Kazakistan’da Yabancı Yatırımcıları Teşvik İçin Çalışmalar Devam Ediyor Yrd. Doç.Dr. Kürşad ZORLU Ahi Evran Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Türkiye Giriş Kazakistan Cumhuriyeti bağımsızlığının ardından geçen 20 yıllık süreç içerisinde Orta Asya bozkırlarının, çağdaş yaşam koşullarının ve 130 değişik etnik gruptan insanın bütünleştirebildiği bir sosyo-ekonomik atmosfer meydana getirmektedir. 2010 yılında AGİT dönem başkanlığında verilen başarılı sınavın ardından, Kazakistan bu yıl İslam Konferansı Teşkilatı ve Şanghay İşbirliği Örgütünün dönem başkanlığını devralmaya hazırlanmaktadır. 1993 yılından bu tarafa 122 milyar dolar değerinde doğrudan dış yatırım çekmeyi başaran Kazakistan’da, Dünya Bankasının 2010 yılı raporuna göre iş dünyasının istediği reformlar başarıyla gerçekleştirilmektedir. Bu amaçla 1998 yılında Cumhurbaşkanı Nazarbayev’in başkanlığında kurulan Uluslararası Yatırımcılar Konseyi ülkedeki yabancı yatırımcıların direkt olarak devletin en yüksek makamıyla irtibata geçebileceği bir platform niteliği taşımaktadır. Nazarbayev uzun süre hammadde ekonomisi ile dikkat çeken Kazakistan’da artık hammaddeye dayalı olmayan bir yatırım süreci başlatmak istemektedir. 3-4 Mayıs 2011 tarihinde Başkent Astana’da, yaklaşık 80 ülkeden 3000’den fazla katılımcının iştiraki ile gerçekleştirilen “Astana Ekonomik Forumu” bu sürecin bir parçası olarak kabul edilmektedir. Hammadde Ekonomisini Avantaja Dönüştürme Kazakistan bağımsızlığını kazandığı yıllardan itibaren ülkeye yatırım gelmesini hızlandıracak bir takım önlem ve reformlar için gayret göstermektedir. Kazakistan’ın bu gayretler neticesinde özellikle belli bir dönem yabancı şirketlerin gözdesi haline gelmeyi başardığı söylenebilir. Bu açıdan bakıldığında Kazakistan, 1993 yılından bu tarafa yaklaşık 122 milyar dolar değerindeki yabancı sermayeyi ülkeye kazandırmıştır. Halen bu kapsamda Chevron, Siemens, Microsoft, General Electric, Coca Cola, Danone ve Henkel gibi küresel öleçekteki şirketler dışında kısmen yabancı sermayeye sahip olan 8.000’den fazla işletme faaliyet göstermektedir. Bu şirketlerin büyük çoğunluğu, başta petrol ve doğal gaz olmak üzere yeraltı kaynakları endüstrisi ile uğraşmaktadır. Hükümet 2010 yılında, ilgi alanını yeraltı kaynakları endüstrisi dışındaki alanlara kaydırmak, ihracat amaçlı ve yüksek teknolojili kuruluşlar oluşturmak suretiyle yeraltı kaynaklı olmayan sektörleri geliştirebilmke için 2010-2014 yılları için Hızlandırılmış Sanayi ve Yenilikçi Kalkınma Devlet Programını (PAIID) kabul etmiştir. Programın öncelik alanları şunlardan oluşmaktadır: Petrol işleme ve doğal gaz altyapısının geliştirilmesi, mücevher madenciliği ve maden eritme kompleksi, mineralleri yüksek katma değerli ürünlere daha fazla dönüştüren özellikteki atom ve kimya sanayileri; Makine imalatı, inşaat sanayisi, eczacılık; Tarım sanayi kompleksi, hafif sanayi, turizm; Bilgi ve iletişim teknolojileri, biyoteknolojiler, alternatif enerji, uzay faaliyetleri. Söz konusu programın özel odaklı projelere yöneldiği görülmektedir. Özel odaklı projeler ülkedeki her türlü hammadde kaynağının ileri teknoloji ile devinimine imkan sağlayan projeleri ifade etmektedir. Sanayi ve Yeni Teknolojiler Bakanlığı, 11 sektörde (eczacılık, inşaat ve kimya