Romatoid artritli hastalarda ruhsal bozuklukların yaşam kalitesi

94
Romatoid artritli hastalarda ruhsal bozuklukların yaşam kalitesi üzerine etkisi
_____________________________________________________________________________________________________
Romatoid artritli hastalarda ruhsal bozuklukların
yaşam kalitesi üzerine etkisi*
Faruk UĞUZ,1 Seher KÜÇÜKSARAÇ,2 Cemal AKMAN,3 Osman TÜFEKÇİ4
_____________________________________________________________________________________________________
ÖZET
Amaç: Son yıllarda tıbbi hastalığı olanlarda yaşam kalitesi ve ruhsal bozuklukların ilişkisi giderek daha fazla
önem kazanmaya başlamıştır. Bu çalışma romatoid artritli (RA) hastalarda psikiyatrik bozuklukların yaşam kalitesi
üzerine etkisini araştırmayı amaçlamaktadır. Yöntem: Çalışma bir üniversite hastanesi fizik tedavi ve
rehabilitasyon anabilim dalı romatoloji polikliniğine gelen RA’lı hastalarda yürütüldü. Çalışmanın örneklemi eksen I
ruhsal bozukluğu olan 30 RA hastası, herhangi bir eksen I ruhsal bozukluğu olmayan 30 RA hastası ve 30 sağlıklı
bireyi içermektedir. Ruhsal bozukluklar DSM-IV Eksen I Bozuklukları İçin Yapılandırılmış Klinik Görüşme ile
saptandı. Katılımcıların yaşam kalitesi düzeylerini değerlendirmek için Dünya Sağlık Örgütü Yaşam Kalitesi Ölçeği
Kısa Formu (WHOQOL-BREF) kullanıldı. RA için hastalık aktivitesi Hastalık Aktivite Skoru ile değerlendirildi.
Bulgular: RA’lı hastaların çoğu kadın olup, non-steroid anti-inflamatuar ilaç, kortikosteroid ve metotreksat tedavisi
gibi tedaviler almakta idi. Ruhsal bozukluğu olan 30 RA’lı hastanın %50’si (15) sadece depresif bozukluklar ve
%20’si (6) sadece anksiyete bozukluklarına sahipti. Çalışma grupları yaş, cinsiyet, eğitim düzeyi ve medeni durum
yönünden benzer özelliklere sahipti. Eksen I ruhsal bozukluğu olan ve olmayan RA hastaları arasında tedaviler,
hastalık süresi ve aktivitesi yönünden anlamlı fark bulunmadı. Tüm alanlarda yaşam kalitesi düzeyi ruhsal
bozukluğu olan RA hastalarında en düşüktü. Ayrıca ruhsal bozukluğu olmayan RA hastaları sağlıklı kontrollere
göre anlamlı derecede daha düşük WHOQOL-BREF puanına sahipti. Sonuç: Çalışma bulguları, RA’lı hastaların
daha düşük yaşam kalitesi düzeylerine sahip olduğunu ve ruhsal bozuklukların RA’lı hastalarda yaşam kalitesini
etkileyen önemli bir etken olduğunu göstermektedir. (Anadolu Psikiyatri Dergisi 2009; 10:94-99)
Anahtar sözcükler: Romatoid artrit, ruhsal bozukluklar, yaşam kalitesi
The impact of psychiatric disorders on quality of life in patients
with rheumatoid arthritis
ABSTRACT
Objective: In recent years, the relationship between quality of life (QoL) and mental disorders in subjects with
medical illnesses has been acquiring more importance. The present study was designed to examine the effects of
psychiatric disorders on QoL in patients with rheumatoid arthritis (RA). Methods: The study was carried out
among patients with RA who admitted to rheumatology outpatient clinic of department of physical medicine and
rehabilitation of an university hospital. The study sample included 30 RA outpatients with axis I psychiatric
disorder, 30 RA outpatients and 30 healthy subjects without any axis I psychiatric disorder. The psychiatric
_____________________________________________________________________________________________________
* 17. Anadolu Psikiyatri Günleri’nde sunulmuştur (11-14 Haziran 2008, Zonguldak)
1
Yrd.Doç.Dr., Selçuk Üniversitesi Meram Tıp Fakültesi Psikiyatri ABD, Konya
2
Arş.Gör.Dr., 4 Yrd.Doç.Dr., Selçuk Üniv. Meram Tıp Fak. Fizik Tedavi ve Rehabilitasyon ABD, Konya
3
Uzm.Dr., Samsun Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Hastanesi, Samsun
Yazışma adresi/Address for correspondence:
Yrd.Doç.Dr. Faruk UĞUZ, Selçuk Üniv. Meram Tıp Fak. Psikiyatri ABD, 42080 Meram/Konya
E-mail: farukuguz@hotmail.com
Anatolian Journal of Psychiatry 2009; 10:94-99
Uğuz ve ark.
