4,3 TL’ye düşmüştür. 20.12.2012 1XX FİNANSAL YATIRIMLAR HESABI Satılmaya Hazır Finansal Yatırımlar Hesabı 450.000 102 BANKALAR HESABI 450.000 4,5 x 100.000 = 450.000 Alışın Kaydedilmesi / 31.12.2012 5XX DİĞER KAPSAMLI GELİR FİNANSAL VARLIK DEĞER FARKLARI DEĞİŞİMİ HESABI 20.000 1XX FİNANSAL YATIRIMLAR HESABI Satılmaya Hazır Finansal Yatırımlar Hesabı 20.000 0,2 x 100.000 = 20.000 Gerçeğe Uygun Değer Azalışının Kaydedilmesi / Satılmaya hazır finansal varlıkta meydana gelen değer azalışı başlangıçta özkaynakta muhasebeleştirilir. Ancak değer düşüklüğüne ilişkin tarafsız göstergenin olması durumunda, yani değer azalışının sürekli hale gelmesi durumunda, bu değer düşüklüğü kâr ve zarara aktarılır. 31.12.2012 654 KARŞILIK GİDERLERİ HESABI 1XX FİNANSAL YATIRIMLAR DEĞER DÜŞÜKLÜĞÜ KARŞILIĞI HESABI 20.000 20.000 Değer Düşüklüğünün Kaydedilmesi / TFRS 9’da gerçeğe uygun değerle değerlenen varlıklar için değer düşüklüğü hesaplanmaz. İtfa edilmiş maliyetle değerlenen varlıklar değer düşüklüğüne tabi olur. 108 İtfa edilmiş maliyet, gerçeğe uygun değer ve maliyet değeri ile değerlenen finansal varlıkların değer düşüklüğü zararlarının ölçümü aşağıdaki tablodaki gibidir. Tablo 8: Değer Düşüklüğü Zararlarının Ölçümü Finansal Varlıklar İtfa edilmiş maliyet (kredi ve alacaklar; vadeye kadar elde tutulan varlıklar; finansal borçlar) Gerçeğe uygun değer (alım-satım amaçlı varlıklar, borçlar ve türevler; satışa hazır varlıklar) Maliyet (gerçeğe uygun değeri güvenilir olarak ölçülemeyen) Değer Düşüklüğü Zararlarının Ölçümü Finansal araçların esas iskonto oranı kullanılarak iskonto edilen tahmini gelecek nakit akışlarının bugünkü değeri ve defter değeri arasındaki farklılık Kazanç ya da kayıpta önceden muhasebeleştirilen herhangi değer düşüklüğü kaybından daha az gerçeğe uygun değer ve elde etme maliyeti (net herhangi anapara geri ödemesi ve itfa) arasındaki farklılık Benzer finansal varlıklar için bugünkü piyasa geri dönüş oranında tahmin edilerek iskonto edilen gelecek nakit akışlarının bugünkü değeri ve finansal varlıkların defter değeri arasındaki farklılık Kaynak: Epstein, Barry J., Eva K. Jermakowicz (2010), p.417. Örneğin; Ay Anonim Şirketi’nin 01.11.2012 tarihinde yatırım amaçlı aşağıdaki özkaynak araçlarını elde ettiğini farz edelim:* Menkul kıymet açıklaması 1.000 hisse X adi hisse senedi 2.000 hisse Y imtiyazlı hisse senedi 1.000 hisse Z adi hisse senedi Elde etme maliyeti 30.000 TL 110.000 TL Yılsonunda gerçeğe uygun değeri 34.000 TL 100.000 TL 55.000 TL 60.000 TL Y imtiyazlı hisse senetleri, uzun vadeli yatırım amaçlı olarak satın alınmıştır. Ay Anonim Şirketi’nin X ve Z adi hisse senet yatırımlarını alım satım amaçlı olarak satın aldığını farz edelim. Bu kapsamda, satın alışlar aşağıdaki gibi kaydedilmelidir: * Bu örnek, Epstein ve Jermakowicz (2010) s.412-422’den uyarlanmıştır. 109 01.11.2012 1XX FİNANSAL YATIRIMLAR HESABI Alım Satım Amaçlı Elde Tutulan Finansal Yatırımlar Hesabı X Adi Hisse Senedi Z Adi Hisse Senedi 85.000 102 BANKALAR HESABI 85.000 30.000 + 55.000 = 85.000 Satın Alışların Kaydedilmesi / 01.11.2012 1XX FİNANSAL YATIRIMLAR HESABI Satılmaya Hazır Finansal Yatırımlar Hesabı Y İmtiyazlı Hisse Senedi 110.000 102 BANKALAR HESABI 110.000 Satın Alışların Kaydedilmesi / İşletmeler, 31 Aralık 2012’de aşağıdaki kayıtları yapmalıdır: 31.12.2012 1XX FİNANSAL YATIRIMLAR HESABI Alım Satım Amaçlı Elde Tutulan Finansal Yatırımlar Hesabı X Adi Hisse Senedi Z Adi Hisse Senedi 679 DİĞER OLAĞAN GELİR VE KARLAR HESABI 34.000 – 30.000 = 4.000 60.000 – 55.000 = 5.000 4.000 + 5.000 = 9.000 Gerçeğe Uygun Değer Artışının Kaydedilmesi / 9.000 9.000 110 31.12.2012 5XX DİĞER KAPSAMLI GELİR FİNANSAL VARLIK DEĞER FARKLARI DEĞİŞİMİ HESABI 10.000 1XX FİNANSAL YATIRIMLAR HESABI Satılmaya Hazır Finansal Yatırımlar Hesabı Y İmtiyazlı Hisse Senedi 10.000 110.000 – 100.000 = 10.000 Gerçeğe Uygun Değer Azalışının Kaydedilmesi / Böylece alım satım amaçlı finansal varlıkların değerindeki değişim kazanç ya da kayıpta muhasebeleşir, oysa satışa hazır finansal varlıkların değerindeki değişim özkaynakta biriktirilir. 10.000 TL değer düşüklüğünün sürekli hale gelmesi durumunda, aşağıdaki kayıt yapılmalıdır: 31.12.2012 654 KARŞILIK GİDERLERİ HESABI 1XX FİNANSAL YATIRIMLAR DEĞER DÜŞÜKLÜĞÜ KARŞILIĞI HESABI 10.000 10.000 Değer Düşüklüğü İçin Karşılık Ayrılması / 1 Nisan 2013’de Y imtiyazlı hisse senedindeki azalmanın geçici bir azalma olduğu, aslında Y imtiyazlı hisse senedinin değerinin 102.500 TL’ye çıktığı bilgisi yönetime gelmiştir. 2.500 TL’lik artışın kazanç ya da kayıptan ziyade özkaynaklara yansıtılması gerekir. 111 01.04.2013 1XX FİNANSAL YATIRIMLAR HESABI Satılmaya Hazır Finansal Yatırımlar Hesabı Y İmtiyazlı Hisse Senedi 2.500 5XX DİĞER KAPSAMLI GELİR FİNANSAL VARLIK DEĞER FARKLARI DEĞİŞİMİ HESABI 2.500 102.500 – 100.000 = 2.500 Artışın Kaydedilmesi / 4.4 Finansal Riskten Korunma ve Muhasebesi Finansal riskten korunma, belli bir riske karşı koruyucu önlem alma anlamına gelmektedir. Finansal riskten korunmanın amacı bir işletmenin varlıkları, borçları veya gelecek taahhütleri üzerinde fiyat değişmelerinin etkisinden dolayı maruz kalabildiği zararların riskini minimize etmek veya denkleştirmektir (Parlakkaya, 2005: 168). Finansal riskten korunma aracı, finansal aracın gerçeğe uygun değerindeki ve nakit akışlarındaki değişiklikleri dengelemesi beklenen türev araç ya da türev olmayan finansal varlık veya borçlardır. Bir finansal aracın finansal riskten korunma aracı olarak belirlenebilmesi için, finansal aracın gerçeğe uygun değerinin ya da nakit akışlarının, finansal riskten korunmaya konu olan varlığın gerçeğe uygun değerindeki ve nakit akışlarındaki değişimi karşılaması gerekmektedir. Finansal riskten korunma konusu varlıklar; muhasebeleştirilmiş bir varlık, muhasebeleştirilmemiş bir kesin taahhüt, gerçekleşme olasılığı yüksek tahmini işlem veya yurtdışı bir işletmedeki net yatırım olabilir. İşletmeler; döviz kurları, faiz oranları, emtia fiyatları ve hisse senedi fiyatları dalgalanmalarına maruz kalır. Finansal riskten korunma, riskleri önlemek ya da azaltmak için kullanılır. Bu anlamda, bir işletme finansal araçları var olanı 112 düzeltmede ya da gelecekteki riskleri önceden tahmin etmede kullanabilir (Hernández, 2004: 175–176). Finansal riskten korunma amacıyla edinilen ya da satın alınan türev araçların değerlenmesi ve muhasebeleştirilmesi işlemi, finansal riskten korunma muhasebesi olarak adlandırılmaktadır. İşletmeler, finansal risklerden korunmak ve bu riskler nedeniyle uğrayacakları