sanayi, cevher madenciliği ve maden eritme kompleksi, enerji, hafif sanayi, makine imalatı, tarım sınai kompleksi, maden çıkarma kompleksi, ulaşım altyapısı ve turizm) 40 milyar ABD doları değerinde ve 80’den fazla özel odaklı proje belirlemiştir. Ekonominin farklı sektörlerindeki bu projeler, ülkedeki özgün üretime yönelik boşlukları mümkün olan en kısa sürede doldurmayı amaçlamaktadır. Bu konuya ilişkin örnekler aşağıdaki hususları içermektedir: Makine imalatı, inşaat sanayi ve diğer sanayilere hammadde üretmek için düşük tonajlı bir dizi kuruluşun serisi tesis edilmesi; İnşaat sanayisi, eczacılık, kimya ve hafif sanayi, vb. gibi sektörlerde ithalat ikamesinin sağlanması; Sanayinin temel yapısının (demiryolu, araba ve çiftlik makineleri sanayisi) kurulması; Enerji sanayisinde yenilikçi kuruluşların tesis edilmesi; Batıdaki emsalleriyle kıyaslanabilir düzeyde ve yüksek işgücü verimliliğine sahip teknolojilerin uygulanması. Öncelikli bu 12 sektörde çalışmaya hazır yatırımcılar için özendirici koşulların tesis edilmesi süreci devam etmektedir. Buna göre Kazakistan Hükümeti belirtilen sektörlerde yatırım yapmaya ilgi duyan şirketlere aşağıdaki desteklerini sunmaktadır: Bir yatırım projesinin yürütülmesi için ithal ekipmanlara ve gerekli bileşenlere yönelik gümrük vergisinden muafiyet; Tesis arazileri, binalar ve diğer imkanlar dahil hükümet tarafından arazi tahsisi yapılması. Bu imkanları kullanabilmek için, Sanayi ve Yeni Teknolojiler Bakanlığının Yatırım Komitesine başvurmak ve bir sözleşme imzalanması gerekmektedir. 10 Aralık 2008 tarihli Vergi Kanunu uyarınca, tercihler kapsamındaki nesnelerin değeri ve/veya modernizasyon ve yeniden yapılanma konusunda takip eden masraflar daha sonra vergiden düşürülebilmektedir. Özel Ekonomik Bölgenin Yararları 6 Temmuz 2007 tarihli Kazakistan Cumhuriyetindeki Özel Ekonomik Bölgeler Kanununa göre, SEZ (özel ekonomik bölge) katılımcıları aşağıdaki faydalardan istifade edebilir: Kurumlar gelir vergisinden muafiyet; Sıfır oranlı arazi vergisi; Kurumsal mal varlığının ortalama yıllık değeri üzerinden sıfır oranlı vergilendirme; SEZ oluşturma hedefleri doğrultusunda faaliyetleri yürütürken üretilen ve tüketilen ürün ve servis ticaretine yönelik KDV muafiyeti; SEZ oluşturma hedefleri doğrultusunda faaliyetlerin yürütülmesi için, belirlenmiş idari ve üretim tesislerinde (ofisler ve sanayi binaları, depolar) şantiye alanları ve inşaat ve montaj işlerine yönelik KDV muafiyeti; Serbest bir gümrük bölgesi. Buna ilave olarak Hükümeti SEZ kuruluşlarına gerekli altyapıyı sağlar. SEZ konusunda yeni bir kanun tasarısının bu yılın ileriki dönemlerinde uyarlanması beklenmektedir. Bu tasarının halen yürürlükte olan teşvik paketine önemli derecede genişlemeler getireceği ve SEZ katılımcılarının lisanslandırılma prosedürlerini basitlendireceği beklenmektedir. 1. Küçük ve orta ölçekli işleri desteklemek için, “2020 İş Yol Haritası” Programı geliştirilmiştir. Program aşağıdaki hususları öngörmektedir: İkraz faizi ödemesinde devlet desteği yardımı; Kredilere teminat verilmesi; Endüstriyel altyapı geliştirmesine destek; İş idaresi için hizmet yardımı (danışma hizmetleri, hukuki ve muhasabe hizmetleri, vb.); Personel eğitimi. 