95
_____________________________________________________________________________________________________
disorders were determined by means of the Structured Clinical Interview for DSM-IV. To determine the
participants’ QoL levels, we used the World Health Organization QoL Assessment-Brief (WHOQOL-BREF).
Disease activity for RA was assessed with the Disease Activity Score. Results: Most of patients with RA were
women, and they were mostly taking medications such as non-steroid anti-inflammatory drugs, corticosteroids,
and metothrexate. Of RA patients with psychiatric disorders, 50% (15) had only depressive disorders, and 20%
(6) had only anxiety disorders. The study groups had similar features with respect to age, sex, educational level,
and marital status. There was no significant difference for treatments, disease duration and disease activity
between RA patients with and without axis I psychiatric disorder. The QoL levels of all domains were lowest in RA
patients with a psychiatric diagnosis. In addition, RA patients without psychiatric disorder had significantly lower
scores of WHOQOL-BREF compared to healthy controls. Conclusion: The study results suggest that patients
with RA have poorer QoL levels, and that psychiatric disorders appear to be a considerable factor affecting QoL
of patients with RA. (Anatolian Journal of Psychiatry 2009; 10:94-99)
Key words: Rheumatoid arthritis, psychiatric disorders, quality of life
_____________________________________________________________________________________________________
GİRİŞ
Romatoid artrit (RA), birincil olarak eklemleri
etkilemekle birlikte; akciğer, kalp, böbrek, göz
gibi organları kapsayan, sistemik tutulumlara da
yol açabilen kronik, ilerleyici bir inflamatuar
hastalıktır.1-4 Yaygınlığı %0.5-1 arasında olan bu
hastalık, hemen her yaşta ortaya çıkabilmekle
birlikte, en sık 40-50’li yaşlarda başlar. Etiyolojisi
kesin olarak bilinmemekle birlikte, bir patojen ya
da antijen sonucu tetiklenen kalıcı immün yanıt
sorumlu tutulmaktadır.5
RA, gerek eklemlerde kalıcı deformitelere neden
olması, gerekse önemli sistemik tutulum göstermesi nedeniyle4 önemli fiziksel kısıtlılıklara ve
yeti yitimine yol açmakta, yaşam kalitesini olumsuz etkilemektedir. Genel toplumun yanı sıra, bir
diğer kronik eklem hastalığı olan osteoartritli
hastalarla karşılaştırıldığında, RA’lı hastalarda
yaşam kalitesinin daha düşük ve yeti yitiminin
daha fazla olduğu bildirilmektedir.6,7
RA’lı bireylerde fiziksel yeti yitimiyle ilişkili yakınmaların yanında, ruhsal yakınmalar da sık görülmektedir. Çalışmalarda RA’lı hastalarda sağlıklı
kontrollere göre anksiyete ve depresyon belirtilerinin daha yaygın ve şiddetli olduğu gösterilmiştir.8,9 Özellikle depresif bozuklukların görülme
riski 2-3 kat artmaktadır.9 Ayrıca depresif belirti
düzeylerinin osteoartritli hastalarda daha yüksek
olduğu bildirilmektedir.7 Bununla birlikte ruhsal
bozuklukların yaygınlık oranları, çalışmalarda
kullanılan yöntemsel farklılıklar nedeniyle oldukça geniş aralıkta bildirilmektedir. Literatürde
%70’e varan oranları bildirilse de, yapılandırılmış klinik görüşmelere dayalı çalışmalarda depresyon yaygınlığı %20-40, anksiyete bozuklukları ise %25 oranında saptanmıştır.10-13
Ruhsal belirti ve bozukluklar sık görülmesinin
yanında, hastaların yaşam kalitesini de olumsuz
etkileyebilmektedir. Çalışmalarda diğer tıbbi
durumlara benzer şekilde depresif belirtilerin
RA’lı hastalarda yaşam kalitesini düşürdüğü6 ve
depresyon düzeyinin yeti yitimi ile ilişkili olduğu
bulunmuştur.7 RA’lı hastalarda ruhsal sorunlarla
yaşam kalitesi ilişkisini araştıran çalışma sayısı
azdır. Mevcut çalışmalar genellikle depresif
belirtileri değerlendirme ölçeklerine dayanmaktadır. Bildiğimiz kadarıyla herhangi bir DSM-IV
Eksen I bozukluğu olmayan RA’lı hastalarla sağlıklı kontrolleri karşılaştıran bir çalışma yoktur.