zararları önlemek amacıyla türev finansal sözleşmeleri yaparak ve bunu resmi bir belgeye dayandırarak finansal riskten korunma işlemi içine girmektedir. Finansal riskten korunma muhasebesi; finansal riskten korunma amacıyla türev araçların satın alınması ile yapılmaktadır. Finansal riskten korunma muhasebesinde türev finansal araçlar, spekülasyon amaçlı yani alım satım amaçlı edinilen türev finansal araçlardan farklıdır. Çünkü finansal riskten korunma muhasebesinde edinilen bu türev araçlar, belli bir riske karşı önlem amacıyla edinilmektedir. Finansal riskten korunma muhasebesinin uygulanabilmesi için bunun bir belgeye dayandırılması gerekmektedir. Finansal riskten korunma ilişkisinin belgelendirilmesi, tablo şeklinde hazırlanmasıyla olmaktadır. Hazırlanan bu tabloda; risk yönetim amacı ve stratejisi, finansal riskten korunma türü, korunulan finansal risk, finansal riskten korunma aracı, finansal riskten korunma konusu varlık ve etkinlik testlerinin değerlendirilmesine ilişkin bilgiler yer almalıdır. Türev finansal araçlar, hemen hemen tüm şirketler tarafından kullanılan araçlardır. Bunların kullanımı değişir fakat genellikle şirketlerin büyük çoğunluğu finansal riske karşı korumasız olmamak için türev finansal araçları kullanır. Örneğin; işletmeler hammaddelerin gelecekteki fiyatı, döviz ve faiz oranlarından korunmak için türevleri kullanır (Antill ve Lee, 2005: 145). Finansal riskten korunma muhasebesinin özeti aşağıdaki tabloda verilmektedir. 113 Tablo 9: Finansal Riskten Korunma Muhasebesinin Özeti İşlem Türü Şirket taahhüdünün finansal riskten korunması Önceden tahmin edilen işlemin finansal riskten korunması Ek bir yatırımın finansal riskten korunması Finansal Riskten Korunmanın Türü Gerçeğe uygun değer riskinden korunma Muhasebeleştirme Yöntemi Nakit akış riskinden korunma Diğer kapsamlı gelirde muhasebeleştir. Önceden tahmin edilen işlem tarihinde gerçekte kazanç ya da kaybı etkileyen özkaynaktan kazanç ya da kayba yeniden sınıflandır. Diğer kapsamlı gelirde muhasebeleştir. Yatırımın satışı üzerinde özkaynaktan kazanç ya da kayba yeniden sınıflandır. Net yatırım riskinden korunma Devamlı olarak kazanç ya da kayıpta muhasebeleştir. Kaynak: Epstein, Barry J., Eva K. Jermakowicz (2010), p.218. Finansal riskten korunma yöntemleri olan gerçeğe uygun değer riskinden korunma, nakit akış riskinden korunma ve net yatırım riskinden korunma aşağıda açıklanmaktadır. 4.4.1 Gerçeğe Uygun Değer Riskinden Korunma Gerçeğe uygun değer riskinden korunma; muhasebeleştirilmiş bir varlık veya borcun ya da muhasebeleştirilmemiş bir kesin taahhüdün gerçeğe uygun değerinde meydana gelen belirli bir riskle ilişkilendirilebilen ve kâr veya zararı etkileyebilecek nitelikteki değişikliklere karşı gerçekleştirilen bir finansal riskten korunma işlemidir. Muhasebeleştirilen bir varlık ya da yükümlülüğün gerçeğe uygun değerindeki değişimlerin finansal riskten korunması ya da sabit bir fiyatta bir varlığı satın almak ya da satmak için önceden muhasebeleştirilmemiş şirket taahhüdü raporlanan kazanç ya da kayıpları etkileyebilir (Kirk, 2009: 425–426). Gerçeğe uygun değer riskinden korunmada gerçeğe uygun değer değişimleri, kâr veya zararda muhasebeleştirilmektedir. Örneğin; A İşletmesi, 200.000 TL nominal değeri ve % 3 faiz ödemesine sahip bir tahvili satın almış ve satılmaya hazır finansal varlık olarak kaydetmiştir. A İşletmesi, faiz oranlarının artıp tahvilin değerinin düşmesi ihtimaline karşı faiz oranı 114 swap sözleşmesi yapmıştır. Ayrıca A İşletmesi, tahvilin finansal riskten korunması olarak faiz oranı swapını belgelerle ispat etmektedir. Piyasa faiz oranının artması nedeniyle tahvilin gerçeğe uygun değerinde 5.000 TL’lik bir azalma olması durumunda, A İşletmesi aşağıdaki kaydı yapmalıdır:* / 689 DİĞER OLAĞAN GİDER VE ZARARLAR HESABI 5.000 1XX FİNANSAL YATIRIMLAR HESABI Satılmaya Hazır Finansal Yatırımlar Hesabı 5.000 Tahvilin Değer Azalmasının Kaydedilmesi / Faiz oranındaki artışla swap sözleşmesinde 5.000 TL değer artışı olmuştur. A İşletmesi, swap sözleşmesindeki 5.000 TL değer artışını da kaydetmelidir. / 1XX FİNANSAL YATIRIMLAR HESABI Satılmaya Hazır Finansal Yatırımlar Hesabı 5.000 679 DİĞER OLAĞAN GELİR VE KARLAR HESABI 5.000 Artan Değerin Kaydedilmesi / Örnekte; tahvilin 5.000 TL gerçeğe uygun değer azalışının, swapın 5.000 TL değer artışına oranlanmasıyla finansal riskten korunma % 100 etkindir. TMS 39’a göre bir riskten korunma işleminin etkin olabilmesi için finansal riskten korunma işleminin fiili sonuçları % 80 ile % 125 arasında olması gerekmektedir. Örneğin, fiili sonuçların finansal riskten korunma aracındaki yani türev finansal araçtaki azalışın 120 TL, nakit aracındaki artışın ise 100 TL olduğunu * Bu örnek, Bragg (2010) s.329’dan uyarlanmıştır. 115 göstermesi durumunda, dengeleme (netleştirme) oranı; 120/100 yani % 120 olarak ya da 100/120 yani % 83 olarak ölçülebilir. 4.4.2 Nakit Akış Riskinden Korunma Nakit akış riskinden korunma; muhasebeleştirilmiş bir varlık veya borca ya da gerçekleşme ihtimali yüksek tahmini bir işleme ilişkin belirli bir riskle ilişkilendirilebilen ve net kâr veya zararı etkileyebilen nitelikteki nakit akışı değişikliklerinden korunmak için gerçekleştirilen bir finansal riskten korunma işlemidir. Nakit akış riskinden korunma, işletmelerin nakit akışlarıyla ilgili gelecekteki işlemleri tahmin ederek ve finansal riskten korunma amacıyla türev araçları satın alarak yapılmaktadır. Finansal riskten korunma aracından kaynaklanan kazanç ve kayıpların etkin olan kısmı, özkaynaklar içerisinde muhasebeleştirilir. Etkin olmayan kısmı ise kâr veya zararda muhasebeleştirilir. Nakit akış riskinden korunmayı sağlamak için, finansal riskten korunma aracı ve bir varlık, yükümlülük ya da önceden tahmin edilen işlemler arasındaki ilişki belgelenmelidir. Belgeleme ayrıca finansal riskten korunma stratejisinin, risk yönetimi amaçlarının ve işlemlerin etkilerinin nasıl ölçülebildiğini tanımlamalıdır. Ayrıca, finansal riskten korunma ilişkisinin çok etkili olması beklenmeli ve en azından, bir şirketin hazırlanan yıllık veya ara dönem mali tablolarını zamanında değerlendirmelidir (Epstein ve Jermakowicz, 2008: 43). Örneğin; A İşletmesi, 50.000 Dolar’a 90 gün içinde ve 30 Eylül 2012’de teslim edilmesi şartıyla yurtdışından bir makine sipariş etmiştir. A İşletmesinin fonksiyonel para birimi TL’dir. Halen, A İşletmesi makine için 90.000 TL ödemeyi düşünmektedir. Ancak, önümüzdeki 90 gün içinde Dolar, TL’ye karşı güçlenirse, A İşletmesi makineyi satın almak için daha fazla