Psikoloji 00_Psikoloji Giris

O R T A … Ú R E T Ü M
Emine AÞAN
Mill” EÛitim BakanlÝÛÝ Talim ve Terbiye Kurulunun 08.12.2011 tarih ve 197 sayÝlÝ
kurul kararÝ ile 2012-2013 šÛretim yÝlÝndan itibaren 5 (beß) yÝl sŸre ile
Ders KitabÝ olarak kabul edilmißtir.
Psikoloji 00_Psikoloji Giris 22/5/15 5:49 PM Page 2
Her hakkÝ saklÝdÝr ve EKOYAY EÛitim YayÝncÝlÝk MatbaacÝlÝk San. ve
Tic. Ltd. Þti. ne aittir. KitabÝn metin, soru ve ßekilleri kÝsmen de olsa
hibir surette alÝnÝp yayÝmlanamaz.
Editšr
: Ayten BAYDAR …ZT†FEK‚Ü
Dil UzmanÝ
: Mustafa BEKTAÞ
Gšrsel TasarÝmcÝ
: HŸseyin Turhan SOLAK
Program Gelißtirme UzmanÝ
: Ahmet KURNAZ
…lme DeÛerlendirme UzmanÝ : Hasan PEKTAÞ
Rehberlik ve Gelißim UzmanÝ
: YÝldÝz TANRIVER
BaskÝ
: Ekoyay EÛitim YayÝncÝlÝk,
MatbaacÝlÝk - Ankara 2015
Sertifika No: 19777
2
Psikoloji 00_Psikoloji Giris 22/5/15 5:49 PM Page 3
ÜSTÜKLåL MARÞI
Korkma, sšnmez bu ßafaklarda yŸzen al sancak;
Sšnmeden yurdumun ŸstŸnde tŸten en son ocak.
O benim milletimin yÝldÝzÝdÝr, parlayacak;
O benimdir, o benim milletimindir ancak.
BastÝÛÝn yerleri toprak diyerek geme, tanÝ:
DŸßŸn altÝndaki binlerce kefensiz yatanÝ.
Sen ßehit oÛlusun, incitme, yazÝktÝr, atanÝ:
Verme, dŸnyalarÝ alsan da bu cennet vatanÝ.
‚atma, kurban olayÝm, ehreni ey nazlÝ hil‰l!
Kahraman ÝrkÝma bir gŸl! Ne bu ßiddet, bu cel‰l?
Sana olmaz dškŸlen kanlarÝmÝz sonra hel‰l.
HakkÝdÝr HakkÕa tapan milletimin istikl‰l.
Kim bu cennet vatanÝn uÛruna olmaz ki fed‰?
ޟhed‰ fÝßkÝracak topraÛÝ sÝksan, ߟhed‰!
C‰nÝ, c‰n‰nÝ, bŸtŸn varÝmÝ alsÝn da Huda,
Etmesin tek vatanÝmdan beni dŸnyada cŸd‰.
Ben ezelden beridir hŸr yaßadÝm, hŸr yaßarÝm.
Hangi ÝlgÝn bana zincir vuracakmÝß? ÞaßarÝm!
KŸkremiß sel gibiyim, bendimi iÛner, aßarÝm.
YÝrtarÝm daÛlarÝ, enginlere sÝÛmam, taßarÝm.
Ruhumun senden Ül‰hi, ßudur ancak emeli:
DeÛmesin mabedimin gšÛsŸne n‰mahrem eli.
Bu ezanlar -ki ßahadetleri dinin temeliEbed” yurdumun ŸstŸnde benim inlemeli.
O zaman vecd ile bin secde eder -varsa- taßÝm,
Her cer”hamdan Ül‰hi, boßanÝp kanlÝ yaßÝm,
FÝßkÝrÝr ruh-Ý mŸcerred gibi yerden naÕßÝm;
O zaman yŸkselerek arßa deÛer belki baßÝm.
GarbÝn ‰f‰kÝnÝ sarmÝßsa elik zÝrhlÝ duvar,
Benim iman dolu gšÛsŸm gibi serhaddim var.
Ulusun, korkma! NasÝl bšyle bir imanÝ boÛar,
Medeniyyet dediÛin tek dißi kalmÝß canavar?
Dalgalan sen de ßafaklar gibi ey ßanlÝ hil‰l!
Olsun artÝk dškŸlen kanlarÝmÝn hepsi hel‰l.
Ebediyen sana yok, ÝrkÝma yok izmihl‰l:
HakkÝdÝr hŸr yaßamÝß, bayraÛÝmÝn hŸrriyet;
HakkÝdÝr HakkÕa tapan milletimin istikl‰l!
Arkadaß, Yurduma alaklarÝ uÛratma sakÝn;
Siper et gšvdeni, dursun bu hay‰sÝzca akÝn.
DoÛacaktÝr sana vaÕ dettiÛi gŸnler HakkÕÝn;
Kim bilir, belki yarÝn, belki yarÝndan da yakÝn.
Mehmet åkif ERSOY
3
Psikoloji 00_Psikoloji Giris 22/5/15 5:49 PM Page 4
*(1d/óî(+ó7$%(
(\7UNJHQoOLïL%LULQFLYD]LIHQ7UNLVWLNOkOLQL7UN&XPKXUL\HWLQL
LOHOHEHWPXKDID]DYHPGDIDDHWPHNWLU
0HYFXGL\HWLQLQ YH LVWLNEDOLQLQ \HJkQH WHPHOL EXGXU %X WHPHO
VHQLQHQNÔ\PHWOLKD]LQHQGLUóVWLNEDOGHGDKLVHQLEXKD]LQHGHQPDKUXP
HWPHNLVWH\HFHNGkKLOvYHKkULFvEHGKDKODUÔQRODFDNWÔU%LUJQLVWLNOkOYH
FXPKXUL\HWL PGDIDD PHFEXUL\HWLQH GñHUVHQ YD]LIH\H DWÔOPDN LoLQ
LoLQGH EXOXQDFDïÔQ YD]L\HWLQ LPNkQ YH ñHUDLWLQL GñQPH\HFHNVLQ %X
LPNkQYHñHUDLWoRNQDPVDLWELUPDKL\HWWHWH]DKUHGHELOLUóVWLNOkOYH
FXPKXUL\HWLQHNDVWHGHFHNGñPDQODUEWQGQ\DGDHPVDOLJ|UOPHPLñ ELU JDOLEL\HWLQ PPHVVLOL RODELOLUOHU &HEUHQ YH KLOH LOH D]L] YDWDQÔQ
EWQNDOHOHUL]DSWHGLOPLñEWQWHUVDQHOHULQHJLULOPLñEWQRUGXODUÔ
GDïÔWÔOPÔñYHPHPOHNHWLQKHUN|ñHVLELOILLOLñJDOHGLOPLñRODELOLU%WQEX
ñHUDLWWHQGDKDHOvPYHGDKDYDKLPROPDN]HUHPHPOHNHWLQGkKLOLQGH
LNWLGDUDVDKLSRODQODUJDIOHWYHGDOkOHWYHKDWWkKÔ\DQHWLoLQGHEXOXQDELOLUOHU +DWWk EX LNWLGDU VDKLSOHUL ñDKVv PHQIDDWOHULQL PVWHYOvOHULQ VL\DVv
HPHOOHUL\OHWHYKLWHGHELOLUOHU0LOOHWIDNUX]DUXUHWLoLQGHKDUDSYHEvWDS
GñPñRODELOLU
(\7UNLVWLNEDOLQLQHYOkGÔóñWHEXDKYDOYHñHUDLWLoLQGHGDKLYD]LIHQ7UNLVWLNOkOYHFXPKXUL\HWLQLNXUWDUPDNWÔU0XKWDoROGXïXQNXGUHW
GDPDUODUÔQGDNLDVLONDQGDPHYFXWWXU
0XVWDID.HPDO$WDWUN
4
Mustafa Kemal AtatŸrk
1881 Ð 1938
5
܂ÜNDEKÜLER
ORGANİZASYON ŞEMASI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
1. ÜNİTE: PSİKOLOJİ BİLİMİNİ TANIYALIM . . . . . . . . . . . . . . 13
A. PS‹KOLOJ‹N‹N KONUSU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
B. PS‹KOLOJ‹N‹N B‹L‹M OLMA SÜREC‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
C. PS‹KOLOJ‹N‹N ÖLÇÜTLER‹ VE AMAÇLARI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
Ç. PS‹KOLOJ‹N‹N YÖNTEM VE TEKN‹KLER‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
D. ET‹K ‹LKELER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
E. PS‹KOLOJ‹N‹N ALT DALLARI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
1. Psikolojinin Temel Bilim Alt Dallar› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
2. Psikolojinin Uygulamal› Alt Dallar›. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
F. PS‹KOLOJ‹N‹N ‹fi ALANLARI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
G. PS‹KOLOJ‹ VE D‹⁄ER B‹L‹MLER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
DEĞERLENDİRME ÇALIŞMALARI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
2. ÜNİTE: PSİKOLOJİNİN TEMEL SÜREÇLERİ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
A. DAVRANIfiIN OLUfiUM SÜREC‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
B. PS‹KOLOJ‹K VE B‹YOLOJ‹K SÜREÇLER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
C. KALITIM VE ÇEVRE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
Ç. YAfiAM BOYU GEL‹fi‹M . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
D. GEL‹fi‹M DÖNEMLER‹N‹N TEMEL ÖZELL‹KLER‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
1. Geliflim Dönemleri. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
a. Yeni Doğan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
b. Bebeklik ve Çocukluk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
c. Ergenlik Dönemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
ç. Yetişkinlik Dönemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
d. Yaşlılık Dönemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
2. Biliflsel ve Ahlaki Geliflimin Kuramlar› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
E. ERGENL‹K DÖNEM‹ VE HIZLI DE⁄‹fi‹M . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64
F. ERGENL‹K DÖNEM‹N‹N TEMEL ÖZELL‹KLER‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66
DEĞERLENDİRME ÇALIŞMALARI (I) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
6
G. DUYUMUN ÖZELL‹KLER‹. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72
H. UYARILMA VE DAVRANIfi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
I. ALIfiMA VE DUYARLILAfiMA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
‹. ALGI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
J. ALGIYI ETK‹LEYEN ETKENLER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
K. GÜDÜLENMEY‹ ORTAYA ÇIKARAN ETKENLER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90
L. KEND‹N‹ GERÇEKLEfiT‹RME GEREKS‹N‹M‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94
M. DUYGULAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97
N. B‹L‹NÇ VE B‹L‹NÇALTI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
O. D‹KKAT VE TÜRLER‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103
Ö. B‹L‹NÇL‹L‹K TÜRLER‹. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104
P. SOSYAL PS‹KOLOJ‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108
R. SOSYAL B‹L‹fi VE SOSYAL ETK‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
S. DAVRANIfi VE SOSYAL ETKENLER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
DEĞERLENDİRME ÇALIŞMALARI (II) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116
3. ÜNİTE: ÖĞRENME, BELLEK, DÜŞÜNME. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122
A. Ö⁄REN‹LM‹fi DAVRANIfi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123
B. Ö⁄RENME TÜRLER‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124
1. Koflullanma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125
a. Klasik Koşullanma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125
b. Edimsel Koşullanma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128
2. Biliflsel Ö€renme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
a. Gizil Öğrenme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
b. Model Alarak Öğrenme. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132
c. Kavrayarak Öğrenme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133
C. Ö⁄RENMEY‹ ETK‹LEYEN ETKENLER. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135
1. Biyolojik ve Sosyokültürel Etkenler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135
2. Ö€renilmifl Çaresizlik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136
3. Birey, Ö€renme Malzemesi ve Yöntemin Etkisi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137
a. Öğrenenle İlgili Özellikler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137
b. Öğrenilen Malzeme İle İlgili Özellikler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140
4. Ö€renme Stratejileri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140
5. Hayat Boyu Öğrenme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ??
DEĞERLENDİRME ÇALIŞMALARI (I) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143
7
Ç. BELLEK TÜRLER‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
1. Duyusal Bellek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
2. Çal›flma Belle€i ve K›sa Süreli Belek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146
3. Uzun Süreli Bellek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146
D. BELLE⁄‹N TEMEL ‹fiLEM AfiAMALARI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147
E. DÜfiÜNMEN‹N YAPI TAfiLARI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151
F. DÜfiÜNME VE D‹L . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152
G. KARAR VERME . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154
H. ZEKÂ KAVRAMI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157
I. ZEKÂ TÜRLER‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160
İ. ZEKÂ VE YARATICILIK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162
DEĞERLENDİRME ÇALIŞMALARI (II) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165
4. ÜNİTE: RUH SAĞLIĞININ TEMELLERİ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169
A. K‹fi‹L‹⁄‹N GEL‹fi‹M‹. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170
B. K‹fi‹L‹K KURAMLARI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173
C. B‹REYSEL FARKLILIKLAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175
Ç. K‹fi‹L‹⁄‹N ÖLÇÜLMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176
DEĞERLENDİRME ÇALIŞMALARI (I) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179
D. STRES VE NEDENLER‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180
E. STRES VE GÜNLÜK YAfiAM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184
F. SAVUNMA MEKAN‹ZMALARI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188
G. RUH SA⁄LI⁄ININ ÖNEM‹ VE ÖLÇÜTLER‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191
H. RUH SA⁄LI⁄ININ KORUNMASI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193
I. NORMAL DIfiI DAVRANIfi TÜRLER‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197
1. Duygu-Durum Bozukluklar› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198
2. Psikosomatik Bozukluklar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199
3. Kayg› Reaksiyonları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200
‹. PS‹KOLOJ‹K DESTEK TÜRLER‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201
DEĞERLENDİRME ÇALIŞMALARI (II) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204
EKLER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209
SÖZLÜK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213
KAYNAKÇA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216
CEVAP ANAHTARI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219
8
ORGANİZASYON ŞEMASI
Temel Kavramlar
Konuda geçen ve anlam› üzerinde durulan kavramlar›n toplu
hâlde görülmesini sa€lar.
Konuya Hazırlanalım
Ö€rencilerin konuyla ilgili ön bilgilerini yoklama ve motivasyonunu sağlama
amacıyla dikkat çekici resim, karikatür,
gazete haberi ve sorular yer alır.
A. PS‹KOLOJ‹N‹N KONUSU
TEMEL KAVRAMLAR
KONUYA HAZIRLANALIM
• Psikoloji
Afla€›daki karikatürü inceleyerek sorular› yan›tlay›n›z.
• Organizma
• Davran›fl
1. “Psikoloji zihinde geçen bilinç olaylar›n›n incelenmesidir.”
“Psikoloji kifliler aras› iliflkileri inceleyen bilimdir.”
“Psikoloji, çevreden gelen ve kendileri de nesnel olarak gözlenebilen uyar›c›lara hemen cevap veren bir organizman›n nesnel olarak gözlenebilen tepkilerinin incelenmesidir.”
Yukar›daki tan›mlardan yararlanarak psikolojiyi bir de siz
tan›mlay›n›z.
2. Psikoloji bilmek; bir gence, bir ö€retmene, bir hastane
baflhekimine, bir siyasi lidere ve bir doktora hangi konularda neler kazand›rabilir?
3. Davran›fl deyince ne anl›yorsunuz? Örnek vererek aç›klay›n›z.
4. Organizma ne demektir? Bildi€iniz organizmalara örnekler veriniz.
Etkinlik
Konunun ifllenmesine yard›mc› olan ve daha iyi anlafl›lmas›n›
sa€layan çalışmaları kapsar.
5. Felsefe, evren ve insan üzerinde yap›lan sorgulama, onlar›
bütüncül olarak aç›klama etkinli€idir. Bu tan›ma göre felsefe, psikolojiyle ilgili olaylar› da konu olarak al›r.
‹lk soruda yapt›€›n›z tan›m› da göz önüne alarak psikolojinin olaylar› ele al›fl› felsefeden hangi aç›lardan farkl›d›r?
Tart›fl›n›z.
Karikatür 1. 1: Özgün Uysal
Beyin f›rt›nas›
Düşünce farklılıklarından yola çıkılarak doğrulara ulaşma yöntemidir. Beyin
fırtınası ile herkesin o konudaki düşüncesini açıkça söyleyebilmesi, diğer öğrenciler tarafından bunların saygıyla
dinlenmesi, uzlaşılarak ortak bir noktaya gelinmesi sağlanır.
6. Yandaki karikatür, psikolojiyle ilgili neler anlatmaktad›r?
ETKÜNLÜK
A. Psikoloji sözcü€ü size neleri ça€r›flt›r›yor? Bu konuda s›n›f›n›zdaki tüm ö€rencilerin kat›laca€› bir
beyin f›rt›nas› yap›n›z.
Konuyu birkaç dakika düflünüp etkinli€e öyle bafllay›n›z. Söylenen fikirleri bir iki sözcükle özetleyerek tahtaya yaz›n›z. Her turda yaln›zca bir fikir söyleyiniz. Fikriniz yoksa “Geçiniz.” diyebilir,
sonraki turda düflüncenizi yine söyleyebilirsiniz. Kimsenin söyleyecek fikri kalmad›€›nda etkinli€i
sona erdiriniz. Etkinlik s›ras›nda elefltiri ve yorum yapmay›n›z. Etkinli€in sonunda tahtada yaz›lan
fikirleri grupland›r›n›z ve psikolojiyi tekrar (“konuya haz›rlanal›m” bölümündeki tan›m›n›z› da göz
önüne alarak) tan›mlamaya çal›fl›n›z. Beyin f›rt›nas› tekni€i hakk›nda bilgi edinmek için kitab›n›z›n
ekler bölümüne bak›n›z.
14
Bilgi Notu
Konuyla ilgili bilgilerin
verildiği metindir.
Bilgi Notu
KAS, HÂL, DENGE DUYUMLARI VE D‹⁄ERLER‹
Kas ve hareket duyumu; duyu organlar›n›n durumunu, vücut duruflunu, el ve ayaklar›n pozisyonunu bildirir. Bize bu bilgiyi sa€layan al›c›lar üç farkl› yerde bulunur. Bunlardan biri, iskelet kaslar›nda bulunan kas i€cikleridir. Bu i€cikler içindeki al›c›lar, kas›n ne kadar uzad›€› hakk›nda bilgi verir. Bir
di€eri, kaslar› kemi€e ba€layan kirifllerde bulunur. Bu al›c›lar, kirifllerdeki gerilmeyi bildirir. Sonuncusu, eklemlerde bulunan ve eklemin pozisyonunu bildiren al›c›lard›r.
Hâl duyumu, iç organlar›m›z hakk›nda bilgi verir. Bunlar; açl›k, tokluk, susuzluk, yorgunluk ve mide
bulant›s› gibi duyumlard›r. Hâl duyumunun nas›l meydana geldi€i henüz tam olarak bilinmemektedir.
Denge duyumu, bedenimizin dengesi hakk›nda bilgi veren duyumdur. Beyincik ve iç kulaktaki
yar›m daire kanallar›yla sa€lan›r.
Bunlar d›fl›nda deri yoluyla s›cakl›k, so€ukluk, bas›nç, ac› ve a€r› duyumlar› da al›n›r. Kafl›nt›, yanma,
pürüzlülük, düzgünlük gibi tüm karmafl›k deri duyumlar›, bu dört deri duyumundan birine indirgenebilir.
Ac› ve a€r› duyumunun meydana gelmesi için uyar›c›lar›n çok fliddetli olmas› gerekir. Çünkü ac›
ve a€r› duyumlar›n› alan sinir iplikçikleri, derinin derin yerlerinde bulunur. Is›, i€neyle delme, deriye sertçe vurma gibi pek çok uyar›c›, ac› duyumuna yol açar. ‹ç organlarda ac› etkilerine duyarl› noktalar çok
azd›r.
S›cakl›k ve so€ukluk birbirinden ayr›, ba€›ms›z duyumlard›r. Bunlar da deri yoluyla alg›lan›r ama
dokunmayla do€rudan ilgileri yoktur. Hiçbir fleye dokunmadan da so€ukluk ve s›cakl›€› alg›lar›z.
Bas›nç duyumlar›n›, k›l kesecikleri ve bunlara ba€l› olan sinir uçlar› yoluyla al›r›z. Deri alt› dokularda bulunan iki cisimcikten biri hafif bas›nc›, ikincisi a€›r bas›nc› al›r.
Çevremizi ve kendi bedenimizi tan›mam›z duyu organlar› arac›l›€›yla olur. Bunlar, organizman›n
çevreye aç›lan pencereleri gibidir. Hem bedenden hem de çevreden gelen etkileri ancak duyumlar arac›l›€›yla alabiliriz. Onlar olmazsa d›fl çevre ve bedenimiz bizim için yok olur. Bu da yaflamamakla ayn› anlama gelir.
B‹L‹YOR MUYDUNUZ?
Biliyor muydunuz?
Konuyla ilgili ilginç olaylar›n bilinmesini sa€lar.
AÇ MISINIZ?
Sinema salonlar›nda film karelerinin aralar›na yerlefltirilen ve alt duyum efli€ini aflamayan baz› ürünlere ait h›zl› kareler, izleyiciyi film aralar›nda o ürünü almaya yönelik tüketim davran›fllar›na sürüklemekte ve bu psikolojik özellik bir reklam arac› olarak kullan›lmaktad›r. Örne€in filmin herhangi bir yerinde
izleyicilerin fark edemeyecekleri sürede bir “Aç m›s›n›z? Öyleyse patlam›fl m›s›r al›n.” yazan bir kare,
çok k›sa bir süre yan›p sönüyor. Bundan etkilenen izleyicilerin ço€u filme ara verildi€inde patlam›fl m›s›r alma davran›fl›nda bulunuyorlar. Bu da alt duyum efli€ini aflmad›€› hâlde uyar›c›lar›n bilinçsiz olarak al›nabildi€ini gösteriyor.
c. Ekin, gök gürültüsünden çok korkuyor ve ya€murlu havalarda nereye saklanaca€›n› bilemiyor.
ç. Ak›n, sürekli annesine kendisiyle alay eden mahalle arkadafllar›n› flikâyet ediyor.
C. Tablodaki do€ru ifadelerin yan›na “X” koyarak bunları birer örnekle aç›klay›n›z.
Bitkilerde duygulara ve düflünmeye dayanan davran›fllar bulunmad›€› için psikoloji sadece insan
ve hayvan organizmalar›yla ilgilenir.
‹nsan davran›fllar› tek nedenli ve basittir.
Davran›fllar üzerinde d›fl etkenler kadar iç etkenlerin de rolü vard›r.
Bir uyar›c› çeflitli davran›fllara yol açabilir.
‹nsan davran›fllar› sürekli de€ildir.
Psikolojinin sonuçlar›n›n do€rulu€u kan›tlanamaz.
Psikoloji, davran›fl› di€er bilimlerin herhangi bir olguyu inceledi€i gibi inceler.
Bilgi Notu
PS‹KOLOJ‹
Psikoloji sözcü€ü, Yunanca psyche (psike; ruh, nefes, zihin) ve logos (düzenli söz, bilgi) terimlerinden oluflmufltur. Kelime olarak karfl›l›€›, ruh bilgisi demektir. Psikoloji, organizman›n gözlenebilir
ve ölçülebilir davran›fllar›n› inceleyen pozitif bir bilimdir.
Organizma, canl› bir varl›€› oluflturan organlar›n uyumlu bütünlü€üdür. ‹nsan, hayvan ve bitkiler
birer organizmad›r.
Davran›fl, içten veya d›fltan gelen etkilere karfl› organizman›n yapt›€› tepkidir. Bu tepki, görülebilen veya iflitilebilen, konuflmay› da kapsayan vücut hareketleri olabilece€i gibi onlar kadar kolay gözlenemeyen duygular, düflünceler de olabilir.
Felsefe, insan›n merak ve kuflku duyma, sorgulama gibi özellikleri sonucu ortaya ç›kan bir düflünme biçimidir. Filozoflar her konu gibi ruh ve davran›flı da sorgulamışlardır. Felsefede yan›tlardan çok
sorular önemlidir. Onun özü, herhangi bir bilgiye sahip olmak de€il, o bilgiyi aramay› amaç edinmektir. Bu nedenle de felsefe sorular›n›n büyük bölümü “Nedir?”li sorulard›r. Oysa bilim “Neden?” sorusuna yan›t arar. Olan› oldu€u gibi inceler. Bilimde kesinlik söz konusudur. Felsefede ise ulafl›lan sonuçlar›n kesinli€inden söz edilemez. Ayr›ca felsefe, varl›€› bütün olarak ele al›r. Oysa bilimler, varl›€›
konular›na göre parçalara böler ve yaln›z o alanda aç›klama getirirler. ‹flte bu nedenlerle pozitif bir bilim olan psikoloji felsefeden çok farkl›d›r.
PERFORMANS GÖREVİ
Takistop ad› verilen baz› ayg›tlarla bilinç efli€inin alt›nda kalacak flekilde h›zl›ca yans›t›lan görsel
imgelerin h›zlar›, efl zamanl› olarak bilinç d›fl›nda beyne kaydedilmeye yetecek flekilde ayarlan›yor.
Bilimsel araflt›rmalar, bu flekilde verilen ve bilinç efli€inin alt›nda kalan duyusal uyar›c›lar›n alg› ve
duygularda de€iflim yaratabilece€ini göstermektedir. Örne€in yap›lan deneylerde deneklere mutlu ya
da üzgün insan figürleri bilinç efli€inin alt›nda kalacak flekilde gösteriliyor. Bu kifliler yeni bir uyarana
maruz kald›klar›nda onu sevip sevmemeleri böylece önceden verilen ve bilinçsiz al›nan uyar›c›larla belirlenebiliyor.20
• Bu süreçte ortaya ç›kan farkl› yaklafl›mlar hangileridir ve bunlar›n psikolojiye katk›lar› neler olmufltur?
77
16
Amaç: Psikolojinin bir bilim dal› olufl sürecini kavramak
Süre: 1 hafta
Konu: “Hangi aflamalardan sonra psikoloji pozitif bir bilim olmufltur?”
Performans Görevi
Konu ile ilgili araflt›rma yap›lmas›, yeni bir ürün
ortaya konulmas› ve ö€renilenlerin pekifltirilmesi gibi amaçlarla yap›lan ders d›fl› çal›flmalard›r.
9
Ders D›fl› Etkinlik
Ö€rencilerin ders d›fl›nda konuyla ilgili ö€rendiklerini uygulayarak
pekifltirmelerini ve araflt›rma yapmalar›n› sa€lar. Baz› ders d›fl› etkinliklerin ö€rencinin harcad›€› çabay›, geçirdi€i evreleri gösteren baflar›lar›n bir koleksiyonu olan ö€renci ürün dosyas›na konulmas› yararl›d›r.
Münazara Yapalım
Konuya farklı açılardan bakabilme
ve tartışabilme alışkanlığı kazanılmasını hedefleyen etkinliktir.
Ders Dışı Etkinlik
Münazara Yapal›m
Hobileri olan kiflilerle görüflünüz. Onlardan hobilerin sa€l›€a yararlar› ile ilgili düflüncelerini
ö€reniniz. Hazırlanma süreniz bir haftad›r.
Gruplar, “Dil üzerinde düflünme mi
yoksa düflünme üzerinde dil mi daha etkilidir?” konusu ile ilgili ön haz›rl›k çal›flmalar›n›
s›n›fa sunacaklard›r. Daha sonra seçilecek
bir jüri, sunular› kitab›n›z›n ekler k›sm›ndaki
dereceli puanlama anahtar› ile de€erlendirecektir. ‹ki seçene€in güçlü ve zay›f yönleri
hep birlikte yeniden gözden geçirilecektir.
Bunun için görüflme öncesi konuyla ilgili ön bilgi edininiz. Görüflme yapaca€›n›z kiflilerden randevu al›n›z. Ö€retmeninizle birlikte konu ile ilgili soraca€›n›z sorular› belirleyiniz. Kitab›n›z›n ekler k›sm›ndaki görüflme kontrol listesini doldurunuz. Yine ayn› bölümdeki görüflme raporunu doldurarak ö€retmeninize teslim ediniz.
ETKÜNLÜK
Dil, problem çözmede de önemli rol oynar.
Problemin iyi ifade edilip ortaya konmas› ve do€ru anlafl›lmas›, çözüm yollar›n›n bulunmas›n› kolaylaflt›r›r. Bu da dille olanakl›d›r.
Dille düflünme etkileflimi karfl›l›kl›d›r. Yaln›z dil
düflünme üzerinde de€il, düflünme de dil üzerinde etkilidir. Düflünme, dilin do€ru ve güzel kullan›lmas›n› sa€lar. E€er düflünme olmasayd› dil de
olmazd›.
G. KARAR VERME
A. Karikatürü inceleyerek sorular› yan›tlay›n›z.
TEMEL KAVRAMLAR
• ‹rdeleme
1. ‹letiflimin sa€lanmas› için neler gereklidir?
KONUYA HAZIRLANALIM
Aşağıdaki soruları yanıtlayınız.
• Karar verme
2. Karikatürde konuflan ve dinleyen adamlar hangi iletiflim kurallar›na uymam›fllard›r?
1. Ba€›ms›z karar verme, özgürce kendi kendine verilen kararlar› içerir. Mant›kl› karar verme, mant›k ilkelerini ve tüm koflullar› göz önüne
al›p planlayarak verilen kararlar› kapsar. ‹çtepisel kararlar, hemen o anda içimizden ne geliyorsa ona
göre verilen kararlard›r. Karars›zl›k ise en kötüsüdür ve bir türlü sonuca ulaflamama durumunu gösterir.
3. Karikatürdeki iki adam iletiflim kurabilselerdi neleri
sa€layabilirlerdi?
Karikatür 4. 5: Grzegorz Szumowski
Bu dört karar tipine yaflam›n›zdan örnekler vererek
sonuçlar›n› karfl›laflt›r›n›z.
B. Afla€›da baflar›l› iletiflimle ilgili bir metin verilmifltir. Metni okuyarak alt› çizili olan k›s›mlara birer
örnek veriniz.
2. Düflünüp planlayarak verdi€iniz kararlarda hangi
etkenleri göz önüne al›rs›n›z?
‹LET‹fi‹M VE ÖNEM‹
3. Filozof Jean (Jan) Büridan’›n anlatt›€› bir öyküye göre açl›k ve susuzluktan k›r›lan efle€in bir taraf›na yulaf sepeti, di€er taraf›na da su kovas› konur. Resimde gördü€ünüz
kadar flansl› olmayan eflekçik ölür. Sizce bunun nedeni ne
olabilir?
Canl›lar, varl›klar›n› sürdürmek için iletiflim kurmak zorundad›rlar. Bunu yaparken ses, beden dili
gibi çeflitli araçlardan yararlan›rlar. Karfl› taraf, kullan›lan arac›n temsil etti€i anlam› ay›rt edebiliyorsa
iletiflim kurulabilir. Anlam›n ay›rt edilmesi sürecinde e€itimin, kültürün, düflüncenin, alg›n›n, bedeni
kullanman›n, mizac›n, içinde bulunulan konumun, kullan›lan iletiflim arac›n›n ve iletiflime giren kiflilerin niyetinin rolü vard›r.
Sözlü iletiflimin sa€lanmas›nda konuflma ve dinleme olmak üzere iki ana beceriye gereksinim duyulur. Konuflmada; ses tonunu ayarlama, sözcükleri iyi seçme, vurgulama, istenileni aç›kça söyleme,
çok h›zl› ya da yavafl konuflmama, espriler yapma gibi etkenler iletiflimi kolaylaflt›r›r. Etkili dinleme; beden diliyle dinlemek, gerekti€inde soru sormak, göz temas› kurmak, konuflmac›ya geri bildirim vermek ve önemli k›s›mlar› not almak yoluyla sa€lan›r.
Bilgi Notu
ETKÜNLÜK
Afla€›daki örnekleri okuyunuz, yandaki bilgi notundan da
yararlanarak sorular› yan›tlay›n›z.
‹letiflimde beden dilinin önemi büyüktür. Çünkü beden dili, asl›nda insanlar›n ne demek istedikleri
konusunda dünyada konuflulan tüm dillerdeki sözcüklerden daha çok fley anlat›r. Yüz ifadeleri, jestler, beden duruflu iletiflimi etkili duruma getirir.
“Okuldan s›k›l›yorum.” diye sorununu söyleyen Ali ve Ayfle bak›n bu konuda hangi karar› verecekler:
Ali flöyle düflünüyor: “Okula gitmekten s›k›l›yorum. Neden? Çünkü okuldan zevk almak istiyorum. Neden? Okuldan zevk al›rsam derslerime daha istekli çal›fl›r, s›n›f›m› geçer ve mezun olurum. Neden okuldan mezun olmak istiyorsun? Yak›n çevremin k›s›tlay›c› koflullar›ndan kurtulup özgür
olmak için daha iyi e€itim almam gerekti€ini düflünüyorum.”
‹letiflim çok kanall› bir süreçtir. Görsel, iflitsel, dokunsal, kokusal ve tatsal kanallara sahiptir. Bu kanallar aras›nda da uyum vard›r. Bu uyumun bozulmas› ruh sa€l›€›n›n bozuk oldu€unun belirtisi olarak
yorumlanabilir. ‹flte, bütün bu becerilerle donanarak gerçeklefltirilebilecek olumlu bir iletiflim, bireyin
kendisi ve çevresiyle uyumunda birincil role sahiptir.
KARAR VERME
Karar verme süreci üzerinde duygusal ve biliflsel etkenler etkilidir. Genellikle yaflant›, deneyim ve birikimler
bu süreçte önemli rol oynar. ‹lk karar
verme evrelerinde kararlar ahlaki ilkeler ve istekler do€rultusunda verilir.