Bu çalışmanın başlıca iki amacı vardır. Birincisi,
DSM-IV Eksen I bozukluğu olan ve olmayan
RA’lı hastaların yaşam kalitesi düzeylerinin
karşılaştırılarak eksen I bozuklukların yaşam
kalitesi üzerine etkisinin araştırılmasıdır. İkincisi,
eksen I bozukluğu olmayan RA’lı hastalarda
yaşam kalitesinin sağlıklı kontrollerden farklı
olup olmadığının araştırılmasıdır.
YÖNTEM
Çalışmaya Selçuk Üniversitesi Meram Tıp
Fakültesi Fizik Tedavi ve Rehabilitasyon Anabilim Dalı Romatoloji Polikliniği’ne ardışık olarak
gelen ve Amerikan Romatizma Birliği’nin tanı
ölçütlerine göre14 RA tanısı konan hastalardan
30’u, en az bir eksen I ruhsal bozukluğu olan,
30’u herhangi bir eksen I ruhsal bozukluğu
olmayan olmak üzere 60’ı alındı. Okuryazar
olmayanlar, ek şiddetli bir tıbbi hastalığı olanlar
(kontrol altında olmayan endokrinolojik hastalıklar, kardiyovasküler, solunum ve sinir sistemini
ilgilendiren hastalıklar) ve son bir aydır psikotrop
ilaç kullananlar çalışmaya alınmadı. Otuz kişiden oluşan kontrol grubu, hastalarla benzer sosyodemografik özelliklerde, herhangi bir fiziksel
ve ruhsal rahatsızlığı olmayan, hastane personeli ve onların yakınlarından oluşturuldu.
Romatoloji polikliniğine başvuran hastalar çalışAnadolu Psikiyatri Dergisi 2009; 10:94-99
96
Romatoid artritli hastalarda ruhsal bozuklukların yaşam kalitesi üzerine etkisi
_____________________________________________________________________________________________________
(s=36) orta düzeyde ekonomik duruma sahipti.
RA’lı 60 hastanın ortalama hastalık süresi
9.038.68 yıl olup, %91.7’si (s=55) non-steroid
anti-inflamatuar ilaç, %60’ı (s=36) kortikosteroid, %75’i (s=45) metotreksat, %55’i (s=33)
sulfasalazin, %25’i (s=15) klorokin almaktaydı.
Ruhsal bozukluğu olanların %50’sinde (s=15)
depresif bozukluklar, %20’sinde (s=6) anksiyete
bozuklukları ve %30’unda (s=9) hem depresif,
hem de anksiyete bozuklukları vardı. Özgül
tanılardan hastaların %50’sinde (s=15) majör
depresyon, %30’unda (s=9) distimik bozukluk,
%33.3’ünde (s=10) yaygın anksiyete bozukluğu, %20’sinde (s=6) fobik bozukluklar, %3.3’ünde (s=1) obsesif kompulsif bozukluk, travma
sonrası stres bozukluğu ve panik bozukluğu
saptandı. Hastaların hiçbirinde bipolar bozukluk, şizofreni, diğer psikotik bozukluklar yoktu.
çalışma konusunda bilgilendirildi ve yazılı onam
alındı. Sosyodemografik özellikler, hastalık
süresi ve RA için alınan ilaçlar kaydedildi,
Hastalık Aktivitesi Skoru15 ile hastalık aktivite
düzeyi saptandı. Hastalar daha sonra psikiyatri
polikliniğine yönlendirildi. Burada psikiyatrik
bozukluk tanıları DSM-IV Eksen I Bozuklukları
İçin Yapılandırılmış Klinik Görüşme/Klinik Versiyon (SCID-I/CV)16,17 ile saptandı. Yaşam kalitesi
düzeyi Dünya Sağlık Örgütü Yaşam Kalitesi
Ölçeği Kısa Formu (WHOQOL-BREF)18,19 ile
değerlendirildi.