TL ödemek zorunda olacaktır. Bu döviz oranı riskinden korunmak için, A İşletmesi bir forward sözleşmesi yapmıştır. A İşletmesi, Dolar döviz oranındaki artışların finansal riskinden korunma olarak 116 forward sözleşmesini göstermektedir. Bir ay sonra, Dolar’ın TL karşısındaki değeri artmış ve 50.000 Dolar forward sözleşmesinin değerinde 6.000 TL bir artış olmuş ve bu tutar tahsil edilmiştir. A İşletmesi, değer değişimini aşağıdaki gibi kaydetmelidir:* 30.09.2012 100 KASA HESABI 6.000 5XX DİĞER KAPSAMLI GELİR FİNANSAL VARLIK DEĞER FARKLARI DEĞİŞİMİ HESABI 6.000 Değer Artışının Özkaynağa Kaydedilmesi / A İşletmesi, makine için 96.000 TL’yi ödemeli ve aşağıdaki kayıtla makinenin değerini azaltmalıdır: 30.09.2012 5XX DİĞER KAPSAMLI GELİR FİNANSAL VARLIK DEĞER FARKLARI DEĞİŞİMİ HESABI 253 TESİS, MAKİNE VE CİHAZLAR HS. 6.000 6.000 Makinenin Değer Azalmasının Kaydedilmesi / Örnekte; forward sözleşmesinin değerindeki 6.000 TL artış ve makinenin gerçeğe uygun değerindeki 6.000 TL azalışın birbirine oranlanmasıyla finansal riskten korunma %100 etkindir. * Bu örnek, Bragg (2010) s.331’den uyarlanmıştır. 117 4.4.3 Net Yatırım Riskinden Korunma Net yatırım riskinden korunma, işletmenin yurtdışındaki varlıklarının kur farkı riskinden korunma işlemidir. İşletmelerin yabancı ülkelerdeki bağlı ortaklık, iştirak ve iş ortaklığı gibi yatırımlarını döviz kuru riskinden korumak için türev araçları satın almaları ile yapılmaktadır. Net yatırım riskinden korunmada kur farkları (etkin olan kısım) özkaynaklarda muhasebeleştirilmektedir. Net yatırım riskinden korunma, nakit akış riskinden korunmaya benzer şekilde muhasebeleştirilir. Finansal riskten korunma aracından kaynaklanan kazanç veya kaybın etkin olan kısmı özkaynaklar içerisinde muhasebeleştirilmektedir. Finansal riskten korunma aracından kaynaklanan kazanç veya kaybın etkin olmayan kısmı ise kâr veya zararda muhasebeleştirilir. 4.5 VUK ve TMS Uygulamalarının Finansal Tablolarda Finansal Araçların Raporlanmalarına Etkileri TMS, ertelenmiş vergi uygulamasını getirmektedir. Ertelenmiş verginin finansal tablolara eklenmemesi, dönem net kârını etkilemektedir. Ertelenmiş vergi varlığı ve yükümlülüğünün ortaya çıkmasına neden olan geçici farklar aşağıdaki gibidir. 118 Tablo 10: Ertelenmiş Vergi Varlığı ve Yükümlülüğünün Ortaya Çıkmasına Neden Olan Geçici Farklar Durum Farkın Niteliği Sonuç Vergi Değeri > Muhasebe Değeri İndirilebilir Geçici Fark Ertelenmiş Vergi Varlığı Vergi Değeri < Muhasebe Değeri Vergilendirilebilir Geçici Fark Ertelenmiş Vergi Aktiflerde Yükümlülüğü Pasiflerde Vergi Değeri > Muhasebe Değeri Vergilendirilebilir Geçici Fark Ertelenmiş Vergi Yükümlülüğü Vergi Değeri < Muhasebe Değeri İndirilebilir Geçici Fark Ertelenmiş Vergi Varlığı Kaynak: Örten ve Diğerleri (2010), s. 158. Ertelenmiş vergi varlığı ve yükümlülüğünün finansal tablolara etkisi aşağıdaki tablolarda gösterilmektedir. * 2007 Yılı Aracı Kurumlar Sektörü (%) Dönen Varlıklar/Toplam Aktif Uzun Vadeli Borç Toplamı/Toplam Borç Dönem Kârı/Satış Gelirleri Dönem Kârı/Toplam Aktif Dönem Kârı/Özkaynaklar Özkaynaklar/Toplam Pasif Özkaynaklar/Toplam Borç * Ert. V. Uygulandığında Ert. V. Uygulanmadığında Değişim 73,68 73,76 0,08 1,69 1,55 0,14 0,13 0,13 - 3,83 3,82 0,01 8,69 8,67 0,02 44,08 44,11 0,03 78,83 78,94 0,11 Yereli, Kayalı ve Yeğinboy (2012), s. 21’den uyarlanmıştır. 119 2008 Yılı Aracı Kurumlar Sektörü* (%) Dönen Varlıklar/Toplam Aktif Uzun Vadeli Finansal Borç/Toplam Borç Uzun Vadeli Borç Toplamı/Toplam Borç Dönem Kârı/Satış Gelirleri Dönem Kârı/Toplam Aktif Dönem Kârı/Özkaynaklar Özkaynaklar/Toplam Pasif Özkaynaklar/Toplam Borç Ert. V. Uygulandığında Ert. V. Uygulanmadığında Değişim 76,13 76,43 0,3 12,75 12,75 - 14,63 14,54 0,09 -0,39 -0,37 -0,02 -4,57 -4,33 -0,24 -10,91 -10,30 -0,61 41,92 42,50 0,58 73,86 73,94 0,08 2011 Yılı Ticaret Sektörü (%) Dönen Varlıklar/Toplam Aktif Uzun Vadeli Finansal Borç/Toplam Borç Uzun Vadeli Ticari Borç/Toplam Borç Uzun Vadeli Borç Toplamı/Toplam Borç Dönem Kârı/Satış Gelirleri Dönem Kârı/Toplam Aktif Dönem Kârı/Özkaynaklar Özkaynaklar/Toplam Pasif Özkaynaklar/Toplam Borç * Ert. V. Uygulandığında Ert. V. Uygulanmadığında Değişim 36,34 36,93 0,59 6,16 6,24 0,08 0,20 0,20 - 32,51 31,65 0,86 0,20 0,10 0,10 0,29 0,15 0,14 0,57 0,30 0,27 51,28 51,60 0,32 105,29 106,63 1,34 2008 yılı aracı kurumlar sektöründe dönem sonunda zarar elde edildiğinden negatif değerle gösterilmektedir. 120 2012 Yılı Ticaret Sektörü (%) Dönen Varlıklar/Toplam Aktif Uzun Vadeli Finansal Borç/Toplam Borç Uzun Vadeli Ticari Borç/Toplam Borç Uzun Vadeli Borç Toplamı/Toplam Borç Dönem Kârı/Satış Gelirleri Dönem Kârı/Toplam Aktif Dönem Kârı/Özkaynaklar Özkaynaklar/Toplam Pasif Özkaynaklar/Toplam Borç Ert. V. Uygulandığında Ert. V. Uygulanmadığında Değişim 31,44 31,91 0,47 4,52 4,56 0,04 0,34 0,35 0,01 35,70 34,97 0,73 -3,66 -3,53 -0,13 -5,74 -5,62 -0,12 -12,08 -11,66 -0,42 47,52 47,80 0,28 90,58 91,60 1,02 121 2011 Yılı Leasing/Factoring Sektörü (%) Hazır Değerler/Dönen Varlıklar Kısa Vadeli Factoring Alacakları (net)/Dönen Varlıklar Kısa Vadeli Ticari Alacaklar/Dönen Varlıklar Kısa Vadeli Finansal Kiralama Alacakları/Dönen Varlıklar Kısa Vadeli Satılmaya Hazır Finansal Varlıklar/Dönen Varlıklar Alım Satım Amaçlı Menkul Kıymetler/Dönen Varlıklar Dönen Varlıklar/Toplam Aktif Dönem Kârı/Toplam Aktif Dönem Kârı/Özkaynaklar Özkaynaklar/Toplam Pasif Özkaynaklar/Toplam Borç Ert. V. Uygulandığında Ert. V. Uygulanmadığında Değişim 16,57 16,73 0,16 41,50 41,90 0,4 3,10 3,13 0,03 37,35 37,72 0,37 0,16 0,16 - 0,30 0,30 - 99,09 98,12 0,97 2,62 2,35 0,27 12,08 10,72 1,36 21,71 21,71 - 27,73 27,73 - 122 2012 Yılı Leasing/Factoring Sektörü (%) Hazır Değerler/Dönen Varlıklar Kısa Vadeli Factoring Alacakları (net)/Dönen Varlıklar Kısa Vadeli Ticari Alacaklar/Dönen Varlıklar Kısa Vadeli Finansal Kiralama Alacakları/Dönen Varlıklar Kısa Vadeli Satılmaya Hazır Finansal Varlıklar/Dönen Varlıklar Alım Satım Amaçlı Menkul Kıymetler/Dönen Varlıklar Dönen Varlıklar/Toplam Aktif Dönem Kârı/Toplam Aktif Dönem Kârı/Özkaynaklar Özkaynaklar/Toplam Pasif Özkaynaklar/Toplam Borç Ert. V. Uygulandığında Ert. V. Uygulanmadığında Değişim 13,92 13,99 0,07 51,78 52,05 0,27 2,32 2,34 0,02 31,12 31,28 0,16 0,003 0,003 - 0,05 0,05 - 98,40 98,12 0,28 2,14 2,08 0,06 10,47 10,07 0,4 20,51 20,51 - 25,81 25,81 - 123 Örneğin; A İşletmesinin 2012 yılına ait TMS ve VUK’a göre düzenlenen bilançosu aşağıdaki gibidir. Kurumlar vergisi oranı % 20’dir. Ertelenmiş vergi varlığı ve yükümlülüğü bu örnekte bilanço verilerinden hesaplanmaktadır. Ancak ertelenmiş vergi varlığı ve yükümlülüğü, gelir tablosu verilerinden de hesaplanabilmektedir. İlk olarak, bilanço verilerinden hareketle; menkul kıymet değer düşüklüğü karşılıkları, alacak senetleri reeskontları, stok değer düşüklüğü karşılıkları, birikmiş amortismanlar, kıdem tazminatı karşılıkları ve borç senetleri reeskontlarındaki indirilebilir geçici farklar (ertelenen vergi varlıkları) ve vergilendirilebilir geçici farklar (ertelenen vergi yükümlülükleri) belirlenmektedir. Daha sonra; ertelenmiş vergi varlığı, ertelenmiş vergi yükümlülüğü, ertelenmiş vergi geliri ve son olarak da, kurumlar vergisi ve dönem net kârı hesaplanmaktadır. 