Daha sonraki evrelerde ise yasalar ve
toplumsal ilkeler etkili olur. Karar verme stratejisi, bireyin karar verme du-
154
195
Ön Çalışma Görevi
İşlenecek konuya alt yapı oluşturmak ve öğrenciyi araştırıcı olmaya yöneltmek amacıyla verilen görevleri kapsar.
Biliflsel yaklafl›m
San›klar› soruflturma tekni€i, görgü tan›klar›n›n düflebilece€i yan›lsamalar›n
saptanmas›, suç iflleme yöneliminin önceden bilinmesi, suçlu çocuklar›n yeniden
e€itim yoluyla toplum yaflam›na uyumlar›n›n sa€lanmas› gibi konularla ilgilenen
psikoloji dal›d›r.
Jean Piaget
(Jan Piyaje, 1896-1980)
Psikolojinin bedensel performans› etkileyen psikolojik ve zihinsel faktörleri
araflt›ran dal›d›r. Bulgular› bireysel ve tak›m performans›n› artt›rmakta kullan›l›r.
Bu alanda yap›lan çal›flmalarla sporcular, zihinlerini gevfletip yar›flma koflullar›n›n üzerlerinde yaratabilece€i stres faktörünü azaltabilirler.
İfl yaflam›n› iyilefltirmek ve üretimi artt›rmak amac›yla psikolojinin ilkelerinden yararlanan bir psikoloji dal›d›r. Bu alanda çal›flan psikologlar; plan yapma,
kaliteli yönetim, örgütsel de€iflim gibi alanlarda eleman örgütlenmesi ve e€itimi
konular›nda çal›flmalar yaparlar. Örgütsel yap›, ifl verimi, ifl doyumu, tüketici davran›fl›, personel seçimi, personelin gelifltirilmesi gibi konularla ilgilenirler.
Biyolojik yaklafl›m
Adolf Meyer(1866-1950)
Dinsel inançlar› ve uygulamalar› psikolojik bak›mdan aç›klayan psikoloji dal›d›r. Dinsel inançlar›n birey psikolojisindeki ifllevi, din de€ifltirmenin psikolojik
boyutu, dini alg›y› belirleyen psikolojik etmenler, konuyla ilgili baz› bilinç hâlleri
bu alana giren araflt›rma konular›d›r.
Ön Çal›flma Görevi
Biliflsel süreçler alg›lama, bellek ve düflünme gibi zihinsel süreçlerdir.
Bu süreçleri kullanarak birey; kendisi ve çevresi hakk›nda yeni bilgiler edinir, eski olaylar› hat›rlar, ortaya ç›kan sorunlar› çözer ve gelecekle ilgili planlar yapar. ‹nsan pasif bir varl›k de€il; uyar›c›lar› alg›layan, iflleyen, anlamland›ran aktif bir sistemdir. Bu nedenle psikoloji, d›fltan gözlenemeyen biliflsel süreçlerin türü ve yap›s›yla gözlenebilen davran›fllar›n türü ve özellikleri aras›ndaki iliflkiyi araflt›rmal›d›r. Biliflsel yaklafl›m, zihinsel süreçleri incelerken deneysel yöntemler kullanmaya özellikle dikkat eder. Bireyin d›fl dünyay› nas›l içsellefltirip uyar›c›lar› kendisine özgü bir biçimde alg›lad›€›n› anlamak ister. Bu yaklafl›m, davran›fl›n oluflumunda biliflsel süreçlere fazla
a€›rl›k verdi€inden elefltirilmifltir.
Bu yaklafl›ma göre her davran›fl›n temelinde son derece karmafl›k sinirsel oluflumlar yer al›r. Beyinde gerçekleflen sinirsel oluflumlar dizisi kaslara geçer ve gözlenebilen davran›fllar hâlinde d›flar›ya yans›r. Örne€in araflt›rmalar, beyin kabu€unun sald›rgan e€ilimleri s›n›rlama ifllevi gördü€ünü
ortaya koymufltur. Bu nedenle, e€itilmifl kimselerde beyin kabu€u daha çok
geliflti€inden sald›rgan davran›fllara daha az rastlanmaktad›r. Bu da beynin
yap› ve iflleyifliyle davran›fl aras›nda iliflki oldu€unu göstermektedir. Biyolojik yaklafl›m, davran›fl yaln›zca biyolojik nedenlere dayand›r›lamayaca€›ndan elefltirilmifltir.
Tablo 1. 1: Psikolojide yaklafl›mlar
Gruplar›n, derse haz›rl›k yaparak oluflturduklar› kartlar, ö€retmene teslim edilecektir. Ö€renciler, ö€retmenin kar›flt›rarak tekrar gruplara da€›tt›€› kartlar› alacak, her grup s›rayla karttaki bilgileri okuyacak ve di€er ö€renciler bu ifadenin hangi dala ait oldu€unu söyleyeceklerdir. Daha sonra
hep birlikte psikolojinin alt dallar› ve ilgilendikleri konular de€erlendirilecektir.
1. Köpeklerden afl›r› korkan bir kiflinin davran›fl›n›n nedenini, yukarıdaki tabloda aç›klamalar›n› gördü€ünüz davran›flç›, psikodinamik, hümanistik, biliflsel ve biyolojik yaklafl›m nas›l aç›klar?
2. Yapt›€›n›z her aç›klamada, psikolojik yaklafl›mlara göre eksik olan yönler hangileridir?
3. Tabloya göre psikolojinin bir bilim dal› olma süreci nas›l açıklanmıştır?
4. Psikoloji yaklafl›mlar›n›n günümüz psikolojisine katk›lar› neler olmufltur?
ETKÜNLÜK
5. Ömer Hayyam’›n “Gençken ö€renmeye, bilime merak sard›m ve filozoflarla, din adamlar›yla
yak›nl›k kurdum. Birçok fley dinledim fakat hangi kap›dan girdiysem o kap›dan ç›kt›m.”5 sözünü ö€rendi€iniz yaklafl›mlar aç›s›ndan yorumlay›n›z.
Psikolojinin alt dallar›nı yazarak aşağıdaki flemay› tamamlay›n›z.
PSÜKOLOJÜ
Okuyalım
ÜÇ ÜNLÜ TÜRK PS‹KOLO⁄U
Mazhar Osman Usman (1884-1961), Türkiye’de ilk modern
ruh sa€l›€› hastanesini kuran Türk bilim insan›d›r. Ülkemizde klinik psikolojinin öncülerinden olan Mazhar Osman Usman, Berlin ve Münih’te nöroloji ve psikoloji e€itimi alm›flt›r. Bak›rköy’deki
terk edilmifl bir k›flla olan Refladiye K›fllas›’n›n bulundu€u araziyi devletten talep etmifl, dönemin cumhurbaflkan› Mustafa
Kemal Atatürk’ün onay› ile 1924 y›l›nda bafllayan süreç, 15 Haziran 1927 tarihinde Bak›rköy Ruh ve Sinir Hastal›klar› Hastanesinin kurulmas›yla tamamlanm›flt›r. Uzun süre bu hastanede
baflhekimlik görevinde bulunan Mazhar Osman, 1933’te ‹stanbul Üniversitesi Psikiyatri Klini€ine ordinaryüs profesör olarak
atanm›fl, 1952 y›l›na kadar çal›flmalar›n› sürdürmüfltür.
Uzmandan Dinleyelim
S›n›f›n›za, psikolojinin ifl alanları ile ilgili
aç›klama yapacak bir psikolog çağırınız
ve bu konuda haz›rl›k yap›n›z. Uzmana sormak istedi€iniz sorular› belirleyiniz.
Şema 1. 4: Psikolojinin alt dallar›
35
20
Uzmandan Dinleyelim
Konuyla ilgili bir uzmandan görüş alma etkinliğidir. Öğrencilerin konuyla ilgili merak ettiklerini yetkili bir ağızdan öğrenmeleri amacına yöneliktir.
Okuyalım
Konuyla ilgili ilginç bulabilece€iniz metinlerdir.
10
Fotoğraf 1. 1: Mazhar Osman Usman’ın kurduğu Bakırköy Ruh ve Sinir
Hastalıkları Hastanesinden bir görünüm
Özelefltiri Tablosu
Ünite sonlar›nda öğrencilerin kendilerini de€erlendirebilmeleri, eksiklerini
görebilmeleri ve tamamlama yoluna gidebilmeleri amac›yla konulmufltur.
De€erlendirme Çal›flmalar›
Bilginin ö€renilme derecesinin
belirlenmesi amac›yla haz›rlanan
farkl› tipteki sorular› kapsar.
Afla€›da yer alan öz elefltiri tablosundaki sorular› yan›tlayarak bu ünitede ö€rendiklerinizi de€erlendiriniz.
DEÚERLENDÜRME ‚ALIÞMALARI (II)
PSİKOLOJİ DERSİNE YÖNELİK TUTUM ÖLÇEĞİ
ÖZ ELEŞTİRİ TABLOSU
Ö€rencinin
Bu bölümden önce, ruh sağlığı hakk›nda neler biliyordum?
Bu bölümde ruh sağlığı ile ilgili
Neler ö€rendim?
Neleri kavrayamad›m?
3. Her iste€i yerine getirilen bir genç, doktor olmak için baflka bir kentte ö€renim görmek zorundad›r. Ancak bu, art›k fl›mart›lmamas› ve kendi sorumlulu€unu tafl›mas› anlam›na gelecektir.
Afla€›dakilerden hangisi böyle bir durumda seçim yapma zorlu€unun birey üzerindeki etkilerinden biridir?
A. Rahatlama ve mutluluk duyma
B. Huzursuzluk ve karars›zl›k duyma
C. Üzüntü ve sevinç duyma
D. Sevinç ve piflmanl›k duyma
E. Öfke ve korku duyma
Soyad›
: .......................................
S›n›f›
: .......................................
Tamamen
kat›l›yorum.
Katılıyorum.
Kararsızım.
ÖLÇÜTLER
Orhan Hançerlio€lu, Ruhbilim Sözlü€ü, s. 233.
Orhan Hançerlio€lu, Ruhbilim Sözlü€ü, s. 229.
Cemal Y›ld›r›m, Bilimin Öncüleri, s. 168.
Norman L. Munn, Psikoloji, C 2, s. 410.
Jerry M. Burger, Kiflilik, s. 484.
Acar Baltafl, Zuhal Baltafl, Stres ve Bafla Ç›kma Yollar›, s. 265.
Acar Baltafl, Zuhal Baltafl, Stres ve Bafla Ç›kma Yollar›, s. 59.
Ayd›n Ankay, Ruh Sa€l›€› ve Davran›fl Bozukluklar›, s. 86.
Acar Baltafl, Zuhal Baltafl, Stres ve Bafla Ç›kma Yollar›, s. 19.
http://www.edebiyatdefteri.com/siir/309851/teknostres-1.html
Ayd›n Ankay, Ruh Sa€l›€› ve Davran›fl Bozukluklar›, s. 89.
D. Schultz, S. Schultz, Modern Psikoloji tarihi, s. 693.
Üstün Dökmen, ‹letiflim Çat›flmalar› ve Empati, s. 138.
Ayd›n Ankay, Ruh Sa€l›€› ve Davran›fl Bozukluklar›, s. 107.
D. Schultz, S. Schultz, Modern Psikoloji tarihi, s. 599.
Nazl› Eray, Marilyn Venüs’ün Son Gecesi, s. 55.
Katılmıyorum.
4. ÜNİTE DİPNOTLAR
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
: .......................................
Aç›klama: Afla€›da bu y›l görece€iniz psikoloji dersine iliflkin tutumlar›n›z› belirlemeye yönelik cümleler ve karfl›lar›nda seçenekler verilmifltir. Dikkatlice okuduktan sonra kendinize uygun seçene€i iflaretleyiniz.
Kavrayamad›klar›m› nas›l ö€renebilirim?
2. Yaflamda pek çok engelle karfl›lafl›l›r. Engellenme sonucunda organizma, hayal k›r›kl›€› yaflar. Bu
da bireyde gerginlik, sald›rganl›k, içe kapanma, hayal kurma, a€lama, sürekli konuflma gibi tepkiler yaratabilir.
Buna göre afla€›dakilerden hangisi engellenmenin bireyin davran›fllar›na etkisini gösteren bir örnektir?
A. Boyu k›sa oldu€u için basketbol oynayamayan kiflinin kendine güvenini yitirmesi
B. Psikoloji dersini çok seven ö€rencinin psikoloji ö€renimi görmek istemesi
C. Girdi€i s›nav› kazanamayan ö€rencinin sorular›n zor oldu€unu söylemesi
D. Arkadafl›na çok k›zan gencin kap›y› h›zla vurarak oday› terk etmesi
E. Büyük annesini kaybeden torunun onu çok k›sa sürede unutmas›
Ad›
Hiç katılmıyorum.
A. Afla€›daki çoktan seçmeli sorular›n do€ru seçeneklerini iflaretleyiniz.
1. Doktorluk, avukatl›k, muhasebecilik gibi baz› ifl kollar›nda çal›flanlar›n stresten daha fazla etkilendi€i görülür.
Bunun nedenleri aras›nda afla€›dakilerden hangisi say›lamaz?
A. ‹flin fazla yo€un olmas›
B. H›zl› çal›flmay› gerektirmesi
C. Kazanc›n yetersiz olmas›
D. Teknolojinin h›zla de€iflmesi
E. Sorumlulu€un fazla olmas›
Tutum Ölçe€i
Psikoloji dersi ile tan›flmak üzere olan ö€rencilerin bu konuya iliflkin tutumlar›n› belirlemek amac›yla verilmifltir. Ders y›l› sonunda
ayn› ölçek uygulanarak ö€rencilerin felsefe
ile ilgili tutum de€ifliklikleri saptanacakt›r.
Psikoloji dersi konular› hakk›nda bilgiye sahip de€ilim.
Psikoloji dersine yönelik ilgi ve yeteneklerimin var oldu€una inan›yorum.
Psikoloji dersinin konular›n› ö€renmekten zevk alaca€›ma inan›yorum.
Psikoloji dersi için ayr›lan zaman›n fazla olmas›n› isterim.
Psikoloji dersine çal›fl›rken zaman›m›n verimli geçece€ine inan›yorum.
Psikoloji dersinin benim için gerekli oldu€unu düflünüyorum.
4. Yoksul bir kiflinin zengin oldu€unu düfllemesi, kolu k›r›lan birinin aya€›n›n k›r›lmad›€› için sevinmesi günlük yaflamda stresle bafla ç›kma yollar›ndan ikisidir.
Afla€›dakilerden hangisi bunlar›n birey üzerinde olumsuz etkileri aras›nda say›labilir?
A. Bireyi çat›flmalardan ve gerginlikten kurtarma
B. Bireyin k›sa süreli€ine rahatlamas›n› sa€lama
C. Afl›r› kullan›m›nda gerçekle ba€lant›s›n› koparma
D. Bireyin toplumsal çevreye uyumunu kolaylaflt›rma
E. Bireyin olaylar sonucu yaflad›€› kayg›y› azaltma
Dipnotlar
Ünitede yararlan›lan baz› metinlerin, sözlerin al›nd›€› yazılı ve
sanal kaynaklar› kapsar.
204
Ekler
Performans görevi ve diğer bazı çalışmalarda kullanılacak de€erlendirme formlar›nı kapsar.
Psikoloji dersinin bireyin sosyalleflmesine katk› sa€layaca€›na inan›yorum.
Psikoloji dersinde s›n›f d›fl› ö€retim etkinliklerinin kullan›lmas›n› arzu ediyorum.
Psikoloji dersinin giriflimcilik, yarat›c›l›k ve eleştirel düşünme becerilerimi a盀a ç›karaca€›na inan›yorum.
Psikoloji dersi ile ilgili önceden edindi€im herhangi bir
bilgi yoktur.
12
208
Sözlük
Kitap içinde kullanılan sözcüklerin, kavramların, terimlerin genel ve kullanıldıkları bağlama göre anlamlarını açıklama amacını taşır.
EKLER
S…ZL†K
Kaynakça
Kitap içinde alıntı yapılan yazılı
ve görsel malzemenin kaynağının
gösterildiği bölümdür.
KAYNAK‚A
Ankay, Ayd›n, Ruh Sa€l›€› ve Davran›fl Bozukluklar›, Turhan Kitabevi, Ankara, 1992.
Ataç, Füsun, Psikolojik Geliflim, Beta Yay›nc›l›k, ‹stanbul, 1991.
Beyin F›rt›nas›
Beyin f›rt›nas›, belirli bir durum veya probleme iliflkin fikir ve seçenekleri ortaya
koymakt›r. Beyin f›rt›nas›na kat›lmak, insan›n kendine güvenini artt›r›r ve e€lenceli-
—A—
amnezi
: Bellek yitimi. Genel anlamda, herhangi bir bellek kayb›; özel
anlamda, kiflinin kimli€ini, tan›d›€› kifli ve durumlar› unutmas›yla belirlenen bir nevrotik reaksiyon türü.
anatomi
: 1. ‹nsan, hayvan ve bitkilerin yap›s›n› ve organlar›n›n birbiriyle olan ilgilerini inceleyen bilim. 2. Beden yap›s›, gövde yap›s›. 3. Bir fleyin oluflumunda göze çarpan özel yap›.
dir. Beyin f›rt›nas› etkinli€inin, dört temel koflulu sa€lamas› gerekir: Kiflinin, hayal gücünü kullanabilmesi ve zihninde imgeleme yapabilmesi için düflüncelerinin yarg›lanaca€›
endiflesinden uzak olmas› gerekir. Üretilen fikirlerin do€ru olup olmamas›ndan çekinilmez, aksine de€iflik fikirler teflvik edilir. Bunlar, yeni çözüm yollar›n›n ortaya ç›kmas›na yard›mc› olur. Temel ilke, müm-
—B—
kün oldu€unca çok say›da fikir üretmek ve iyi bir çözüm bulma olas›l›€›n› artt›rmakt›r.
Teknik uygulan›rken konuflulanlar› ve görüflleri yazacak bir sekreter seçilmelidir. Bu teknikle ifllenecek olan
bast›rma
problem sunulmal›d›r. S›n›fa, ak›llar›na gelen herhangi bir fikri, mant›k ölçülerine vurmadan söylemelerinin gere-
: Belirli ruhsal etkinlik ve süreçleri, kiflinin iste€i d›fl›nda bilinç alt›na itmesi ya da bu itilenlerin bilinç alan›na ç›kmas›n›n önlenmesi.
Baltafl, Acar; Zuhal Baltafl, Stres ve Bafla Ç›kma Yollar›, Remzi Kitabevi, ‹stanbul, 1990.
Baflaran, ‹brahim Ethem, E€itime Girifl, Kad›o€lu Matbaas›, ‹stanbul, 1982.
Baymur, Feriha, Genel Psikoloji, ‹nk›lap Kitabevi, ‹stanbul, 1976.
Binbafl›o€lu, Cavit, Ö€renme Psikolojisi, Kad›o€lu Matbaas›, Ankara, 1991.
Bloomfield, Harold; Michael Cain; Denis Jaffe; Robert Kory, Transandental Meditasyon, çev.: Nahit Oralbi, ‹nk›lap
Kitabevi, ‹stanbul, 1990.
Burger, Jerry M. , Kiflilik, çev.: Erguvan Sar›o€lu, Kaknüs Yay›nc›l›k, ‹stanbul, 2006.
Buscaglia, Leo, Kiflilik, ‹nk›lap Kitabevi, ‹stanbul, 1987.
Cevizci, Ahmet, Ayd›nlanma Felsefesi, Ezgi Kitabevi, Bursa, 2002.
€i belirtilmelidir. Tekni€in devam› esnas›nda elefltirilere yer verilmemelidir. Tart›flman›n sonunda, fikirler taran›p
bilinçalt› süreçler
: Kiflinin fark›nda olmad›€› psikolojik süreç ya da olaylar.
Cücelo€lu, Do€an, ‹nsan ve Davran›fl›, Remzi Kitabevi, ‹stanbul, 1991.
de€erlendirmesi yap›lmal›d›r. Son olarak, problem için uygun olan çözüm biçimi özetlenmelidir.
biliflsel süreç
: Organizman›n bir nesne ya da olay›n varl›€›na iliflkin bilgi edinme ya da bilinçli hâle gelme
süreci.
—D—
Cücelo€lu, Do€an, ‹çimizdeki Çocuk, Remzi Kitabevi, ‹stanbul, 1993.
davran›fl
D‹NLED‹M VE Ö⁄REND‹M
: Organizman›n iç ya da d›fl uyar›c›lara karfl› gösterdi€i, ölçülebilen ya da gözlenebilen her
türlü tepki.
de€iflken
: Gözlemden gözleme farkl› de€erler alabilen bir koflul ya da obje.
: ________________________
denek
: Deneylerde kullan›lan canl›.
Konu
: ________________________
dengelenme
: Organizmadaki, en elveriflli yaflama koflullar›n›n kendili€inden devam›n› sa€layan do€al
düzenleme, homeostatis.
Uzmanın ad›
: ________________________
Ö€rencinin ad› ve soyad›
Sunufl s›ras›nda ö€rendiklerim:
devaml› pekifltirme
: Do€ru davran›m›n her yap›l›fl›nda pekifltirilmesi.
duygu
: Belirli nesne, olay ya da kiflilerin bireyin iç dünyas›nda uyand›rd›€› izlenim.
duyusal alan
: Beynin duyusal ifllevlerle ilgili olan k›sm›.
dürtü
: Davran›fla veya faal çabalamaya iten güç.
Cücelo€lu, Do€an, Yeniden ‹nsan ‹nsana, Remzi Kitabevi, ‹stanbul, 1993.
Daco, Pierre, Ça€dafl Psikolojinin Ola€anüstü Baflar›lar›, çev.: A. Gürün, ‹nk›lap Kitap Evi, ‹stanbul, 1989.
Doğan, Mehmet H., Estetik, Dokuz Eylül Yayınları, İzmir, 1998.
Dökmen, Üstün, ‹letiflim Çat›flmalar› ve Empati, Sistem Yay›nc›l›k, ‹stanbul, 2005.
Dyer, Wayne W., Hatalı Alanlarımız, çev.: Nizamettin Bilgiç, Profil Yayınevi, İstanbul, 2009.
Enç, Mitat, Ruh Sa€l›€› Bilgisi, ‹nk›lap ve Aka Kitabevi, ‹stanbul, 1979.
Eray, Nazlı, Marilyn Venüs’ün Son Gecesi, Doğan Yayıncılık, İstanbul, 2010.
Freedman, Jonathan L.; David O. Sears; Merrill Carl Smith, Sosyal Psikoloji, ‹mge Kitabevi, ‹stanbul, 1989.
Gates, Arthur; Arthur Jersild; Robert Challman, E€itim Psikolojisi, Remzi Kitabevi, ‹stanbul, 1962.
Geçtan, Engin, Ça€dafl Yaflam ve Normal D›fl› Davran›fllar, Remzi Kitabevi, ‹stanbul, 1991.
Geçtan, Engin, ‹nsan Olmak, Remzi Kitabevi, ‹stanbul, 1991.
Gillet, Richard; Patrick Pietroni, Depresyon, çev.: Ziya Kütevin, Remzi Kitabevi, ‹stanbul, 1990.
—E—
Gökçe, Birsen, Toplumsal Bilimlerde Araştırma, Savaş Yayıncılık, İstanbul, 2007.
edim
: Belirli bir durumla karfl›laflt›€›nda kiflinin yapabildikleri.
Hançerlioğlu, Orhan, Düflünce Tarihi, Remzi Kitabevi, ‹stanbul, 1970.
enformasyon
: Belli bir alanda ve belli bir toplumda bilgi ve haberlerin yay›lmas›na olanak sa€layan araçlar›n tümü. Yap›land›r›lm›fl veriler bütünü.
Hançerlio€lu, Orhan, Ruhbilim Sözlü€ü, Remzi Kitabevi, ‹stanbul, 1993.
edimsel koflullama
: Olumlu pekifltirecin elde edilmesini ya da itici olaylardan kaçma ve kaç›nmay› sa€layan
davran›m› ö€renme.
Horney, Karen, Nevrozlar ve ‹nsan Geliflimi, çev.: Selçuk Budak, Aç› Yay›nc›l›k, Ankara, 1990.
eflik
: Genel olarak tepkinin ortaya ç›kmas›nda etkili olan ruhsal, fizyolojik nokta. Duyu organ›n›n tepkide bulundu€u uyar›c› fliddeti s›n›r›.
Hortaçsu, Nuran, ‹nsan ‹liflkileri, Remzi Kitabevi, Ankara, 1991.
Ö€rendiklerimin yaflam›ma katk›s›:
Hanımefendi dergisi, ABY Ajans, İstanbul, Ağustos, 2007.
Hayyam, Ömer, Rubailer, Alter Yay›nc›l›k, Ankara, 2009.
Horney, Karen, Ruhsal Çat›flmalar›m›z, çev.: Selçuk Budak, Aç› Yay›nc›l›k, Ankara, 1990.
‹nceo€lu, Metin, Tutum, Alg›, ‹letiflim, Verso Yay›nc›l›k, Ankara, 1993.
—F—
Sunufl s›ras›nda yaflad›€›m duygular:
fark efli€i
: ‹ki uyaran aras›nda duyumlanabilen en küçük fliddet fark›.
fizyolojik güdü
: Vücuttaki baz› eksiklik veya yetmezliklerden, hormonlardan ya da vücudun di€er koflullar›ndan do€an güdü.
—G—
genel uyar›lm›fll›k hâli : Organizman›n kas geriliminin artt›€›, tetikte, uyan›k ve ö€renmeye haz›r oldu€u durum.
Ka€›tç›bafl›, Çi€dem, ‹nsan ve ‹nsanlar, Sevinç Matbaas›, ‹stanbul, 1988.
Köknel, Özcan, Zorlanan ‹nsan, Alt›n Kitaplar Yay›nevi, ‹stanbul, 1987.
Köknel, Özcan, Kiflilik, Alt›n Kitaplar Yay›n Evi, ‹stanbul, 1985.
Maurice, Reuchlin, Psikoloji Tarihi, çev.: Tanju Gökçöl, Remzi Kitabevi, ‹stanbul, 1991.
Morgan, Clifford T., Psikolojiye Girifl, çev.: Komisyon, Hacettepe Üniversitesi Yay›nlar›, Ankara, 1980.
Munn, Norman L. , Psikoloji, çev.: Nahit Tendar, MEB Bas›mevi, ‹stanbul, 1968.
Orwell, George, 1984, çev.: Nuran Akgören, Can Yayınları, İstanbul, 2010.
209
213
11
216
PSİKOLOJİ DERSİNE YÖNELİK TUTUM ÖLÇEĞİ
Ö€rencinin
Ad›
: .......................................
Soyad›
: .......................................
S›n›f›
: .......................................
Psikoloji dersi konular› hakk›nda bilgiye sahip de€ilim.
Psikoloji dersine yönelik ilgi ve yeteneklerimin var oldu€una inan›yorum.
Psikoloji dersinin konular›n› ö€renmekten zevk alaca€›ma inan›yorum.
Psikoloji dersi için ayr›lan zaman›n fazla olmas›n› isterim.
Psikoloji dersine çal›fl›rken zaman›m›n verimli geçece€ine inan›yorum.
Psikoloji dersinin benim için gerekli oldu€unu düflünüyorum.
Psikoloji dersinin bireyin sosyalleflmesine katk› sa€layaca€›na inan›yorum.
Psikoloji dersinde s›n›f d›fl› ö€retim etkinliklerinin kullan›lmas›n› arzu ediyorum.
Psikoloji dersinin giriflimcilik, yarat›c›l›k ve eleştirel düşünme becerilerimi a盀a ç›karaca€›na inan›yorum.
Psikoloji dersi ile ilgili önceden edindi€im herhangi bir
bilgi yoktur.
12
Tamamen
kat›l›yorum.
Katılıyorum.
Kararsızım.
ÖLÇÜTLER
Katılmıyorum.
Hiç katılmıyorum.
Aç›klama: Afla€›da bu y›l görece€iniz psikoloji dersine iliflkin tutumlar›n›z› belirlemeye yönelik cümleler ve karfl›lar›nda seçenekler verilmifltir. Dikkatlice okuduktan sonra kendinize uygun seçene€i iflaretleyiniz.
1. †NÜTE
PSÜKOLOJÜ BÜLÜMÜNÜ TANIYALIM
Resim 1. 1: Hasta ‚ocuk, Edvard Munch, Gšteborg Sanat MŸzesi
KONULAR
A.
B.
C.
‚.
D.
E.
F.
G.
PSÜKOLOJÜNÜN KONUSU
PSÜKOLOJÜNÜN BÜLÜM OLMA S†RECÜ
PSÜKOLOJÜNÜN …L‚†TLERÜ VE AMA‚LARI
PSÜKOLOJÜNÜN Y…NTEM VE TEKNÜKLERÜ
ETÜK ÜLKELER
PSÜKOLOJÜNÜN ALT DALLARI
PSÜKOLOJÜNÜN ÜÞ ALANLARI
PSÜKOLOJÜ VE DÜÚER BÜLÜMLER
13
A. PS‹KOLOJ‹N‹N KONUSU
TEMEL KAVRAMLAR
• Psikoloji
• Organizma
• Davran›fl
KONUYA HAZIRLANALIM
Afla€›daki karikatürü inceleyerek sorular› yan›tlay›n›z.
1. “Psikoloji zihinde geçen bilinç olaylar›n›n incelenmesidir.”
“Psikoloji kifliler aras› iliflkileri inceleyen bilimdir.”
“Psikoloji, çevreden gelen ve kendileri de nesnel olarak gözlenebilen uyar›c›lara hemen cevap veren bir organizman›n nesnel olarak gözlenebilen tepkilerinin incelenmesidir.”
Yukar›daki tan›mlardan yararlanarak psikolojiyi bir de siz
tan›mlay›n›z.
2. Psikoloji bilmek; bir gence, bir ö€retmene, bir hastane
baflhekimine, bir siyasi lidere ve bir doktora hangi konularda neler kazand›rabilir?
3. Davran›fl deyince ne anl›yorsunuz? Örnek vererek aç›klay›n›z.
4. Organizma ne demektir? Bildi€iniz organizmalara örnekler veriniz.
5. Felsefe, evren ve insan üzerinde yap›lan sorgulama, onlar›
bütüncül olarak aç›klama etkinli€idir. Bu tan›ma göre felsefe, psikolojiyle ilgili olaylar› da konu olarak al›r.
Karikatür 1. 1: Özgün Uysal
‹lk soruda yapt›€›n›z tan›m› da göz önüne alarak psikolojinin olaylar› ele al›fl› felsefeden hangi aç›lardan farkl›d›r?
Tart›fl›n›z.
6. Yandaki karikatür, psikolojiyle ilgili neler anlatmaktad›r?
ETKÜNLÜK
A. Psikoloji sözcü€ü size neleri ça€r›flt›r›yor? Bu konuda s›n›f›n›zdaki tüm ö€rencilerin kat›laca€› bir
beyin f›rt›nas› yap›n›z.
Konuyu birkaç dakika düflünüp etkinli€e öyle bafllay›n›z. Söylenen fikirleri bir iki sözcükle özetleyerek tahtaya yaz›n›z. Her turda yaln›zca bir fikir söyleyiniz. Fikriniz yoksa “Geçiniz.” diyebilir,
sonraki turda düflüncenizi yine söyleyebilirsiniz. Kimsenin söyleyecek fikri kalmad›€›nda etkinli€i
sona erdiriniz. Etkinlik s›ras›nda elefltiri ve yorum yapmay›n›z. Etkinli€in sonunda tahtada yaz›lan
fikirleri grupland›r›n›z ve psikolojiyi tekrar (“konuya haz›rlanal›m” bölümündeki tan›m›n›z› da göz
önüne alarak) tan›mlamaya çal›fl›n›z. Beyin f›rt›nas› tekni€i hakk›nda bilgi edinmek için kitab›n›z›n
ekler bölümüne bak›n›z.
14
B. Afla€›daki f›kray› okuyarak sorular› yan›tlay›n›z.
Küçük R›za okuldan dönmüfltü. O gün ö€rendiklerini düflünüyordu. R›za’y› sevinçle karfl›layan babas›, o€lunun düflünceli hâlini görünce merakla “Neyin var?” diye sordu. Küçük R›za, kafas›n› kurcalayan
fleyi babas›na anlatt›: “Yer çekimi kanunu olmasa hepimiz havada uçarm›fl›z. Bunu biliyor muydun?”
Babas› Temel, ona flaflk›nl›kla bakt›: “Vay can›na, peki ne zaman kabul edilmifl bu dedi€in kanun?”
1. R›za ve babas› hangi gözlenebilen davran›fllarda bulunmufllard›r?
2. Babas›, R›za’n›n ne düflündü€ünü gözleyemedi€i hâlde neden ona “Neyin var?” diye sormufltur?
3. Babas›n›n ve R›za’n›n gözlenemeyen davran›fllar› nelerdir?
4. Psikoloji yaln›zca d›fltan gözlenebilen davran›fllar› incelemekle mi yetinmelidir?
ETKÜNLÜK
A. Afla€›daki görselleri inceleyiniz. Sayfa 16’daki “Psikoloji” adlı bilgi notundan da yararlanarak sorular› yan›tlay›n›z.
BÜTÜN GÜN BÖYLE
DOLAŞTIM, HERKES
BİR SEVGİLİM VAR
ZANNEDECEK...