İstatistiksel analizler SPSS programının 13.0
versiyonu ile yapıldı. Gruplar arasında kategorik
değişkenlerin karşılaştırılmasında ki-kare testi,
sayısal değişkenlerin karşılaştırılmasında tek
yönlü varyans analizi ve çoklu grup karşılaştırmalarda Tukey testi kullanıldı. Tüm testlerde
anlamlılık düzeyi p<0.05 olarak alındı.
Üç çalışma grubunun sosyodemografik özellikleri benzerdi (Tablo 1). Ruhsal bozukluğu olan
ve olmayan hastalar arasında hastalık süresi,
hastalık aktivite düzeyi ve RA için alınan ilaçlar
yönünden anlamlı fark bulunmadı (Tablo 2).
BULGULAR
Örneklemin (s=90) %91.1’i (s=82) kadın,
%85.6’sı (s=77) ilköğretim mezunu, %81.1’i
(s=73) evli, %86.7’si (s=78) çalışmıyor ve %60’ı
WHOQOL-BREF’in tüm alt alan puanları gruplar arasında anlamlı düzeyde farklı idi (Tablo 3).
Tablo 1. Örneklemin sosyodemografik özellikleri
_____________________________________________________________________________________________________
Özellikler
Ruhsal boz. olan Ruhsal boz. olmayan
Sağlıklı
RA hastaları (s=30) RA hastaları (s=30) kontroller (s=30)
Sayı
%
Sayı
%
Sayı
%
Test
p
_____________________________________________________________________________________________________
Yaş (Ort. ± SS)
Cinsiyet
Kadın
Eğitim düzeyi
İlköğretim
Ortaöğretim
Üniversite
Medeni durum
Bekar
Evli
Dul+boşanmış
49.9 ± 13.7
50.0 ± 12.5
45.6 ± 11.8
F=1.16
2
28
27
2
1
1
23
6
93.3
90.0
6.7
3.3
3.3
76.7
20.0
26
2
0
3
0
26
4
86.7
6.7
0
10.0
0
86.7
13.3
28
1
4
3
3
24
3
0.05
 =1.09
0.05
2=5.55
0.05
2=4.76
0.05
93.3
3.3
13.3
10.0
10.0
80.0
10.0
_____________________________________________________________________________________________________
RA: Romatoid artrit
Yaşam kalitesi düzeyi tüm alanlarda ruhsal
bozukluğu olmayan grupta kontrol grubuna göre
(fiziksel sağlık için p<0.001, psikolojik sağlık ve
sosyal ilişkiler için p<0.01, çevre alanı için
p<0.05); ruhsal bozukluğu olan grupta ise diğer
Anatolian Journal of Psychiatry 2009; 10:94-99
iki gruba göre (kontrol grubuna göre tüm
alanlarda p<0.001, ruhsal bozukluğu olmayan
gruba göre sosyal ilişkiler ve çevre alanları için
p<0.05, fiziksel sağlık ve psikolojik sağlık alanları için p<0.001) anlamlı düzeyde düşük bulundu.
Uğuz ve ark.