124 31.12.2012 Tarihli Bilanço TMS VUK Dönen Varlıklar 105.697 107.322 22.100 Geçici Farklar VARLIKLAR Hazır Değerler 22.100 Menkul Kıymetler 61.000 G.U.D. Farkı Kâr veya Zarara Yans. 50.000 Vadeye Kadar Elde Tutulacak Fin. Var. 5.000 Satılmaya Hazır Finansal Varlık 6.000 M. Kıymet Değ. Düşüklüğü Karşl. (523,22) - Net Menkul Kıymetler 60.477 61.000 Ticari Alacaklar 2.000 2.000 Alacak Senetleri Reeskontu (152) (50) Net Ticari Alacaklar 1.848 1.950 22.272 Stoklar 22.272 Stok Değ. Düşüklüğü Karşılığı (1.000) - Net Stoklar 21.272 22.272 Duran Varlıklar 70.300 81.300 Maddi Duran Varlıklar 82.300 82.300 Birikmiş Amortismanlar (12.000) (1.000) - 523 İ.G.F. 102 İ.G.F. 1.000 İ.G.F. Net Maddi Duran Varlıklar 70.300 81.300 Toplam Varlıklar 175.997 188.622 11.000 İ.G.F. Kısa Vadeli Yabancı Kaynaklar 83.997 88.997 Ticari Borçlar 81.700 81.700 Borç Senetleri Reeskontu (15.000) (10.000) Net Ticari Borçlar 66.700 71.700 5.000 V.G.F. Ödenecek Vergi ve Diğer Yasal 17.297 17.297 - Uzun Vadeli Yabancı Kaynaklar 1.500 - Kıdem Tazminatı Karşılıkları 1.500 - Özkaynaklar 90.500 99.625 Ödenmiş Sermaye 20.000 20.000 Dönem Net Kârı 70.500 79.625 Toplam Borçlar 175.997 188.622 KAYNAKLAR Yükümlülükler V.G.F.; Vergilendirilebilir Geçici Fark İ.G.F.; İndirilebilir Geçici Fark 1.500 İ.G.F. - 125 Menkul Kıymetler Menkul Kıymetler Hisse Senedi Devlet Tahvili Hisse Senedi Sınıflandırma G.U.D. Farkı Kâr veya Zarara Yansıtılan Finansal Varlık Vadeye Kadar Elde Tutulacak Finansal Varlıklar Satılmaya Hazır Finansal Varlık Tutar 50.000 TL Değerleme Ölçüsü Gerçeğe Uygun Değer 5.000 TL Etkin Faiz Yöntemi ile Hesaplanan İtfa Edilmiş Maliyet Gerçeğe Uygun DeğerDeğerleme Farkları Özkaynaklara Kaydedilir 6.000 TL Ertelenmiş vergi varlığı ve yükümlülüğüne ilişkin hesaplamalar aşağıdaki gibi yapılmalıdır. Ertelenmiş Vergi Varlığı (İndirilebilir Geçici Fark) = 523 + 102 + 1.000 + 11.000 + 1.500 = 14.125 x % 20 = 2.825 TL Ertelenmiş Vergi Yükümlülüğü (Vergilendirilebilir Geçici Fark) = 5.000 x % 20 = 1.000 TL Ertelenmiş Vergi Geliri = 2.825 - 1.000 = 1.825 TL Kurumlar Vergisi ve Dönem Net Kârın Hesaplanması Muhasebe Kârı 70.500 (-) Vergilendirilebilir Geçici Fark (5.000) (+) İndirilebilir Geçici Fark 523 + 102 + 1.000 + 11.000 + 1.500 = 14.125 Vergi Matrahı 79.625 Kurumlar Vergisi (79.625 x % 20) 15.925 Dönem Net Kârın Hesaplanması Dönem Vergi Karşılığı 15.925 Ertelenmiş Vergi Geliri (1.825) Toplam Vergi Karşılığı 14.100 Muhasebe Kârı 70.500 (-) Toplam Vergi Karşılıkları (14.100) Dönem Net Kârı 56.400 126 SONUÇ VE DEĞERLENDİRME Finansal piyasaların küreselleşmesi, uluslararası işletme sayısı ve uluslararası işlemlerin artması, finansal tabloların uluslararası alandaki tüm ilgili kişiler tarafından rahatlıkla anlaşılabilecek tek tip bir finansal raporlamanın oluşumunu gerekli kılmıştır. Uluslararası Muhasebe Standartları Kurulu (IASB) tarafından oluşturulan Uluslararası Finansal Raporlama Standartları, tüm dünyadaki işletmelerin uygulayabileceği, ülkelerin muhasebe uygulamalarında bir birlik oluşturmak için çeşitli muhasebe standartları yayımlamaktadır. Ayrıca bu yayımlanan standartlar, Avrupa Birliği’ne üye ülkeler de dâhil olmak üzere dünyada birçok ülke tarafından finansal krizleri engellemek ve finansal tabloların karşılaştırılabilir olmasını sağlamak amacıyla uygulanmaktadır. Küreselleşen piyasalarda işlem gören işletmelerin finansal tablolarının anlaşılabilir, ihtiyaca ve gerçeğe uygun, güvenilir ve karşılaştırılabilir olmasını sağlamak için muhasebe standartlarını uygulamak gerekmektedir. Yani IFRS, işletmelerin finansal tablolarının işletmenin gerçek durumunu yansıtan bilgiler sunmasını istemektedir. Küresel piyasalarda faaliyet gösteren işletmelerin finansal araçlara büyük tutarlarda yatırım yapması ve bu araçların muhasebeleştirilmesinin oldukça karmaşık olması ve özellikle türev ürünlerin muhasebeleştirilmesine yönelik bir kavramsal çerçevenin eksik olması nedeniyle akademisyenler tarafından finansal araçların muhasebeleştirilmesi büyük ilgi görmüştür. Dünya genelinde finansal araç tutarlarının büyük miktarlara ulaşması, finansal araçların önem kazandığını göstermektedir. Ülkemizde de 13.01.2011 tarih ve 6102 Sayılı Türk Ticaret Kanunu’yla Kamu gözetimi, Muhasebe ve Denetim Standartları Kurumu’na uluslararası standartlarla uyumlu düzenlemeler yapması için yetki verilmiştir. Bu kurum; uluslararası finansal raporlama standartlarını Türkçe’ye çevirmekte ve bu standartların Türkiye’de uygulanabilmesi için gerekli düzenlemeleri yapmaktadır. 127 TMS 32, finansal araçların sunumuna ilişkin düzenlemeleri içermekte olup finansal araçların; finansal varlık, finansal yükümlülük ve özkaynağa dayalı finansal araç olarak sınıflandırılmasını öngörmektedir. Ayrıca TMS 32’de finansal yükümlülüklerin, özkaynağa dayalı finansal araçtan ayırt edilmesi büyük önem taşımaktadır. TMS 32’ye göre bir yatırımın finansal araç olabilmesi için; sözleşmenin taraflarından biri için finansal varlık, aynı sözleşmenin diğer taraf için finansal yükümlülük ya da özkaynağa dayalı finansal araç olması gerekmektedir. TMS 32; bir finansal aracın hangisinin finansal varlık, finansal borç ya da özkaynağa dayalı finansal araç olduğunu hükümlerle belirlemektedir. TMS 32’ye göre işletmeler, finansal varlık ve borçlarını birbirinden mahsup etme yani netleştirme hakkına sahiptir. Netleştirme işleminin yapılabilmesi için yasal bir hakkın bulunması ve varlığın elde edilmesi ve borcun ödenmesi durumunun eşzamanlı olarak yapılması gerekmektedir. TMS 39; finansal araçların ilk ve sonraki ölçümlerine, bilanço dışı bırakılmasına, değer düşüklüğüne ve finansal riskten korunma ve muhasebesine ilişkin düzenlemeler içermektedir. TMS 39’da tüm finansal varlıklar, ilk muhasebeleştirmede gerçeğe uygun değerle ölçülmektedir. Dönem sonunda; gerçeğe uygun değer farkı kâr veya zarara yansıtılan