Karikatür 1. 2: ‹brahim Özdabak
Karikatür 1. 3: Selçuk Erdem
1. Görsellerdeki organizmalar› ve özelliklerini söyleyiniz.
2. Görsellerdeki görülebilen ve görülemeyen davran›fllar› söyleyerek davran›fl› tan›mlay›n›z.
3. Psikoloji, görsellerdeki konularla ilgilenir mi? Nedenini belirtiniz.
4. ‹lk karikatürdeki “Var m›y›m, yok muyum?” sorusu ile psikoloji mi, yoksa felsefe mi ilgilenir? Nedenini aç›klay›n›z.
B. Aşağıda verilen örnekleri okuyarak bunlarda sözü edilen davran›fllar›n psikolojinin ilgilendi€i konular olup olmad›€›n› ve ortak özelliklerini tart›fl›n›z.
a. Okul futbol tak›m›n›n, bir baflka okulun futbol tak›m› ile yapt›€› maçta iki tak›m›n oyuncular› aras›nda kavga ç›kt›.
b. Funda, kardeflinin eflyalar›n› kar›flt›rmas›na afl›r› sinirleniyor ve yaln›z kald›€›nda bu sorunla nas›l bafl edebilece€ini, öfkesini nas›l denetleyebilece€ini düflünüyor.
15
c. Ekin, gök gürültüsünden çok korkuyor ve ya€murlu havalarda nereye saklanaca€›n› bilemiyor.
ç. Ak›n, sürekli annesine kendisiyle alay eden mahalle arkadafllar›n› flikâyet ediyor.
C. Tablodaki do€ru ifadelerin yan›na “X” koyarak bunları birer örnekle aç›klay›n›z.
Bitkilerde duygulara ve düflünmeye dayanan davran›fllar bulunmad›€› için psikoloji sadece insan
ve hayvan organizmalar›yla ilgilenir.
‹nsan davran›fllar› tek nedenli ve basittir.
Davran›fllar üzerinde d›fl etkenler kadar iç etkenlerin de rolü vard›r.
Bir uyar›c› çeflitli davran›fllara yol açabilir.
‹nsan davran›fllar› sürekli de€ildir.
Psikolojinin sonuçlar›n›n do€rulu€u kan›tlanamaz.
Psikoloji, davran›fl› di€er bilimlerin herhangi bir olguyu inceledi€i gibi inceler.
Bilgi Notu
PS‹KOLOJ‹
Psikoloji sözcü€ü, Yunanca psyche (psike; ruh, nefes, zihin) ve logos (düzenli söz, bilgi) terimlerinden oluflmufltur. Kelime olarak karfl›l›€›, ruh bilgisi demektir. Psikoloji, organizman›n gözlenebilir
ve ölçülebilir davran›fllar›n› inceleyen pozitif bir bilimdir.
Organizma, canl› bir varl›€› oluflturan organlar›n uyumlu bütünlü€üdür. ‹nsan, hayvan ve bitkiler
birer organizmad›r.
Davran›fl, içten veya d›fltan gelen etkilere karfl› organizman›n yapt›€› tepkidir. Bu tepki, görülebilen veya iflitilebilen, konuflmay› da kapsayan vücut hareketleri olabilece€i gibi onlar kadar kolay gözlenemeyen duygular, düflünceler de olabilir.
Felsefe, insan›n merak ve kuflku duyma, sorgulama gibi özellikleri sonucu ortaya ç›kan bir düflünme biçimidir. Filozoflar her konu gibi ruh ve davran›flı da sorgulamışlardır. Felsefede yan›tlardan çok
sorular önemlidir. Onun özü, herhangi bir bilgiye sahip olmak de€il, o bilgiyi aramay› amaç edinmektir. Bu nedenle de felsefe sorular›n›n büyük bölümü “Nedir?”li sorulard›r. Oysa bilim “Neden?” sorusuna yan›t arar. Olan› oldu€u gibi inceler. Bilimde kesinlik söz konusudur. Felsefede ise ulafl›lan sonuçlar›n kesinli€inden söz edilemez. Ayr›ca felsefe, varl›€› bütün olarak ele al›r. Oysa bilimler, varl›€›
konular›na göre parçalara böler ve yaln›z o alanda aç›klama getirirler. ‹flte bu nedenlerle pozitif bir bilim olan psikoloji felsefeden çok farkl›d›r.
PERFORMANS GÖREVİ
Amaç: Psikolojinin bir bilim dal› olufl sürecini kavramak
Süre: 1 hafta
Konu: “Hangi aflamalardan sonra psikoloji pozitif bir bilim olmufltur?”
• Bu süreçte ortaya ç›kan farkl› yaklafl›mlar hangileridir ve bunlar›n psikolojiye katk›lar› neler olmufltur?
16
• Ünlü psikologlar›n foto€raf ve resimlerini bularak bir tarih fleridi oluflturunuz. Bu
flerit üzerine psikoloji yaklafl›mlar›n› tarih s›ras›na göre yerlefltiriniz.
• Konuyla ilgili sözel bir sunum haz›rlay›n›z.
PERFORMANS
G…REVÜ ÜLE
…ÚRENCÜDEN
BEKLENENLER
†R†NLER
• Yandaki flemay› inceleyiniz. Sunumunuzu hazırlarken bilgi toplama, bazı soruları yanıtlama, bilgiyi analiz etme aşamalarında neler yaptığınızı düşününüz. Bu çalışmanın size kazandırdığı sosyal ve üst
düzey düşünme becerilerinin neler olduğunu söyleyiniz.
BÜLGÜ TOPLAMA
†ST D†ZEY
D†Þ†NME
BECERÜLERÜ
BÜLGÜYÜ
ANALÜZ ETME
CEVAPLAR
GRUP ‚ALIÞMASI
VE SOSYAL
BECERÜLER
Şema 1. 1: Performans görevi ile öğrenciden beklenenler
B. PS‹KOLOJ‹N‹N B‹L‹M OLMA SÜREC‹
TEMEL KAVRAMLAR
KONUYA HAZIRLANALIM
• Yap›salc› yaklafl›m (strüktüralizm)
Yandaki resmi inceleyerek sorular› yan›tlay›n›z.
• ‹fllevselci yaklafl›m (fonksiyonalizm)
• Davran›flç› yaklafl›m
• Psikodinamik yaklafl›m
• Hümanistik yaklafl›m
• Biliflsel yaklafl›m
• Biyolojik yaklafl›m
1. Bilimler içinde konusu en karmafl›k olanlar
hangileridir? Bu bilim dallarının karmaşık olma nedenini tart›fl›n›z.
2. “Psikolojinin di€er tüm pozitif bilimlerin kulland›€› deney yöntemini kullanmas› gerekmez.” görüflüne
kat›l›r m›s›n›z?
3. Do€a bilimlerindeki geliflmeler sa€lanmasayd› psikoloji bir bilim dalı hâlini alabilir miydi?
4. “Psikoloji, kendi tan›mlar›n› bile ard›nda b›rakan
bir büyüme flekline sahiptir. ‹nsan yaflam›n›n karmafl›kl›€›, bunu neredeyse kaç›n›lmaz yapar.”1 sözü psikolojinin geliflimi ile ilgili neyi vurgulamaktad›r?
5. Resimde Freud neden böyle çizilmifl olabilir?
Tahmin ediniz.
6. “Bana, yetifltirmek üzere bir düzine sa€l›kl› bebek
verin. Bunlardan rastgele seçti€im birini e€ilimlerini, tutkular›n›, zekâlar›n›, yeteneklerini ve ›rk›n› dikkate almaks›z›n diledi€im herhangi bir uzmanl›k alan›nda yetifltirebilirim. Bu kifliyi; doktor, avukat, tüccar ve evet hatta dilenci veya h›rs›z olarak e€itebilece€imi garanti ediyorum.”2 diyen John Watson (Con Vats›n), davran›fllar›n kazan›lmas›nda neye önem vermektedir?
7. Watson söylediğini yapabilir miydi?
Resim 1. 2: Sigmund Freud, Verner
Horvath
8. Psikolojinin bir bilim dal› olma sürecine Watson’›n katk›s› ne olabilir?
17
B‹L‹YOR MUYDUNUZ?
ETKÜNLÜK
Afla€›da psikoloji biliminin geliflimiyle ilgili
bir metin verilmifltir. Metni okuyarak flemay›
örnekteki gibi tamamlay›n›z.
PS‹KOLOJ‹N‹N GEL‹fi‹M‹
Psikoloji uzun zaman felsefeye ba€l› kald›. Yunan filozoflar›na göre psikoloji, insan
ruhunu konu alan bir bilgi dal›yd›. Platon (MÖ
427-347)’a göre ruh, ancak ak›lla kavranabilirdi ve beden ortadan kalksa bile ruhun varl›€› devam ederdi.
Aristoteles (MÖ 384 - 322), ruhun bedenin bir ifllevi oldu€unu savunur. Cisimsel olmayan ruh, bedenin hareketlerini bir amaca
do€ru yönelten nedendir.
René Descartes (Röne Dekart, 15961650), o dönemlerde sinir sisteminin yap›s›
iyi bilinmedi€i hâlde davran›fl›; duyu organlar›, sinir sistemi ve kaslarla aç›klamaya çal›fl›r.
Bir bilim olarak psikolojinin ortaya ç›kabilmesi için öncelikle di€er bilimlerin geliflmesi
gerekmifltir. Örne€in William Harvey (Vily›m
Harvey, 1578-1667)’in kan dolafl›m›yla ilgili
buluflu bu konuda at›lan önemli bir ad›md›.
GEVHER NES‹BE VE MAN‹SA fi‹FAHANES‹
Anadolu’nun ‹slam dönemine ait en eski hastanesi ve ilk t›p medresesi Kayseri’dedir. Veremden ölen
k›zkardefli Gevher Nesibe Hatun’un vasiyeti üzerine
Selçuklu Sultan› I. G›yasettin Keyhüsrev taraf›ndan,
1204-1206 y›llar› aras›nda yap›lan darüflflifa (sa€l›k
yurdu, hastane), günümüzde t›p tarihi müzesi olarak
kullan›lmaktad›r.
Türklerin yapt›rd›€› on birinci büyük hastane olan
darüflflifa, dünyadaki t›p e€itimi yap›lan ilk sa€l›k merkezidir. Burada ruh sa€l›€› ko€ufllar› ve bir eczane bölümü de vard›r. Gevher Nesibe fiifahanesinde pek çok
bilim insan› yetiflmifl, ücretsiz bak›lan pek çok hasta
flifa bulmufltur.3
Kanuni Sultan Süleyman’›n annesi Hafsa Sultan ise
1522’de Manisa’da bir külliye yapt›rm›fl ve burada bir
ak›l hastal›klar› merkezi kurmufltur. Hafsa Sultan hastalan›nca kendisine, bu merkezde yap›lan ve içine k›rk
bir çeflit baharat kat›lan bir macun gönderilir. Hafsa
Sultan macun sayesinde k›sa sürede iyileflir. ‹flte Manisa’n›n ünlü mesir macunu ve her y›l 21 Mart’ta kutlanan mesir flenlikleri de böyle ortaya ç›kar.4
Fizik ve kimya bilimlerindeki geliflmeler de psikolojinin bir bilim hâlini almas›nda etkilidir. Ses, renk
ve duyum konular›ndaki araflt›rmalar, psikolojide de ölçme yap›labilece€ini göstermifltir.
Heinrich Weber (Haynrih Veber, 1795-1878), insanlar›n tepki sürelerini ve deri duyarl›l›€›n› ölçerek psikolojiye, insan davran›fllar› üzerinde de araflt›rma yap›labilece€i düflüncesini getirmifltir.
Bilimlerdeki bu geliflmeler sonucu psikoloji, felsefeden ayr›larak ba€›ms›z bir bilim kimli€ine kavuflmufltur.
Wilhelm Wundt (Vilhelm Vunt, 1832-1920), ilk psikoloji laboratuvar›n› aç›nca psikoloji, pozitif bir
bilim olarak kabul edilmiştir. Bundan sonra “‹nsanlar› nas›l incelemeliyiz?” sorusu farkl› biçimlerde
cevapland›r›lm›fl, bunun sonucu de€iflik psikoloji ekol ve yaklafl›mlar› görülmeye bafllam›flt›r.
PLATON
Psikolojinin konusu ruhtur.
PSÜKOLOJÜ BÜLÜMÜ
Şema 1. 2: Psikolojinin bir bilim dal› olmas›ndaki önemli köfle tafllar›
18
ETKÜNLÜK
Psikolojide yaklafl›mlar, insan davran›fl›n›n karmafl›k yap›s›n›, farkl› biçimlerde ele alarak aç›klar. Ancak insan davran›fl› bir bütündür ve psikoloji bu yaklafl›mlardan hiçbiri de€ildir, tümüdür. Yaklafl›mlar›n her biri, davran›flı farkl› aç›lardan açıklayarak onun iyi anlafl›lmas›n› sa€lamakta ve birbirini tamamlamaktad›r. Dolay›s›yla psikoloji de davran›fl› çeflitli aç›lardan ele almakta ama onu bir bütün olarak
aç›klamaya çal›flmaktad›r. Afla€›daki tabloda psikoloji bilimindeki önemli yaklafl›mlar verilmifltir. Bunlar› okuyarak ö€rendiklerinizi 20. sayfadaki sorular do€rultusunda yorumlay›n›z.
Yaklafl›m
Savunanlar
Görüflleri
Yap›salc› yaklafl›m
Wilhelm Wundt
Psikoloji, insan zihninin yap›s›n›, ögelerini incelemelidir. Kullan›lacak teknik, içe bak›fl ya da iç gözlem (bireyin kendi kendisini gözleyip elde etti€i bilgileri, araflt›rmac›ya aktarmas›) olmal›d›r. Zihnin yap›s›n›n ve ögelerinin araflt›r›labilece€ini ortaya koydu€undan günümüz psikolojisine giden yolu açm›flt›r. Ancak iç gözlem sa€lam bilgiler elde etmeye uygun bir yöntem olmad›€› için de elefltirilmifltir.
‹fllevselci yaklafl›m
William James
(fonksiyonalizm)
(Vily›m Ceymis, 1842-1910)
Darwin’in evrim kuram›ndan etkilenir. Zihnin yap›s› yan›nda davran›fl›n ve zihinsel yaflam›n, organizman›n çevreye uyumunda ne gibi ifllevleri bulundu€unun da incelenmesi gerekti€ini savunur. Çünkü davran›fl ve zihinsel süreçler, kiflinin de€iflen çevre koflullar›na
uyumunu sa€lar. Bu yaklafl›m, kiflinin tüm davran›fllar›n› uyum çabas›na indirgedi€i için elefltirilmifltir.
(strüktüralizm)
John Dewey
(Con Dövi, 1859-1952)
Davran›flç› yaklafl›m
John Watson
(Con Vats›n, 1878-1958)
‹van Pavlov
(‹van Pavlov, 1849-1936)
Frederic Skinner
(Frederik Sikeynır,1904-1990)
Edward Thorndike
(Edv›rd Törndayk, 1874-1949)
Psikodinamik yaklafl›m
Psikodinamik yaklafl›m
Sigmund Freud
(Sigmund Froyd, 1856-1939)
Alfred Adler (1870-1937)
Karl Jung (Karl Yung, 1875-1961)
Karen Horney
(Karen Horni, 1885-1952)
Erich Fromm
(Erih From, 1900-1980)
Hümanistik yaklafl›m
Abraham Maslow
(Abraham Maslov, 1908-1970)
Carl Rogers
(Karl Rac›rs, 1902-1987)
Psikolojinin de di€er pozitif bilimler gibi bir konusu olmal›d›r. Zihinde olup biten düflünce ve duygular; gözlenebilen, ölçülebilen
konular de€ildir. ‹nsanda gözlenip ölçülebilen, onun hareketleridir.
O hâlde psikolojinin konusu bunlar olmal›d›r. Uyar›c›-tepki (U-T) psikolojisi olarak da bilinir. Organizman›n içinde olup biten biyolojik
veya biliflsel süreçlerle ilgilenmez. Amac›, çevredeki uyar›c›larla ortaya ç›kan davran›fl aras›ndaki iliflkiyi gözlem ve deney yoluyla incelemektir. Bu yaklafl›m, çevreye fazla önem verdi€i, zihinsel süreçlerin incelenemeyece€ini savundu€u için elefltirilmifltir.
‹nsan›n her davran›fl›n›n kiflili€inden kaynaklanan bir nedeni vard›r. Bu neden, onun bebeklik, çocukluk, gençlik ça€lar›na dayan›r.
‹nsan, do€ufltan gelen iki temel e€ilime sahiptir: cinsellik ve sald›rganl›k. Bunlar, onun bir toplum içinde yaflamas›n› zorlaflt›rd›€›ndan
sürekli bask› alt›nda tutulur ve bilinçli olmayan bir alana itilir. Ruhsal
yap›, birbiriyle iliflkili üç kavramla aç›klan›r: bilinçalt›, bilinç ve bilinç
öncesi. Psikoloji, kiflilikteki aksakl›klar›n bilinçalt›ndaki nedenlerini
bulmal› ve tedavi etmelidir. Bunun için de bireyin geçmifl yaflant›s›n› ortaya ç›karmay› amaçlayan vaka incelemesi yöntemini kullanmal›d›r. Tedaviye yönelik olarak da klinik yöntemlerden yararlanmal›d›r.
Bu yaklafl›ma göre insan›n do€umla bafllayan ve ömür boyu süren fizyolojik, toplumsal ve psikolojik gereksinimleri (açl›k, cinsellik,
susuzluk, uyku gibi gereksinimlerin yan›nda; güven, sevgi, sayg›,
kendini gerçeklefltirme) vard›r. Bunlar›n karfl›lanmamas› ruhsal yaflam›n bütünlü€ünü bozar. ‹nsan, gereksinimlerini önem s›ras›na göre doyurmal› ve sa€lad›€› doyuma göre aflama aflama geliflmelidir.
‹nsan, geliflimi tamamlanm›fl bir varl›k de€ildir. Geliflme gücünü kendinden alan, oluflum hâlinde bir varl›kt›r. Bu yaklafl›m, ortaya koydu€u grup terapisi ve psikodrama gibi baz› tekniklerle psikolojiye
katk›da bulunmufltur. Ancak deney yöntemini reddetti€i için de
elefltirilmifltir.
19
Biliflsel yaklafl›m
Jean Piaget
(Jan Piyaje, 1896-1980)
Biyolojik yaklafl›m
Adolf Meyer(1866-1950)
Biliflsel süreçler alg›lama, bellek ve düflünme gibi zihinsel süreçlerdir.
Bu süreçleri kullanarak birey; kendisi ve çevresi hakk›nda yeni bilgiler edinir, eski olaylar› hat›rlar, ortaya ç›kan sorunlar› çözer ve gelecekle ilgili planlar yapar. ‹nsan pasif bir varl›k de€il; uyar›c›lar› alg›layan, iflleyen, anlamland›ran aktif bir sistemdir. Bu nedenle psikoloji, d›fltan gözlenemeyen biliflsel süreçlerin türü ve yap›s›yla gözlenebilen davran›fllar›n türü ve özellikleri aras›ndaki iliflkiyi araflt›rmal›d›r. Biliflsel yaklafl›m, zihinsel süreçleri incelerken deneysel yöntemler kullanmaya özellikle dikkat eder. Bireyin d›fl dünyay› nas›l içsellefltirip uyar›c›lar› kendisine özgü bir biçimde alg›lad›€›n› anlamak ister. Bu yaklafl›m, davran›fl›n oluflumunda biliflsel süreçlere fazla
a€›rl›k verdi€inden elefltirilmifltir.
Bu yaklafl›ma göre her davran›fl›n temelinde son derece karmafl›k sinirsel oluflumlar yer al›r. Beyinde gerçekleflen sinirsel oluflumlar dizisi kaslara geçer ve gözlenebilen davran›fllar hâlinde d›flar›ya yans›r. Örne€in araflt›rmalar, beyin kabu€unun sald›rgan e€ilimleri s›n›rlama ifllevi gördü€ünü
ortaya koymufltur. Bu nedenle, e€itilmifl kimselerde beyin kabu€u daha çok
geliflti€inden sald›rgan davran›fllara daha az rastlanmaktad›r. Bu da beynin
yap› ve iflleyifliyle davran›fl aras›nda iliflki oldu€unu göstermektedir. Biyolojik yaklafl›m, davran›fl yaln›zca biyolojik nedenlere dayand›r›lamayaca€›ndan elefltirilmifltir.
Tablo 1. 1: Psikolojide yaklafl›mlar
1. Köpeklerden afl›r› korkan bir kiflinin davran›fl›n›n nedenini, yukarıdaki tabloda aç›klamalar›n› gördü€ünüz davran›flç›, psikodinamik, hümanistik, biliflsel ve biyolojik yaklafl›m nas›l aç›klar?
2. Yapt›€›n›z her aç›klamada, psikolojik yaklafl›mlara göre eksik olan yönler hangileridir?
3. Tabloya göre psikolojinin bir bilim dal› olma süreci nas›l açıklanmıştır?
4. Psikoloji yaklafl›mlar›n›n günümüz psikolojisine katk›lar› neler olmufltur?
5. Ömer Hayyam’›n “Gençken ö€renmeye, bilime merak sard›m ve filozoflarla, din adamlar›yla
yak›nl›k kurdum. Birçok fley dinledim fakat hangi kap›dan girdiysem o kap›dan ç›kt›m.”5 sözünü ö€rendi€iniz yaklafl›mlar aç›s›ndan yorumlay›n›z.
Okuyalım
ÜÇ ÜNLÜ TÜRK PS‹KOLO⁄U
Mazhar Osman Usman (1884-1961), Türkiye’de ilk modern
ruh sa€l›€› hastanesini kuran Türk bilim insan›d›r. Ülkemizde klinik psikolojinin öncülerinden olan Mazhar Osman Usman, Berlin ve Münih’te nöroloji ve psikoloji e€itimi alm›flt›r. Bak›rköy’deki
terk edilmifl bir k›flla olan Refladiye K›fllas›’n›n bulundu€u araziyi devletten talep etmifl, dönemin cumhurbaflkan› Mustafa
Kemal Atatürk’ün onay› ile 1924 y›l›nda bafllayan süreç, 15 Haziran 1927 tarihinde Bak›rköy Ruh ve Sinir Hastal›klar› Hastanesinin kurulmas›yla tamamlanm›flt›r. Uzun süre bu hastanede
baflhekimlik görevinde bulunan Mazhar Osman, 1933’te ‹stanbul Üniversitesi Psikiyatri Klini€ine ordinaryüs profesör olarak
atanm›fl, 1952 y›l›na kadar çal›flmalar›n› sürdürmüfltür.
20
Fotoğraf 1. 1: Mazhar Osman Usman’ın kurduğu Bakırköy Ruh ve Sinir
Hastalıkları Hastanesinden bir görünüm
Muzaffer fierif Baflo€lu (1906-1988), dünyada sosyal psikolojinin akademik bir disiplin
olmas›nda öncülük eden kiflilerdendir. Doktora tezi, bugün bile sosyal psikolojinin temel kuramlar›n›
ortaya koyan bir el kitab› olarak kabul edilir. Onun “Davran›fl, çevreden ba€›ms›z olarak aç›klanamaz ve aç›klansa da anlaml› de€ildir.” düflüncesi sosyal psikolojinin, klinik psikolojinin, geliflim psikolojisinin ve biliflsel psikolojinin temelini oluflturmufltur.
Nursu Marmara (1944- ), ‹stanbul Üniversitesinin psikoloji bölümünden mezun olmufl daha
sonra da psikolojiyi Türkiye için yeni bir bilim dal› olan grafoloji (el yaz›s›ndan kiflilerin ruhsal özellikleri ile ilgili sonuçlar ç›karmay› amaçlayan bilgi dal›) ile desteklemifltir. Türkiyede grafoloji dal›nda
bilimsel yeterlili€i olan ilk ve tek kiflidir. Doktora tezinde anlatt›€› “kiflinin yaz›s›n›n kendisine ait olup
olmad›€›” konusu Türkiye için keflfedilmemifl bir konudur. Nursu Marmara, bu konuda yapt›€›
çal›flmalar›n› klinik psikolog tecrübesiyle pekifltirmekte ve karfl›laflt›rmaktad›r. Bak›rköy Ruh ve Sinir
Hastal›klar› Hastanesinde klinik psikolog olarak 30 y›l› aflk›n bir süredir görev yapan Marmara, mahkemelerde bilirkiflilik yapmakta ve yaz› analizlerine de devam etmektedir.
Ön Çal›flma Görevi
Herhangi bir psikoloji deneyi örne€i bularak defterinize yaz›n›z ve bu deneyin yap›lma amac›n›n ne oldu€unu düflününüz.
C. PS‹KOLOJ‹N‹N ÖLÇÜTLER‹ VE AMAÇLARI
TEMEL KAVRAMLAR
• Gözlenebilirlik
• Ölçülebilirlik
KONUYA HAZIRLANALIM
Afla€›daki görselleri inceleyerek 22. sayfadaki sorular›
yan›tlay›n›z.
Fotoğraf 1. 2: Frederick Skinner güvercinlerle yaptığı bir deneyde
21
Fotoğraf 1. 3: Frederick Skinner farelerle yaptığı bir çalışma sırasında
1. Skinner, fotoğraflarda psikolojinin hangi amac›n› gerçeklefltirmeye çal›flmaktad›r?
2. 21. sayfadaki görsellerde Skinner’›n yapt›€› çal›flma psikolojinin di€er pozitif bilimlerle
hangi ortak özellikleri tafl›d›€›n› gösterir?
3. John Watson “Psikoloji, bir davran›flç›n›n bak›fl aç›s›ndan do€a bilimlerinin tamamen nesnel
kollar›ndan biridir. Teorik hedefi, davran›fl› tahmin ve kontrol etmektir.”6 demektedir.
John Watson’a göre teorik hedefi davran›fl› tahmin ve kontrol etmek olan psikolojinin ölçütleri neler olabilir?
4. Psikoloji, yafll›l›k dönemindeki sorunlar›n çözümüne nas›l katk›da bulunabilir?
4. Zekâ derecenizi nas›l bilebilirsiniz ve bunu bilmek size ne kazand›r›r?
ETKÜNLÜK
A. Foto€raf 1.4’ü inceleyiniz. 23. sayfadaki bilgi notundan da yararlanarak afla€›daki sorular› yan›tlay›n›z.
1. Bebek neden gülüyor olabilir?
2. Günümüzde uyku ve rüyalar EEG denilen aletle
saptanabilmektedir.
Buna göre bebe€in uyku davran›fl›n› inceleyen bir
psikolo€un, psikolojinin gözlenebilirlik ölçütünü gerçeklefltirdi€i söylenebilir mi?
Foto€raf 1. 4: Uykusunda gülen bebek
3. Bebe€in davran›fl›n› etkileyen çevre koflullar› ve
uyar›c›lar ayr›nt›l› bir biçimde nas›l tan›mlanabilir?
4. Çevre koşullarının bebe€in davran›fl›n› ne derecede etkiledi€i bulunabilir mi? Bu durum, psikolojinin hangi ölçütünün gerçekleflti€ini gösterir?
5. Yan›tlar›n›zdan hareketle psikolojinin temel ölçütlerinin neler oldu€u söylenebilir?
B. Afla€›da s›k›lganl›k davran›fl›n› inceleyen bir psikolo€un
yapmas› gerekenler verilmifltir. Buna göre psikolojinin amaçlar›n›n neler oldu€unu belirtiniz.
Birisi bakarken
hendekten
atlayam›yorum...
a. S›k›lgan bir kimse karfl›s›nda psikolog, öncelikle s›k›lganl›€›n ne oldu€unu, nas›l meydana geldi€ini ortaya ç›karmaya çal›fl›r.
b. S›k›lgan bir kimseyi incelerken psikolog, onun s›k›lganl›€›na neden olabilecek aile, e€itim gibi d›fl; yorgunluk, kal›t›m
gibi iç etmenleri inceler ve genelde bu davran›fl›n nedenlerini ortaya koymaya, ona genel aç›klamalar getirmeye çal›fl›r.
c. Psikolog, s›k›lganl›€›n nedenlerini anlam›fl ve aç›klam›flsa bu davran›fl›n hangi koflullarda, ne zaman ortaya ç›kaca€›nı tahmin edebilir.
ç. Psikolog, bu aşamalardan sonra sıkılganlık davranışını bir ölçüde değiştirme şansına sahiptir.
22
Karikatür 1. 4: Kas›m Özkan
Ön Çal›flma Görevi
Ön çal›flman›zdaki deneyde
psikolojinin amaçlar›n› nas›l gerçeklefltirdi€ini aflama aflama gösteriniz.
Bilgi Notu
PS‹KOLOJ‹N‹N ÖLÇÜT VE AMAÇLARI
Psikolojinin temel ölçütleri gözlenebilirlik ve ölçülebilirliktir.
Gözlenebilirlik: Bilimlerin ele ald›€› olaylar›n gözlenebilir olmas› gerekir. Günümüzde psikoloji,
davran›fl› ve davran›fl›n alt›nda yatan süreçleri bilimsel olarak inceleyen çal›flma diye tan›mlan›r. Çünkü davran›fl›n alt›nda yatan baz› süreçleri do€rudan gözleme olana€› yoktur ama organizman›n davran›fllar› gözlenerek onlar›n varl›€› saptanabilir.
Ölçülebilirlik: Her bilim, olaylar aras›ndaki iliflkiyi ölçülebilir flekilde ortaya koymak amac›ndad›r.
Özellikle deneysel psikoloji, belli bir davran›fl› etkileyen çevre koflullar›n› ve uyar›c›lar› ayr›nt›l› bir biçimde tan›mlay›p ölçerek bunlar›n hangi davran›fl›, nas›l ve ne derecede etkiledi€ini bulmay› amaçlar. Ölçülebilirlik, psikolojinin sonuçlar›n›n güvenilir olmas›n› ve bunlar›n karfl›laflt›r›labilmesini sa€lar.
Psikolojinin amaçlar›n›n bafl›nda insan davran›fllar›n› tan›mlama gelir. Tüm pozitif bilimler ilk aflamada olgular› ve bunlar aras›ndaki iliflkileri saptamak, s›n›fland›rmak ve kaydetmek amac›ndad›r. Tüm
bilimler gibi psikoloji de bu aflamadan sonra aç›klamaya geçer. ‹nsan davran›fllar›n› anlama ve aç›klama aflamas›nda psikoloji, gözlem ve deney sonuçlar›ndan genellemelere varmaya, davran›fllar aras›ndaki nedensellik iliflkisini çözümleyerek yasalara ulaflmaya çal›fl›r. Psikoloji bize, insan davran›fllar›n›
önceden kestirebilme olana€› da sa€lamaktad›r. Psikoloji, davran›fllar› anlamaya çal›fl›rken getirdi€i
aç›klamalara dayanarak bir ölçüde insan davran›fllar›n› etkileme ve kontrol etmeyi de baflarabilir.
Ç. PS‹KOLOJ‹N‹N YÖNTEM VE TEKN‹KLER‹
TEMEL KAVRAMLAR
• Bilimsel yöntem
• Hipotez
• Araflt›rma tekni€i
• Kuram
• Do€al gözlem
• Anket
• Korelasyon
• Deney
• Yasa
• Vaka çal›flmas›
• Gözlem
Evet Bobi, deden Pavlov’un ekibindeydi ama onlar
henüz pek az fley biliyorlard›.
Karikatür 1. 5: Vladimir Kremlev
KONUYA HAZIRLANALIM
Afla€›daki görseli inceleyerek sorular› yan›tlay›n›z.
1. Ö€retmen, bahçede oynayan ö€rencilerden birini sürekli gözlüyorsa bu yolla o kifli hakk›nda hangi bilgileri edinebilir?
2. Bir psikolog, hastas›n›n geçmiflinde yer alan
olaylar› araflt›rmal› m›d›r? Bu araflt›rma ona neler
kazand›rabilir?
3. Okulunuzda yap›lacak yeni bir düzenleme için
ö€rencilerin görüfllerine baflvurulsa nas›l bir yöntemle daha kolay bilgi edinilebilir?
4. Ö€rencileri övme yoluyla heveslendirmenin
matematik ö€reniminde etkisini araflt›rsan›z hangi
yöntemlerden yararlan›rd›n›z?
5. “Bilim, er geç elde etti€i nesnel verileri, bizim öznel dünyam›za da yayacak ve do€a anlay›fl›m›z› ayd›nlatarak insan bilincinin mekanizmas›n› ve gerçek anlam›n› ortaya ç›karacakt›r.”7 diyen ‹van Pavlov, psikolojiyle ilgili hangi inanc›n› ifade etmifltir?
6. Resimdeki Bobi’nin dedesi neden ‹van Pavlov’un ekibindeydi? Tahmin ediniz.
23
ETKÜNLÜK
A. Afla€›daki bilimsel yöntemin izlediği aşamalarla ilgili flemay› inceleyiniz ve bilgi notundan da yararlanarak tamamlay›n›z. Yanlışlarınızı öğretmeniniz rehberliğinde düzeltiniz.
B. fiemadan da yararlanarak bilimsel yöntemi tan›mlay›n›z.
Gerek
Problemin
SaptanmasÝ
Hipotez
deÛißir.