97
_____________________________________________________________________________________________________
Tablo 2. Ruhsal bozukluğu olan ve olmayan RA hastaların klinik özelliklerinin karşılaştırılması
_____________________________________________________________________________________________
Ruhsal boz. olan Ruhsal boz. olmayan
RA hastaları (s=30) RA hastaları (s=30)
Sayı
%
Sayı
%
Özellikler
p
_____________________________________________________________________________________________
İlaçlar
NSAID
Kortikosteroid
Metotreksat
Sulfasalazin
Klorokin
29
16
23
18
7
Hastalık süresi (Ort.±SS), yıl
8.5 ± 9.5
9.5 ± 7.9
0.660
Hastalık aktivitesi düzeyi (Ort. ±SS)
4.8 ± 1.6
5.2 ± 1.1
0.314
96.7
53.3
76.7
60.0
23.3
26
20
22
15
8
86.7
66.7
73.3
50.0
26.7
0.353
0.430
1.000
0.604
1.000
_____________________________________________________________________________________________
RA: Romatoid artrit, NSAID: non-steroid anti-inflamatuvar ilaç
Tablo 3. Çalışma gruplarının WHOQOL-BREF ortalama puanları
_____________________________________________________________________________________________________
Özellikler
Ruhsal boz. olan Ruhsal boz. olmayan
Sağlıklı
RA hastaları (s=30) RA hastaları (s=30) kontroller (s=30)
Ort.±SS
Ort.±SS
Ort.±SS
Test
p
_____________________________________________________________________________________________________
Fiziksel sağlık
27.8±14.3
42.6±20.3
78.6±11.8
F=83.4
<0.001
Psikolojik sağlık
34.6±17.0
57.9±17.2
71.3±10.8
F=46.1
<0.001
Sosyal ilişkiler
42.7±19.8
56.0±21.9
71.6±13.5
F=17.7
<0.001
Çevre
49.5±12.0
58.2±14.3
65.7±8.1
F=14.1
<0.001
_____________________________________________________________________________________________________
RA: Romatoid artrit
TARTIŞMA
RA’lı hastalarda DSM-IV Eksen I bozukluklarının yaşam kalitesine etkisini farklı bir yöntemle
değerlendiren bu çalışmanın bulguları, RA’lı
hastalarda yaşam kalitesinin tüm alanlarda
bozulduğunu, ruhsal bozuklukların eşlik etmesi
halinde ise bu bozulmanın daha da derinleştiğini göstermektedir. Yaşam kalitesi düzeyi tüm
alanlarda eksen I bozukluğu olan RA’lı hastalarda en düşük düzeyde bulunmuştur.
Genel tıbbi bozukluklarda yaşam kalitesi ve
ruhsal sorunların ilişkisi son yıllarda ilginin giderek arttığı konulardan biridir. Kronik ürtiker,
multipl skleroz, Parkinson hastalığı, epilepsi,
diyabetes mellitus, kardiyovasküler ve solunum
sistemi hastalıklarında ruhsal bozuklukların veya
belirtilerin bireylerin yaşam kalitesini olumsuz
etkilediği gösterilmiştir.20-29 RA’lı hastalarda
ruhsal bozuklukların yaşam kalitesi üzerine olan
etkisini araştıran çalışmalar sayıca yetersizdir.
Piccinni ve arkadaşları,6 yaşam boyu depresif
spektrum belirtilerinin yaşam kalitesini anlamlı
düzeyde kötüleştirdiğini, onun kadar olmasa da,
panik-agorafobik spektrum belirtilerinin olumsuz
etkilerinin olduğunu bildirmektedir. Ülkemizdeki
bir çalışmada ise Altındağ ve arkadaşları,7 RA’lı
bireylerde depresif belirti düzeyinin yeti yitimi ile
ilişkili olduğunu bildirmektedir.
Çalışmamızda uygulanan yaşam kalitesi ölçeği
bireylerin yaşamları ile ilgili öznel değerlendirmelerini içerdiğinden, ruhsal bozukluğu olanlarda yaşam kalitesinin daha düşük çıkması beklenen bir bulgudur. Bu çalışmanın belki en önemli
yönü, herhangi bir ruhsal bozukluğu olmayan
RA’lı hastaların yaşam kalitesinin değerlendirilmesidir. Bildiğimiz kadarıyla, şimdiye kadar
yayımlanmış çalışmalar arasında herhangi bir
Anadolu Psikiyatri Dergisi 2009; 10:94-99
98
Romatoid artritli hastalarda ruhsal bozuklukların yaşam kalitesi üzerine etkisi
_____________________________________________________________________________________________________
ruhsal bozukluğu olmayan RA’lı hastalar ve
sağlıklı bireylerin yaşam kalitesinin karşılaştırıldığı bir çalışma bulunmamaktadır. Çalışmamıza
benzer yöntemle diğer tıbbi durumlarda yapılan
az sayıda çalışma vardır. Bu çalışmalarda,
ruhsal bozukluğu olmayan Behçet hastaları ve
sağlıklı bireyler arasında yaşam kalitesinin hiçbir
alanında anlamlı fark bulunmazken,30 multipl
sklerozlu hastalarda fiziksel hastalık alanı dışındaki yaşam kalitesi alanlarının sağlıklı kontrollerle benzer olduğu bildirilmektedir.31
Kesitsel niteliği ve görece küçük örneklem
büyüklüğü bu çalışmanın kısıtlılıklarıdır. Kesitsel
çalışmalar, yaşam kalitesi ve ruhsal bozukluklar
arasındaki neden-sonuç ilişkisini kesin olarak
ortaya koymaz. Bireylerin yaşam kalitesi ruhsal
sorunların gelişmesinden sonra bozulabilir veya
daha önceden yaşam kalitesi düşük bireylerde
ruhsal sorunlar sonradan gelişmiş olabilir. Bu
neden-sonuç ilişkisinin kesin olarak ortaya
konmasında ileriye dönük izleme çalışmaları
gerekmektedir. Örneklemin küçük olması da
eksen I bozukluklarından yaşam kalitesini olumsuz etkileyen özgül tanıların ya da tanı gruplarının ortaya konulmasına engel oluşturmaktadır.