finansal varlıklar ve satılmaya hazır finansal varlıklar gerçeğe uygun değerle, vadeye kadar elde tutulacak varlıklar ve kredi ve alacaklar itfa edilmiş maliyetle ölçülmektedir. Finansal varlıkların gerçeğe uygun değeri, aktif piyasada kayıtlı bir fiyatla belirlenmektedir. İtfa edilmiş maliyet ise bir finansal varlığın gelecekteki tutarlarını bir iskonto oranı ile bugünkü değerine indirgemektedir. İtfa edilmiş maliyet olarak adlandırılan değerleme ölçüsünde, belli bir vade üzerinden faiz geliri hesaplanması durumu söz konusudur. Finansal varlıkların gerçeğe uygun değer ve itfa edilmiş 128 maliyet değerleriyle kaydedilerek varlıkların bilançoda şimdiki değerleri ile gösterilmesi sağlanmaktadır. Böylece finansal araçların gerçek değerleriyle muhasebeleştirilmesi ile finansal tabloların şeffaflığı ve karşılaştırılabilirliği sağlanmakta ve işletmelerin finansal tablolarına dayanarak yatırım yapmaya karar veren yatırımcıların ve diğer karar vericilerin doğru karar vermelerine yardımcı olunmaktadır. Finansal raporlamaya ilişkin düzenlemelerin ilki olan TFRS 7, finansal araçlar nedeniyle maruz kalınan risklerin niteliği ve düzeyi ile işletmenin sözü edilen riskleri yönetme şeklini açıklamaktadır. TFRS 7, işletmelerin finansal araçlar nedeniyle maruz kalabileceği riskleri; kredi riski, likidite riski ve piyasa riski olarak belirlemektedir. TFRS 7’ye göre, finansal araçlarla ilgili bilgilerin finansal tablo dipnotlarında kamuoyuna açıklanması gerekmektedir. TFRS 9, finansal varlıklar ve finansal yükümlülüklere ilişkin raporlama ilkelerini belirlemektedir. TFRS 9’da finansal varlıklar ve finansal yükümlülükler, ilk muhasebeleştirmede gerçeğe uygun değerle ölçülmektedir. Dönem sonunda; gerçeğe uygun değer farkı kâr veya zarara yansıtılan finansal varlıklar ve finansal yükümlülükler gerçeğe uygun değerle, itfa edilmiş maliyetle değerlenen finansal varlıklar ve finansal yükümlülükler itfa edilmiş maliyetle ölçülmektedir. Avrupa Birliği ülkeleri başta olmak üzere 100’e yakın ülke tarafından uygulanmakta olan UMS ve UFRS’nin çevirisi olan TMS ve TFRS, ülkemizde yürürlükte bulunan VUK’la bazı noktalarda uygulama farklılıklarına sahiptir: Vergi Usul Kanunu’ndaki finansal araçlarla ilgili değerleme ölçüleri ile Türkiye Muhasebe Standartları’ndaki değerleme ölçüleri birbirinden farklıdır. Ertelenmiş vergi varlığı ve ertelenmiş vergi yükümlülüğü, TMS ve VUK arasındaki değerleme farklılıkları nedeniyle ortaya çıkmaktadır. Hisse senetleri için VUK alış bedelini, TMS ise gerçeğe uygun değeri kabul etmektedir. Tekdüzen Muhasebe Sistemi’nde ihtiyatlılık ilkesi gereğince gerçekleşmemiş gelir ve kârlar dikkate alınmamakta ve muhtemel gider ve zararlar için karşılık ayrılmaktadır. Ancak TMS 1-Finansal Tabloların Sunuluşu Standardı’nda 129 gerçekleşmemiş gelir ve giderlerin de dikkate alınması gerektiği belirtilmektedir. Ortaya çıkan gerçekleşmemiş gelir ve giderlerin ya da değerleme farklarının özkaynak hesaplarında muhasebeleştirilmesi durumunda kapsamlı gelir tablosundaki ilgili bölüm kullanılmaktadır. VUK’nun öngördüğü Tekdüzen Muhasebe Sistemi, bu gibi durumların raporlanmasını gerekli görmemektedir. VUK’da herhangi bir düzenleme ya da yasaklama olmamasına rağmen TTK Md. 379’a göre, bir işletmenin esas sermayesinin % 10’unu aşan miktarda kendi hisse senetlerini geri satın alması mümkün olmamaktadır. Ayrıca TTK, Türkiye Muhasebe Standartları’nın izin verdiği durumlar dışında finansal varlıkların ve finansal yükümlülüklerin mahsup edilmesini yasaklamaktadır. Türkiye Muhasebe Standartları’nın gerektirdiği muhasebe uygulamaları, Mevcut Tekdüzen Hesap Planı ile uyumlu değildir. Türkiye Muhasebe Standartları’nın uygulanabilmesi için, Mevcut Tekdüzen Hesap Planı’nın Türkiye Muhasebe Standartları’na uyumlu bir duruma getirilmesi ya da yeni bir Tekdüzen Hesap Planı’nın hazırlanması gerekmektedir. İşletmeler finansal varlıklarını TMS ve TFRS’ye göre muhasebeleştirirken, daha sonradan değiştirmemek ve dipnotlarda belirtmek koşuluyla yani muhasebe politikası olarak teslim ya da işlem tarihi yöntemlerinden birini seçmek durumundadır. Kamu Gözetimi, Muhasebe ve Denetim Standartları Kurumu tarafından 25.04.2013 tarihli toplantıda, 6102 Sayılı TTK’nın 88. Maddesi ile 660 Sayılı KHK’nın 9. Maddesine dayanılarak hazırlanan ve 20.05.2013 tarihli ve 28652 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan Finansal Tablo Örnekleri ve Kullanım Rehberi ile TFRS Model Hesap Planı, çalışmada kullanılmaktadır. Kabul edilebilmesi tarafsız göstergelere bağlı olan finansal varlıklarda değer düşüklükleri, tek bir olay ile ilgili olmayabilir. TMS 39, değer düşüklüğü olan finansal varlık ya da finansal varlık grubu için nesnel kanıtları araştırır ve finansal varlıkları değer düşüklüğü testine tabi tutar. Değer düşüklüğünün varlığına ilişkin 130 nesnel bir kanıt bulunursa, işletme değer düşüklüğü kaybını kâr veya zararda muhasebeleştirir. Değer düşüklüğü zarar tutarının azalması, borçlunun kredi derecesinde iyileşme olması vb nedenlerle daha önce muhasebeleştirilen değer düşüklüğü zararı bir karşılık hesabı aracılığıyla iptal edilir. Gerçeğe uygun değer farkı kâr veya zarara yansıtılan finansal varlıklarda değer düşüklükleri için ayrıca bir hesaplama yapmaya gerek yoktur ve bu varlıklar değer düşüklüğüne tabi tutulmazlar. Vadeye kadar elde tutulacak varlıklar, kredi ve alacaklar ve satılmaya hazır finansal varlıklar değer düşüklüğüne tabi tutulmakta ve değer düşüklükleri hesaplanmaktadır. TMS 39’da finansal riskten korunma (gerçeğe uygun değer riskinden korunma, nakit akış riskinden korunma ve net yatırım riskinden korunma) kavramı ve muhasebeleştirilmesine ilişkin açıklamalar ve hükümler bulunmasına rağmen Tekdüzen Hesap Planı’nda finansal riskten korunma ve türev ürünlere ilişkin işlemlerin muhasebeleştirilmesi için yeterli düzeyde hesabın bulunmadığı görülmektedir. VUK ve TMS uygulamaları finansal tabloları etkilemektedir. TMS/TFRS, ertelenmiş vergi uygulamasını getirmektedir. Ayrıca ertelenmiş verginin finansal tablolara eklenmemesi, dönem net kârını da etkilemektedir. Ertelenmiş vergi varlığı ve yükümlülüğüne ilişkin geçici farklar, muhasebe kârını arttıran ya da azaltan bir etkiye sahiptir. Geçici farklar, gelecek dönemlerde vergi etkisi oluşturduğundan ertlenmiş vergi varlık ve alacaklarının hesaplanarak mali tablolara yansıtılması gerekmektedir. Finansal araçlarla ilgili standartlar, gerçeğe uygun değer ve itfa edilmiş maliyet olarak adlandırılan değerleme ölçülerini esas almaktadır. Finansal araç gruplarından bazıları gerçeğe uygun değerle, bazıları da itfa edilmiş maliyetle değerlemeye tabi tutularak muhasebeleştirilmektedir. Finansal araçların muhasebeleştirilmesinde değerleme farkları, uzun vadeli amaçla edinilen özkaynağa dayalı finansal araçlar dışında, kâr ve zararda raporlanmaktadır. Alım satım amacıyla elde tutulmayan özkaynağa dayalı finansal araçlara yapılan yatırımlardaki değerleme farkları, özkaynaklarda yani kapsamlı gelir tablosu bölümünde muhasebeleştirilmektedir. 