Sonu
olumsuz
Tahminler
Şema 1. 3: Bilimsel yöntemin aşamaları
Bilgi Notu
B‹L‹MSEL YÖNTEM
Bilimsel yöntem, bilimlerin insan› ve do€ay› aç›klamak üzere izledikleri sistemli yola verilen add›r. Bilimler, araflt›rma konular›yla ilgili verilerin toplanmas›nda baz› araçlara baflvurur. Bu araçlara
araflt›rma tekni€i ya da ölçüm arac› ad› verilir. Araflt›rma teknikleri çok say›dad›r ve her bilimin araflt›rma tekni€i farkl›d›r. Psikoloji, pozitif bir bilimdir. Bu nedenle di€er pozitif bilimlerin kulland›klar› bilimsel yöntemden yararlan›r. Ölçüm arac› olarak da test, anket, görüflme ve vaka incelemesi gibi teknikleri kullan›r.
Bilimsel yöntem, flu aflamalarda gerçekleflir:
Araflt›r›lacak konunun saptanmas› ve gözlem: Araflt›rmac›, cevab›n› merak etti€i konuyu belirler ve o konunun s›n›rlar›n› çizer. Sonra bu konuyla ilgili gözlemler yapar.
Hipotez (denence): Gözlenen olaylar aras›ndaki ba€lant›lar›n kavran›p tan›mlanmas› ve s›n›fland›r›lmas› sonucu ulafl›lan geçici çözüm denemesidir.
Deney: Olaylar›n yapay olarak araflt›rmac›n›n haz›rlad›€› koflullarda, laboratuvarda oluflturulup incelenmesidir.
Kuram (teori): Hipotezlerin deneyle k›smen do€rulanm›fl hâlidir. Teoriler, olgular›n nedenlerini
aç›klamak için kurulur ve nedenleri aç›klamada yetersiz kal›rsa de€ifltirilebilir ya da terk edilebilir.
Yasa: Teorinin unsurlar› aras›ndaki iliflkinin matematiksel olarak ifade edilmifl fleklidir. Yasalar
kesin ve geneldir. Tekrarlanan gözlem ve deneyler sonucu elde edilmiş, akla uygun, yanlışlanma olasılığı olmayan bilgilerdir.
24
ETKÜNLÜK
Afla€›da verilen üç örnek olay› okuyunuz. Yandaki bilgi notundan da yararlanarak bunlarla ilgili
sorular› yan›tlay›n›z.
• Bir grup psikolog, üç yafl›ndaki çocuklar›n davran›fl özelliklerini belirlemek için bir çocu€u her gün, sabah kalkma saatinden, akflam yat›ncaya kadar gözlemifl ve o yafl davran›fllar›n› ayr›nt›l› bir biçimde ortaya
koymufltur.
PS‹KOLOJ‹DE KULLANILAN
TEKN‹KLER
1. Okudu€unuz olaydaki gözlem türünü nas›l tan›mlayabilirsiniz?
Psikolojide do€al gözlem, vaka ve anket
çal›flmalar› gibi tekniklerden yararlan›l›r.
2. Okudu€unuz olaydaki gözlem türü hangi aç›lardan elefltirilebilir?
Do€al gözlem, araflt›rmac›n›n olaya
hiçbir etkide bulunmadan, olan› oldu€u gibi incelemesidir. Do€al gözlemin baz› sak›ncalar› vard›r. Örne€in gözlenen olay ayn› oldu€u hâlde, farkl› beklentileri, e€ilimleri
ve anlay›fl biçimleri olan bilim insanlar› olaya farkl› yorumlar getirebilirler. Ayr›ca do€al gözlem çok zaman al›r ve genellikle hemen kullan›lacak bilgiler vermez. Sistematik gözlem ise test ve anket gibi belli teknikler ve çizelgeler kullan›larak yap›lan gözlemdir. Bu gözlemle araflt›rmac›, konuyu k›sa sürede, sistemli ve nesnel bir biçimde
ele alarak daha kesin bilgiler elde eder.
3. Günümüzde gittikçe geliflen ses ve görüntü
alma araçlar› olayda kullan›lan gözlem türüne hangi aç›dan yard›mc› olabilir?
• Yükseklik korkusu olan bir kifli hakk›nda afla€›da
verilen konularda bilgi toplayarak hastal›€›na iliflkin
ipuçlar› elde edilmeye çal›fl›lm›flt›r.
a. Kiflinin ad› soyad›, do€um yeri ve do€um tarihi
b. Sorunun k›saca tanımlanması
c. Geçirdi€i hastal›klar ve ameliyatlar
ç. Akademik baflar›s›, okul yaflant›s›, ö€retmenleri ve s›n›f arkadafllar› ile iliflkisi
d. Aile tarihçesi, ailenin sosyo-ekonomik durumu, kardefl say›s›
e. Sosyal iliflkileri,okul d›fl› sosyal etkinlikleri
f. Duygusal geliflimi
g. Gelece€e iliflkin beklentileri ve planlar›
h. Önerilen tedavi yollar› ve al›nacak önlemler
›. Önerilerin uygulanmas›na iliflkin planlar
1. Olay incelenirken izlenen yöntemin olumlu
yönleri neler olabilir?
2. Elde edilen bilgiler yükseklik korkusu olan kiflinin sorununu çözmede yeterli olabilir mi? De€ilse
baflka neler yap›labilir?
• Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi ö€rencilerinin
nelere ilgi duyduklar› araflt›r›lm›flt›r. Araflt›rman›n amac›, ö€rencilerin çeflitli sorunlar üzerinde ba€›ms›z düflünmesini sa€lamak amac›yla düzenlenecek olan kültür konferanslar› öncesinde hangi konulara ilgi duydu-
25
Bilgi Notu
Vaka çal›flmas›, bireyin geçmiflinde yer
alan olaylar›n yak›n çevresinden ve ailesinden bilgi al›narak incelenmesi yoluyla hastal›€›na iliflkin ip uçlar› elde edilmesidir.
Anket, bilgi verecek kiflinin, do€rudan
kendisinin okuyarak yan›tlayaca€› sorulardan oluflan soru k‛tlar› kullan›larak yap›lan bir araflt›rma tekni€idir. Anketten, olabildi€ince çok kiflinin görüfllerini, kan›lar›n›
toplamak için yararlan›l›r. Anketin geçerlili€i; sorular›n iyi haz›rlanm›fl olmas›na, cevaplayanlar›n samimi olmas›na, sorular›n
kimlere uyguland›€›na ve elde edilen sonuçlar›n ne ölçüde genellefltirilebilece€inin
iyi bilinmesine ba€l›d›r. Günümüzde anket
uygulamalar›nda posta, telefon ve İnternetten de yararlan›labilmektedir.
€unu belirlemektir. Haz›rlanan soru k‛tlar›, anketörler taraf›ndan bin ö€renciye uygulan›r. Sonuçta,
ö€rencilerin yar›dan fazlas›n›n ekonomik ve siyasi konulara ilgi duydu€u görülür.8
1. Anket çal›flmas›nda ö€rencilerle nas›l iliflki kurulmufltur?
2. Hukuk Fakültesi ö€rencilerinin nelere ilgi duydu€unu belirlemek için neden anket uygulama yolu tercih edilmifltir?
3. Anketin do€ru sonuç vermesi ve geçerlili€i nelere ba€l› olabilir?
4. Esneklik gerektiren, s›n›rs›z bilgi isteyen araflt›rmalar için bu teknik neden uygun olamaz?
5. Anket çalışmas›nda hangi iletiflim olanaklar›ndan yararlan›labilir?
ETKÜNLÜK
A. Afla€›da verilen kavramlar›, tan›mlar›n›n bafl›na yaz›n›z.
deneysel yöntem
denek
kontrol grubu
ba€›ms›z de€iflken
ba€›ml› de€iflken
deney
denetimsiz de€iflken
denetimli de€iflken
ara de€iflken
deney grubu
de€iflken
DENEYSEL YÖNTEMLE İLGİLİ KAVRAMLAR
Olay ve nesneler aras›ndaki nedensellik iliflkilerinin ortaya ç›kar›lmas›n› sa€layan bilimsel araflt›rma yöntemidir.
Laboratuvarda olaylar›n yapay olarak araflt›rmac›n›n haz›rlad›€› koflullarda
gerçeklefltirilmesidir.
Psikoloji deneylerinde, üzerinde deney yap›lan organizmaya verilen add›r.
Gözlenebilen ve farkl› de€erler alabilen özelliklere denir.
Deneyde, de€ifltirilen özellik ya da özelliklerdir.
Ba€›ms›z de€iflkene ba€l› olarak de€iflen özelliktir.
Ba€›ml› ve ba€›ms›z de€iflken üzerinde etkili olan de€iflkenlerdir. Bunlar, denetimli ve denetimsiz de€iflkenler olarak ayr›labilir.
Ba€›ms›z de€iflkenle ba€›ml› de€iflkeni etkileyebilece€i önceden bilinerek
denetim alt›na al›nan de€iflkenlerdir.
Deney s›ras›nda ortaya ç›kan, ba€›ml› de€iflken üzerindeki etkisi önceden
kestirilemeyen de€iflkenlerdir.
Üzerinde deney yap›lan gruptur.
Hiçbir koflulu de€iflmeyen gruptur.
En az bir ba€›ms›z, bir ba€›ml› de€iflkeni olmayan bir deney düflünülemez. Bir deneyi, betimleyici bir çal›flmadan farkl› k›lan temel nokta, etkenlerin kontrol alt›na al›nm›fl olmas›d›r. Deney ve kontrol
gruplar›ndaki deneklerin yafl, kilo ve zekâ düzeyi gibi nitelikleri de ayn› olmal›d›r. Ayr›ca deneyi yapan
kiflilerin davran›fl biçimi, denekler taraf›ndan nas›l alg›land›€›, deneklere ipucu verip vermedikleri ve
umut k›r›c› olup olmad›klar› da deney koflullar›n› etkiledi€inden kontrol alt›nda tutulmal›d›r.
26
B. Bulmacan›n sorular›n› defterinize yaz›n›z.
3
2
C. Uykunun ö€renme ve ö€renilenleri
saklama davran›fllar› üzerindeki etkisi ile
ilgili aşağıdaki deneyi okuyunuz ve sorular› yan›tlay›n›z.
Uykunun ö€renme ve ö€renilenleri
saklama davran›fllar› üzerindeki etkisi inceleniyorsa eflit özelliklere sahip iki grup
denek al›n›r. Birinci grup ö€renme olay›ndan sonra uyutulur. ‹kinci grup, ö€renmeden sonra günlük ifllerini yapmak üzere
serbest b›rak›l›r. Günün sonunda her iki
grupta da ö€renilenlerin ne kadar›n›n hat›rlanabildi€i saptan›r. Ö€renmeden sonra uyutulan grubun ö€renilenleri daha iyi
hat›rlad›€› görülür.9
1. Deneyde bilinçli bir flekilde de€ifltirilen özellik hangisidir?
9
D
8
D
E
1
B A Ú I M L I D E Ú Ü Þ K E N
Ú
N
O
E
10
I
D E N E K
N
T
M
Y
T
Ü
Y A S A
G
R
M
11
I
K U R A M
O
S
Z
U
L
Ü
D
B
G
Z
5
D E N E Y
U
R
D
Ú
U
E
6
H Ü P O T E Z
B
Ú
Þ
U
Ü
K
Þ
7
D E N E T Ü M L Ü D E Ú Ü Þ K E N
N
E
N
B
4
2. De€ifltirilen özelli€e ba€l› olarak de€iflen nedir?
3. Deneyde iki gruptan yararlan›lmas›n›n nedeni ne olabilir? Tart›fl›n›z.
4. Deneyde denetim alt›nda tutulmas› gereken temel unsurlar neler olabilir?
ETKÜNLÜK
28. sayfadaki bilgi notunu okuyunuz. Bundan yararlanarak tabloda yer alan veriler aras›ndaki korelasyonla ilgili özellikleri iflaretleyiniz.
KORELASYON
Örnekler
Yüksek
Zekâ bölümü ile okuma testi puan›
Demokrasinin gelişmesi ile güvenlik kaygısı
Boyla müzik yetene€i
Derse olan ilgi ile baflar›
Ortalama s›cakl›k ile klima kullan›m›
Sınıf öğrenci sayısı ile öğrenme düzeyi
Ödüllendirme ile başarı
E€itim olanaklar› ile e€itilmifl insan say›s›
27
Düflük
Pozitif
Negatif
Korelas. yok
B. Afla€›daki müzi€in zihinsel faaliyetlere etkisi ile ilgili deneyi okuyunuz ve bilgi notundan da yararlanarak sorular› yan›tlay›n›z.
Fotoğraf 1. 5: Senfoni Orkestras›
Bilgi Notu
1992 y›l›nda Kaliforniya Üniversitesindeki araflt›rmac›lar›n üniversite ö€rencileriyle yapt›klar› bir çal›flmada, ö€renciler s›nava girmeden önce 20 ya da
30 dakika Mozart’›n senfonilerini dinlediklerinde
problem çözümüne dayanan testlerde az bir farkla
daha yüksek puanlar alm›fllard›. Bu oldukça anlaml›yd›. Çünkü biliflsel psikoloji ve beyin çal›flmalar› da
beynin belirli k›s›mlar› uyar›ld›€›nda k›sa süreler içinde kiflilerin performans›n›n artaca€›n› ortaya koyuyordu. Ancak ne yaz›k ki bu bulgu bas›n taraf›ndan
fazlas›yla büyütüldü. Örne€in, Amerika’daki eyaletlerden birinde bir müzik firmas›yla anlafl›larak yeni
do€an çocu€u olan ailelere klasik müzik CD’leri da€›t›ld›. Benzer flekilde devlete ba€l› baz› krefllerde
çocuklar›n daha zeki olmalar› beklentisiyle Bach,
Vivaldi ve Mozart çal›nmaya baflland›. Bugün, baz›
müzik firmalar›n›n “Bebe€inizin Beynini Gelifltirin”
28
‹L‹fiK‹SEL VE DENEYSEL YAKLAfiIM
‹liflkisel yöntem, matematiksel olarak ifade
edilebilen verilerin elde edilmesinde, s›n›fland›r›lmas›nda ve sunulmas›nda kullan›lan bir
yöntemdir. ‹statistikle, olgular aras›ndaki iliflkiler tablo, grafik gibi yollardan ortaya konulur.
‹liflkisel yöntemlerin bafl›nda korelasyon gelir.
Korelasyon, bir de€iflkenin de€eri de€iflirken bir di€er de€iflkenin de de€erinin de€iflmesi anlam›na gelir. Örne€in zekâ bölümü yüksek olan çocuklar›n okuma testi puan› yüksek
ise zekâ bölümüyle okuma becerisi aras›nda
bir korelasyon var demektir. Korelasyonu, korelasyon kat say›s› ile ifade ederiz. En yüksek
korelasyon kat say›s› +1, -1’dir. S›f›r say›s›na
yaklaflt›kça korelasyon azal›r. S›f›r say›s›, iki veri aras›nda korelasyonun olmad›€›n› gösterir.
bafll›€› alt›nda satt›€› klasik müzik serilerine ailelerin
gösterdi€i ra€bet oldukça büyük oldu.10
1. Deneyde araflt›r›lacak konu nedir ve konuyla ilgili hangi gözlemler yap›lm›fl olabilir?
2. Deneyin bafllang›c›nda araflt›rmac›lar hangi tahminde bulunmufl ve bunu s›nama yoluna
gitmifl olabilirler?
3. Deneyden hareketle ulafl›lan genelleme
nedir ve buna dayan›larak hangi uygulamalar
yap›lm›flt›r?
4. ‹liflkisel yöntem, say› ile ifade edilebilen verilerin elde edilmesinde, s›n›fland›r›lmas›nda ve
sunulmas›nda kullan›lan bir yöntemdir. Sizce yukar›daki deneysel çal›flma ile bu tür bir çal›flman›n fark› ne olabilir? Tart›fl›n›z.
E€er korelasyon, birlikte artan ya da birlikte
azalan de€erleri gösteriyorsa korelasyon kat
say›s› pozitiftir. 0,80 ya da 0,90’l›k bir korelasyon yüksektir. 0,40’la 0,60 aras› orta, 0,20’yle
0,30 aras› düflüktür. De€iflkenlerden birinin de€eri artarken di€erininki azal›yorsa korelasyon
kat say›s› negatiftir.
Deneysel yöntem ile iliflkisel çal›flman›n ifllevleri farkl›d›r. Deneysel yöntem, de€iflkenlere iliflkin verilerin elde edilmesini, iliflkisel çal›flma ise bu veriler aras›ndaki iliflkinin derecesinin ortaya konulmas›n› sa€lar. Korelasyon kat
say›s›yla ifade edilen iliflkiler; araflt›rmac›ya yol
gösterir ve çok yüksek korelasyona sahip olan
iliflkiler, sonuçta, nedensellik iliflkilerini bildiren
aç›klamalar hâlini al›r.
D. ET‹K ‹LKELER
TEMEL KAVRAM
• Etik ilkeler
Karikatür 1. 6: Anton Ramiro
KONUYA HAZIRLANALIM
A. Afla€›da verilen görselleri inceleyerek bunlarda ne anlatılmak istenildiğini söyleyiniz.
B. Afla€›daki metni okuyarak sorular› yan›tlay›n›z.
Bir süpermarkete girdi€inizde neden serinlik hissedersiniz? Çünkü
belli bir derecenin alt›ndaki insan vücudu, beyne güvensizlik ve açl›k
sinyalleri gönderir. Tüm market klimalar› belli bir dereceye ayarlanm›flt›r. ‹çeri girdi€inizde ilk gördü€ünüz ürünler de özenle seçilmifltir. Marketlerin labirent gibi olmas›n›n nedeni, en iyi markalar›n sizin göz hizan›zda olmas›n› sa€lamak içindir. Çocuklar›n eriflece€i raflara abur cuburlar istiflenmifltir. Ürün paketlerindeki renkler de bu ifli bilenlerce düzenlenmifltir. Örne€in k›rm›z› ve sar› ifltah açar, yeflil tazelik hissi verir.
1. Biyoloji ve psikolojinin bulgular›ndan
metinde sözü edildi€i flekilde kâr amac›yla
yararlan›lmas›n› do€ru buluyor musunuz?
Tartışınız.
2. Psikoloji neden baz› ahlaki ilkelere
uymak zorundad›r?
Karikatür 1. 7: Nicolas Vial
29
C. Afla€›daki George Orwell (Corc Orv›l, 1903-1950)’›n 1984 adl› roman› ile ilgili metni okuyarak
sorular› yan›tlay›n›z.
1984’ün dünyasında hoflgörüyle karfl›lan›p izin verilen bafll›ca
duygular; korku, öfke, zafer ve kendini afla€›lamad›r. 1984’te devletler üç blok hâlinde topland›klar›ndan ve bloklar aras›nda güç dengesi kuruldu€undan savafl yoktur. Hepsinde de bask›c› bir yönetim
vard›r. Bütün bu piramidin doru€unda gücü her fleye yeten, yan›lmaz, kimsenin hiçbir zaman görmedi€i bir a€abey vard›r. Onun hemen alt›nda nüfusun yüzde ikisini oluflturan parti iç çevresi bulunur.
Onun alt›nda da parti d›fl çevresi ile nüfusun büyük bölümünü oluflturan sessiz kitleler yer al›r. Aile ortadan kalkm›flt›r. Amaç nefreti
beslemek, komfluyu komfluya düflman etmek ve tüm insanca coflkular› yok etmektir. Bu dünya ihanet, kavga, fleytanca gaddarl›k,
zorla afla€›lama ve halk›n seyretti€i toplu idamlar dünyas›d›r. Herkes
sürekli izlenir ve özel yaflam yoktur.11
1. 1984’te tüm bunlar nas›l baflar›lmaktad›r, insanlar böyle
bir yaflama neden karfl› ç›kmamaktad›rlar?
2. Orwell, özellikle psikolojinin etik kurallara uygun olarak
kullan›lmamas›ndan duydu€u endifle ile bu roman› yazm›fl olabilir mi? Tart›fl›n›z.
Afiş 1. 1: Eric Arthur Blair, 1984’le
ilgili bir afiş ve kitap kapağı
3. Psikolojideki uygulama alanlar›nda geçerli kurallar neler olmal›d›r? Tart›fl›n›z.
ETKÜNLÜK
Bilgi Notu
Afla€›daki örnek olaylar› okuyarak etik kurulda
olsayd›n›z bu konularda hangi kararlar› verebilece€inizi bilgi notundan da yararlanarak tart›fl›n›z.
BİLİMSEL ARAŞTIRMALARDA ETİK İLKELER
Bilimsel araflt›rma yapabilmek için bilimsel bir
tutuma ve etik ilkelere sahip olmak gerekir. Etik ilkeler evrensel kabul gören ahlak ilkeleridir. Günümüzde birçok ülkede psikoloji alan›nda araflt›rma ve uygulama faaliyetlerini düzenleyen etik
ilkeler bulunmaktad›r. Etik ilkelere ne derece sayg› gösterildi€i ve uyuldu€u, bu ülkelerde yapt›r›m
gücü olan kurulufl ve odalar taraf›ndan takip edilmektedir. Türkiye’de de baflta Türk Psikologlar
Derne€i olmak üzere bu ifllevi yerine getiren kurulufllar bulunmaktad›r. Psikolojide uyulması gereken etik ilkelerin bazıları şunlardır:
• Bir kad›n, gazetede okudu€u kedi beyinleri
üzerinde araflt›rma yapan bir psikolo€u etik kurula flikâyet eder. Bu psikolo€un kedilere yapt›€›n›n
etik ilkelere ayk›r› bir davran›fl oldu€unu iddia eder
ve cezaland›r›lmas›n› ister.
• Psikolog, tüm çal›flmalar›n› yetiflkin hastalar›n bulundu€u ortamlarda gerçeklefltirmifltir. Çocuk geliflimi ve sorunlar› ile ilgili dersler almamas›na ra€men çocuklarla çal›flma yapmaktad›r.
• Yap›lan kay›tlar›n kiflisel bilgileri a盀a ç›karmas› ve zarara neden olacak durumlar yaratmas›
söz konusuysa psikolog araflt›rmaya kat›lanlardan, onlar› herhangi bir flekilde filme almadan ve
kaydetmeden önce izin almal›d›r.
• On dört yafl›nda bir genç, depresyon ve
sosyal aç›dan içe kapand›€› için psikolo€a getirilir. Psikolog, gencin ailesinin k›s›tlamalar› nedeniyle sorun yaflad›€›n› saptar. Gençle birkaç ay
30
çal›flt›ktan sonra ilerleme kaydeder. Ancak
gencin babas›ndan telefonlar gelmeye bafllar. Baba, o€lunun çok giriflken davranmaya
ve aile d›fl›ndaki kiflilerle ilgilenmeye bafllamas›ndan yak›n›r. Tedavinin o€lunu kendisinden uzaklaflt›rd›€›n› söyleyerek psikolo€u
etik kurula flikâyet eder.
• Psikolog, engelli bir çocu€un zihinsel
de€erlendirmesinden elde etti€i test malzemelerini ö€rencileriyle paylafl›r. Çocu€un ailesini tan›yan bir ö€rencinin durumu aileye
haber vermesi üzerine aile, çocuklar›n›n gizlilik hakk›n› ihlal etti€i suçlamas›yla etik kurula flikâyette bulunur.
Ön Çal›flma Görevi
On gruba ayr›l›n›z. Her grubun
aşağıda temel kavramlar bafll›€› alt›nda
verilen alt dallardan birini seçerek onu
tan›tan bir kart haz›rlamas›n› sa€lay›n›z.
• Psikolog, araflt›rmaya kat›l›m için afl›r› ya da uygunsuz ekonomik teflvikler sa€lamaktan kaç›nmal›d›r.
• Psikolog, yeterli sayıda gözlemde bulunmadan
genel yargılara varmamalıdır.
• Araştırmada istatiksel verilerin doğru sonuç almayı engelleyebilecek biçimde değiştirilmesi, araştırmacının beklentileri doğrultusunda çıkmayan bulguların rapor edilmesi, araştırmada toplanmayan verilerin toplanmış gibi gösterilmesi yollarına gidilmemelidir.
• Psikolog, araflt›rmas›n›n fiziksel ac› ya da ciddi
duygusal strese neden olaca€›n› gördü€ü durumlarda
kat›l›mc›lar› uyarmal›d›r.
• Psikolog, kat›l›mc›lara araflt›rman›n özellikleri ve
sonuçlar› ile ilgili bilgileri elde etmeleri için olanak sunmal›d›r. Araflt›rman›n sonunda kat›l›mc›lar› bilgilendirmelidir. Araflt›rma yöntemlerinin kat›l›mc›ya zarar verdi€inin fark›na var›nca bu zarar› en aza indirmek için
gerekeni yapmal›d›r.
• Psikolog, hayvan deneylerinde, hayvanlara eziyet
edilmeden bak›lmas›ndan ve onların sa€l›kl› bir ortamda tutulmalar›ndan sorumludur.
E. PS‹KOLOJ‹N‹N ALT DALLARI
TEMEL KAVRAMLAR
• Deneysel psikoloji
• Biliflsel psikoloji
KONUYA HAZIRLANALIM
Afla€›daki görseli inceleyerek sorular› yan›tlay›n›z.
• Geliflim psikolojisi
Sürü psikolojisi
tamam ama
bu sürü, o sürü mü?
• Sosyal psikoloji
• Klinik psikoloji
• Sa€l›k psikolojisi
• Trafik psikolojisi
• Spor psikolojisi
• Endüstri ve örgüt psikolojisi
• Din psikolojisi
Karikatür 1. 8: Selçuk Erdem
1. Bir psikolog olsayd›n›z psikolojinin hangi alan›nda çal›flmak isterdiniz? Nedenini aç›klay›n›z.
31
2. “Psikoloji bilimi, yaln›zca araflt›rmac›lar›, bilim insanlar› ve yay›nlar› aç›s›ndan de€il, günlük yaflant›m›zdaki etkileriyle de geliflmektedir. Yafl›m›z, statümüz, ilgilerimiz ne olursa olsun yaflam›m›z çeflitli alanlarda çal›flan psikologlar›n çal›flmalar›ndan bir flekilde etkilenmektedir.”12
Yukar›daki sözden yola ç›karak yaflam›n›z›n, psikologlar›n çal›flmalar›ndan hangi konularda,
nas›l etkilendi€ini tart›fl›n›z.
3. Karikatür 1. 8’de sözü edilen sürü psikolojisinin ne demek oldu€unu düflününüz. Bu konu psikolojinin hangi alt dal› ile ilgili olabilir?
1. Psikolojinin Temel Bilim Alt Dallar›
ETKÜNLÜK
Afla€›daki iki metni okuyunuz. 33. sayfadaki bilgi notundan da yararlanarak bunlarla ilgili sorular›
yan›tlay›n›z.
• 1980’li y›llar›n sonunda Mark Rozenweig (Mark Rozenveyg) ile David Krench (Deyvit Krenç) bir
deney düzene€i haz›rl›yor. Deneyde iki grup fare kullan›l›yor. ‹lk grup tek bafl›na, sosyal uyaranlar aç›s›ndan fakir b›rak›l›rken, ikinci grup içinde pek çok oyunca€›n ve di€er farelerin bulundu€u zengin bir
sosyal ortamda yetifltiriliyor. 14-16 tekrardan sonra, zengin çevrede büyüyen farelerin beyin kabu€unun, fakir çevrede büyüyen gruptakilere nazaran daha geliflmifl oldu€u bulunuyor.13
1. Yukar›daki deneyde hangi de€iflkenler aras›ndaki iliflki araflt›r›lm›flt›r?
2. Deneyden hareketle deneysel psikolojinin hangi konular› deneysel olarak ele ald›€› söylenebilir?
3. Deneysel psikolojinin geliflimine özellikle hangi psikoloji yaklafl›mlar›n›n önemli katk›lar›
olmufltur? Nedeniyle aç›klay›n›z.
• Dan›flman “Elmalar k›rm›z›.” der. Çocuk
merakla sorar: “K›rm›z› ne demek?” Dan›flman
“K›rm›z› boyas› demek, yani elmalar k›rm›z› ile
boyanm›fl.” diye yan›tlar onu. Çocuk “Kim boyam›fl?” Dan›flman güler “K›rm›z› elman›n rengi, yani elmalar boyal› büyüyor.” Çocuk yine
sorar: “Peki elmalar hep k›rm›z› m› olur?” Dan›flman “Hay›r farkl› olanlar› da var.” der.
1. Çocuk renkleri neden bilmiyor?
2. Çocu€un renkleri ö€renmesi için kaç
yafl›nda olmas› gerekir?
3. Dan›flman renk kavram›n› çocu€un
zihninde somutlaflt›rmak için hangi kavram› kullanm›fltır?
Fotoğraf 1. 6: Çocuklar renkleri zamanla ö€renir.
4. Dan›flman, psikolojinin hangi alt dal›nda çal›flmaktad›r ve bu alanda hangi konular ele al›n›yor olabilir?
5. Bu alt dal›n ortaya ç›k›fl›nda hangi psikoloji yaklafl›mlar›n›n katk›s› vard›r?
32
Bilgi Notu
PS‹KOLOJ‹N‹N TEMEL B‹L‹M ALT DALLARI
Psikolojinin temel bilim alt dallar›nda çal›flan psikologlar; duyum, alg›, ö€renme, bellek, güdü ve
davran›fl›n fizyolojik temelleri gibi konular› ele al›rlar. Psikolojinin temel bilim alt dallar›, uygulamal› bilim alt dallar›na temel oluflturur ve yol gösterir. Bafll›ca temel bilim alt dallar› flunlard›r:
Deneysel psikoloji, biyolojik süreçlerle davran›fl aras›ndaki iliflkiyi inceleyen fizyolojik psikolojiyle yak›ndan ilgilidir. Deneysel psikoloji bu do€rultuda duyu organlar›n›n yap›s› ve iflleyifli, kana kar›flan hormonlar›n organizman›n bütününe ve dolay›s›yla davran›fla etkisi gibi konular› deneysel olarak
ele al›r. Bireylerin kendine özgü davran›fl, düflünme ve duygu biçimleriyle ilgilenir. Kiflili€in yap›laflmas›n› etkileyen de€iflkenleri çeflitli boyutlarda inceler. Yeni testler oluflturur. Klinik, dan›flmanl›k, sosyal, e€itim ve endüstriyel psikoloji gibi uygulama alanlar›nda psikologlar›n kullanaca€› ölçüm araçlar›n› ortaya koyar. Deneysel psikolojinin bu dal› psikometri ad›n› al›r.
Geliflim psikolojisi, bireylerin kronolojik yafla ba€l› olarak gösterdi€i fiziksel, zihinsel ve sosyal de€iflimleri inceler. Duyu organlar›n›n yafla göre nas›l geliflti€i, hangi yaflta ne gibi de€iflimlerin görüldü€ü, bireyin geliflmesinde çevrenin rolü, çocu€un geliflim aflamalar› ve yafll›l›k dönemi gibi konular› ele
al›r. Çocukluk, ergenlik, yetiflkinlik ve yafll›l›k psikolojisi gibi dallara ayr›l›r. Bu psikoloji dal›n›n gelifliminde psikodinamik, hümanistik ve özellikle de biliflsel yaklafl›m›n katk›lar› büyük olmufltur.
Sosyal psikoloji, birey - toplum etkileflimini inceleyen psikoloji dal›d›r. Sosyal psikoloji; baflka insanlar› nas›l alg›lad›€›m›z, bizim onlara, onlar›n bize nas›l tepki gösterdikleri, toplumsal durum ve ortamlardan nas›l etkilendi€imiz üzerinde durur. Bu psikoloji dal› özellikle davran›flsal ve biliflsel yaklafl›m›n etkisiyle geliflmifltir.
Biliflsel psikoloji; bellek, alg›lama, düflünme, hat›rlama ve unutma, problem çözme gibi biliflsel
süreçlerle ilgili deneysel araflt›rmalar yapar. Biliflsel yaklafl›m›n biliflsel süreçleri incelemesiyle geliflmeye bafllayan bir psikoloji alan›d›r.
2. Psikolojinin Uygulamal› Alt Dallar›
ETKÜNLÜK
Afla€›daki iki f›kray› okuyunuz. 3. etkinlikte verilen “Psikolojinin
Uygulamalı Alt Dalları” adlı metinden de yararlanarak bunlarla ilgili
sorular› yan›tlay›n›z.
ON ‹K‹NC‹ YEN‹LG‹
Arka arkaya gelen on iki yenilgiden sonra teknik direktör çok
kızdı, oyuncular›n› toplad› ve dedi ki: “San›yorum, bir kez daha en
baştan bafllamal›y›z. Dikkatle bakın, şu kolumun alt›nda duran fley
toptur. Anlamayan var mı?” Arka s›radan bir oyuncu at›l›r: “Şu elinizdekini bir kere yak›ndan görebilir miyim acaba?”
F›kradaki teknik direktör, psikolojiden hangi konularda yararlanabilir?
33
Karikatür 1. 9: Jean Mc Carty
BEN‹M, BEN!
Temel bir gün arabas›yla giderken k›rm›z› ›fl›kta duran lüks bir araca arkadan çarpar. Afla€›ya inerek bafllar adama yalvarmaya: “Arkadafl kusura bakma, lütfen affet, gördü€ün gibi yoksul bir adam›m.”
Adam, hasar›n da fazla olmad›€›n› düflünerek “Tamam tamam, affettim, haydi git.” der. Her ikisi de
arabalar›na binerek devam ederler. ‹lerideki bir baflka k›rm›z› ›fl›kta Temel tekrar ayn› araca arkadan
çarpar ve kafay› camdan uzat›p arac›n sahibine eliyle “Sakin ol!” iflareti yapar: “Telafllanma, benim,
ben.” der.
1. Temel ve benzeri sürücüler neden psikolojinin konusu olabilirler?
2. Psikolojinin trafikteki yaya ve sürücülerin davran›fllar› ile ilgilenmesinin ne gibi yararlar›
olabilir?