2. Ulusal İhracat ve Yatırım Ajansı Kaznex Yatırım kurumu tarafından yatırımlara yönelik hizmet desteği sağlanmaktadır. Kaznex Yatırım: Potansiyel yatırımcıları çekme, Kazakistan’da yatırım yapma isteklisi şirketler ile görüşmelerde bulunma ve gerekli toplantıları organize etme hususlarından sorumludur; Kazakakistanlı ve yabancı iş adamlarının katılabileceği iş forumlarını, konferansları ve fuarları düzenli bir biçimde organize etmektedir; Yatırım öncesi ve sonrası hizmetler dâhil, Kazakistan’daki yatırım faaliyetleri için tam kapsamlı rehberlik hizmetleri sağlamaktadır; Devlet desteğinin alınmasına ve idari problemlerin halledilmesine yardımcı olmaktadır; Dış piyasalarda satış desteği sağlamaktadır. Şeffaflık Yönünde Gayretler Yine yabancı yatırımları teşvik için Kazakistan’ın ulusal yatırım bilgiağı olan ve Türkçenin de dahil olduğu 11 farklı dilde hizmet sunan www.invest.gov.kz 2010 yılında faaliyete geçirilmiştir. Bı internet adresi aşağıdaki hizmetleri online olarak sunmaktadır: o Kazakistan’daki ve kendi bölgelerindeki ekonomik ve coğrafik özellikler ve yatırım fırsatları; o Kazakistan’daki yatırım faaliyetlerine yönelik hükümet yardımının prosedürleri ve miktarları; o Kazakistanın yatırım projeleri; o Yabancı Yatırımcıların katılımını kapsayan olaylar hakkında bilgiler; o Kazakistan’da iş yürütülmesi konusunda sıkça sorulan sorular (Kazakistan’da bir işe ve çalışmaya nasıl başlanır, tahmin edilen yatırım masrafları: şebeke ile sağanan servislerin (elektrik, su vb) maliyeti, uzmanlık alanlarına göre dökümlü halde Kazakistan’ın bölgelerindeki ortalama kazanç seviyesi, vb.) Bu teşviklere ilaveten, yeraltı kaynakları endüstrisi dışındaki sektörlerde yatırımları teşvik eden ilave mekanizmaların eklenmesini öngören yasa değişiklikleriyle ilgili çalışmalar devam etmektedir. PAIID kapsamında, yeraltı kaynaklı olmayan sektörlerdeki büyük yatırım projelerinin ABD, Almanya, Fransa, Japonya, Türkiye, Güney Kore ve diğer ülkelerden gelen yatırımcılarla birlikte ortaklaşa yürütülmesine geçen yıl başlanılmıştır. Ayrıca Kazakistan’ın Avrupa’dan 8 kat daha ucuz bir elektrik fiyatına ve ülke içerisindeki yerleşim merkezlerinin fizikesl uzaklığını telafi eden demiryolu ağına sahiptir. Gümrük Birliği Etkili Bir Araç Kazakistan’ın Rusya ve Belarus ile kurduğu gümrük birliği sayesinde 170 milyon nüfusa sahip bir topluluğu yeni Pazar olarak yabancı yatırımcının önüne getirmektedir. Bu süreçte milli hassasiyetleri olan bazı mallar dışında kota ve sınırlamaların önemli bölümü kaldırılmış ve geniş kapsamlı serbestlik uygulamasına geçilmiştir. Ardından sertifikasyon ve standartların ortaklaştırılması için komisyonlar oluşturulmuş ve birlik üyesi ülke vatandaşlarına gümrüklerden beyannamesiz ve nakit olarak 10 bin dolar geçirebilme hakkı tanınmıştır. Kırgızistan ve Özbekistan’ın gümrük birliğine katılımı için ciddi engeller bulunmamatadır. Bu birlik sayesinde Kazakistan’ın üye ülkelerle dış ticaret hacmi %38 artış göstermiş veiİhracat düzeyi 50 milyar doları aşmıştır. Birlik üyesi olmayan bölge ülkelerinden ithalat ise %10.7 oranında azalma göstermiştir. Üç ülkenin başlattığı bu oluşum artık Avrasya Gümrük Birliği şeklinde telaffuz edilmektedir. Çünkü alınan ilk sonuçlar, bölgedeki ekonomik dengelerin ve özellikle dış ticaret rakamlarının temelden değişebileceğini işaret