131 KAYNAKÇA Kitaplar AFŞAR, Muharrem, Aslı AFŞAR (2010), Finansal Ekonomi, SPK Lisanslama Sınavlarına Uyumlu, Birinci Baskı, Ankara: Detay Yayıncılık. AKGÜÇ, Öztin (2010), Finansal Yönetim, 8. Baskı (7. Baskıdan Tıpkı Basım), İstanbul: Avcıol Basım Yayın. AKSOY, Ahmet, Cihan TANRIÖVEN (2007), Sermaye Piyasası Yatırım Araçları ve Analizi, Üçüncü Baskı, Ankara: Gazi Kitabevi. ALEXANDER, David, Christopher NOBES (2004), Financial Accounting An International Introduction, Second Edition, England: Financial Times Prentice Hall. ANKARATH, Nandakumar, Kalpesh J. MEHTA, T. P. GHOSH, Yass A. ALKAFAJI (2010), Understanding IFRS Fundamentals International Financial Reporting Standards, Hoboken, New Jersey, USA: John Wiley & Sons, Inc. ANTILL, Nick, Kenneth LEE (2005), Company Valuation under IFRS, Company Valuation Under IFRS Interpreting and Forecasting Accounts Using International Financial Reporting Standards, Great Britain: Harriman House Publishing. APAK, Sudi, Engin DEMİREL (2009), Finansal Yönetim Cilt 1 Sermaye Piyasaları, İstanbul: Papatya Yayıncılık Eğitim. ATAMAN, Ümit (2007), Genel Muhasebe, Cilt:1, 7. Baskı, İstanbul: Türkmen Kitabevi. ATAMAN AKGÜL, Başak, Hüseyin AKAY (2004), Uluslararası Muhasebe Standartları ve Türkiye’de Uygulama Etkinliğine İlişkin Bir Araştırma, İkinci Baskı, İstanbul: Türkmen Kitabevi. ATEŞ, Gökçe (2010), Finansal Araçların Muhasebeleştirilmesi, Ankara: Adalet Yayınevi. BABUŞCU, Şenol, Adalet HAZAR (2007), Menkul Kıymetler ve Diğer Sermaye Piyasası Araçları, SPK İleri Düzey Lisanslama Sınavlarına Hazırlık, SPK Lisanslama Serisi: 14, Ankara: Akademi Consulting & Training. 132 BAŞOĞLU, Ufuk, Ali CEYLAN, İlker PARASIZ (2009), Finans Teorileri, Kurum ve Araçlar, Yenilenmiş 2. Baskı, Bursa: Ekin Basım Yayın Dağıtım. BAYDOĞAN, Lütfi (2009), Uluslararası Finansal Raporlama Standartları Finansal Araçlar ve Karşılıklar, İstanbul: Türkmen Kitabevi. BOLAK, Mehmet (2001), Sermaye Piyasası Menkul Kıymetler ve Portföy Analizi, Dördüncü Baskı, İstanbul: Beta Basım Yayım Dağıtım. BONHAM, Mike, Matthew CURTIS, Mike DAVIES, Pieter DEKKER, Tim DENTON, Richard MOORE, Hedy RICHARDS, Gregory WILKINSONRIDDLE, Matt WILLIAMS, Alllister WILSON (2008), International GAAP 2008-Generally Accepted Accounting Practice Under International Financial Reporting Standards, Hoboken, New Jersey, USA: John Wiley & Sons, Inc. BRAGG, Steven M. (2010), The Vest Pocket Guide to IFRS, Hoboken, New Jersey, USA: John Wiley & Sons, Inc. CANBAŞ, Serpil, Hatice DOĞUKANLI (2007), Finansal Pazarlar, Finansal Kurumlar ve Sermaye Pazarı Analizleri, 4. Baskı, İstanbul: Karahan Kitabevi. CATTY, James P. (Edited by) (2010), Guide to Fair Value under IFRS, Hoboken, New Jersey, USA: John Wiley & Sons, Inc. CEYLAN, Ali, Turhan KORKMAZ (2010), Finansal Teknikler, 7. Baskı, Bursa: Ekin Yayınevi. CHAMBERS, Nurgül (2009), Türev Piyasalar, Üçüncü Basım, İstanbul: Beta Basım Yayım. CHOI, Frederick D. S. (2003), International Finance And Accounting Handbook, Third Edition, USA: John Wiley & Sons, Inc. CİVAN, Mehmet (2010), Sermaye Piyasası Analizleri ve Portföy Yönetimi, Bursa: Ekin Basım Yayın Dağıtım. DELANEY, Patrick R., Barry J. EPSTEIN, Ralph NACH, Susan WEISS BUDAK (2002), Wiley GAAP 2002 Interpretation and Application of Generally Accepted Accounting Principles, USA: John Wiley & Sons, Inc. DEMİR, Volkan (2009), TFRS/UFRS Kapsamında Finansal Araçlar, Ankara: Nobel Yayın Dağıtım. 133 ELİTAŞ, Cemal, Bilge Leyli ELİTAŞ (2010), TMS-TFRS Türkiye Muhasebe Standartları Türkiye Finansal Raporlama Standartları Üzerine Yorumlar ve Örnek Uygulamalar, Ankara: Gazi Kitabevi. EPSTEIN, Barry J., Eva K. JERMAKOWICZ (2008), IFRS Policies and Procedures, Hoboken, New Jersey, USA: John Wiley & Sons, Inc. EPSTEIN, Barry J., Eva K. JERMAKOWICZ (2010), Interpretation and Application of International Financial Reporting Standards, Hoboken, New Jersey, USA: John Wiley & Sons, Inc. FABOZZI, Frank J. (Editor) (2008), Handbook of Finance, Volume I, Hoboken, New Jersey, USA: John Wiley & Sons, Inc. GIBSON, Charles (2009), Financial Reporting & Analysis Using Financial Accounting Information, Eleventh Edition, USA: South-Western Cengage Learning. GÖKÇEN, Gürbüz (2009), Genel Muhasebe İlkeler ve Tekdüzen Hesap Planı Uygulamaları, İstanbul: Beta Basım Yayım. GÖKÇEN, Gürbüz, Başak ATAMAN AKGÜL, Cemal ÇAKICI (2006), Türkiye Muhasebe Standartları Uygulamaları (Uluslararası Muhasebe Standartları İle Uyumlu), İstanbul: Beta Basım Yayım. GREEN, James F. (2007), 2008 CCH Accounting for Derivatives and Hedging, Chicago, USA: CCH. GREGORIOU, Gereg N., Mohamed GABER (Edited by) (2006), International Accounting Standards, Regulations and Financial Reporting, USA: Elsevier Ltd. GREUNING, Hennie Van (2006), International Financial Reporting Standards: A Practical Guide, Fourth Edition, Washington, USA: The World Bank. GÜCENME, Ümit (1994), Türkiye’de Sermaye Piyasasındaki Son Gelişmeler, Ankara: Türkiye Bankalar Birliği Yayın No: 181. GÜNAL, Mehmet (2007), Para Banka ve Finansal Sistem, 2. Baskı, Ankara: Yeni Dönem Yayınları. HACIOĞLU, Ümit, Hasan DİNÇER (2009), Finansa Giriş Teori ve Uygulama, İstanbul: Beta Basım Yayın No 2109, İşletme-Ekonomi Dizisi 318. 