ETKÜNLÜK
Afla€›daki tabloda psikolojinin uygulamal› alt dallar›ndan baz›lar›nın açıklamaları ve kutu içerisinde
de bunların adları verilmifltir. Bilgileri inceleyerek uygun adları karşılarına yazınız.
spor psikolojisi
din psikolojisi
e€itim psikolojisi
adli psikoloji
sa€l›k psikolojisi
trafik psikolojisi
klinik psikoloji
endüstri ve örgüt psikolojisi
PS‹KOLOJ‹N‹N UYGULAMALI ALT DALLARI
Davran›fl bozukluklar›n›n teflhisi ve tedavisiyle u€raflan psikoloji dal›d›r. Bireylere düflünme, duygu ve davran›fl düzeyinde yard›m edip onlar›n çevreleriyle daha uyumlu bir iliflki içinde olmalar›n› sa€lamaya çal›fl›r.
Deneysel alanlarda elde edilen bilgilerin e€itim ve ö€retimde uygulanmas›yla ilgili çal›flmalar yapar. Zekâ, kiflilik, ö€renme, düflünme, güdü, alg›lama gibi konulardaki psikoloji çal›flmalar›n›n sonuçlar›n› e€itim alan›na uygular. Psikolojinin
bu alt dal›, bireye yaflam›n›n de€iflik yönleriyle ilgili kararlar almas›na yard›mc›
olabilecek bilgiler vermeyi ve yetenekleri do€rultusunda yol göstermeyi amaçlar.
Sa€l›€›n korunmas›, sa€l›k ve hastal›€a iliflkin de€er yarg›lar›n›n kültürel temelleri, sa€l›k hizmetleri alanlar›nda iletiflim becerileri, sa€l›k e€itiminin yaflam
kalitesini yükseltmedeki rolü, okul ça€› çocuklar›na verilecek bedensel, psikolojik ve sosyal destek, çocuklarda yaralanmalar›n psikolojik boyutlar›, madde ba€›ml›l›€› gibi konularla ilgilenir.
Yaya ve sürücülerin trafikteki davran›fllar›n›n alt›nda yatan psikolojik süreçleri inceler. Bafll›ca amac›, trafik kazalar›n› ve bunlar›n sonucu olan ölümleri azaltabilmektir. Sürücülerin araç sürme eylemi s›ras›ndaki alg›, dikkat ve biliflsel süreçleri, kiflilikleri, risk alma davran›fllar›, tutumlar› ve duygular› bu psikoloji dal›n›n konular› aras›ndad›r.
34
San›klar› soruflturma tekni€i, görgü tan›klar›n›n düflebilece€i yan›lsamalar›n
saptanmas›, suç iflleme yöneliminin önceden bilinmesi, suçlu çocuklar›n yeniden
e€itim yoluyla toplum yaflam›na uyumlar›n›n sa€lanmas› gibi konularla ilgilenen
psikoloji dal›d›r.
Psikolojinin bedensel performans› etkileyen psikolojik ve zihinsel faktörleri
araflt›ran dal›d›r. Bulgular› bireysel ve tak›m performans›n› artt›rmakta kullan›l›r.
Bu alanda yap›lan çal›flmalarla sporcular, zihinlerini gevfletip yar›flma koflullar›n›n üzerlerinde yaratabilece€i stres faktörünü azaltabilirler.
İfl yaflam›n› iyilefltirmek ve üretimi artt›rmak amac›yla psikolojinin ilkelerinden yararlanan bir psikoloji dal›d›r. Bu alanda çal›flan psikologlar; plan yapma,
kaliteli yönetim, örgütsel de€iflim gibi alanlarda eleman örgütlenmesi ve e€itimi
konular›nda çal›flmalar yaparlar. Örgütsel yap›, ifl verimi, ifl doyumu, tüketici davran›fl›, personel seçimi, personelin gelifltirilmesi gibi konularla ilgilenirler.
Dinsel inançlar› ve uygulamalar› psikolojik bak›mdan aç›klayan psikoloji dal›d›r. Dinsel inançlar›n birey psikolojisindeki ifllevi, din de€ifltirmenin psikolojik
boyutu, dini alg›y› belirleyen psikolojik etmenler, konuyla ilgili baz› bilinç hâlleri
bu alana giren araflt›rma konular›d›r.
Ön Çal›flma Görevi
Gruplar›n, derse haz›rl›k yaparak oluflturduklar› kartlar, ö€retmene teslim edilecektir. Ö€renciler, ö€retmenin kar›flt›rarak tekrar gruplara da€›tt›€› kartlar› alacak, her grup s›rayla karttaki bilgileri okuyacak ve di€er ö€renciler bu ifadenin hangi dala ait oldu€unu söyleyeceklerdir. Daha sonra
hep birlikte psikolojinin alt dallar› ve ilgilendikleri konular de€erlendirilecektir.
ETKÜNLÜK
Psikolojinin alt dallar›nı yazarak aşağıdaki flemay› tamamlay›n›z.
PSÜKOLOJÜ
Uzmandan Dinleyelim
S›n›f›n›za, psikolojinin ifl alanları ile ilgili
aç›klama yapacak bir psikolog çağırınız
ve bu konuda haz›rl›k yap›n›z. Uzmana sormak istedi€iniz sorular› belirleyiniz.
Şema 1. 4: Psikolojinin alt dallar›
35
F. PS‹KOLOJ‹N‹N ‹fi ALANLARI
TEMEL KAVRAMLAR
KONUYA HAZIRLANALIM
• E€itim kurumlar›
Afla€›daki sorular› yan›tlay›n›z.
• Sa€l›k kurumlar›
• Adli kurumlar
• Askerî kurumlar
• Araflt›rma merkezleri
• Üniversiteler
1. “Psikolog olmay› düflünmemin nedeni, çocukken yaflad›€›m sorunlu aile ortam›yd›. Bu nedenle hissetti€im çaresizlik duygular› ile bafl etmek kolay de€ildi. Ayr›ca, anne ve babam› anlama ve onlara yard›m etme konusunda motivasyonum çok yüksekti.” diyen bir kifli, psikolojinin hangi ifl alan›nda görev yap›yor olabilir?
2. Okulunuzda psikoloji ile ilgili çal›flma yapan kifliler var m›? Bunlar kimlerdir ve hangi konularda size yard›mc› olmaktad›rlar?
3. Askerî kurumlarda çal›flan psikologlar›n görevleri nedir? Tart›fl›n›z.
Uzmandan Dinleyelim
S›n›f›n›za gelen psikolo€u dikkatle dinleyiniz. Söyledi€i önemli konular› not ediniz. Sormak istedi€iniz sorular varsa sorunuz ve kitab›n›z›n arka k›sm›ndaki “dinledim ve ö€rendim
formu”nu doldurunuz.
ETKÜNLÜK
Afla€›daki metinde baz› psikologlar sizlere çal›flt›klar› alan› tan›tmaya çal›flm›fllard›r. Bu kiflilerin afla€›da verilen ifl alanlar›ndan hangisinde çal›flt›klar›n› yazarak metni tamamlay›n›z.
üniversiteler
e€itim kurumlar›
askerî kurumlar
araflt›rma merkezleri
adli kurumlar
sa€l›k kurumlar›
1. ......................................................
Benim alan›mda çal›flan psikologlar, iflletmelerin insan kaynaklar› birimlerinde uzmanl›k ve yöneticilik yapabilirler. Kendi e€itim ve dan›flmanl›k firmalar›n› kurarak iflletmelere personel seçimi ve e€itim konusunda yard›mc› olur, dan›flmanl›k yapar ve e€itim seminerleri düzenleyebilirler. Okullarda
rehber ö€retmenlik yapabilirler. Çocuk yuvalar›nda, huzur evlerinde, çeflitli firmalar›n halkla iliflkiler
birimlerinde psikolog ya da sorumlu yönetici olarak hizmet verirler. Ayr›ca reklam flirketlerinde araflt›rmac›, metin yazar› ya da dan›flman; pazarlama flirketlerinde araflt›rmac› psikolog olarak görev alabilirler. Engellilerin e€itiminde ve rehabilitasyon merkezlerinde de psikolog olarak görevlendirilirler.
2. ......................................................
Benim alan›mda çal›flan psikologlar, kad›n ve aile sa€l›€› merkezlerinde kliniklerde ve hastanelerde görev yaparlar. Bu kurumlarda psikolojik sorunu olan kiflilere yard›mc› olurlar.
3. ......................................................
Benim alan›mda çal›flan psikologlardan flirketlerde, kamu kurulufllar›nda, adli t›p kurumlar›nda,
kamuoyu ve tüketici davran›fl› araflt›rma merkezlerinde yararlan›lmaktad›r.
36
4. ......................................................
Benim alan›mda çal›flan psikologlardan, aile ya da ceza mahkemelerinde bilirkifli olarak yararlan›lmaktad›r. Ayr›ca trafik psikolojisi alan›nda psikoteknik de€erlendirme yapan merkezlerde psikolog ve
yönetici olarak hizmet vermektedirler.
5. ......................................................
Benim alan›mda çal›flan psikologlar, askerî psikoloji ve harp psikiyatrisi konular›nda bilgi sahibidirler. Bu konularda dersler, kurslar, konferanslar, seminerler ve sempozyumlar düzenler ve koordine
ederler. Sa€l›k personelini, lider personeli, birliklerin emniyet ve kaza önleme personelini ve s›hhiye
görevleri üstlenen askerî personeli e€itirler. Bireylere yönelik koruyucu e€itim programlar› düzenlerler.
6. ......................................................
Benim alan›mda çal›flan psikologlar, akademik kariyer yaparak yüksek ö€retim kurumlar›nda araflt›rmac› ve ö€retim üyesi olarak görev almaktad›rlar.
G. PS‹KOLOJ‹ VE D‹⁄ER B‹L‹MLER
TEMEL KAVRAMLAR
• Biyoloji
• Fizyoloji
• Zooloji
• Genetik
• Sosyoloji
• Antropoloji
Fotoğraf 1. 7: Yunuslar
KONUYA HAZIRLANALIM
Afla€›daki iki metni okuyarak sorular› yan›tlay›n›z.
• Yunuslar, ilginç ve bir o kadar da etkileyici yarat›klard›r.
Kiflilik sahibidirler, üzülerek ac› çekebilirler, yaral› olan hemcinsleri iyileflinceye kadar yan›ndan ayr›lmaz, yard›mc› olurlar.
‹talya’da bulunan Yunus Araflt›rma Enstitüsü taraf›ndan gerçeklefltirilen bir çal›flma, bu muhteflem yarat›klar›n bilinenin
çok ötesinde karmafl›k bir iletiflim mekanizmas›na sahip oldu€unu ve insanlar gibi zaman zaman diplomasi dili kulland›klar›n› gösteriyor. Yunusların insanlara s›cak davranmalar›, yeri
geldi€inde birtak›m tehlikelere karfl› (köpekbal›€› sald›r›lar› örneklerinde oldu€u gibi) bizleri korumalar› nereden kaynaklan›yor bilinmez ama yunuslar karmafl›k canl›lar ve haklar›nda
daha bilmedi€imiz çok fley var gibi görünüyor.14
• Sincap maymunlar› gen tedavisi sayesinde bizim gördü€ümüz renkleri görebilir hâle geldi. Araflt›rmac›lar, tamamen renk körü olan maymunlar›n gözlerine bir insan geni enjekte ederek onlar›n tüm renkleri görmelerini sa€lad›. Bu sonuç, günün birinde insandaki renk körlü€üne ve di€er görme
bozukluklar›na yönelik gen tedavilerinin gelifltirilmesini sa€layabilir.15
1. Yukar›da okudu€unuz iki çal›flma hangi bilim dallar›na aittir?
2. Yunus ve sincap maymunlar› ile ilgili bu çal›flmalar
psikolojiyi hangi yönlerden ilgilendirebilir?
Fotoğraf 1. 8: Sincap maymunu
37
ETKÜNLÜK
A. Yandaki bilgi notundan da yararlanarak afla€›daki çal›flmalarda psikolojinin hangi bilimden yard›m alabilece€ini söyleyiniz.
a. Bir dâhinin zekâ bölümünün yüksek
olmas›n›n kal›t›msal nedenleri
b. Heyecan davran›fl›nda iç salg› bezlerinin rolü
c. Kent yaflam›n›n insan psikolojisine
olumsuz etkileri
ç. S›k›lgan davran›fllarla baflar› iliflkisi
d. Maymun beyni ile insan beyni ve
davran›fllar› aras›ndaki benzerlikler
e. Günümüzde strese yol açan toplumsal faktörler
f. ‹lkel insandan modern insana do€ru
olan geliflim aflamalar›
B. Afla€›daki psikolojinin ilişkili olduğu
diğer bilimlerle ilgili flemay› tamamlay›n›z.
PSÜKOLOJÜ
Şema 1. 5: Psikoloji ve di€er bilimler
Bilgi Notu
PS‹KOLOJ‹ VE D‹⁄ER B‹L‹MLER
Psikolojinin do€rudan ya da dolayl› olarak iliflkili bulundu€u bilimlerin bafl›nda biyoloji bilimleri ve sosyal
bilimler gelir.
Biyoloji Bilimleri
Biyoloji: ‹nsan, bedeniyle biyolojinin, davran›fllar›yla psikolojinin konusudur. Beden sa€l›€› ve ruh sa€l›€›
birbiriyle iliflkili oldu€undan biyoloji ve psikoloji yard›mlafl›r.
Fizyoloji: Sinir sisteminin, duyu organlar›n›n ve iç
salg› bezlerinin ifllevlerini inceleyen biyoloji dal›, fizyolojidir. Beynin, sinir sisteminin, iç salg› bezlerinin, duyu
organlar›n›n yap›s› ve iflleyifli bilinmeden, insan davran›fllar›n› aç›klamak olanaks›zd›r. Bu nedenle biyoloji, fizyoloji ve psikoloji, konular› aç›s›ndan farkl›d›r ama bulgular›yla da birbirine yard›mc›d›r.
Zooloji, biyolojinin hayvanlar› çeflitli yönleriyle inceleyen dal›d›r. Eski ça€larda yaflam›fl ve günümüzde soyu tükenmifl birçok hayvan türü ve günümüzde yaflayan
hayvanlar bu alan›n konusunu teflkil eder. Hayvan davran›fllar›n› inceleyen psikoloji de zoolojiyle iliflki içindedir. Üzerinde deney yapt›€› ya da inceledi€i hayvanlarla ilgili olarak zoolojinin bulgular›ndan yararlan›r.
Genetik, biyolojinin organizmalardaki kal›t›m ve çeflitlili€i ele alan dal›d›r. Canl›lar›n kal›t›msal aktar›m mekanizmalar›n› anlamaya çal›flan modern genetik bilimi
19. yüzy›l›n ortalar›nda bafllar. Kal›t›m birimlerine gen
ad› verilmektedir. Genetik, organizmalar›n görünüflünün ve davran›fl›n›n belirlenmesinde önemli bir rol oynarsa da organizman›n çevre ile etkileflimini de göz
önüne almak gerekir. ‹nsan›n ruhsal yap›s› üzerinde
hem kal›t›msal hem de çevresel etkenlerin rolü vard›r.
Bu nedenle de psikoloji ve genetik bilim dallar› birbirleriyle iliflkidedirler.
Sosyal Bilimler
Sosyoloji, insan›n geliflimi ve davran›fllar› üzerinde,
içinde yaflan›lan kültürün de etkisi vard›r. Bu yüzden
psikoloji, toplumlar›n genel niteliklerini, çeflitli kurumlar›n›, geliflimini inceleyen sosyolojiden yararlan›r. ‹nsan›n kiflili€i, do€ufltan gelen özelliklerle sonradan e€itimle kazan›lan özelliklerin bir bütünüdür. Bu nedenle, in-
38
san davran›fllar›n› anlamak, insan›n içinde yetiflti€i çevrenin de bilinmesini gerektirir.
Antropoloji: ‹lkel kavimleri fiziki ve kültürel yap›lar› aç›s›ndan inceleyen antropoloji, gerek sosyolojiye gerekse psikolojiye yard›mc› bir disiplin say›lmaktad›r. Sosyoloji ve antropoloji de psikoloji gibi insan› ele alan bilimlerdir. Fakat sosyoloji günümüz insan› ile ilgilenir. Antropoloji ise insan›, geçmiflte kalan toplumsal yap›n›n bir parças› olarak ele al›r. Psikoloji, insan›n davran›fllar› ve bu davran›fllar üzerinde etkili olan tüm unsurlarla ilgilenir.
DEÚERLENDÜRME ‚ALIÞMALARI
A. Afla€›daki çoktan seçmeli sorular›n do€ru seçeneklerini iflaretleyiniz.
1. I. ‹nsan ve hayvan davran›fllar›nda benzerliklerin bulunmas›
II. ‹nsanlar üzerinde uygulanamayan deneylerin yap›labilmesi
III. Yaflam süreleri k›sa oldu€undan birkaç kufla€›n gözlenmesi
IV. Çevresel etkilerden ba€›ms›z olarak gerçekleflmesi
V. Bu yolla insan davran›fllar›n›n daha iyi anlafl›labilmesi
Yukar›daki maddelerden hangisi psikolojinin hayvan davran›fllar›n› incelemesinin nedenlerinden biri de€ildir?
A. I
B. II
C. III
D. IV
E. V
2. Afla€›dakilerden hangisi psikolojinin tafl›d›€› özelliklerden biridir?
A. Deney yöntemini kullanamaz.
B. Konusu nesnel ve ölçülebilir de€ildir.
C. Konusu gözlenebilen davran›fllard›r.
D. ‹liflkisel çal›flmalardan yararlanamaz.
E. Sonuçlar› genel geçer de€ildir.
3. Afla€›dakilerden hangisi psikolojinin felsefeden ayr›l›p ba€›ms›z bir bilim olmas›n› sa€lam›flt›r?
A. ‹nsan ruhu ile ilgili araflt›rmalar›n geliflmesi
B. ‹nsan davran›fl›yla ilgili çal›flmalar›n artmas›
C. Çeflitli psikoloji yaklafl›mlar›n›n ortaya ç›kmas›
D. William Harvey’in kan dolafl›m›n› aç›klayabilmesi
E. Wilhelm Wundt’un ilk psikoloji laboratuvar›n› kurmas›
4. Davran›fla belirli bir aç›klama getirilmiflse ve nedeni biliniyorsa onun hangi durumlarda tekrarlanaca€› da biliniyor demektir. Örne€in sald›rganl›k davran›fl›n›n nedenleri anlafl›lm›fl ve aç›klanabilmiflse onun hangi koflullarda ve ne zaman ortaya ç›kt›€› bilinebilir. Bu ise bize, davran›fl olumluysa tekrar›n› sa€lama, olumsuzsa önleme olana€›n› verir.
Bu aç›klamada psikolojinin hangi amac› üzerinde durulmufltur?
A. Davran›fl›n saptan›p denetim alt›na al›nmas›
B. Davran›fl›n anlafl›l›p aç›klanabilmesi
C. ‹nsan›n çevreyle uyumunun sa€lanmas›
D. Ele al›nan olgular›n betimlenmesi
E. Davran›fl›n önceden tahmin edilebilmesi
39
5. Zekâ bölümü ile okuma testi puan› aras›ndaki iliflki inceleniyor. Buna göre ö€rencinin zekâ bölümü yükseldikçe okuma testi puan›n›n da yükseldi€i görülüyor.
Bu durumla ilgili olarak afla€›dakilerden hangisi söylenebilir?
A. Zekâ bölümü ile okuma testi puan› aras›nda pozitif korelasyon vard›r.
B. Okuma testi puan› zekâ bölümünü do€rudan do€ruya etkiler.
C. Okuma testindeki baflar›, zekâ düzeyindeki de€ifliklikleri etkiler.
D. ‹ki de€iflken aras›nda do€ru orant› oldu€undan korelasyon negatiftir.
E. Zekâ düzeyi ve okuma baflar›s› aras›nda korelasyon yoktur.
6. Psikolojide iliflkisel ve deneysel yaklafl›mlardan yararlan›l›r.
Afla€›dakilerden hangisi deneysel de€il, öncelikle iliflkisel yaklafl›ma ait bir özelliktir?
A. De€iflkenler aras›nda nedensellik iliflkileri kurulabilir.
B. Davran›fl›n hangi ortam ve koflullarda ortaya ç›kaca€› belirlenebilir.
C. Davran›fl› anlama ve aç›klama amac› gerçeklefltirilebilir.
D. Say› ile ifade edilebilen veriler elde edilip s›n›fland›r›labilir.
E. Davran›fl›n ortaya ç›kma s›kl›€› bilinebilir.
7. Bilimsel bir araflt›rma yapabilmek için belli etik ilkelere uymak gerekir.
Buna göre afla€›dakilerden hangisi psikolojide eti€in gerektirdi€i bir ilke de€ildir?
A. Psikolog, araflt›rmas›n›n strese neden olaca€›n› gördü€ü durumlarda aç›klama yapmamal›d›r.
B. Psikolog, yeterli say›da gözlemde bulunmadan genel yarg›lara varmamal›d›r.
C. Hayvan deneylerinde hayvanlara eziyet edilmemeli ve sa€l›kl› bir ortam yarat›lmal›d›r.
D. Psikolog, kat›l›mc›lara araflt›rman›n özellikleri ve sonuçlar› ile ilgili bilgi vermelidir.
E. Psikolog, kiflisel bilgilerin a盀a ç›kmas› gerekiyorsa kat›l›mc›lar›n iznini almal›d›r.
8. Sürücülerin trafikteki alg›, dikkat ve biliflsel süreçleri, kiflilikleri, risk alma davran›fllar›, tutumlar› ve duygular› hangi psikoloji dal›n›n konular› aras›ndad›r?
A. Deneysel psikoloji
D. Sa€l›k psikolojisi
B. Trafik psikolojisi
E. Din psikolojisi
C. Spor psikolojisi
9. I. ‹nsanlar›n yeteneklerine göre ifle yerlefltirilmesi
II. Çal›flanlar aras›ndaki iliflkilerin düzenlenmesi
III. Çal›flma yaflam›nda ifl veriminin artt›r›lmas›
IV. ‹flçi iflveren iliflkilerinin belirlenmesi
V. Bireyin davran›fl farklar›n›n belirlenmesi
Bu konulardan hangisi endüstri psikolojisinin inceleme alan›nda yer almaz?
A. I
D. V
B. II
E. IV
C. III
40
10. ‹nsan davran›fllar› hem sosyal ve fiziki çevrenin hem de kal›t›m›n etkisiyle ortaya ç›kar. Dolay›s›yla bir psikolo€un bu iki faktörü de ele almas› gerekir.
Buna göre organizmalar›n özellikle görünüflünün ve davran›fl›n›n belirlenmesinde psikolojinin hangi bilim dal›yla yak›n iliflkide olmas› gerekir?
A. Zooloji
D. Biyoloji
B. Fizyoloji
E. Sosyoloji
C. Genetik
11. Afla€›dakilerden hangisi psikologlar›n bilirkiflilik ve psikoteknik de€erlendirme yapma
yoluyla hizmet verdi€i alanlardan biridir?
A. Araflt›rma merkezleri
D. E€itim kurumlar›
B. Adli kurumlar
E. Üniversiteler
C. Askerî kurumlar
B. Afla€›daki cümleleri uygun sözcüklerle tamamlay›n›z.
1. .............................................. , içten ya da d›fltan gelen uyar›c›lara karfl› organizman›n yapt›€›
tepkidir.
2. Psikolojinin amaçlar› insan davran›fllar›n› ......................................... , anlama, aç›klama ve önceden tahmin edebilmedir.
3. Psikoloji, insan zihninin yap›s›n› incelemelidir, diyen psikolojik yaklafl›m ..................................
.......................... yaklafl›md›r ve öncüsü ....................................’tur.
4. ................................................... , psikolojinin kiflilik konusunu ele almas› ve kiflilikteki aksakl›klar›n bilinçalt› nedenlerini bulmas› gerekti€ini savunmufl ve ............................................... yaklafl›m›n öncüsü olmufltur.
5. ....................................... yaklafl›m, psikolojinin zihinsel süreçleri inceleyerek insan davran›fllar›n› aç›klamas› gerekti€ini savunmufltur.
6. Psikolojide ......................................... yaklafl›m; duyum, alg›, ö€renme, bellek, güdü ve davran›fl›n fizyolojik temelleri gibi teorik konularla ilgilenir.
7. Bireyin geçmiflinde yer alan olaylar› anlatan öyküye .................................. denir.
8. ......................................................... , birey toplum etkileflimini inceleyen psikoloji dal›d›r.
9. .......................................................... psikolojisi, çeflitli meslekler için insan yetifltirme, kurumlar aras› iletiflimi gelifltirme, çal›flanlara dan›flmanl›k etme, yönetici yetifltirme gibi konularla ilgilenir.
10. Psikoloji, insan davran›fl›nda kal›t›m yoluyla gelen etkenleri ele al›rken ................................ biliminden yararlan›r.
41
C. Afla€›da verilen psikolog adlarıyla psikolojik yaklafl›mlar› eşleştiriniz. Bunun için yaklafl›mlar›n bafllar›nda verilen numaralar› psikolog isimlerinin solundaki noktal› bölüme yazınız.
1. Psikodinamik yaklafl›m
....... Wilhelm Wundt
2. Biliflsel yaklafl›m
3. Yap›salc› yaklafl›m
4. Biyolojik yaklafl›m
5. Davran›flsal yaklafl›m
6. Hümanistik yaklafl›m
.......
.......
.......
.......
.......
‹van Pavlov
Sigmund Freud
Abraham Maslow
Jean Piaget
Adolf Meyer
D. Afla€›daki aç›k uçlu sorular› yan›tlay›n›z.
1. Psikoloji e€itiminden geçmifl olan bir insan›n kendisi ve çevresindekilerin davran›fllar›n›
de€erlendirmesinde bu e€itimi almayanlara göre nas›l bir farkl›l›k olabilece€ini aç›klay›n›z.
2. Davran›flç› yaklafl›m “bofl organizma yöntemi” diye elefltirilmifltir. Bu elefltirinin nedenini, davran›flç› yaklafl›m konusundaki bilgilerinizden yararlanarak aç›klay›n›z.
3. Köpeklerden afl›r› korkan bir kimseyi inceleyen psikodinamik yaklafl›m› benimseyen bir
psikolo€un bu konuya getirece€i aç›klama ne olabilir? Yorumlay›n›z.
4. Ortaö€retim programlar›n›n ö€renci düzeyine göre yeniden düzenlenmesiyle ilgili bir
araflt›rman›n, psikolojinin hangi uzmanl›k alan›n› ilgilendirdi€ini söyleyiniz.
5. Gürültünün, ö€rencilerin matematik problemi çözme güçleri üzerindeki etkisini inceliyorsan›z psikolojinin araflt›rma yöntemlerinden hangisini kullanmay› tercih edersiniz? Nedenini aç›klay›n›z.
6. Yap›lan bir deneyde fiziki ve parasal koflullar› de€ifltirilerek çal›flt›r›lan alt› iflçi k›z›n verimliliklerinin genelde de€iflmedi€i gözlenmifltir. Grup içi insani iliflkilerin yak›n oldu€u durumlardaysa yüksek verimlilik belirlenmifltir. Bu deneyde, ba€›ms›z ve ba€›ml› de€iflkenleri belirtiniz.
7. Trafik psikolojisinin önemini aç›klayan bir yaz› yaz›n›z.
Afla€›daki bulmacay› çözünüz.
1. Organizman›n gözlenebilir ve ölçülebilir davran›fllar›n› inceleyen pozitif bilim.
2
2. Biyolojik organizmalardaki kal›t›m ve çeflitlili€i ele alan bilim.
1
3. Bir bilimde olaylar›n olufl biçimini gösterip gözlem, hi9
potez ve deney aflamalar›n› kapsayan süreç.
4. ‹çten ve d›fltan gelen etkilere karfl› organizman›n gös4
terdi€i tepki.
5. Canl› bir varl›€› oluflturan organlar›n uyumlu bütünlü€ü.
5
6. Hümanistik yaklafl›m›n öncülerinden birinin soyad›.
7. ‹lk psikoloji laboratuvar›n› kuran kiflinin soyad›.
8. Bir amaca ulaflmak için izlenen yol.
6
9. Psikanalitik yaklafl›m› kuran ve davran›fl› aç›klamada biliçalt› unsurlara a€›rl›k veren kiflinin soyad›.
8
10. Psikolojinin uygulamal› alt dallar›ndan biri.
42
10
3
7
Afla€›da yer alan öz elefltiri tablosundaki sorular› yan›tlayarak bu ünitede ö€rendiklerinizi de€erlendiriniz.
ÖZ ELEŞTİRİ TABLOSU
Bu bölümden önce psikoloji bilimi
hakk›nda neler biliyordum?
Bu bölümde psikoloji bilimi ile ilgili
Neler ö€rendim?
Neleri kavrayamad›m?
Kavrayamad›klar›m› nas›l ö€renebilirim?
1. ÜNİTE DİPNOTLAR
1. Duane Schultz, Syney Schultz, Modern Psikoloji Tarihi, s. 54.
2. http://iys.inonu.edu.tr/webpanel/dosyalar/840/file/ogretmen%20adaylarinin%20kendini%20gerceklestirme%20duzeyleri.doc
3. http://www.gevhernesibe.erciyes.edu.tr
4. http://www.lynchforum.net/lynchforum/showthread.php?11889-Manisa-K%FClliyeleri&p=38302
5. Ömer Hayyam, Rubailer, s. 108.
6. Duane Schultz, Syney Schultz, Modern Psikoloji Tarihi, s. 423.
7. Orhan Hançerlio€lu, Ruhbilim Sözlü€ü, s. 148.
8. Birsen Gökçe, Toplumsal Bilimlerde Araflt›rma, s. 175.
9. Clifford T. Morgan, Psikolojiye Girifl, s. 58.
10. http://www.biltek.tubitak.gov.tr/gelisim/psikoloji/deneme.htm
11. George Orwell, 1984, s. 18.
12. Duane Schultz, Syney Schultz, Modern Psikoloji Tarihi, s. 28.
13. http://www.biltek.tubitak.gov.tr/gelisim/psikoloji/basliklar.htm
14. biltek tubitak gov tr haberler zooloji s524
15. http://www.biltek.tubitak.gov.tr/haberler/zooloji/s-503-4_11_haberler.pdf
43
2. †NÜTE
PSÜKOLOJÜNÜN TEMEL S†RE‚LERÜ
Resim 2.1: Uyku, Salvador Dali, 1937
KONULAR
A.
B.
C.
‚.
D.
E.
F.
G.
H.
I.
Ü.
DAVRANIÞIN OLUÞUM S†RECÜ
PSÜKOLOJÜK VE BÜYOLOJÜK S†RE‚LER
KALITIM VE ‚EVRE
YAÞAM BOYU GELÜÞÜM
GELÜÞÜM D…NEMLERÜNÜN TEMEL …ZELLÜKLERÜ
ERGENLÜK D…NEMÜ VE HIZLI DEÚÜÞÜM
ERGENLÜK D…NEMÜNÜN TEMEL …ZELLÜKLERÜ
DUYUMUN …ZELLÜKLERÜ
UYARILMA VE DAVRANIÞ
ALIÞMA VE DUYARLILAÞMA
ALGI
44
J. ALGIYI ETKÜLEYEN ETKENLER
K. G†D†LENMEYÜ ORTAYA ‚IKARAN ETKENLER
L. KENDÜNÜ GER‚EKLEÞTÜRME GEREKSÜNÜMÜ
M. DUYGULAR
N. BÜLÜN‚ VE BÜLÜN‚ALTI
O. DÜKKAT VE T†RLERÜ
…. BÜLÜN‚LÜLÜK T†RLERÜ
P. SOSYAL PSÜKOLOJÜ
R. SOSYAL BÜLÜÞ VE SOSYAL ETKÜ
S. DAVRANIÞ VE SOSYAL ETKENLER
A. DAVRANIŞIN OLUŞUM SÜRECİ
TEMEL KAVRAMLAR
• Uyar›c›
KONUYA HAZIRLANALIM
A. Masan›n üzerinde duran bir bardak suyu al›p içti€inizi düflününüz. Suyu içebilmek için yapman›z gereken ifllemleri defterinize
yaz›n›z.
• Tepki
B. Afla€›daki ifllem basamaklar›n› okuyarak yazd›klar›n›zla karfl›laflt›r›p gerekli düzeltmeleri yap›n›z.
C. ‹fllem basamaklar›n›n bafllang›ç ve bitifl noktas›n› söyleyiniz. Bunlar›n gerçekleflmesi ve organizmayla çevresi aras›ndaki iletiflimin sa€lanabilmesi için nelerin (duyu organlar›, sinirler vb.) gerekti€ini
tart›fl›n›z.
1. Su gereksinimi oldu€unun fark›na varman›z,
2. Su barda€›n› ve içindeki suyu tan›man›z,
3. ‹çinde bulundu€unuz sosyal ortamda suyu içmenizin do€ru olaca€›na karar vermeniz,
4. Su barda€›na uzan›rken bardakla eliniz aras›nda mesafeyi do€ru alg›laman›z ve barda€› yakalayabilmeniz,
5. Elinizle barda€› belirli bir kuvvet derecesinde kavraman›z (Çok s›karsan›z bardak k›r›l›r, gevflek
tutarsan›z elinizden düfler.),
6. Elinizle kavrad›€›n›z barda€› a€z›n›za uygun h›z ve mesafede getirmeniz,
7. A€z›n›z›n aç›lmas›yla barda€›n dudaklar›n›za dokunuflu aras›nda denge kurman›z,
8. Yutkunma h›z›n›zla a€za giren suyun miktar› aras›nda uyum sağlamanız,
9. Yutkunma h›z›n›zla nefes alma davran›fl›n›z› dengelemeniz,
10. A€z›n›za girmesini istedi€iniz su miktar›yla barda€›n a€›zla oluflturdu€u aç› aras›nda denge
oluşturman›z.