etmektedir. Rusya’nın, birliğin kurulmasına dönük nihai amacının ekonomi olduğu söylenemez. Rusya’nın bu ülkelerle olan ekonomik ilişkileri zaten mükemmel düzeydeydi. Zira bölge ülkelerinin dış ticaret verileri incelendiğinde ilk sırada Rusya’nın yer aldığı görülmektedir. Bölgenin demografik yapısı ve toplumsal kültürün kaynaşma düzeyi dikkate alındığında Orta Asya’nın, Rusya olmadan düşünülmesi mümkün görülmemektedir. Nazarbayev’in Kısa Vadeli Hedefleri Kazakistan’a yabancı yatırımcıların getirilebilmesi ve hammadde ülkesinden üretim ve sanayileşme hamlesine dönük hedeflerin odağında Cumhurbaşkanı Nursultan Nazarbayev bulunmaktadır. Nazarbayev’in yukarıda belirtilen finansal tedbirlerin yanında kısa vadeli şu hedefleri de büyük ölçüde gerçekleştirdiği ifade edilebilir: -Emekli ve çalışanların maaşlarının 2012 yılına kadar kademeli biçimde 2,5 kat artırılması, Eğitim ve Sağlık alanında reformların hızlandırılması... Özellikle enerji alanında olmak üzere uluslararası piyasaya kaliteli ve yüksek katma değerli ürünler sunmak -Kazakistan’ın en büyük ulaştırma projesi olan “Batı Avrupa - Batı Çin” kıtalararası koridor oluşumunun başlanması... Ülkenin tarım güvenliği, ihracata dayalı tarım sektörlerinin desteklenmesi ve hayvancılığın geliştirilmesi -Finans sisteminin rekabet edilebilirlik kabiliyetini ve gücünü artırmak için öngörülmeyen risklerin ortadan kaldırılması... Vergi sisteminin ülkenin yeni gelişim evresine cevap verecek şekilde yeniden yapılandırılması ve ekonominin şeffaflığa kavuşturulması -Yolsuzluk ve suç oranını azaltmaya yönelik sistemli etkinliklerin hayata geçirilmesi -Sosyal refahın artırılması ve Kazakistan’ın 2010 yılında AGİT Başkanlığının, 2001 yılında İslam İşbirliği Teşkilatı dönem başkanlığının üstlenmesi çerçevesinde, ekonomik işbirliği, yeni teknolojilerin ve yönetim tecrübelerinin ülkeye kazandırılması, hukuki altyapının geliştirilmesi. Sonuç Kazakistan Cumhuriyeti çok sayıda yer altı ve yerüstü kaynağını topraklarında barındıran bir ülke olarak bölgesel ve küresel şirketlerin hammadde kaynağı olmayı sürdürmektedir. Bununla birlikte ülkenin üretim sektörlerinin harekete geçirilebilmesi, milli sanayinin ilerlemesi ve doğrudan dış yatırımın kazandırılması yönündeki çalışmalar her geçen gün artmaktadır. Yatırımcıların, çeşitli giderlerinin indirime sokulması, çeşitli muafiyet ve istisnalar, gümrük birliği, serbest ekonomik bölgeler vb. düzenlemelerle istikrar ve büyüme vurgusu ön plana çıkarılmaktadır. Ülkedeki bu fırsat ve düzenlemelere bakıldığında Kazakistan’ın yabancı yatırımcılar için gerekli şartları sağlamaya yönelik ciddi bir kararlılık içerisinde olduğu söylenebilir. Kaynaklar http://centralasianewswire.com/International/Chevron-to-invest-in-Kazakh-renewableenergy/viewstory.aspx?id=3816 www.invest.gov.kz http://www.kase.kz/en/emitters/show/APKI http://en.tengrinews.kz/kazakhstan_news/1512/ http://en.government.kz/site/news/052009/02 http://www.ifk.kz/?uid=4232D&docid=39 http://www.kazembqatar.com/addme/1296382769/ www.kt.kt.kz Zorlu, Kürşad (2011). “Avrupa Sermayesi Astana’ya Çıkarma Yapıyor”, http://www.yg.yenicaggazetesi.com.tr/yazargoster.php?haber=18255 Zorlu, Kürşad (2011). “İlk Biz Duyurmuştuk”, http://www.yg.yenicaggazetesi.com.tr/yazargoster.php?haber=16468