134 INTERNATIONAL ACCOUNTING STANDARDS BOARD (IASB) (2010), International Financial Reporting Standards, Part B, United Kingdom: International Accounting Standards Committee Foundation (IASCF). KARAN, Mehmet Baha (2004), Yatırım Analizi ve Portföy Yönetimi, Ankara: Gazi Kitabevi. KARSLI, Muharrem (2004), Sermaye Piyasası Borsa Menkul Kıymetler, 5. Baskı, İstanbul: Alfa Basım Yayım. KING, Alfred M. (2008), Executive’s Guide to Fair Value, Profiting from the New Valuation Rules, Hoboken, New Jersey, USA: John Wiley & Sons, Inc. KIRK, Robert J. (2005), International Financial Reporting Standards In Depth, Volume 1: Theory And Practice, Great Britain: CIMA Publishing. KIRK, Robert (2009), IFRS: A Quick Reference Guide, Great Britain: CIMA Publishing. KOCAMAN, Ç. Berna (2004), Finansal Piyasalar, Kurumlar, Teknikler ve Araçlar, Ankara: Siyasal Kitabevi. KONURALP, Gürel (2005), Sermaye Piyasaları Analizler, Kuramlar ve Portföy Yönetimi, 2. Baskı, İstanbul: Alfa Yayınları. KORKMAZ, Turhan, Ali CEYLAN (2010), Sermaye Piyasası ve Menkul Değer Analizi, 5. Baskı, Bursa: Ekin Yayınevi. LEVINSON, Marc (Şubat 2007), Finansal Piyasalar Kılavuzu, Ankara: Liberte Yayınları 134. MILLMAN, Gregory J. (2008), IFRS and Privately-Held Companies, USA: Financial Executives Research Foundation. MIRZA, Abbas Ali, Magnus ORRELL, Graham J. HOLT (2008), IFRS Practical Implementation Guide and Workbook, Second Edition, Hoboken, New Jersey, USA: John Wiley & Sons, Inc. NEEDLES, Belverd E., Marian POWERS, Susan V. CROSSON (2011), Principles of Accounting, Eleventh Edition, USA: Cengage Learning. OKKA, Osman (2009), Analitik Finansal Yönetim Teori ve Problemler, Finans Serisi A5, Ankara: Nobel Yayın No 839. ÖRTEN, Remzi, İpek ÖRTEN (2001), Türev Finansal Araçlar ve Muhasebe Uygulamaları, Ankara: Gazi Kitabevi. 135 ÖRTEN, Remzi, Hasan KAVAL, Aydın KARAPINAR (Haziran 2010), Türkiye Muhasebe-Finansal Raporlama Standartları, 4. Baskı, Ankara: Gazi Kitabevi. ÖZERHAN, Yıldız, Serap YANIK (2012), IFRS/IAS İle Uyumlu TMS/TFRS Açıklamalı ve Örnek Uygulamalı Türkiye Muhasebe Standartları Türkiye Finansal Raporlama Standartları, 2. Baskı, TÜRMOB Yayınları–427. PARASIZ, İlker (2000), Para Banka ve Finansal Piyasalar, 7. Baskı, Bursa: Ezgi Kitabevi Yayınları. PARLAKKAYA, Raif (2005), Finansal Türev Ürünler İle Mali Risk Yönetimi ve Muhasebe Uygulamaları, Geliştirilmiş İkinci Baskı, Ankara: Nobel Yayın Dağıtım. RAMİREZ, Juan (2007), Accounting for Derivatives, Advanced Hedging Under IFRS, England: John Wiley & Sons Ltd. ROBINSON, Thomas R., Hennie Van GREUNING, Elaine HENRY, Michael A. BROIHAHN (2009), International Financial Statement Analysis, Hoboken, New Jersey, USA: John Wiley & Sons, Inc. RYAN, Stephen G. (2007), Financial Instruments and Institutions, Accounting and Disclosure Rules, Second Edition, Hoboken, New Jersey, USA: John Wiley & Sons, Inc. SAĞLAM, Necdet, Salim ŞENGEL, Bünyamin ÖZTÜRK (Editörler) (2009), UFRSUMS Uyumlu Türkiye Muhasebe Standartları Yorum-Açıklama-Örnekler, Güncelleştirilmiş Genişletilmiş Üçüncü Baskı, Ankara: Maliye ve Hukuk Yayınları. SANGIUOLO, Rosemarie, Leslie F. SEIDMAN (2008), 2009 Financial Instruments A Comprehensive Guide to Accounting and Reporting, Chicago, USA: CCH. SARIASLAN, Halil, Cengiz EROL (2008), Finansal Yönetim Kavramlar, Kurumlar ve İlkeler, Ankara: Siyasal Kitabevi. SARIKAMIŞ, Cevat (1998), Sermaye Pazarları, 3. Baskı, İstanbul: Alfa Basım Yayım Dağıtım. SAUDAGARAN, Shahrokh M. (2009), International Accounting A User Perspective, Third Edition, Chicago, USA: CCH. 136 SAYAR, Zafer (2008), Küçük ve Orta Büyüklükteki İşletmelerin Çağdaş Finansal Raporlama Dünyası: KOBİ Muhasebe Standartları, TESMER Yayın No: 79, Ankara. ŞAKAR, S. Ünal (1997), Sermaye Piyasası, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları No: 1010, İİBF Yayınları No: 109. ULUDAĞ, İlhan, Erişah ARICAN (2001), Finansal Hizmetler Ekonomisi (PiyasalarKurumlar-Araçlar), 2. Baskı, İstanbul: Beta Basım Yayın Dağıtım. UZUNOĞLU, Sadi (2003), Para ve Döviz Piyasaları, 2. Basım, İstanbul: Literatür Yayıncılık. WILLIAMS, Jan R., Susan F. HAKA, Mark S. BETTNER, Robert F. MEIGS (2003), Financial Accounting, Eleventh Edition, USA: McGraw-Hill Irwin. ZACK, Gerard M. (2009), Fair Value Accounting Fraud New Global Risks & Detection Techniques, Hoboken, New Jersey, USA: John Wiley & Sons, Inc. Makaleler AKDOĞAN, Nalân (3/2001), “IAS 39 Nolu Standart Hükümlerine Göre Menkul Kıymetler ve Finansal Duran Varlık İşlemlerinde Uygulanacak Muhasebe Politikaları”, Gazi Üniversitesi İİBF Dergisi, s.61–78. AKDOĞAN, Nalân (Mart-Nisan 2007), “Türkiye Muhasebe/Finansal Raporlama Standartlarının Uygulanma Süreci: Sorunlar, Çözüm Önerileri”, Mali Çözüm Dergisi, Sayı: 80, s.101–117. ALALI, Fatima, Lei CAO (2010), “International Financial Repoting StandardsCredible And Reliable? An Overview”, Advances in Accounting, Incorporating Advances in International Accounting 26, s. 79–86. AYDENİZ, Emine Şule (Ekim 2008), “Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası’nda (VOB) Dövize Dayalı Gelecek (Futures) İşlemlerinde Baz Riski ve Riskten Korunma (Hedging) İşlemine Etkisi: Şubat 2005-Ağustos 2007”, MUFAD Muhasebe ve Finansman Dergisi, Sayı: 40, s.131–141. BAKER, C. Richard, Philip WALLAGE (2000), “The Future of Financial Reporting in Europe: Its Role in Corporate Governance”, The International Journal of Accounting, Vol. 35, No. 2, s. 173–187. 137 BARTH, Mary E ., Wayne R. LANDSMAN, Mark H. LANG (June 2008), “International Accounting Standards And Accounting Quality”, Journal of Accounting Research Vol. 46 No. 3, Printed in U.S.A., s.467–498. BAŞPINAR, Ahmet (Mayıs-Ağustos 2004), “Türkiye’de ve Dünyada Muhasebe Standartlarının Oluşumuna Genel Bir Bakış”, Maliye Dergisi, Sayı: 146, s. 42– 57. BEKÇİ İsmail, Ozan ÖZDEMİR (2006), “Muhasebe Standartlarının Oluşum Süreci ve Türkiye Finansal Raporlama Standartlarına Yönelik Muhasebe Meslek Mensuplarının Bakış Açıları Üzerine Bir Araştırma”, Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, C. 11, S. 2, s.143–164. BOSTANCI, Serpil (Nisan-Mayıs-Haziran 2002), “Küreselleşen Muhasebede Standartlaşma ve Türkiye Muhasebe Standartları Kurulu”, Mali Çözüm Dergisi, Sayı:59, s.71–81. BRADBURY, Michael E. (2003), “Implications for the Conceptual Framework Arising From Accounting for Financial Instruments”, ABACUS, Vol. 39, No. 3, s.388–397. CHATHAM, Michael D. , Robert K. LARSON, Axel VIETZE (2010), “Issues Affecting The Development of An International Accounting Standard on Financial Instruments”, Advances in Accounting, Incorporating Advances in International Accounting, 26, s.97–107. CHEN, Huifa, Qingliang TANG, Yihong JIANG, Zhijun LIN (2010), “The Role of International Financial Reporting Standards in Accounting Quality: Evidence from The European Union”, Journal of International Financial Management and Accounting 21: 3, s.220–278. DASKE Holger, Günther GEBHARDT (2006), “International Financial Reporting Standards And Experts’ Perceptions of Disclosure Quality”, Abacus, Vol. 42, Nos 3/4, s. 461–498. DEMİR, Volkan (02–06 Mart 2008), “TMS Kapsamında Finansal Araçlar ve Vergi Uygulamaları İle Karşılaştırılması”, VI. Muhasebe Uygulamaları ve Vergi Mevzuatı Sempozyumu, Antalya: Ankara Serbest Muhasebeci Mali Müşavirler Odası (ASMMMO), s.65–89. 