ETKÜNLÜK
Afla€›daki flemay› inceleyiniz. 46. sayfadaki bilgi notundan da yararlanarak etkinlikteki işlemleri yapınız.
Tepki 1
UyarÝcÝ 1
Tepki 2
UYARICI
UyarÝcÝ 2
Tepki 3
ORGANÜZMA
Tepki 4
UyarÝcÝn
Tepkin
Tepki 1
UyarÝcÝ 1
UyarÝcÝ 2
UyarÝcÝ 3
ORGANÜZMA
UyarÝcÝ 3
Tepki 2
ORGANÜZMA
Tepki 3
Tepki 4
UyarÝcÝn
Tepkin
Şema 2. 1: Uyaran, organizma ve tepki iliflkileri
45
TEPKÜ
1. Uyar›c›, iç ve d›fl çevreden gelerek duyu organ›n› harekete geçiren (enerji, olay ya da nesne gibi) herhangi bir güçtür. Uyar›c›lar›n
bir k›sm›, çevrede olup biten fiziksel ya da kimyasal enerji de€ifliklikleridir. Bunlar, yeteri kadar kuvvetli olunca duyu organlar›n› etkiler
ve davran›fla neden olur. Organizmaya uyar›c›lar içten de gelebilir.
‹ç ve d›fl uyar›c›lara örnekler veriniz.
2. Organizmada uyar›c›lara karfl›l›k meydana gelen davran›fllara tepki ad› verilir.
Tepkilere örnekler veriniz.
3. fiema 2.1’in sol bölümünde bir uyar›c› birçok tepkiye neden
olmufltur. Bu durumu bir örnekle aç›klay›n›z.
4. fieman›n sağ bölümünde birçok uyar›c› ayn› tepkiyi meydana
getirmifltir. Yaşamınızdan bu duruma uygun bir örnek veriniz.
5. Müzik eflli€inde tempo tutar›z. Tan›d›k birini gördü€ümüzde
gülümser, selam veririz, üflüyünce h›rkam›z› giyeriz.
Bu örneklere ve şema 2. 1’in alttaki bölümüne göre psikolojide neden-sonuç iliflkileri hangi formüle göre aç›klanabilir yani davran›fl›n oluflum flemas›n›n temelinde hangi iliflki vard›r?
6. fiema 2.1’in alt bölümüne göre gece yükselen ay› görmemiz, yeme€in s›cak oldu€unu alg›lamam›z, yan›m›zdan geçen
kiflinin çocukluk arkadafl›m›z oldu€unu hat›rlamam›z, bir ifle
cesaretle at›lmam›z gibi psikolojik süreçler hangi iki unsur aras›nda yer almaktad›r?
Bilgi Notu
U-T FORMÜLÜ
Psikolojide davran›fllar›n nedenlerine uyar›c›, uyar›c›lara
karfl›l›k meydana gelen davran›fllara tepki denir. Böylece neden-sonuç iliflkileri uyar›c›-tepki U-T formülüyle aç›klan›r. Ancak nedenleri bulmak kolay de€ildir. Çünkü davran›fllar üzerinde, d›flar›dan oldu€u kadar
organizman›n içinden gelen etmenlerin de rolü vard›r. Bireyin
davran›fllar›n› daha iyi anlayabilmek için bu etmenleri de bilmek gerekir. Sonuç olarak ruhsal olayları U-O-T formülü, U-T
formülünden daha iyi aç›klar.
Duyum, alg›, ö€renme, bellek,
hat›rlama, kiflilik gibi psikolojik
süreçlerin tümü uyar›c› ve davran›fl aras›nda yer al›r.
B. PSİKOLOJİK VE BİYOLOJİK SÜREÇLER
TEMEL KAVRAMLAR
• Psikolojik süreçler
• Biliflsel süreçler
• Duyuflsal süreçler
• Hareketle ilgili süreçler
• Zihinsel süreçler
KONUYA HAZIRLANALIM
Karikatür 2. 1 ve 2. 2’yi inceleyerek sorular› yan›tlay›n›z.
SORMAYIN DOKTOR BEY...
HAFİF UZANSAM UYUYAKALIYORUM. UYUYUNCA
DA TÜM PARA BİLGİLERİMİ BANKA ŞİFRELERİMİ
SAYIKLAMAYA BAŞLI.. YO.. RUM.
BANKAMATİĞİMİN.. ZZZ.. ŞİFRESİ..
KASAM.. SALONDA.. ZZZ.. TABLONUN...
• Nöron
• Sinaps
• Dendrit
• Kal›t›m
• Gen
• Kromozom
• Fenotip
• Genotip
• DNA
Karikatür 2. 1: Kas›m Özkan
46
1. Sa€›rl›€›n bir türü, kulakta salyangozdan ç›kan sinir
liflerinin dejenerasyonu sonucudur. Bu tür sa€›rl›k, aile
üyelerinin ço€unda görülür ve yaflla ortaya ç›kar. Hasta
önce yüksek tondaki sesleri, sonralar› orta frekanstaki sesleri iflitememeye bafllar. Konuflmalar orta frekanstaki sesler oldu€undan konuflulanlar› anlayamaz.
Örnekten yola ç›karak iflitme duyumu ile ilgili hangi sonuçlara ulaflabilirsiniz?
TARZAN ÇOK İHTİYAR!
BİR GÜN BAŞINA
BÜYÜK BİR
BELA ALMAK VAR.
2. Karikatürlerde davran›fl üzerindeki hangi etki
vurgulanm›flt›r?
3. Hans Eysenck (Hans Ayzenk) “Kal›tsall›k, sabit bir
say› de€ildir. Neyin kal›t›mla geçti€ini bir kez anlad›ktan
sonra bu bilgiyi de€iflik flekillerde kullanabilirsiniz.”1 demektedir.
Bu söz kal›t›mla ilgili neyi vurgulamaktad›r? Günümüzde kal›t›mla ilgili bilginin de€iflik flekillerde kullan›labildi€ini gösteren örnekler biliyor musunuz? Biliyorsan›z bunu arkadafllar›n›zla paylafl›n›z.
Karikatür 2. 2: Kas›m Özkan
ETKÜNLÜK
Afla€›daki metni okuyarak karikatürleri inceleyiniz ve sorular› yan›tlay›n›z.
Psikolojik süreçler; biliflsel, duyuflsal ve hareketle ilgili süreçlerin tümünü kapsar. Biliflsel süreçler;
alg›lama, ak›l yürütme, hat›rlama, soyutlama ve hayal etme gibi davran›fllard›r. Duyuflsal süreçler; ac›,
sevgi, sayg›, korku, coflku ve k›skançl›k gibi davran›fllard›r. Hareketle ilgili süreçler do€rudan gözlenebilir tepkilerdir. Zihinsel süreçler, biliflsel ve duyuflsal süreçlerin tümüdür.
Karikatür 2. 3: Erdil Yaflaro€lu
Karikatür 2. 4: Selçuk Erdem
1. Karikatürlerde hangi biliflsel süreçler söz konusudur?
2. Karikatürlerde söz edilen duyuflsal süreçler hangileridir?
3. Karikatürlerde görüntülenen hareketle ilgili süreçleri söyleyiniz.
47
ETKÜNLÜK
Bilgi Notu
Afla€›daki metni okuyarak flemay› tamamlay›n›z. Bilgi notundan da yararlanarak sorular› yan›tlay›n›z.
Şema 2. 2: Sinir hücresi
NÖRONLARIN OLUfiUMU
Nöronlar›n oluflumun ilk aflamas›nda kal›tsal ve geliflimsel etkenler
söz konusudur. Bu etkilerle oluflan
yap›, yeni do€an bebe€in çevreye
uyumunu kolaylaflt›r›r. Yeni do€an
bebekte geliflmenin ikinci aflamas›,
yaflam›n ilk y›llar›nda gerçekleflir. Bu
dönemde yo€un bir sinaps oluflumu
vard›r. Çevresel uyar›lar bunlar›n baz›lar›n› koruyup gelifltirirken bir k›sm›n› yok eder. Sinaptik ba€lant›lar›n
kullan›lmas›, geliflmenin son aflamas›n› oluflturur. Çevresel etmenlerin
ve ö€renmenin sinaps›n yap›s›nda
oluflturdu€u biyokimyasal, elektriksel ve yap›sal de€ifliklikler, onun
üzerinden iletilen uyar›lar›n güçlenmesine ya da zay›flamas›na yol açar.
S‹N‹RLER
Sinir hücresi ya da nöron sinir sisteminin temel fonksiyonel birimidir. Sinirsel uyar›lar› elektriksel
ve kimyasal yolla iletir. Sitoplazma ad› verilen hücre s›v›s› ile dolu olan hücrenin gövdesi büyüktür ve
çekirdek burada yer al›r. K›sa uzant›lar› dendrit, uzun uzant›lar› akson olarak adland›r›lan sinir sistemini oluflturan hücrelerdir. Nöron çeflitlerine göre nöron gövdesinden ç›kan uzant›lar›n say›s› ve flekli
de€ifliktir. Baflka hücrelerden gelen uyar›lar dendritlerin uçlar›ndan al›n›r ve aksonlar›n uçlar›ndan di€er hücrelere iletilir. Her türlü davran›fl, beynin de€iflik bölgelerinde yer alan bir grup nöronun etkinli€i ile gerçekleflir.
1. Sinir ak›m› bir hücreden di€erine nas›l
geçer?
2. ‹nsan›n çevresiyle iliflkide bulunmas›n›,
bedenin çeflitli organlar›, dokular› ve hücreleri aras›nda ifl birli€i yap›lmas›n› hangi sistem, nas›l sa€layabilir?
3. Nöronlar aras›nda iletiflim olmas› neden önemlidir?
4. Yukarıdaki bilgi notundan da yararlanarak foto€raftaki bebe€in ağlama davranışının nasıl gerçekleştiğini açıklayınız.
Fotoğraf 2. 1: Yeni do€an bebekte a€lama davran›fl›
48
ETKÜNLÜK
A. Afla€›daki metni okuyarak flemaya beyin loblar›n›n ifllevlerini yaz›n›z.
BEY‹N
Beyin, en karmafl›k psikolojik davran›fllar›n gerçekleflti€i merkezdir. Beynin d›fl yüzeyi, beyin kabu€u (korteks) ad› verilen ince bir tabakayla kapl›d›r. Bu tabaka, milyarlarca sinir hücresiyle doludur.
Beyin kabu€u üzerinde gözlerden, kulaklardan, burundan ve kaslardan gelen mesajlar› de€erlendiren
ve yan›tlayan farkl› alanlar vard›r. Bu da farkl› etkinlikleri ayn› anda yapabilece€imiz anlam›na gelir. Beyin kabu€unun alt›nda beynin rengi pembeden beyaza dönüflür. Akmadde ad› verilen bu k›s›m, beyin kabu€una giden ve oradan gelen aksonlardan oluflur.
İnsan beyni iki yarım küreye ayrılmıştır. Bu yarım kürelerde beş beyin lobu yer alır (fiema 2. 3). Ön
lob bilinçli düflünme, yan lob duygular› iflleme, arka lob görme, flakak lobu ses ve kokuyu alg›lama
ifllevlerini gerçeklefltirir. Beynin sol yar›m küresi bedenin sa€, sa€ yar›m küre de bedenin sol yan›na
mesajlar gönderir ve al›r. Çünkü beynin sol ve sa€ taraf›ndan gelen sinirlerin bir k›sm›, omurilik so€an› ad› verilen, omurili€in beyin içine giren k›sm›nda çaprazlafl›r. Omurilik so€an›; nefes alma, yutma,
sindirim ve kalbin çarpmas› gibi eylemler üzerinde etkilidir. Sa€ ve sol yar›m küre, milyonlarca sinirden oluflan kal›n bir sinir demetiyle birbirine ba€l›d›r. Beynin alt arka taraf›nda beyincik denilen küçük
bir bölge yer al›r. Beyincik, bedenin dengesini, hareketler aras›ndaki ifl birli€ini ve uyumu sa€lar.
Yan Lob
…n Lob
Arka Lob
Þakak Lobu
Beyincik
Şema 2. 3: Beyin
49
B. Aşağıdaki görselleri inceleyerek sorular› yan›tlay›n›z.
BU EKREM DE HER
SINAV ÖNCESİ ÇALIŞTIKLARINI UNUTMAMAK
İÇİN BÖYLE YAPAR.
Karikatür 2. 5: ‹smail Baban
Karikatür 2. 6: Segundo Habito
1. Karikatür 2. 5’teki çocuk ö€rendiklerini unutmamak için neden böyle bir yol seçmifl olabilir?
2. Karikatür 2. 5’teki çocu€un ö€renme davran›fl› beynin hangi bölgesiyle ilgilidir?
3. Karikatür 2.6’da anlat›lmak istenilen beynin hangi özelli€idir?
ETKÜNLÜK
Afla€›daki görselleri inceleyerek sorular› yan›tlay›n›z.
1. Baflka çevrelerde yetiflmifl on dokuz ayn› yumurta ikizi incelenmifltir. Bunlar›n hepsi de fiziksel olarak birbirine benzemektedir. Birlikte yetiflen ikizlerin zekâ bölümlerindeki fark, ortalama befl puan kadard›r. Birbirinden ayr› yetiflen ikizlerde ise
bu fark sekiz puana kadar yükselmektedir. Birlikte yetiflen ayn›
yumurta ikizleri aras›nda ortalama befl, ayn› yumurta ikizi olmayanlar aras›nda ise dokuz puan fark bulunmaktad›r.2
Bu araflt›rmadan ç›karaca€›n›z sonuç nedir?
2. Zekâ düzeyi düflük bir çocu€un annesi ile babas›, bunun
nedenini bebekken geçirdi€i difteri hastal›€›na ba€larlar. Ünlü
bir piyanist, kendisine baflar›s›n›n s›rr› soruldu€unda iflin s›rr›n›n devaml› çal›flma oldu€unu söyler. Bu kifliBİZİM OĞLANIN ÇOK İYİ
lerin söylediklerinde haklılık payı nedir? Haklı
BİR MÜZİK KULAĞI VAR...
olmalarının nedeni nedir? Tart›fl›n›z.
SİZİN OKULA ALSANIZ...
Fotoğraf 2. 2: Ayn› yumurta ikizleri
3. “Ben topra€› gönlümce kazd›ktan sonra
baflka yerlere do€ru yol almay› severim. S›k›l›r›m.
Çünkü kan›tlamay› de€il, keflfetmeyi seviyorum.”3 diyen Abraham Maslow’un keflif sevgisi do€ufltan m›d›r, yoksa çevresel koflullar›n
etkisiyle mi ortaya ç›km›flt›r?
4. Yandaki görseller, geneti€in rolü hakk›nda size neler düflündürmektedir?
Karikatür 2. 7: ‹smail Baban
50
ETKÜNLÜK
Afla€›daki f›kray› okuyunuz, görselleri inceleyiniz, bilgi notundan da yararlanarak sorular› yan›tlay›n›z.
Karikatür 2. 8: Chris Madden
Karikatür 2. 9: Jan Tomaschoff
TEMEL GENET‹K UZMANI
Hepsi de birbirinden iddial› üç genetik uzman›, yeni bulufllar›n› karfl›laflt›r›yorlar. Hayvanlar konusunda uzman olan genetikçi anlat›r:
“‹nek ve tavuk genlerinden harika bir hayvan
meydana getirdim. Süt veriyor, yumurtluyor, eti
k›rm›z› et tad›nda ama beyaz et kadar yararl›.
Bence bu yüzy›l›n buluflu. ‹nsanlar art›k istedikleri kadar et, süt, yumurta yiyebilecekler.”
Böcek geneti€i uzman›, ona flöyle bir bak›p
çal›flmas›n› aç›klar. “Ar› ile a€ustos böce€i genlerini kar›flt›rd›m. Yeni türümüz yeflilliklerden bal
yap›yor. Bu sayede bol miktarda ve inan›lmaz
kalitede bal elde edebiliyoruz. ‹nsanl›k için çok
faydal› bir geliflme sa€lad›m.”
Genel genetikçi Doktor Temel iki meslektafl›n› küçümseyen bir tav›rla anlat›r: “Ben de karpuzla hamam böce€i genlerini birlefltirdim.
fiimdi karpuzu kesiyorsun, bütün çekirdekler
yürüyüp gidiyor.”4
1. Karikatür 2.8’deki kad›n›n elindeki ayna neden gen fleklindedir?
2. Karikatür 2.9’daki adam›n kaçma nedeni ne olabilir?
3. F›kradaki genetik uzmanlar›, bulufllar›n› yaparken neden yararlanm›fllard›r? Bu
kavram› tan›mlay›n›z.
Bilgi Notu
KALITIM
Kal›t›m, ço€alma sürecinde anne ve babada
bulunan baz› niteliklerin genler yoluyla çocu€a geçmesidir.
‹nsan›n genetik yap›s›, kromozom ad› verilen
ve hücre çekirde€inde yer alan, düz flekilde s›ralanm›fl gen ya da kal›t›m ünitesinden oluflur. ‹nsanlarda kromozom say›s› yirmi üç çifttir. Bu ünitenin
say›s› ve yap›s› bireyden bireye ve türden türe farkl›l›k gösterir. Yaln›zca ayn› yumurta ikizlerinde bu
genetik yap› birbirinin ayn›d›r.
Anne ve baban›n kromozomlar›ndaki genler ne
kadar çok birbirlerine benzerse anne, baba ile çocuklar ve kardefller o kadar çok birbirlerine benzerler. Organizman›n genetik yap›s› genotip, genetik
ve çevresel etkenlerin yaratt›€› özelliklerin canl›n›n
d›fl görünüflündeki yans›mas› fenotip ad›n› al›r.
Genler, kimyasal olarak deoksiribonükleik asit
(DNA) denilen yap›lardan oluflur. DNA yap›lar›nda
insan bedeninde yer alan çeflitli yap›sal proteinlerin kal›plar› bulunur. Yani proteinler, bu DNA dizileri
arac›l›€›yla üretilir. Davran›fl›n meydana gelmesinde
arac›l›k eden sinir hücrelerinin hem oluflumunu hem
de aralar›ndaki iletifliminin sa€lanmas›n›, sonsuz
say›da de€iflkenlikle dizilmifl DNA birimlerinden
oluflan genlerin bir k›sm› yönetmektedir.
51
4. ‹ne€in, tavu€un, ar›n›n, a€ustos böce€inin,
karpuzun ve hamam böce€inin özelliklerinin ayr› olmas›n›n nedeni nedir? Bu özellikler hangi
canl›larda ayn›d›r?
5. ‹nsanda m›, yoksa di€er varl›klarda m› do€ufltan gelen özellikler fazlad›r? Bunun nedeni
ne olabilir?
6. Temel’in ve di€er genetik uzmanlar›n›n
araflt›rma etkinli€inde sinir hücreleri etkilidir. Sinir hücrelerinin oluflumunda ve aralar›ndaki iletiflimin sa€lanmas›nda etkili olan nedir?
Ön Çal›flma Görevi
“‹nsan davran›fllar›nda kal›t›m m›,
yoksa edinilmifl donan›m m› daha önemlidir?”
Yukar›daki seçeneklerden hangisini
destekledi€inizi düflününüz. Ayn› düflüncede olanlardan dörder kiflilik iki grup oluflturunuz. ‹fl bölümü yaparak konuya haz›rlan›n›z. Haz›rlanma süreniz bir haftad›r.
C. KALITIM VE ÇEVRE
TEMEL KAVRAMLAR
• Çevre
• Fiziksel çevre
• Sosyal çevre
• Kültürel çevre
• Edinilmifl donan›m
KONUYA HAZIRLANALIM
Afla€›daki metni okuyarak sorular› yan›tlay›n›z.
“Bir araflt›rmada Kuzeydo€u Amerika’daki mart›lar›n gagalama davran›fllar› incelenmifltir. Yavru kufllar, aç olduklar›nda
annelerinin k›rm›z› gagas›n› bulmaya çal›flmakta ve gagalamaktad›r. Anne de gagas›na isabet eden gagalamalara karfl›l›k getirdi€i yemi yavrular›na vermektedir. Konu ile ilgili yapılan deneyde birçok karta yetiflkin kuflun bafl› çizilmifltir. Bu kartlar
yavrulara gösterilmifl ve bunlardaki resimlerin yavrular taraf›ndan kaç kez isabetli olarak gagaland›€› say›lm›flt›r. Kufllar›n yumurtadan ç›kt›ktan sonraki ilk gün, gagalamalar›n yüzde otuz
üçü, dördüncü gün ise yüzde sekseni isabetli olmufltur.”5
1. Deneyden hareketle, davran›fllar üzerinde do€ufltan
ve deneyim sonucu kazan›lan bilgilerin etkisini nas›l de€erlendirirsiniz?
2. Genetik etkiler zamanla artar m›, yoksa azal›r m›?
Tart›fl›n›z.
Fotoğraf 2. 3
ETKÜNLÜK
Afla€›daki metni okuyunuz, görselleri inceleyiniz ve 53.
sayfadaki bilgi notundan da yararlanarak sorular› yan›tlay›n›z.
“Bir çal›flmada, maymun yavrular› üç farkl› durumda yetifltirilmifltir. Bunlar›n bir k›sm›, kontrol grubu olarak ayr›lm›fl, anneleriyle birlikte büyütülmüfller, di€er yavrularla oynamalar›na izin verilmifltir. Deney grubundaki maymunlar›n
bir k›sm›, do€duktan hemen sonra annelerinden al›n›p di€er
yavrular› görebilecekleri, iflitebilecekleri kafeslerde tek bafl›na büyütülmüfltür. ‹kinci deney grubundaki maymun yav52
Fotoğraf 2. 4
rular›n›n di€erlerini görmelerine ve dinlemelerine izin verilmemifl, tam
anlam›yla yaln›z b›rak›lm›fllard›r. Sonuçta, iki deney grubundan gelen
maymunlar sosyal, duygusal ve diğer yönlerden diğerlerinden farklı
davran›fllar sergilemifllerdir. Örne€in maymunlara özgü flört etme davran›fllar› göstermemifllerdir. Kontrol grubundakiler gibi canl› ve yafl›na
uygun oyunlar oynamam›fllar, tamamen yaln›z b›rak›lanlar tehdit edici durumlarda boyun e€me ve korkma e€iliminde olmufllard›r.”6
1. Deneyden sosyal ve duygusal davran›m›n gelifliminde hangi donan›m›n daha etkili oldu€u sonucu ç›kmaktad›r?
2. Foto€raftaki k›z, kardeflini neden sevmektedir?
3. K›z›n kardeflini sevme davran›fl› ö€renilmifl bir davran›fl m›d›r? Bunun nedeni ne olabilir?
4. Çevresel etkenler, k›z›n sevme davran›fl› ve sonuçta ortaya
ç›kan durum, psikolojide hangi kavramlarla ifade edilebilir?
Fotoğraf 2. 5
5. Do€ufltan ve edinilmifl donan›m etkisiyle ortaya ç›kan davran›fllar›n›za örnekler veriniz.
Bu davran›fllar›n›z üzerindeki kal›t›m ve çevrenin göreli etkilerini tart›fl›n›z.
Bilgi Notu
ÇEVRE VE ED‹N‹LM‹fi DONANIM
Genifl anlam›yla çevre, insan davran›fllar›n› etkileyen ve
kal›t›msal olmayan bütün etkenleri içerir. Çevre, insanlar›n ve
canl›lar›n yaflamlar› boyunca iliflkilerini sürdürdükleri, karfl›l›kl› olarak etkileflim içinde bulunduklar› fiziki, biyolojik, sosyal, ekonomik ve kültürel ortamd›r. Yaflamak, çevreye uyma
ve onu kendine uydurma ifllemidir. Çevrenin fiziksel, sosyal
ve kültürel boyutlar› vard›r. Fiziksel çevre, insan dâhil tüm
canl›lar›n do€up bar›nd›klar›, hayat boyu iliflkilerini sürdürdükleri ve cans›z varl›klarla da paylaflt›klar› ortamd›r. Sosyal
çevre; belli bir yaflam biçimini sürdüren, birlikte yaflayan, ayn› kültürü paylaflan, aralar›nda etkileflim bulunan insanlar›n
oluflturdu€u çevredir. Kültürel çevre ise tarihsel, toplumsal
geliflme süreci içinde yarat›lan bütün maddi ve manevi de€erler ile bunlar› yaratmada, sonraki nesillere iletmede kullan›lan, insan›n do€al ve toplumsal çevresine egemenli€inin ölçüsünü gösteren araçlar›n oluflturdu€u çevredir. Yaşam boyunca kazanılan deneyimler, çevre etkisiyle kazan›lan bilgi ve
al›flkanl›klar edinilmifl donan›m ad›n› al›r. Davran›fllar›n büyük bölümü üzerinde hem kal›t›m›n hem de edinilmifl donan›m›n etkisi vard›r. Do€ufltan donan›m, davran›fl için gerekli
alt yap›y›, gizil gücü sa€lar. Edinilmifl donan›m ise bu gücün
gerçekleflip gerçekleflmeyece€ini tayin eder.
53
Münazara Yapal›m
‹nsan davran›fllar›nda do€ufltan donan›m m›, yoksa edinilmifl donan›m m› daha önemlidir?
Ön haz›rl›klar›n›zdan da yararlanarak yukar›daki konuda bir münazara yap›n›z. Önceden seçece€iniz bir jürinin, gruplar› kitab›n›z›n
arka k›sm›ndaki dereceli puanlama
anahtar› ile de€erlendirmesini sa€lay›n›z. Münazara bittikten sonra
iki seçene€in de güçlü ve zay›f
yönlerini hep birlikte yeniden de€erlendiriniz.
Ön Çal›flma Görevi
Bir yak›n›n›z›n çocukluk,
ergenlik, gençlik, yetiflkinlik ve
yafll›l›k dönemlerine ait foto€raflar›n› bulunuz. Bu kiflinin gözledi€iniz kadar›yla tan›d›€›n›z günden
bu güne geçirdi€i psikolojik de€iflimleri nedenleriyle yaz›n›z.
Ç. YAŞAM BOYU GELİŞİM
TEMEL KAVRAMLAR
• Geliflim
• Olgunlaflma
KONUYA HAZIRLANALIM
Afla€›daki f›kray› okuyunuz. Soruları metne göre yan›tlay›n›z.
HERKES‹ TANIYAN YAfiLI BAYAN
Mahkeme salonunda tan›kl›k etmesi için kürsüye yafll› bir han›m ça€r›l›r. Daval›n›n avukat› kad›na
yaklafl›r. “Say›n bayan, beni tan›yor musunuz?” Yafll› bayan cevap verir: “Ah evet bay›m, sizi çocuklu€unuzdan beri tan›yorum. Büyüdünüz ama çok da de€iflmediniz. O zamanlar bile aileniz için tam bir
bafl belas›yd›n›z. Zekisiniz ama sürekli yalan söylersiniz, en yak›n›m dedi€iniz insanlar›n arkas›ndan
konuflursunuz, fazla kazanmak için herkesi aldatabilirsiniz.” Daval›n›n avukat› baflta olmak üzere bütün salon flok olur. Avukat ne yapaca€›n› bilemez bir hâlde kad›na tekrar sorar: “Peki say›n bayan, karfl› taraf›n avukat›n› tan›yor musunuz?” Kad›n yine cevaplar: “Elbette tan›yorum. Çocuklu€unda ona dad›l›k yapm›flt›m. Tembel ve korkak adam›n tekidir. Etraf›nda bir tek dostu yoktur ve herkes onun hâlâ geceleri evde yaln›z kalamad›€›n› söylüyor.”Yine herkes floktad›r. Hâkim kürsüye vurup salondakileri susturur, her iki taraf›n avukat›n› da kürsüye ça€›r›r, ikisine de e€ilmelerini söyleyerek kulaklar›na
flunu f›s›ldar: “E€er bu kad›na beni tan›y›p tan›mad›€›n› sorarsan›z fena olur.”7
1. ‹ki avukat› y›llard›r tan›yan yafll› bayan, onlar›n bedensel büyümeye ba€l› hangi yafl dönemlerini izlemifl olabilir?
2. Avukatlar, yürümeye ve kavramsal ö€renmeye hangi yaflta bafllam›fl olabilirler? Tahmin ediniz ve bundan, farkl› psikolojik süreçlerin geliflimi ile ilgili hangi sonuca ulaflt›€›n›z› söyleyiniz.
3. Yafll› bayan›n irdeleme yetene€i hakk›nda neler söyleyebilirsiniz?
4. Yafll› bayan›n yeni bilgiler edinip bunlar› hat›rlama yetene€i ile irdeleme yetene€ini karfl›laflt›rsan›z sonuç ne olabilirdi?
5. Yafll› bayan, avukatlar›n fiziksel, biliflsel ve duygusal geliflimleri hakk›nda neler söylemifltir?
6. Avukatlar›n fiziksel, biliflsel ve duygusal özellikler neden bir bütündür?
7. Yafll› bayan, tüm geliflim bilimleri için geçerli olan “Geçmifli bilmek, flimdiyi bilmemize yard›mc› olur.” ilkesinden hareket etmektedir. Bu ilke do€ru mudur? Tart›fl›n›z.
8. Erik Erikson (Erik Eriks›n)’›n “Geliflim, içsel dürtülerle d›flsal kültürel-sosyal talepler aras›ndaki etkileflimin bir sonucudur ve tüm yaflam boyu devam eder.”8 sözünü bir örnekle aç›klamaya çal›fl›n›z.
ETKÜNLÜK
Yanda Otuz Befl Yafl fliirinden iki k›ta verilmifltir. fiiiri
okuyunuz ve 55. sayfadaki bilgi notundan da yararlanarak sorular› yan›tlay›n›z.
1. fiiirde geliflim s›ras›nda meydana gelen hangi
fiziksel, biliflsel ve duygusal geliflmelerden söz edilmektedir?
2. Bu geliflim ayn› anda m› gerçekleflmektedir?
Örnek vererek aç›klay›n›z.
54
OTUZ BEŞ YAŞ
...
Zamanla nas›l de€ifliyor insan!
Hangi resmime baksam ben de€ilim.
Nerde o günler, o flevk, o heyecan?
Bu güler yüzlü adam ben de€ilim;
Yaland›r kayg›s›z oldu€um yalan.
Gökyüzünün baflka rengi de varm›fl!
Geç fark ettim tafl›n sert oldu€unu.
Su insan› bo€ar, atefl yakarm›fl!
Her do€an günün bir dert oldu€unu,
‹nsan bu yafla gelince anlarm›fl.9
...
Cahit Sıtkı Tarancı
Bilgi Notu
Ön Çal›flma Görevi
GEL‹fi‹M, OLGUNLAfiMA VE ÇALIfiMA BELLE⁄‹
Geliflim, döllenmeden ölüme dek organizman›n büyüme, olgunlaflma ve ö€renmelerinin etkisiyle sürekli bedensel, zihinsel ve
psikolojik de€iflimleridir. Olgunlaflma ise kal›t›m›n etkisiyle organizman›n kendisinden beklenen ifllevleri yerine getirebilecek düzeye ulaflmas›n› sa€layan biyolojik de€iflimleri kapsar. Geliflim yaflam boyu devam eder. Büyümenin sonlanmas›yla ya da olgunlaflmayla tamamlanmaz. Do€umdan ölüme kadar ortaya ç›kan fiziksel, biliflsel, duygusal geliflimler bir bütündür ve farkl› dönemlerde gerçekleflir. Örne€in insanlar ,1-1,5 yafl›nda yürüdükleri hâlde kavramsal ö€renme ve hipotez kurma ancak ergenlik ça€›nda
tamamlan›r.
Çal›flma belle€i, yafllanmadan en fazla etkilenen bellek sürecidir. Çünkü yafll›lar, gençlere göre daha az biliflsel enerjiye ve kayna€a sahiptirler. Ayr›ca bilgileri bellekte uzun süre tutma gücü zamanla azal›r. Bu nedenle yafll›lar, yeni bilgileri organize etme ve
de€erlendirme konusunda fazla baflar›l› olamazlar. Ancak bireyin
irdeleme yetene€i ömrünün sonuna kadar devam eder.
Ön çal›flma görevinizdeki foto€raflardan ikisini
seçiniz. Bunlar› panoya alt alta as›n›z. Birlikte zaman içinde ne gibi fiziksel de€ifliklikler oldu€unu belirleyiniz.
Ard›ndan bu kiflilerin geçirdi€i psikolojik de€iflimleri
anlatan yaz›lar› okuyunuz. Bu
kiflilerin yaflam boyu hangi
de€iflimleri geçirmifl olabilece€ini tart›fl›n›z.
Yapt›€›n›z tart›flmadan yaflam ve geliflme ile ilgili bir
yarg›ya var›n›z.
D. GELİŞİM DÖNEMLERİNİN TEMEL ÖZELLİKLERİ
TEMEL KAVRAMLAR
• Ba€l›l›k
• Ba€›ml›l›k
KONUYA HAZIRLANALIM
A. Resmi inceleyiniz ve gördüğünüz yafl dönemlerinin temel
özelliklerinin neler olabilece€ini tart›fl›n›z.