Sonuç olarak, RA’lı hastaların yaşam kalitesinin
bozulduğu, ruhsal bozuklukların eşlik etmesi
halinde bozulmanın daha belirginleştiği, hastaların yaşam kalitesi düzeyinde RA’nın yanında
ruhsal bozuklukların da belirleyici etkenlerden
olduğu düşünülebilir. Diğer kronik hastalıklarda
olduğu gibi, RA’lı hastaların psikiyatrik açıdan da
izlenmesi önemli görünmektedir.
KAYNAKLAR
1. Takeda T, Morimoto N, Kinukawa N, Nagamine R,
Shutou T, Tashiro N. Factors affecting depression
and anxiety in female Japanese patients with
rheuma-toid arthritis. Clin Exp Rheumatol 2000;
18:735-738.
2. Petrovic-Rackov L, Pejnovic N. Clinical significance of IL-18, IL-15, IL-12 and TNF- measurement in rheumatoid arthritis. Clin Rheumatol
2006; 25:448-452.
toid arthritis. Psychosomatics 2003; 44:209-215.
11. Abdel-Nasser AM, Abd El-Azim S, Taal E, ElBadawy SA, Rasker JJ, Valkenburg HA. Depression and depressive symptoms in rheumatoid
arthritis patients: An analysis of their occurrence
and determinants. Br J Rheumatol 1998; 37:391397.
3. Akar S, Akkoç N. Romatoid artrit epidemiyolojisi.
Türkiye Klinikleri J Int Med Sci 2006; 2:1-6.
12. Arnold LM, Hudson JI, Keck PE, Auchenbach MB,
Javaras KN, Hess EV. Comorbidity of fibromyalgia and psychiatric disorders. J Clin Psychiatry
2006; 67:1219-1225.
4. Hatemi G, Yazıcı H. Romatoid artritin klinik özellikleri. Türkiye Klinikleri J Int Med Sci 2006; 2:1217.
13. Frank RG, Beck NC, Parker JC, Kashani JH,
Elliott TR, Haut AE, et al. Depression in rheumatoid artrhritis. J Rheumatol 1988; 15:920-925.
5. Fresko İ. Romatoid artritin etyoloji ve patogenezi.
Türkiye Klinikleri J Int Med Sci 2006; 2:7-11.
14. Arnett FC, Edworthy SM, Bloch DA, McShane DJ,
Fires JF, Cooper NS, et al. The American
Rheumatism Association 1987 revised criteria for
the classification of rheumatoid arthritis. Arthritis
Rheum 1988; 31:315-324.
6. Piccinni A, Maser JD, Bazzichi L, Rucci P,
Vivarelli L, Debbio AD, et al. Clinical significance
of lifetime mood and panic-agoraphobic spectrum
symptoms on quality of life of patients with rheumatoid arthritis. Compr Psychiatry 2006; 47:201208.
7. Altındağ Ö, Altındağ A, Soran N, Tabur H. Romatoid artrit ve osteoartrit hastalarında yetiyitimi ve
depresyon. Klinik Psikofarmakoloji Bülteni 2007;
17:24-29.
8. Işık A, Koca SS, Öztürk A, Mermi O. Anxiety and
depression in patients with rheumatoid arthritis.
Clin Rheumatol 2007; 26:872-878.
9. Dickens C, McGowan L, Clark-Carter D, Creed F.
Depression in rheumatoid arthritis: A systematic
review of the literature with meta-analysis.
Psychosom Med 2002; 64:52-60.