138 DEMİR, Volkan, Oğuzhan BAHADIR (Eylül 2007), “UFRS (TFRS)’deki Değerleme Ölçüleri Kapsamında Şirket Değerlemesinde Defter Değeri Yaklaşımı”, Muhasebe ve Denetime Bakış Dergisi, Yıl: 7, Sayı: 23, s.65–79. DEVALLE, Alain, Enrico ONALI, Riccardo MAGARINI (2010), “Assessing The Value Relevance of Accounting Data After The Introduction of IFRS in Europe”, Journal of International Financial Management and Accounting 21: 2, s.85–119. DEWING, Ian, Peter O. RUSSELL (2008), “Financial Integration in The EU: The First Phase of EU Endorsement of International Accounting Standards”, JCMS, Volume 46, Number 2, s. 243–264. DING, Yuan, Ole-Kristian HOPE, Thomas JEANJEAN, Herve STOLOWY (2007), “Differences Between Domestic Accounting Standards And IAS: Measurement, Determinants And Implications”, Journal of Accounting And Public Policy, 26, s. 1–38. FÜLBIER, Rolf Uwe, Joerg-Markus HITZ, Thorsten SELLHORN (2009), “Relevance of Academic Research And Researchers’ Role in The IASB’s Financial Reporting Standard Setting”, Abacus-A Journal of Accounting, Finance And Business Studies, Vol. 45, No. 4, s. 455–492. HERNANDEZ, Francisco Gabriel Hernández (2004), “Another Step Towards Full Fair Value Accounting for Financial Instruments”, Accounting Forum 28, s.167–179. HINES, Todd M. (2007), “International Financial Reporting Standards: A Guide to Sources for International Accounting Standards”, Journal of Business & Finance Librarianship, Vol. 12 (3), s.3–26. İBİŞ, Cemal, Serdar ÖZKAN (Ocak-Şubat-Mart 2006), “Uluslararası Finansal Raporlama Standartları (UFRS)’na Genel Bakış”, Mali Çözüm Dergisi, Sayı:74, s.25–74. KORKMAZ, Turhan, Halime TEMEL, Elif BİRKAN (Ekim 2007), “Uluslararası Muhasebe Standartları ve Kobi’lere Etkileri”, MUFAD Muhasebe ve Finansman Dergisi, Sayı: 36, s.96–105. LOPES, Patricia Teixeira, Lucia Lima RODRIGUES (2008), “Accounting for Financial Instruments: A Comparison of European Companies’ Practices With 139 IAS 32 And IAS 39”, Research in Accounting Regulation, Volume 20, s. 273– 275. MISIRLIOĞLU, İsmail Ufuk (Mart-Nisan 2008), “Türkiye Muhasebe Standartlarına Göre Finansal Araçların Muhasebeleştirilmesi”, Mali Çözüm Dergisi, Sayı:86, s.65–81. MORAIS, Ana Isabel, Ana FIALHO (2008), “Do Harmonised Accounting Standards Lead to Harmonised Accounting Practices? An Empirical Study of IAS 39 Measurement Requirements in Some European Union Countries”, Australian Accounting Review, No. 46, Vol. 18, Issue 3, s.224–236. NAVARRO-GARCIA, Juan Carlos, Francisco BASTİDA (2010), “An Empirical Insight on Spanish Listed Companies’ Perceptions of International Financial Reporting Standards”, Journal of International Accounting, Auditing and Taxation 19, s. 110–120. ÖZKAN, Mehmet, Serkan TERZİ (Mart-Nisan 2009), “Gerçeğe Uygun Değer Ölçümünün Uluslararası Muhasebe Standartları ve Amerikan Muhasebe Standartları (SFAS) Açısından İncelenmesi, Mali Çözüm Dergisi, Sayı: 92, s.23–50. SAYAR, Zafer (Ekim 2002), “Oluşturulmakta Olan Türkiye Muhasebe Standartları Kurulu’nun Işığı Altında Türkiye’de Muhasebe Standartlarının Mevcut Durumu ve Kamuyu Aydınlatma”, Muhasebe ve Denetime Bakış Dergisi, Yıl: 2, Sayı: 7, s.73–80. SCHNEIDER, Douglas K., Mark G. MCCARTHY, J. Larry HAGLER (1997), “Earnings Impact of Applying International Accounting Standard 32 to Convertible Debt: Some Evidence for US Firms”, Journal of International Accounting, Auditing & Taxation, 6 (1), s.97–109. TOKAY, S. Hüseyin, Ali DERAN, Rafet AKTAŞ (2005), “Uluslararası Muhasebe ve Finansal Raporlama Standartlarında Gerçeğe Uygun Değer Yaklaşımı ve Muhasebe Uygulamalarına Etkisi”, XXIV. Türkiye Muhasebe Eğitimi Sempozyumu, Muğla Üniversitesi, s.3–31. TOKAY, Semih Hüseyin, Ali DERAN (Kasım-Aralık 2008), “Türkiye Muhasebe ve Finansal Raporlama Standartları’nda Değerleme Ölçüleri”, Mali Çözüm Dergisi, Sayı: 90, s.15–47. 140 TOKAY, Semih Hüseyin, Ali DERAN (Mart 2009), “Türkiye Muhasebe ve Finansal Raporlama Standartları’nda Gerçeğe Uygun Değer Ölçüsünün Kullanımı”, MÖDAV Muhasebe Bilim Dünyası Dergisi, Cilt:11, Sayı: 1, s.149–188. UYSAL, Özgür Özmen (Ocak 2006), “Uluslararası Muhasebe Standartlarının Oluşum Süreci: IASC ve Önde Gelen Ulusal ve Uluslararası Örgütler”, Muhasebe ve Denetime Bakış Dergisi, Yıl:5, Sayı:17, s.87–107. VERONICA, Grosu, Bostan IONEL (July 2010), “IAS/IFRS Standards for Smes and The Impact on The Romanian Accounting System”, International Journal of Academic Research, Vol.2, No.4, s.323–328. WHITTINGTON, Geofffrey (2008), “Fair Value and the IASB/FASB Conceptual Framework Project: An Alternative View”, ABACUS, Vol. 44, No. 2, s.139– 168. YALKIN, Yüksel Koç, Volkan DEMİR, Defne DEMİR (Kasım 2006), “Uluslararası Finansal Raporlama Standartları ve Türkiye’de Finansal Raporlama Standartlarının Gelişimi”, Mali Çözüm Dergisi, Sayı: 76, Özel Sayı, s.291– 307. YERELİ, Ayşe, Nilgün KAYALI, Yasemin YEĞİNBOY (Nisan 2012), “TMS 12 Gelir Vergileri Standardına Göre, Ertelenmiş Vergi Varlığı İle Yükümlülüklerinin Muhasebeleştirilmesi ve Mali Tablolar Üzerindeki Etkisi”, İzmir Serbest Muhasebeci Mali Müşavirler Odası Dayanışma Dergisi, Sayı: 114, s. 16-25. Diğer Yayınlar DALKILIÇ, Ali Fatih (2008), “Ulusal ve Uluslararası Finansal Raporlama Standartlarında Mesleki Yargının Rolü”, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İzmir. TMS 32 Finansal Araçlar: Sunum Standardı, 28.10.2011 Tarih ve 28098 Sayılı Resmi Gazete’de Yayımlanan 217 Sıra No’lu Tebliğ. TMS 39 Finansal Araçlar: Muhasebeleştirme ve Ölçme Standardı, 28.10.2011 Tarih ve 28098 Sayılı Resmi Gazete’de Yayımlanan 217 Sıra No’lu Tebliğ. TFRS 7 Finansal Araçlar: Açıklamalar Standardı, 13.05.2009 Tarih ve 27227 Sayılı Resmi Gazete’de Yayımlanan 149 Sıra No’lu Tebliğ. 141 TFRS 9 Finansal Araçlar Standardı, 28.10.2011 Tarih ve 28098 Sayılı Resmi Gazete’de Yayımlanan 217 Sıra No’lu Tebliğ. 2 Kasım 2011 Tarih ve 28103 Sayılı Kamu Gözetimi, Muhasebe ve Denetim Standartları Kurumunun Teşkilat ve Görevleri Hakkında 660 Sayılı Kanun Hükmünde Kararname. http://www.tmsk.org.tr/index.php?option=com_content&task=view&id=145, Erişim Tarihi: 02.12.2010. http://www.iasplus.com/standard/effect.htm, Erişim Tarihi: 02.12.2010. http://www.kenancelik.com/documents/mcob.pdf, Mustafa Çıkrıkçı, Kurumlar ve Piyasalar, Beşinci Bölüm, Erişim Tarihi: 26.03.2011. http://www.finnet.gen.tr, Erişim Tarihi: 24.05.2013. 04.01.1961 Tarih, 213 Sayılı Vergi Usul Kanunu. 13.01.2011 Tarih, 6102 Sayılı Türk Ticaret Kanunu. 31.12.1960 Tarih, 193 Sayılı Gelir Vergisi Kanunu. 13.06.2006 Tarih, 5520 Sayılı Kurumlar Vergisi Kanunu. Finansal