• Zigot
• Embriyo
• Fetüs
• Yeni do€an
• Geliflimsel görev
Resim 2. 2: Büyüme
B. Bağlılık, bir kifliye özgürce sevgi ve sayg› ile yak›nl›k duymak ve yak›nl›k göstermek demektir. Bağımlılık ise baflka bir kifliye ba€l› olmak, muhtaç olmak, özgür ve özerk olmamak anlam›na gelir. Bu iki
kavram› resimde gördü€ünüz yafl dönemlerine göre de€erlendiriniz.
55
1. Geliflim Dönemleri
a. Yeni Doğan
ETKÜNLÜK
Yak›n çevresinde yeni do€an, üç aydan bir yafl›na kadar ve iki ile befl yafl aras›ndaki çocuklar bulunan arkadafllar›n›z üç grup olufltursunlar. S›n›fa bu yafl dönemlerindeki çocuklar›n neler yapabildiklerini anlats›nlar. Bebeklik ve okul ça€›na kadar olan geliflimi bilgi notundan da yararlanarak hep birlikte de€erlendiriniz.
Bilgi Notu
YEN‹ DO⁄AN
Tüm organizmalar gibi insan organizmas› da tek hücreden bafllayarak çok karmafl›k bir geliflim süreci sonunda oluflur. Döllenen yumurta hücresi olan tek hücreye zigot, üçüncü ve yedinci hafta aras›nda geliflmekte olan hücre grubuna embriyo ad› verilir. Ayn› hücre grubu geliflmesini sürdürür ve sekiz ile k›rk hafta aras›nda fetüs ad›n› al›r. Fetüs genellikle, yaklafl›k dokuz ay›n sonunda annenin bedeninden ayr›l›r.
Yeni do€an terimi, do€umdan sonraki ilk ay› da kapsar. Anne karnındaki bebeğin ikinci aydan itibaren yüz, el ve ayak parmakları fark edilebilir hâle gelir. Dört ve beşinci aylarda organizmanın temel
yapısı tamamlanır. Yeni do€an bebekte, birkaç hafta içinde bütün duyumlar ifllevlerini gerçeklefltirecek hâle gelir. Bebek, do€du€u günden itibaren çevresini keflfetme çabas› içine girer. Dokunma gibi basit duyusal verilerden, tutma ve emme gibi basit hareketlerden ifle bafllar, bu temel süreçlerin
üzerini yenilerini koyarak çevresini anlayabilecek bir biliflsel sistem gelifltirir. Do€umla gelen bu özelliklerin üzerine alg›lama ve hareketle ilgili yeni beceriler ö€renmeye bafllar. Ancak bütün bu süreçte
bak›ma muhtaç ve anneye ba€›ml›d›r.
b. Bebeklik ve Çocukluk
ETKÜNLÜK
Afla€›daki iki f›kray› okuyunuz ve 57. sayfadaki bilgi notundan da yararlanarak sorular› yan›tlay›n›z.
KONTROL EDERKEN
Çocuk eve geldi€inde burnu kan›yordu. Annesi telâfllanarak sordu: “Hokkabaza gitmediniz mi
siz?” Çocuk sakin yan›tlar annesini. “Evet, hokkabaz burnumdan üç tane lira ç›kard›.” Annesi “‹yi de
hokkabaz burun kanatmaz ki burnuna ne oldu?” Çocuk sakin sak›n anlat›r: “Zaten burnum orada kanamad›, bunu eve dönerken burnumda para kal›p kalmad›€›n› kontrol eden arkadafllar›m istemeden
yapt›.”10
OYUN B‹TER
Bir ifl adam› t›rafl olurken bir yandan da çocukluk arkadafl› olan berberiyle sohbet etmektedir. Derken kap›n›n önünden a€›r a€›r geçen bir çocuk görünür. Berber, ifl adam›n›n kula€›na f›s›ldar: “Bu çocuk dünyan›n en aptal çocuklar›ndan biridir. fiimdi seyret.” Berber çocu€a seslenir: “Ali, buraya gel!”
Çocuk sakince içeri girer. Berber bir eline yüz, di€er eline befl lira al›r ve çocu€a flöyle söyler: “Hangisini istiyorsan alabilirsin?” Çocuk dalg›n dalg›n bakar ve sonunda befl liray› berberin elinden al›r. Ber-
56
ber, ifl adam›na döner ve gülerek “Gördün mü? Sana söylemifltim.” der. T›rafl bitince ifl adam› soka€a
ç›kar ve az ileride kendi kendine oynayan Ali’yi görür. Yan›na giderek neden yüz liray› de€il de, befl liray› ald›€›n› sorar. Ali gülerek yan›t verir: “E€er yüz liray› al›rsam oyun biter!”11
1. Okudu€unuz iki f›kradaki çocuklar›n yafllar›n› tahmin ediniz.
2. ‹lk f›kradaki çocuk hangi geliflimsel (fiziksel, biliflsel, ahlaki) özellikleri gösterir?
3. ‹kinci f›kradaki çocuk, di€erinden hangi bak›mlardan daha farkl› geliflim özellikleri gösterir?
Bilgi Notu
BEBEKL‹K VE ÇOCUKLUK
Yeni do€an bebek, ilk üç ayda özellikle renkli objeleri gözleriyle izler. Dördüncü ayda eflyalar› inceler, beflinci ayda nesneleri eline al›p incelemeye çal›fl›r. Yedi ayla on bir ay aras›nda kendisine bakan kifliyle duygusal ba€ kurar. Bebekte hareket geliflimi bafltan bacaklara do€ru olur. Do€umdan
hemen sonra bafl›n› dik tutabilen çocuk, dört ve alt›nc› ay aras›nda el ve kollar›yla amaca yönelik hareketlerde bulunur.
Bir yafl›na do€ru çocukta biliflsel geliflim h›zl›d›r. Öncelikle bellek ortaya ç›kar, çocuk kaybolan
fleyi hat›rlar ve arar. ‹lk kelimeyi söylemeyi genellikle on ayl›kken baflar›r. Ancak iki yafl›na geldi€inde
iki kelimelik cümleler kurabilir. ‹ki ile befl yafl aras›nda sözcükleri kullanmaya bafllar ve ilkel bir düzeyde sembol ile onun temsil etti€i nesne aras›ndaki iliflkiyi anlar. Dil, üç ile befl yafl aras›nda h›zl› bir geliflim gösterir, befl yafl›nda ise çocuk gramer kurallar›na uygun cümleler kurar.
Geliflimsel görev, bir toplumda, belli bir yafl dilimi için toplumsal aç›dan uygun görülüp gerekli say›lan davran›fl özellikleridir. Bunlar her dönemde farkl›d›r ve baflar›lmas› gereken görevlerdir. Belli bir
yaflam döneminin geliflimsel görevleri fiziksel olgunlaflma, toplumsal beklentiler ve kiflisel de€erlerin
etkisiyle belirlenir. ‹ki yafl›ndan alt› yafl›na kadar olan geliflimsel görevler; yürümeyi, kat› yiyecekleri yemeyi ve konuflmay› kapsar. Çocuk bu dönemde kendi kendine giyinmeyi, anne ve babaya ba€l›l›€›, cinsiyet farkl›l›€›n› ve cinsiyeti teflhir etmemeyi ö€renir. Sosyal ve fiziksel gerçekli€i tan›mlamak
için kavram oluflturur. Dili ö€renme, okumaya haz›r hâle gelme, do€ru ile yanl›fl› ay›rma ve vicdan
geliflimine bafllama da bu dönemin geliflimsel görevleri aras›ndad›r.
Çocuklar, sosyalleflme becerisinin kazan›ld›€› üç yafla kadar anneye ba€›ml›l›klar›n› devam ettirirler. Bu ba€›ml› iliflki üç yafltan sonra ba€l›l›k hâlini al›r. Üç yafltan sonra devam eden ba€›ml›l›k durumlar›nda anne babalar›n her fleyden önce çocuklar›n›n art›k bak›ma muhtaç bir bebek de€il, büyüyen bir birey oldu€unu kabullenmeleri gerekir. Anne babalar, üç yafltan sonra çocuklar›n› kendi bafl›na yapabilece€i ifller konusunda desteklemeli, ona yol göstermeli, güven vermeli, isteklerini dile
getirme flans› tan›mal›d›rlar.
Befl ile on iki yafl aras›nda çocuk boy atar, bedensel gücü artar, biliflsel geliflimi h›zl›d›r. Cinsiyet
rollerinin de€iflmezli€ini anlar. Ayr›ca gerçek dünya ile hayal dünyas›n› da ay›rt edebilir. Bebeklikte ba€›ml›l›k iliflkisi bu dönemde aileye ba€l›l›€a dönüflmeye bafllar.
Okul ça€›n›n geliflimsel görevleri; gündelik oyunlar için gerekli fiziksel becerileri edinmeyi, uygun erkek ya da kad›n rolünü ö€renmeyi, okuma, yazma, hesap yapma ile ilgili temel becerileri ve zaman kavram›n› ö€renmeyi kapsar. Ayr›ca kendine karfl› yararl› bir tutum oluflturma, yafl›tlar›yla geçinme, gündelik yaflam için gerekli kavramlar› gelifltirme bu dönemin geliflimsel görevlerindendir. Çocuk
okul ça€›nda vicdan, ahlak ve de€erler sistemi oluflturur, kiflisel ba€›ms›zl›€a ulafl›r, sosyal grup ve
kurumlara karfl› tutum gelifltirir.
57
ETKÜNLÜK
Afla€›da uzmanlar›n anne ve babalara baz› önerileri verilmifltir. Bunlar›n bafl›na afla€›daki sözcüklerden hangisi gelmelidir? Nedenini tart›fl›n›z.
ba€l›
ba€›ml›
çal›flkan
iyi
sa€l›kl›
nazl›
kibar
Uzmanlar anne babalara flöyle diyorlar:
.................................................... bir çocuk yetifltirmek istiyorsan›z flöyle davranmal›s›n›z:
• Her ifli onun yerine yap›n›z.
• O söylemeden isteklerini anlay›p yerini getiriniz.
• Büyüdü€ünü kabullenmeyip ona hâlâ bir bebekmifl gibi davran›n›z.
• Becerilerinin geliflmesi için f›rsat tan›may›n›z.
• “Yapamazs›n, beceremezsin.” diyerek kendi bafl›na yapmakta ›srar etti€i etkinlikleri engelleyiniz.
• Yürüyebildi€i hâlde onu bebek arabas›nda ya da kuca€›n›zda tafl›y›n›z.
• Yan›n›zdan hiç ay›rmay›n›z.
c. Ergenlik Dönemi
ETKÜNLÜK
Afla€›daki metni okuyunuz ve sorular› yan›tlay›n›z.
SATRANCIN MOZART’I
“Dünya satranc›n›n yeni bir numaras› 19 yafl›nda bir Norveçli. ‹smi Magnus Carlsen (Magnus Karls›n). O, satrançta yirmi hamle ilerisini görebiliyor ve alt› y›l önce yapt›€› maç› hamle hamle hat›rlayabiliyor. 2010’a bafllarken satranc›n zirvesine
ç›kan bu ergen, dünya tarihinde bir numara olmufl en genç isim.
Kendisi gibi genç yafllarda zirveye ç›kan, efsane isim Bobby
Fisher (Babi Fifl›r) ile karfl›laflt›r›lmas›n› normal karfl›layan Carlsen, ‘Bobby Fisher’la karfl›laflt›r›lmak güzel ama belirgin farklar›m›z var. Ben oyun d›fl›nda normal bir ergenim, hayat›mla satranc› kar›flt›rm›yorum.’ diyor. Bobby Fisher, dünya satranç
flampiyonu olmas›n›n ard›ndan Birleflmifl Milletlerin Yugoslavya’ya uygulad›€› ambargoya ra€men bu ülkeye girip gizlice satranç flampiyonas›na kat›lm›flt›. Amerikan Hükûmetinin şampiyonaya katılmama kararına uymamış ve bu yüzden ölümüne
kadar kanun kaça€› olarak yaflamak zorunda kalm›flt›.
Daha 12 yafl›nda ‘Satranc›n Mozart’›’ olarak gösterilen Norveçli gencin en büyük rakibi bilgisayar. Bilgisayarla oynamas›
58
Fotoğraf 2. 6: Magnus Carlsen dünya
satranç flampiyonudur.
durumunda kendine fazla flans vermeyen Magnus Carlsen, üç y›l sonra ergenlik dönemini atlat›p bu
konuda kendisini de dünyay› da flafl›rtabilir.”12
1. Metinde, Magnus Carlsen’in ergenlik dönemini hangi yafllar aras›nda yaşadığı belirtilmiştir?
2. Magnus Carlsen’in “normal bir ergen” sözünden ne anl›yorsunuz?
3. Ergenlik döneminin fizyolojik, psikolojik ve sosyolojik özellikleri nelerdir?
4. Boby Fisher’›n davran›fl›nda ergenlik döneminin hangi özellikleri etkili olmufltur?
5. Ergenlik döneminde ne gibi fizyolojik ve psikolojik de€iflmeler yaflad›n›z? Büyüdü€ünüz
için toplumun sizden beklentilerinde de€ifliklik oldu mu?
6. Bu de€iflmeler karfl›s›nda neler hissettiniz ve onlarla nas›l bafl ettiniz?
ç. Yetiflkinlik Dönemi
ETKÜNLÜK
Abdullah Özdo€an’a ait olan afla€›daki fliiri okuyunuz, görseli inceleyiniz ve 60. sayfadaki bilgi notundan da yararlanarak sorular› yan›tlay›n›z.
YET‹fiK‹NL‹KTEN ‹ST‹FA ED‹YORUM
Ya€mur sonras› çamurlu sularda tahta parças› yüzdürmek, kayalarda yürümek istiyorum.
Çikolatan›n paradan daha iyi oldu€unu çünkü daha tatl›
ve yenilebilir oldu€unu düflünmek istiyorum.
Hayat›n daha basit oldu€u zamana dönmek istiyorum.
Dünyan›n adil oldu€unu, herkesin iyi ve dürüst oldu€unu
düflünmek istiyorum.
Her fleyin mümkün oldu€una inanmak istiyorum.
Yaflam›n karmafl›kl›€›n› unutup yeniden küçük fleylerden
fazlas›yla heyecanlanmak, zevk almak istiyorum.
Tekrar basit yaflamak istiyorum.
Günümün, bilgisayar ar›zalar›, k‛t y›€›nlar›, üzücü haberler, ay sonunu getirme kayg›lar›, hastal›k ve sevdiklerin
kaybedilmesinden ibaret olmas›n› istemiyorum.
Resim 2. 3: Arka Bahçe, Donald Zolan, 1992
Gülümseme, kucaklaflma, tatl› bir söz, do€ruluk, adalet,
bar›fl, rüyalar, hayaller ve kardan adam yapman›n gücüne inanmak istiyorum.
‹flte, çek defterim ve arabam›n anahtarlar›, gelir belgelerim. Resmî olarak yetiflkinlikten istifa ediyorum.13
1. Sizce flair kaç yafl›ndad›r? Tahmininizin dayana€› nedir?
2. fiiirde yetiflkinlerin hangi sorumluluklar›ndan söz edilmektedir?
3. fiair, neden yetiflkin olmak istemiyor? Görselde bu sorunun yan›t› ile ilgili ip uçlar› bulunabilir mi?
59
Bilgi Notu
YET‹fiK‹NL‹K
20-65 yafl aras›ndaki dönemdir. Bu dönemin 20-30 yafl aras› genç yetiflkinlik, 40-65 yafl aras› ise
ileri yetiflkinlik dönemi diye adland›r›l›r. Genç yetiflkinli€in temel özellikleri, genelde ergenlikte ulafl›lan zihinsel olgunlu€a dayan›r. Kimli€in kararl›l›k kazanmas›, toplumsal rollerin bütünüyle benimsenmesi yetiflkinlikte gerçekleflir. Geliflen kimlik duygusu, baflkalar›n›n biricik oluflunu kendi kimli€inin
sa€lam temelinden hareketle keflfetmeye katk›da bulunur. Bunun sonucunda birey, kendisinden farkl›
biriyle iliflkilerinde daha duyarl› olur.
Genç yetiflkinlik dönemi, ilgilerin derinleflti€i ve giriflilen
ifllerin yürekten yap›ld›€› bir dönemdir. Bunlar›n hepsi de gerçek bir baflar› elde etmek amac›yla yap›l›r. Ayr›ca birey, ilgi
duydu€u alanda u€raflmaktan yarar beklemeksizin de zevk
alabilir. ‹lginin böyle derinleflmesi, meslek seçimini ve ilginin
paylafl›ld›€› bir baflka insana duyulan ba€l›l›€› da etkiler. Bu
dönemde birey, fiziksel gelifliminin doru€undad›r. Daha fazla a€›rl›k kald›rabilir, daha uza€a koflabilir, daha yükse€e atlayabilir ve daha uzun çal›flabilir. Fiziksel güç, bu tepe noktas›ndan sonra yafl ilerledikçe derece derece azal›r.
Çocukluk ve ergenlikte çok h›zl› olan biliflsel süreçler,
genç yetiflkinlikte sabit kal›r. Y›llar içinde toplanan bu bilgi,
hem mesleki amaçlar için hem de özel yaflamda uygulan›r.
‹leri yetiflkinlik y›llar›, geliflimde inifle geçiflin belirtilerini
tafl›r. Derinin k›r›flmaya, saçlar›n aklaflmaya bafllad›€›, iç organlar›n çal›flmas›nda aksakl›klar›n görüldü€ü, damar sertli€i, buna ba€l› kalp ve tansiyon hastal›klar›n›n ortaya ç›kt›€›, kilo alman›n süreklilik kazand›€› y›llard›r. Tepki zaman›nda art›fl, karmafl›k ifllerin yap›lmas›nda baflar› düflüflü gözlenir. Çabuk yap›lmas› gereken ifllerde h›z azalmas› bafllar.
Fotoğraf 2. 7: Genç yetiflkinlik, bireylerin
Görme, iflitme ve tat duyusu azal›r. Ancak bunu bir bunal›m
özerk
olarak yaflama ad›m att›klar› dönemdir.
dönemi olarak görmek de do€ru de€ildir. Düflünme yetene€i genç yetiflkinliktekinden iyidir. Yarat›c›l›k yetene€i de
azalma göstermez.
Ön Çal›flma Görevi
‹leri yetiflkinlik dönemi, aile iliflkilerinin en zengin oldu“Yafllanmak da€a t›rmanmak gi€u dönemdir. Efller; refah› korumak, meslek sorumluluklabidir. Ç›kt›kça yorgunlu€unuz artar, nefer›n› gelifltirmek, yafll› anne babalarla ilgilenmek, toplum için
siniz daral›r ama görüfl aç›n›z genifller.”
yararl› olmak gibi ifllerle ilgilenirler. Bu dönem, meslekte
“Yafll›l›k, olgun meyveleri olan bir sonen üretken olunan y›llar› kapsar ve emeklilikten yafll›l›€a
ba
har
d›r. Ayn› zamanda so€u€u, karlar›,
geçifli belirleyen toplumsal bir dönüm noktas›yla sona erer.
k›ra€›lar› insan›n gözünün önüne getiren
‹leri yetiflkinlikteki geliflim görevleri; yurttafll›k ve topbir kuru k›flt›r. Onda güzel akflamlar›n yulumsal sorumluluklar›n› yerine getirme, yaflamak için ekomuflakl›€› vard›r. Fakat alaca karanl›€›n
nomik bir standart oluflturma ve sürdürme, bofl zaman etkoyu hüznü de görülür.”
kinliklerini gerçeklefltirme, ergen çocuklara sorumlu ve
mutlu yetiflkinler olmada yard›m etme, orta yafl›n fizyolojik de€iflimlerini kabul edip bunlara uyum sa€lama, yafll›
anne ve babaya uyum sa€lamad›r.
60
Yukar›daki iki sözü tan›d›€›n›z yafll› kiflilere okuyarak onlar›n bu konudaki düflüncelerini defterlerinize yaz›n›z.
d. Yafll›l›k Dönemi
Bilgi Notu
YAŞLILIK
Emeklili€in ard›ndan birey, kendine özgü rolleri, beklentileri ve sorumluluklar› olan yeni bir toplumsal konuma geçer. Bu de€iflim, üstlenilen rollerdeki ve yaflam standard›ndaki bir düflüflü de içerir. Azalan rollere ve artan bofl zamana karfl›n toplumsal de€iflim olumsuz yöndedir. Emeklilik,
yeni statüye haz›rlan›lmas›n› ve bu statü de€iflikli€inin getirdi€i yeniden toplumsallaflmay› içerir. Esnek bir kiflilik yap›s›na sahip kifliler buna kolayca uyum sa€layabilirler.
Yafll›l›k dönemi, bütün duyularda düflüflün görüldü€ü
bir dönemdir. Koku ve tat duyumlar›ndaki azalma beslenmeyi bozar. Mekân alg›s›ndaki azalma, bireyin dengesini
etkileyebilir. Uza€› görme yetene€i azal›r. ‹flitme duyusu
azal›r ve konuflmay› da etkiler. Kemiklerin k›r›lma olas›l›€›
artar. Merkezî sinir sisteminin arac›l›k etti€i her davran›fl
yafllanmayla yavafllar, refleks ve tepkiler daha yavafl, daha az etkili olur.
Yafll›l›k döneminin geliflimsel görevleri; sa€l›ktaki düflüfle, gelir azalmas›na, eflin ölümüne uyum sa€lamak, yafl
grubuyla aç›k bir ba€l›l›k kurmak, toplumsal ve yurttafll›k
sorumluluklar›n› yürütmek, yaflam›n› ekonomik durumuna
ve sa€l›k koflullar›na uygun bir flekilde düzenlemektir.
Resim 2. 4: Yafll›l›k, (Dianne Dengel)
Ön Çal›flma Görevi
Tan›d›€›n›z yafll› kiflilerin okudu€unuz sözlerle ilgili düflüncelerini arkadafllar›n›zla paylafl›n›z ve hep birlikte
yafll›l›k döneminin özelliklerini de€erlendiriniz.
ETKÜNLÜK
A. Verilen geliflim görevlerinin hangi geliflim dönemine ait oldu€unu yazarak aşağıdaki tabloyu tamamlay›n›z.
Geliflim Görevleri
Geliflim Dönemi
Fiziksel güçteki ve sa€l›ktaki düflüfle uyum sa€lamak
Vicdan, ahlak ve de€erler sistemi oluflturmak
Kendi cinsine uygun bir toplumsal rolü gerçeklefltirmek
Yafl›na uygun günlük oyunlar için gerekli becerileri kazanmak
Toplumsal de€er ve normlar› ö€renip dünya görüflü gelifltirmek
Bir aile kurmak ve ev yönetmeyi ö€renmek
Aileden ve di€er yetiflkinlerden ba€›ms›z bir kiflilik oluflturmak
61
B. Tabloda belirtilen geliflim dönemleri için etkinliğin A. bölümündekilerle aynı olmayan birer geliflim dönemi görevi yaz›n›z.
Çocukluk
Yetiflkinlik
Yafll›l›k
Ön Çal›flma Görevi
Lawrens Kohlberg (Lavr›ns Kohlberg)’e ait olan afla€›daki öyküyü de€iflik yafllardan on kifliye okutarak soruya verdikleri yan›tlar› seçti€inin kiflilerin yafllar›n› belirterek kaydediniz.
“Kanser olan bir kad›n ölmek üzeredir ve onu bir tek ilaç kurtarabilir. O da ayn› kentte yaflayan
bir eczac›n›n yapt›€› radyumdur. Adam ilaç için maliyetinin on kat› olan bir fiyat istemektedir. Kad›n›n efli, tüm tan›d›klar›ndan borç isteyerek bu paran›n yar›s›n› toplar ve eczac›dan eflinin ölmekte oldu€unu söyleyerek ilac› satmas›n› ister. Paran›n kalan›n› sonra getirecektir. Ancak eczac›, ilac› kendisinin buldu€unu ve ondan para kazanmas› gerekti€ini söyleyerek reddeder. Adam çaresizlik içinde eczac›n›n dükkân›ndan ilac› çalar.”14
Metinde sözü edilen davran›fl gerekli midir?
2. Biliflsel ve Ahlaki Geliflimin Kuramlar›
ETKÜNLÜK
Biliflsel ve ahlaki geliflimle ilgili kuramlar›n bafl›nda Jean Piaget (Jan Piyaje, 1896-1980) ve onu izleyen Lawrens Kohlberg (Lavr›ns Kohlberg, 1927-1987)’in kuramlar› gelir. Afla€›da bu kuramlarla ilgili
bir metin verilmifltir. Metni okuyarak Jean Piaget ile Lawrens Kohlberg’in kuramlar› aras›ndaki benzerlik ve farkl›l›klar› 63. sayfadaki tabloya yaz›n›z.
Çocuklar üzerinde araflt›rmalar yapan Jean Piaget, zekâ gelifliminin yafla ba€l› oldu€unu savunmufltur. Jean Piaget’ye göre zihinsel geliflim evreleri flöyle s›ralan›r:
‹lk dönem duyu-hareket dönemidir. ‹ki yafl›na kadar olan bu dönemde çocuk, düflünme ve anlama gibi zihinsel faaliyetlerde bulunmaz. Daha çok duyu-hareket eylemleriyle ilgisini çeken fleylerin
yan›na gider ve dokunur. Her fleyi tehlikesiz sayar. ‹kinci dönem, ifllem öncesi dönemdir ve iki-alt›
yafl aras›d›r. Bu dönemde düflünme, sadece görünen koflullar› de€erlendirme biçimindedir. Bilgi, sistemli biçimde ifllenmez. Bir durumun sadece bir yönü ele al›n›r. Üçüncü dönem, somut ifllemler dönemidir ve yedi-on iki yafl aras›d›r. Bu dönemde bilgi, sistemli ve mant›kl› bir biçimde ifllenebilir ama
somut biçimde verilmesi flartt›r. Soyut bilgiler verildi€inde, bu dönem çocuklar› yetersiz kal›rlar. Belirli bir zamanda, bir durumun birçok yönünü ele alabilir ve somut bir dönüflümü zihinsel olarak tersine çevirebilirler. Dördüncü dönem, soyut ifllemler dönemidir ve on iki yaflla üzerini kapsar. Bu dö-
62
nemde varsay›mlar kurulabilir, mant›ksal sonuçlar ç›kar›labilir ve ister somut, ister soyut biçimde sorulsun, karmafl›k sorunlar sistemli biçimde çözülebilir.
Biliflsel geliflimle ahlaki geliflim aras›nda paralellik kuran Jean Piaget, soyut ifllemler dönemine
do€ru ilerledikçe çocuklar›n özerkleflti€ini söyler. Ona göre zihinsel aç›dan geliflimi geri olan bireylerin ahlaki geliflimleri de geri kalacakt›r. Ancak bu sonuç pek de do€ru say›lamaz çünkü ahlaki geliflimi etkileyen tek faktör, zihinsel geliflim de€ildir. Bu geliflimde içinde bulunulan koflullar, deneyim,
ö€renme yaflant›lar› da rol oynamaktad›r.
Lawrens Kohlberg, Piaget’nin bulgular›n› geniflletmifltir. Onda da ahlaki geliflim sürecinin de€iflmezli€i ve evrenselli€i esast›r. Ahlaki geliflimde de geliflme ileriye dönüktür ve evreler s›ras›yla izlenir. Lawrens Kohlberg, çocu€a ahlaki ikilemler içeren öyküler anlatarak onun tepkisini de€erlendirir.
Bu de€erlendirmeler sonucunda üç düzey ve alt› ahlak geliflim evresi saptar. Bu evreler; gelenek öncesi, geleneksel ve gelenek sonras› evrelerdir.
Gelenek öncesi düzey: Birinci evresi, ceza ve itaat evresidir. Bu dönemde davran›fl›n sonucunun
do€ruluk ve yanl›fll›€›na bak›l›r. ‹lkel özellikler tafl›yan bu dönemde çocuk, tüm sorunlara fiziksel cezalarla çözüm arar. Do€ru davran›fl›n da ödül getirece€i kan›s›ndad›r. ‹kinci evrede göze göz, difle difl
anlay›fl› egemendir. Kurallara gereksinim duyuldu€u sürece uyulur. Birey için her fley karfl›l›kl›d›r.
Geleneksel düzey: Ailenin ya da grubun bekledi€i davran›fllar›n kiflinin kendi inançlar› kadar de€erli oldu€u bir dönemdir. Bu düzeyde yer alan üçüncü evrede kifliler aras› uyum iyi davran›flla sa€lan›r. ‹yi davran›fl ise baflkalar›n›n hofluna giden, be€enilen ve insanlara yard›m etmeyi amaçlayan
davran›flt›r. Dördüncü evrede yasa ve kurallara yönelme, otoriteye uyma ve toplumun isteklerini yerine getirme bafllar.
Gelenek sonras› düzey: Evrensel geçerlili€i olan ahlak kurallar›n›, de€erleri ve hukuksal anlaflmalar› koruma düzeyidir. Bu aflamada gerçekleflen beflinci evrede iyi eylem, toplum taraf›ndan kabul
edilmifl normlara göre tan›mlan›r. Bu evredeki anlay›fla göre hiçbir yasa bir insan›n ölümüne neden
olabilecek uygulamay› meflru gösteremez. Ancak ayn› zamanda kimse de çalma hakk›na sahip de€ildir. Alt›nc› evrede kiflisel ahlaki de€erler soyut özelliklere dayan›r. Yaflam›n de€eri, her türlü kifliler aras› iliflkiden öte bir zorunluluk olarak kabul edilir. Lawrens Kohlberg, denekleri aras›nda filozoflar d›fl›nda alt›nc› evre do€rultusunda yarg›ya rastlanmad›€›n› ancak beflinci evre özellikleri gösteren,
yarg› gelifltiren deneklere bu özellikler gösterildi€inde alt›nc› evreyi tercih ettiklerini belirtmektedir.
‹ki Kuram Aras›ndaki Benzerlikler
‹ki Kuram Aras›ndaki Farkl›l›klar
1.
1.
2.
2.
3.
3.
4.
4.
Ön Çal›flma Görevi
Ön çal›flma yaparak on kifliye okuttu€unuz öykü için ald›€›n›z yan›tlar› biliflsel ve ahlaki geliflim kuramlar›na göre de€erlendiriniz.
63
E. ERGENL‹K DÖNEM‹ VE HIZLI DE⁄‹fi‹M
TEMEL KAVRAMLAR
• Fiziksel de€iflmeler
KONUYA HAZIRLANALIM
Afla€›daki metni okuyunuz ve sorular› yan›tlay›n›z.
• Biliflsel de€iflmeler
On iki yafl›ndaki Berk, bir gün önce günlü€üne flöyle yazm›flt›: Bugünlerde kendimi hiç iyi hissetmiyorum. Annem kilo verdi€imi söylüyor
ama önemli de€il, boyum epeyce uzad›. Daha da uzamas›n› istiyorum,
basketçi olaca€›m. Geçen gün s›n›f arkadafllar›ma televizyondan ö€rendi€im birkaç basket numaras› gösterdim bay›ld›lar. Ama flu Serkan yok mu? Beni çok k›skan›yor. Herkesin içinde numaralar›ma
burun k›v›rd›€› yetmezmifl gibi sesimle de alay etti. Sanki kendi sesi daha güzelmifl gibi. Onun sesi de
kal›n ne olmufl yani. Üstelik sivilceleri de var. Yine de kendimi çok kötü hissettim. Neyse önemli de€il, ben yine de her gün ünlü bir basketçi olaca€›m günleri hayal edece€im. Annem rahat verirse tabii. Beni bir türlü yaln›z b›rakm›yor. Ne zaman odama gitsem “Yine ortadan yok oldun.” diye söylenip
duruyor. Ya babam? Basket oynamak ona göre meslek falan de€il. ‹lle de ders çal›flmak gerekirmifl.
Okuyup adam olmal›, top peflinde koflmamal›ym›fl›m. Ders çal›flm›yorum diye saklad›€›m basketbol
dergilerinin yerini buldu ve hepsini att›. Annemle de babamla da anlaflam›yorum.
• Sosyal de€iflmeler
1. Metinde sözü edilen fizyolojik de€iflmeler nelerdir?
2. Berk’in arkadafllar›yla iliflkileri hakk›nda neler söyleyebilirsiniz?
3. Berk’in ailesiyle iliflkileri neden iyi de€ildir?
ETKÜNLÜK
Afla€›daki mektubu okuyunuz. 65. sayfadaki bilgi notundan da yararlanarak sorular› yan›tlay›n›z.
B‹R ERGEN‹N MEKTUBU
Ben ergenim, bana bir fleyler oluyor. Boyum büyüyor,
gelifliyorum. Duygular›m boyumdan da h›zl› büyüyor, dur
durak bilmeden kofluyor ve daldan dala konuyor. Kab›ma
s›€am›yorum, kendime yeni bir durufl, yeni bir tarz oluflturma ihtiyac›nday›m. Evde duram›yorum. Arkadafllar›m her
fleyimmifl gibi geliyor bana. ‹stiyorum ki onlarla gece gündüz otural›m, konuflal›m, hayal kural›m, çocuklar gibi koflup z›playal›m ve kimse bize kar›flmas›n.
Ben ergenim, b›rak›n itiraz edeyim, b›rak›n elefltireyim,
biraz idare edin ne olur? Çalkalan›yorum hayat denizinin
dalgalar›nda. Nas›l yaparsam kendim olurum bilmiyorum.