10. Dickens C, Jackson J, Tomenson B, Hay E,
Creed F. Association of depression and rheuma-
Anatolian Journal of Psychiatry 2009; 10:94-99
15. Prevoo ML, van‘t Hof MA, Kuper HH, van
Leeuwen MA, van de Putte LB, van Riel PL.
Modified disease activity scores that include
twenty-eight-joint counts: development and validation in a prospective longitudinal study of
patients with rheumatoid arthritis. Arthritis Rheum
1995; 38:44-48.
16. First MB, Spitzer RL, Gibbon M, Williams JBW.
Structured Clinical Interview for DSM-IV Clinical
Version (SCID-I/CV). Washington D.C., American
Psychiatric Press, 1997.
17. Özkürkçügil A, Aydemir Ö, Yıldız M, Danacı E,
Köroğlu E. DSM-IV eksen I bozuklukları için
yapılandırılmış klinik görüşmenin Türkçe’ye uyarlanması ve güvenilirlik çalışması. İlaç ve Tedavi
Dergisi 1999; 12:233-236.
Uğuz ve ark.
99
_____________________________________________________________________________________________________
18. The WHOQOL Group. World Health Organization
Quality of Life Assessment (WHOQOL): Development and General Psychometric Properties.
Soc Sci Med 1998; 46:1569-1585.
19. Eser YS, Fidaner H, Fidaner C, Elbi H, Eser E,
Göker E. Yaşam kalitesinin ölçülmesi, WHOQOL100 ve WHOQOL-Brief. 3P Dergisi 1999;
7(Ek.2):5-13.
20. Staubach P, Eckhardt-Henn A, Dechene M,
Vonend A, Metz M, Magerl M, et al. Quality of life
in patients with chronic urticaria is differentially
impaired and determined by psychiatric comorbidity. Br J Dermatol 2006; 154:294-298.
21. Özkan M, Oflaz SB, Kocaman N, Ozseker F,
Gelincik A, Büyüköztürk S, et al. Psychiatric
morbidity and quality of life in patients with
chronic idiopathic urticaria. Ann Allergy Asthma
Immunol 2007; 99:29-33.
22. Chyun DA, Melkus GD, Katten DM, Price WJ,
Davey JA, Grey N, et al. The association of
psychological factors, physical activity, neuropathy, and quality of life in Type 2 diabetes. Biol
Res Nurs 2006; 7:279-88.
23. Eren İ, Erdi Ö, Şahin M. The effect of depression
on quality of life of patients with type II diabetes
mellitus. Depress Anxiety 2008; 25:98-106.
24. Cramer JA, Blum D, Reed M, Fanning K; Epilepsy
Impact Project Group. The influence of comorbid
depression on quality of life for people with
epilepsy. Epilepsy Behav 2003; 4:515-521.
25. Onur E, Yemez B, Cengizçetin N, Mertol S, Yaka
E, Gürzyalçın N, et al. Parkinson hastalığında
depresyon sıklığı ve yaşam kalitesini etkileyen
faktörler. Nöropsikiyatri Arşivi 2007; 44:49-53.
26. Janardhan V, Bakshi R. Quality of life in patients
with multiple sclerosis: the impact of fatigue and
depression. J Neurol Sci 2002; 205:51-58.
27. Kaya N, Akpınar Z, Çilli AS. Multipl sklerozda
yaşam kalitesinin depresyon ve anksiyete ile ilişkisi. Anadolu Psikiyatri Derg 2003; 4:220-225.
28. Di Marco F, Verga M, Reggente M, Maria Casanova F, Santus P, Blasi F, et al. Anxiety and
depression in COPD patients: The roles of gender
and disease severity. Respir Med 2006;
100:1767-1774.
29. Müller-Tasch T, Peters-Klimm F, Schellberg D,
Holzapfel N, Barth A, Jünger J, et al. Depression
is a major determinant of quality of life in patients
with chronic systolic heart failure in general practice. J Card Fail 2007; 13:818-824.
30. Uğuz F, Dursun R, Kaya N, Çilli AS. Quality of life
in patients with Behçet’s disease. The impact of
major depression. Gen Hosp Psychiatry 2007;
29:21-24.
31. Uğuz F, Akpınar Z, Özkan İ, Tokgöz S. Multipl
sklerozlu hastalarda majör depresyon ve yaşam
kalitesi ilişkisi. Nöropsikiyatri Arşivi 2008;28-31.
Anadolu Psikiyatri Dergisi 2009; 10:94-99