Sürekli itirazlar› bask› alt›na al›nanlar, hayatta da itiraz etmeyi unutuyor. fiimdi itirazlar›m anlams›z olabilir fakat zamanla bu da oturacak. Bazen saçmalad›€›m›n fark›nday›m
ama engel olam›yorum. Bazen duymazdan, görmezden geliverin, susuverin ne olur?
64
Fotoğraf 2. 8: Ergenlik, çocukluktaki fiziksel
değişmelerin hızlandığı bir dönemdir.
Ben ergenim, nas›l durursam, nas›l bakarsam
daha al›ml›, daha güzel ya da daha yak›fl›kl› olurum bilmiyorum, deniyorum. Diken gibi saçlarla
ilgi toplar m›y›m acaba? Ya da flöyle bol, düflecek
gibi duran pantolonlarla. Bunlar›n hepsi bana yabanc› ve zor geliyor asl›nda fakat arkadafllar›mdan ayr› düflmek ve onlardan farkl› olmak istemiyorum. Her yapt›klar› bana güzel geliyor. Onlar gibi olmazsam bana ilgi göstermezler ve yanlar›nda küçük düflerim, belki de d›fllarlar diye korkuyorum. Onlara benzedi€imde kendimi daha güçlü ve güvenli hissediyorum.
Ergenli€i fizyolojik, psikolojik, sosyolojik yönleri bütünlük içeren bir dönem olarak görmek gerekir. Çünkü bu yönlerin hepsi birbirine ba€l›d›r.
Örne€in bedendeki geliflmeler, psikolojik baz›
geliflmeleri do€urur. Ayn› flekilde toplumun bireyden beklentilerindeki de€iflimler de psikolojik baz› sonuçlara yol açar. Bu dönemdeki h›zl› de€iflmeler do€ald›r ve geliflim sürecinin bir gere€idir.
Ben ergenim, anne babac›€›m beni bu hâlimle sevmenizi o kadar çok istiyorum ki. Ne olur az›c›k geç kalsam, ne olur eve girer girmez elefltiri
oklar› üzerime ya€masa ve gönlüm yaralanmasa? Tamam siz de anne babas›n›z, elbette s›n›r
koyacaks›n›z ve beni bilmedi€im tehlikelere karfl› uyaracaks›n›z fakat sizi dinleyebilmem ve görebilmem için elimden tutmal›, sevgiyle gözlerime
bakmal›s›n›z. Siz yapt›klar›m› be€enmeyince kendimi ifle yaramaz ve de€ersiz biri gibi hissediyorum. Kendime güvenim azal›yor, moralim bozuluyor ve gerginlefliyorum.
Fiziksel de€iflmeler: Boy ve a€›rl›k artar. Büyüme sonucu vücudun oranlar› çok de€iflir. Boy
art›fl› on befl yafl›na kadar çok h›zl›d›r ama on befl
yafl›ndan sonra kilo art›fl›n›n boy art›fl›ndan fazla
oldu€u görülür. ‹skelet, beyin ve kalp büyür. Mide, ba€›rsak hacmi oldukça geliflir, tükürük ve
mide sular›n›n miktar› artar. Yüz büyür, kol ve bacaklar›n h›zla uzamas›, beden oranlar›n›n de€iflmesi hareketlerin ahengini bozar. Ses de€iflir.
Hormon faaliyetleri artar ve hormonlar belirli faaliyetleri oluflturarak özellikle cinsel olgunlu€u ortaya ç›kar›r.
Ben ergenim, yüzümdeki bir sivilce beni allak
bullak etti€inde, ayna karfl›s›ndan ayr›lmad›€›mda
beni küçümsemeniz ve anlamaman›z var ya çok
can›m› ac›t›yor. Odamdaki resimler ve da€›n›kl›k
korkutmas›n sizi. Kafam›n içi da€›n›k da ondan
böyle. Asl›nda arada s›rada benim size yaklaflt›€›m› ve flirinleflti€imi fark edemeyecek kadar yanl›fllar›ma tak›l›s›n›z. O dönemlerimi bir yakalayabilseniz ve beni anlamaya çal›flsan›z iki taraf da çok
mutlu olabilir inan›n. (K›salt›l›p düzenlenmifltir.15
Sosyal de€iflmeler: Ergenlik dönemi sorunlar›n›n bafl›nda statü sorunu gelir. Ergenler; evde,
okulda, toplumda bekledikleri konumu elde edemezlerse ya sald›rgan olurlar ya da tüm toplumsal kurallar› reddederler. Toplumda var olan kurallar›n modas›n›n geçti€ini ve de€iflmesi gerekti€ini
savunurlar.
Bilgi Notu
ERGENL‹K
Ergenlerde s›k s›k toplumsal de€erlere ters
düflme durumu da gözlenir. Bu durum kuflak
çat›flmas›n› ortaya ç›kart›r. Anne, baba, ö€retmen gibi kiflilerin benimsedikleri de€erler, gence, ça€›n koflullar›na uygun de€erler gibi gelmez.
O, daha ça€dafl, daha yeniliklere aç›k de€erlerin
benimsenmesi gerekti€ine inan›r, yak›nlar›n›n de€erlerine karfl› ç›kar ve çat›flma yaflan›r.
1. Mektubu yazan kiflinin sizinle benzer
yönleri var m›d›r? Varsa bunun nedeni ne olabilir?
2. Aşağıdaki bilgi notundan da yararlanarak mektupta ergenlik döneminin hangi fizyolojik, psikolojik ve sosyolojik özelliklerinden
söz edildiğini belirtiniz.
Biliflsel de€iflmeler: Ergenlik dönemi, dostlu€un fliddetli bir duygusall›kla, derin bir güvenle
yafland›€› dönemdir. Genellikle bu dönemde ergenin ailesine karfl› besledi€i sevgi, baflka bir yetiflkine yöneltilir ve o örnek al›nmaya bafllan›r. Er-
3. Kendi deneyimlerinizden yararlanarak
metinde sözü edilen özelliklere neler ekleyebilirsiniz?
65
gen, kendisine ait fleyleri ço€u zaman gizli tutar. ‹çe dönüktür ve bu da onun kendi kendisine yetmedi€ini gösterir. Gerçeklerden uzaklaflmaya çal›fl›r ve bunu vaktinin ço€unu hayal kurmaya ay›rarak yapabilir.
Ergen, kendine gizli bir güvensizlik duydu€u hâlde, son derece güvenli görünür. Onun gelecekle
ilgili beklentileri de bu nedenle fazlad›r. Fakat yapabilece€inden fazlas›n› istemek, henüz uyum sorunlar›n› çözümleyememifl birisi için tehlikeli olabilir. Beklentilerini yerine getiremedi€inde, ergenin u€rayaca€› hayal k›r›kl›€› fazla olur ve onda onar›lmas› güç yaralar açabilir.
Ergende, yetiflkine göre eksik olan fley ölçüsüzlük, olaylar›n gerçek de€erini verememektir. Genellikle onun duygular›nda, düflüncelerinde ve davran›fllar›nda afl›r›l›k vard›r. Bu nedenle, ilgileri çabuk
söner. Büyüdükçe sorumluluk ve görevler artar. ‹lgiler de yerini gerekli sosyal becerilere b›rak›r.
Ergenlik döneminde bir gruba ait ve popüler olmak son derece önemlidir. D›fl›nda kalmamak için
grubun tüm kurallar›na uyulur. Her grubun kendine uygun giyinme ve davran›fl biçimi, müzik türü, etkinlikleri vard›r. Grup içinde popüler olmak, derslerde üstünlük göstermeye de€il, gruba ait olmaya
ba€l›d›r. Grup ço€u kez aileden bile daha önemlidir.
Ergenlik döneminin geliflimsel görevleri flunlard›r: bedensel özelliklerini kabul etmek, kendi cinsine
uygun bir toplumsal rolü gerçeklefltirmek, anne babadan ve di€er yetiflkinlerden ba€›ms›z bir kiflilik
oluflturmak, bir mesle€e yönelmek, aile yaflam›na haz›rlanmak, toplumsal bak›mdan sorumluluk üstlenmeyi istemek ve gerçeklefltirmek, toplumsal de€er ve normlar› ö€renip bir dünya görüflü gelifltirmek.
F. ERGENL‹K DÖNEM‹N‹N TEMEL ÖZELL‹KLER‹
TEMEL KAVRAMLAR
• Rol karmaflas›
• Kimlik karmaflas›
• Kimlik bunal›m›
KONUYA HAZIRLANALIM
Bir dosya k‛d›na yandaki tabloyu çizerek yan›n›zda varsa
bir foto€raf›n›z› yap›flt›r›n›z. Sorular› yan›tlay›n›z. 67. sayfadaki bilgi notunda verilen bilgileri okuduktan sonra kimliklerinizi yeniden de€erlendiriniz. Sözü edilen aflamalar› yaflay›p yaflamad›€›n›z› düflününüz.
FotoÛraf
KÜMLÜÚÜM
ÜDEAL KÜMLÜÚÜM
Hayattan ne istiyorum?
GER‚EK KÜMLÜÚÜM
Benim iin neler deÛerlidir?
66
Neler yapabilirim?
Ben kimim?
ETKÜNLÜK
Bilgi Notu
Yandaki bilgi notundan da yararlanarak afla€›daki bulmacan›n sorular›n› defterinize yaz›n›z.
2
1
D A Ú I
N I
K L
9
6
A
S
K
I
Y
A
A
L
M
A
K Ü
5
4
3
…
Z
D
E
Þ
L
E
Þ
M
E
R
O
L
‚
A
T
I
Þ
M
A
S
I
K
Ü
M
L
Ü
K
8
E
R
K
E
N
K
A
P
A
N
M
K B U N A
K
Ü
M
L
Ü
K
K
A
R
M
A
Þ
A
S
L I
I
K
…
R
†
K
…
R
†
N
E
B
A
Ú
L
I
L
M I
K
K‹ML‹K OLUfiUMU
Ergenlik dönemindeki en önemli olaylardan biri kimlik oluflumudur. Kimlik; bir bireyin, yaln›zca ona özgü tutumlar›ndan, duygular›ndan, alg›lar›ndan, de€erlerinden ve davran›fllar›ndan ibaret olan, kendisi hakk›ndaki
görüflüdür. Kimlik üzerinde di€er insanlarla
etkileflim, bireyin kendi duygu ve düflünceleri
etkilidir. Kimlik birey taraf›ndan yap›land›r›l›r.
Dinamiktir, bireyin yeteneklerini, inançlar›n›,
her alandaki yaflant›lar›n› kapsar.
Kimlik oluflumunun aflamalar› flunlard›r:
Da€›n›kl›k: Birey, kendisine örnek oluflturabilecek, benimseyebilece€i seçenekleri henüz gözden geçirmemifl ve bir seçim yapmam›flt›r. Statüsünü, dolay›s›yla hangi rolü oynayaca€›n› bilemez.
Körü körüne ba€l›l›k: Birey, kendisine
daha önce ö€retilen, anne babas›na ait görüfl ve de€erlere körü körüne ba€l›d›r. ‹ncele7
M L Ü
meden ve kendisi bu konuda önemli bireysel
bir deneyim geçirmeden, sanki kendi de€erleriymifl gibi ana baban›n görüfl ve de€erlerini sürdürür. Birey, bu dönemde kal›rsa buna
erken kapanma ad› verilir. Erken kapanma, bireyin ba€›ms›zl›€›n› gerçeklefltirememesi sonucunu
do€urur.
Ask›ya almak: Bu devrede birey, henüz hiçbir görüfl ve de€ere ba€lanmad›€› için kendisini kötü
hisseder. Gerçeklefltirmesi gereken roller aras›ndaki tutars›zl›klar nedeniyle gergindir ve rol çat›flmas› yaflar. Tüm de€erlerini ask›ya alm›fl ve bir seçim yapamam›flt›r. Yaflad›€› kimlik bunal›m›d›r. Kimlik bunal›m›, bireyin henüz kimli€ini bulamad›€› için içine düfltü€ü durumdur ve do€al bir olayd›r.
Kimlik bunal›m› atlat›lamazsa uyum daha fazla bozulur ve kimlik karmaflas› ortaya ç›kar. Kimlik
karmaflas›na düflen ergen, ne istedi€ini, neleri amaçlad›€›n› bilemez. Di€er insanlarla iliflkilerinde baflar›s›zd›r ve toplumun onaylamad›€› davran›fllarda bulunabilir.
Özdeflleflmenin baflar›lmas›: Bu aflamada birey, çeflitli de€er ve görüflleri gözden geçirmifl, kendisi için en uygun buldu€u bir örnekle özdeflleflmeyi gerçeklefltirmifltir. Araflt›rmalar, özdeflleflmenin
baflar›lmas›n›n 18 - 24 yafllar› aras›nda gerçekleflti€ini gösterir.
Kimlik oluflturma, yaflam›n bir döneminde olup biten bir olay de€ildir. Yaflam boyu devam eden
bir süreçtir. Kifli daha önce yapt›€› seçimleri, verdi€i kararlar›, yeni deneyimler ›fl›€›nda tekrar de€erlendirir, özümler ve kendinde gerekli de€ifliklikleri yapar. Kimlik oluflumunun baflar›s›z olmas›, bireyin geliflim görevinin gerçekleflmemesine ve ruh sa€l›€›n›n bozulmas›na yol açan bir etken olabilmektedir.
67
Bilgi Notu
ETKÜNLÜK
Afla€›daki f›kray› okuyunuz, yandaki bilgi notundan
da yararlanarak sorular› yan›tlay›n›z.
Genç, heyecanla annesine gelir ve bir k›za âfl›k oldu€unu, evlenmeyi düflündü€ünü ve onu kendisiyle
tan›flt›rmak istedi€ini söyler. Eve üç k›z getirece€ini
belirtir ve annesinden evlenece€i k›z› tahmin etmesini ister. Ertesi gün üç güzel k›zla eve gelir. Otururlar,
bir süre konuflurlar. K›zlar gittikten sonra genç heyecanla annesine sorar: “Tahmin ettin mi?” Anne duraksamadan “Ortadaki k›z›l saçl›.” der. Genç hayretle bakar: “‹nan›lmaz, nas›l bildin?” Anne cevap verir:
“Çünkü bir tek ondan hofllanmad›m.”16
1. Anne gencin evlenece€i k›zdan neden hofllanmam›fl olabilir?
2. Genç bu durumu nas›l karfl›lar?
3. Çat›flma yaflanmamas› için annenin nas›l
davranmas› gerekirdi?
KUfiAK ÇATIfiMASI
Günümüzde bilim ve teknolojinin ilerlemesi, toplumlarda da h›zl› bir de€iflimin yaflanmas›na neden olmaktad›r. Toplumsal kural ve
de€erler de€iflime u€ramakta, bireyler bunlara uymakta zorlanmaktad›rlar. Ancak eski
nesil, kendi de€erlerine s›ms›k› ba€lan›p yenileri görmezden gelirken gençler her zaman
yeniliklerden yanad›r. Dolay›s›yla yeni de€erleri benimsemeye e€ilimli olan ergenle daha
yafll› kuflak olan anne, baba ve yetiflkinler
aras›nda çat›flma yaflanmaktad›r. Kuflak çat›flmas› ad› verilen bu çat›flmay› sona erdirmek asl›nda yafll› kufla€›n elindedir. Daha
hoflgörülü, de€er de€iflimine daha az kayg›l›
bakabilen, yeniliklere aç›k, hoflgörülü büyükler, ergenleri anlamakta zorlanmaz ve onlara
bu konuda yol bile gösterebilirler.
ETKÜNLÜK
1. Befl gruba ayr›l›n›z. Kimlik oluflumu ve ergenlikte toplumsal iliflkilerle ilgili befler soru haz›rlay›n›z.
Bunlar›n yan›tlar›n› da yaz›n›z.
2. Haz›rlad›€›n›z sorular› ö€retmeninize veriniz ve o gerekli de€ifliklikleri yapt›ktan sonra en önemli
gördü€ünüz üç soruyu saptay›n›z.
3. Her grubun, di€erlerine belirledi€i sorular› sormas›n› ve yan›tlar›n yeterli olmad›€› durumlarda
soruyu haz›rlayan grubun aç›klama yapmas›n› sa€lay›n›z.
4. Etkinlik sonunda hep birlikte ulaflt›€›n›z rol karmaflas› ve kuflaklar aras› çat›flman›n etkileriyle ilgili
sonuçlar› belirleyiniz.
ETKÜNLÜK
Afla€›da bir uzman›n ergenlik döneminde çocu€u olan anne ve babalara önerileri verilmifltir. Okuyarak 69. sayfadaki sorular› yan›tlay›n›z.
• Çocu€unuzla iyi iletiflim kurmal›s›n›z. Aksi hâlde çocuk sizde bulamad›€› s›cakl›€› arkadafllar›nda arayacakt›r. ‹letifliminizin istenen düzeyde olmas› durumunda çocu€unuz daha güvenli arkadafll›klar kuracakt›r. Bu konuda sizi bilgilendirece€i için yanl›fl kiflilerle arkadafll›k yapmas›n›n önüne geçebilirsiniz.
• Çocu€unuzun arkadafl seçimine afl›r› müdahale etmeyiniz. Onun seçti€i arkadafllar› basit gerekçelerle reddetmeyiniz.
68
• Çocu€unuzun arkadafllar›yla ve onlar›n aileleriyle tan›fl›n›z. Bu durum hem sizi hem de çocu€unuzu rahatlatacakt›r.
• Çocu€unuzun arkadafllar›n› potansiyel bir tehlike olarak
görmeyiniz ve onlar› yapabilecekleri basit hatalardan dolay›
hemen suçlamay›n›z.
KANEPEN‹Z
ERGENL‹K DÖNEM‹ GEÇ‹R‹YOR.
ELBETTE K‹ BAZI DE⁄‹fi‹KL‹KLER
YAfiAYACAK. BUNUN ‹Ç‹N M‹ B‹Z‹
BURAYA KADAR ÇA⁄IRDINIZ.
AMA...
NASIL OLUR?
• Çocu€unuzu arkadafllar›n›n yan›nda küçük düflürmeyiniz. Bu davran›fl›n›zdan dolay› çocu€unuz size karfl› büyük bir
öfke duyacakt›r. Ayr›ca çocu€unuz size k›zd›€› için çok farkl›
arkadafllar edinerek tepkisini gösterebilir.
• E€er çocu€unuz kötü bir arkadafl edindiyse “Bir daha
onunla arkadafll›k yapt›€›n› görmeyece€im?” tarz›nda tepki
göstermeyiniz. Bu tepkiniz çocu€unuzu sizden uzaklaflt›r›p
arkadafllar›na daha da yak›nlaflt›rabilir. Uygun bir üslupla bu
durumun yol açabilece€i zararlar hakk›nda çocu€unuzla konuflunuz ve buna iliflkin kayg›lar›n›zdan söz ediniz.
1. Uzman›n, ergenlik döneminde arkadafl iliflkileri üzerinde bu kadar ›srarla durmas›n›n nedeni ne olabilir?
UZATMAA.
PATRON NE
DİYORSA O...
Karikatür 2. 10: Kas›m Özkan
2. Arkadafl grubunun ergen üzerindeki olumlu ve olumsuz etkileri neler olabilir? Tart›flarak sonuçlar› maddeler hâlinde belirleyiniz.
ETKÜNLÜK
Afla€›daki metni okuyarak grubun ergen üzerindeki etkilerini de€erlendiriniz. Siz de yaflad›€›n›z benzer olaylar› arkadafllar›n›zla paylafl›n›z.
GRUP ETK‹S‹
1954 y›l›nda Amerika’da on bir yafl›ndaki iki farkl› ö€renci grubu otobüslere binerek yaz kamp›na
gitmek üzere yola koyulduklar›nda üç hafta e€lence dolu bir tatil yapacaklar›n› zannederler. Bilmedikleri, Muzaffer fierif’in grup içi çat›flmalar› deneyine kat›lacaklar›d›r. ‹lk hafta çeflitli etkinliklerle geçer.
‹kinci hafta grup içi ba€lar güçlenir ve di€er grubun varl›€› sorun olmaya bafllar. Muzaffer fierif, dört
gün sürecek bir turnuva düzenler. Yar›fllar ilerledikçe gruplar aras›ndaki gerginlik artar. Sonunda bir
taraf kazan›r ama o gece bir grubun kazand›€› tüm arma€anlar ve kupalar çal›n›r. ‹fl o hâle gelir ki
Muzaffer fierif ve asistanlar› kavgalar› ay›rmaktan, yemek savafllar›nda ortal›€› temizlemekten ve çocuklar› susturmaya çal›flmaktan bitkin düflerler. Ö€renciler, tek bafllar›na yapmayacaklar› davran›fllar›
grup hâlinde ve grup etkisiyle düflünmeden gerçeklefltirirler.
Muzaffer fierif, deneyin son k›sm›na geçer. ‹ki gruba birlikte filmler izlettirilir, havai fiflekler at›l›r
ama tüm çabalar boflad›r. Ard›ndan iki gruba baz› problemler verilir ve birlikte çözmeleri istenir. Art›k
iki grup tek grup hâlini alm›flt›r. fiimdi bu grup yöneticilere karfl› birlikte bir güç oluflturmufl, birbirlerinden ayr›lmaz hâle gelmifltir. Muzaffer fierif böylece grup etkisiyle ç›kan çat›flmalar› gruplar üstü hedefler koyarak önleyebilmifl, grubun ergenler üzerindeki olumsuz ve olumlu etkisini de ortaya koymufltur.17
69
DEÚERLENDÜRME ‚ALIÞMALARI (I)
A. Afla€›daki çoktan seçmeli sorular›n do€ru seçeneklerini iflaretleyiniz.
1. Davran›fl, içten ya da d›fltan gelen etkilere karfl› organizman›n yapt›€› tepkidir.
Buna göre uyar›c›-tepki aras›nda yer alan psikolojik süreçler için afla€›dakilerden hangisinin söylenmesi yanl›fl olur?
A. Herhangi bir uyar›c›, çok çeflitli tepkilerden birine yol açabilir.
B. Bellek, alg›lama, ö€renme gibi süreçler, uyar›c› ile tepkiden öncedir.
C. Herhangi bir tepki, çeflitli uyar›c›lar sonucu ortaya ç›kabilir.
D. Davran›fllar› bilmek için organizman›n biyolojik özellikleri bilinmelidir.
E. Davran›fllar›n bilinmesinde organizman›n geçmifl yaflam› etkilidir.
2. Beyin yar›m küreleri ameliyatla ç›kar›lan bir güvercin, bakar ama görmez. Ancak havaya at›ld›€›
zaman uçar. A€z›na sokulmazsa önünde duran yiyecekleri yiyemez ve pek az yaflar.
Bu durum afla€›daki yarg›lardan hangisiyle ilgilidir?
A. Beyin; düflünme, zekâ gibi biliflsel ve istemli davran›fllar›n merkezidir.
B. Beyincik bedenin dengesini ve hareketler aras›ndaki uyumu sa€lar.
C. Beyin, birbirinin ayna görüntüsü olan iki yar›m küreye ayr›lm›flt›r.
D. Beynin yüzeyinde baz› girinti ve ç›k›nt›lar, k›vr›mlar bulunur.
E. Beynin kül rengindeki üst tabakas›nda baz› sinir merkezleri vard›r.
3. Deneyimleri sonucunda ateflin yakt›€›n› ö€renen çocuk, daha sonra ateflin oldu€u yere yaklaflmaz. Ancak çocu€un bu davran›fl› yapabilmesi için belli bir olgunluk düzeyinde olmas› gerekir.
Bu durumu en iyi aç›klayan önerme afla€›dakilerden hangisidir?
A. Davran›fllar üzerinde iç etkenlerin önemli etkisi vard›r.
B. Davran›fllar üzerinde fizyolojik etkenlerin rolü önemlidir.
C. Davran›fllar üzerinde kal›t›m ve çevre birlikte etkilidir.
D. Davran›fllar fiziksel, sosyal ve kültürel çevreden etkilenir.
E. Davran›fllar, türe özgü özellikler taraf›ndan belirlenir.
4. Boyun uzamas›, a€›rl›€›n artmas›, düflünsel becerilerin kazan›lmas› yavafl ve sürekli de€iflikliklerle olur. Sonunda geliflim tamamlan›r ancak yafll›l›kla birlikte bu özellik ve becerilerde azalma gözlenir.
Bu örneklerden yola ç›karak ulafl›lacak yarg› afla€›dakilerden hangisi olabilir?
A. Geliflmenin h›z› her dönemde ayn›d›r.
B. Geliflme baz› dönemlerde h›zlan›r.
C. Geliflme belli bir s›ra izler.
D. Geliflme sürekli bir oluflumdur.
E. Geliflme hayat›n ilk y›llar›nda yavaflt›r.
5. Geliflim görevlerinden biri aileden ba€›ms›z hareket edebilmektir. Bu görev, afla€›daki geliflim
dönemlerinden hangisine aittir?
A. Yafll›l›k dönemi
B. Yetiflkinlik dönemi
C. Çocukluk dönemi
E. Ergenlik dönemi
D. Bebeklik dönemi
70
6. Geliflimsel görev kavram› ile ilgili olan afla€›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r?
A. Belli bir yafl dilimi için toplumca belirlenir.
B. Yerine getirilmemesi toplumca hofl karfl›lanmaz.
C. Belirlenmesinde fiziksel olgunlaflma göz önünde bulundurulur.
D. Belirlenmesinde toplumsal de€erler etkili de€ildir.
E. Yerine getirilmesi bireye mutluluk verir.
7. Bireylerin kimlik oluflturma süreçlerini engelleyen etkenlerden biri kuflaklar aras› çat›flmalard›r.
Bunun temel nedeni afla€›dakilerden hangisidir?
A. Ça€›n h›zla geliflen koflullar›
B. Yetiflkinlerin hoflgörüsüzlü€ü
C. Ergenlerin afl›r›l›klar›
D. Kimlik bunal›m›
E. Organizman›n geliflmemesi
8. Ergenlik döneminde ortaya ç›kan h›zl› de€iflim, geliflme sürecinin bir parças›d›r. Afla€›dakilerden hangisi bu dönemde görülen sosyal alandaki geliflmelerden biridir?
A. Duygusall›€›n artmas›
B. Kendine güvenin artmas›
D. Ölçüsüzlü€ün artmas›
C. ‹çe dönüklü€ün artmas›
E. De€er karmaflas›
B. Afla€›daki cümleleri uygun sözcüklerle tamamlay›n›z.
1. Kemik-kas sistemi, dolafl›m ve sinir sisteminin birleflmesiyle meydana gelen uyumlu bütün,
.................................................... ad›n› al›r.
2. Beynin d›fl yüzeyi, ......................................... ad› verilen milyarlarca sinir hücresinden oluflan ince bir tabakayla kapl›d›r.
3. ‹ç ve d›fl çevreden gelen ve organizmay› etkileyebilecek fliddette olan uyar›c›lar›n, organizmay› etkilemesine ........................................................... denir.
4. Organizman›n genetik yap›s› ..........................., genetik ve çevresel etkenlerin yaratt›€› özelliklerin canl›n›n d›fl görünüflündeki yans›mas› ............................ ad›n› al›r.
5. Bir toplumda, belli bir yafl dilimi için toplumsal aç›dan uygun görülüp gerekli say›lan davran›fl
özelliklerine ....................................................... denir.
6. Yeni de€erleri benimsemeye e€ilimli olan gençlerle daha yafll› kuflak olan anne, baba ve yetiflkinler aras›nda çat›flmaya ....................................................................... denir.
7. ....................................... , biliflsel geliflimle ahlaki geliflim aras›nda paralellik oldu€un söyler.
8. Biyolojik geliflim ........................................ temelinde gerçekleflir.
9. Piaget’ye göre soyut ifllemler dönemi ........................... ve üzerini kapsar.
C. Afla€›daki aç›k uçlu sorular› yan›tlay›n›z.
1. Otoriter toplumlarda bireylerin kimlikleri tekdüzedir, birbirine benzer. Bu durumun olumlu ve olumsuz sonuçlar› nelerdir? Bilgi veriniz.
2. Kimlik oluflturmada baflar›l› bir kifliyi betimleyiniz.
3. “Kimlik oluflumu bireyin kendi potansiyelini gerçeklefltirmesidir.” sözüyle belirtilmek istenen nedir? Bunu aç›klayan bir yaz› yaz›n›z.
71
G. DUYUMUN ÖZELLİKLERİ
TEMEL KAVRAMLAR
KONUYA HAZIRLANALIM
• Duyum
Aşağıdaki görseli inceleyerek sorular› yan›tlay›n›z.
• Duyusal eflik
• Farkl›laflma efli€i
1. Her normal insan, kapal› gözle burnuna, kula€›na veya bedeninin herhangi bir yerine dokunabilir. Bunu yapamasayd›k ne gibi zorluklarla karfl›lafl›rd›k? Tart›fl›n›z.
2. Kendinizi, hiçbir duyu organ›na d›fltan etki gelmeyecek bir yerde düflününüz. Buras› nas›l bir yer olabilirdi ve
neler hissederdiniz?
3. “E€er kulaklar, diller ve burunlar yerlerinden ç›kar›lsalard› flekiller, say›lar ve hareketler ayn› kal›rd› fakat ne
kokulardan ne seslerden söz edilemezdi.”18
John Locke (Con Lak) yukar›daki sözünde duyumun hangi özelli€ini vurgulam›flt›r?
Fotoğraf 2. 8
4. Foto€rafta gördüğünüz çocuk hangi duyumlarını
kullanmaktadır? Bunlardan baflka hangi duyumlar›m›z
vard›r?
ETKÜNLÜK
Bilgi Notu
Etienne Condillac (Etyen Kondiyak, 1715-1780)’a ait
olan afla€›daki metni okuyunuz ve yandaki bilgi notundan
da yararlanarak sorular› yan›tlay›n›z.
DUYUM
Duyumlar, yaflant›n›n ham maddeleri
ve bilginin bafllang›c›d›r. Duyu organlar›
yoluyla iç ve d›fl çevreden gelen uyar›c›lar›n al›narak sinirler yoluyla beyne ulaflmas›na duyum denir. Bu süreç, uyar›c›lar›n duyu organlar› taraf›ndan al›narak duyum sinirleriyle beyne iletilmesi sonucu
meydana gelir. Görme, iflitme, tat alma,
dokunma ve koklama olmak üzere befl
duyumuz vard›r. Bunlar bize çevremiz
hakk›nda bilgi verir. Organizmam›z›n durumu hakk›nda bizi bilgilendiren üç duyuma daha sahibiz. Bunlar; kas ve hareket
duyumu, hâl duyumu, denge duyumudur.
HEYKEL
“Bizim gibi yaflayan ancak mermerden kabu€u nedeniyle uyar›c›lar› alamayan bir heykel düflünün. Önce onun
burnundaki mermeri kald›r›p bir gül koklat›yorum. O art›k
gül kokusundan baflka bir fley de€il. Gülü çekiyorum,
heykelde gül kokusunun izi kald›. Bu iz bellek. Ona menekfle, nergis, karanfil koklat›yorum. Bunlar›n baz›s› hofluna gidiyor, baz›lar› gitmiyor. Be€endiklerine sevgi, be€enmediklerine nefret duyuyor. Onun art›k istekleri, istenci, düflünme gücü, soyutlama yetene€i, k›saca zekâs› var. Duyumlar› s›ras›yla dikkat, karfl›laflt›rma ve yarg›
oluflturuyor. fiimdi tüm duyu organlar›ndaki mermer kabuğu kald›r›yorum. Heykelin ruhsal yaflam› daha zengin ve karmafl›k olur. Heykel adam›n ruhu; ›fl›k,
renk, elem, haz, hareket, dinlenme gibi ilk önce ayr› ayr› duyumlarla karfl›lafl›r. Onun ilk düflünceleri iflte bunlard›r. Demek ki d›fl›m›zdaki nesneler, üzerimizde etkide bulundukça, duyumlar›m›z›n ruhumuzda yol açt›€› etkinlikler üzerinde düflündükçe d›fl nesnelerden edinmifl olabilece€imiz bütün düflünceleri elde ederiz.”19
72
1. Etienne Condillac’a göre bilginin bafllang›c› ve kayna€› nedir?
2. ‹nsan, duyumlar olmasa iç yaflant›s› olmayan bir heykel gibi mi olur? Örnekler vererek
tart›fl›n›z.
3. Duyumlar yaflam için neden önemlidir?
ETKÜNLÜK
A. Dünyaya dokunarak yaşayan yılan, görme duyusunun eksikliğini dokunma duyusunu geliştirerek çözer ve çevreyi ısıyla algılayarak görme eksikliğini fazlasıyla giderir.
Yukar›daki örnekten görme duyusu ile ilgili ç›kar›labilecek sonuç ne olabilir?
B. Aşağıdaki bilgi notundan da yararlanarak Şema 2.4’te belirtilen görme olay›n›n nas›l gerçekleştiğini anlat›n›z.
Üris
SarÝ leke
Gšz bebeÛi
Mercek
Kornea
Gšrme siniri
Sert tabaka
Damar tabakasÝ
Retina (aÛ tabaka)
Şema 2. 4: Gözün önemli bölümleri
Bilgi Notu
GÖRME DUYUMU
Görme organ› gözdür. Göz, üç tabakadan meydana
gelmifltir. D›fltan içe do€ru ilk tabaka sert, beyaz bir maddedir. Bu tabaka, gözün ön k›sm›nda saydamlafl›r ve kornea tabakas›n› oluflturur. ‹kinci tabaka, damar tabakas›d›r.
Gözün ön k›sm›nda iris ad›n› alan bu tabakada kan damarlar› bulunur. ‹kinci tabakan›n ortada b›rakt›€› aç›k, yuvarlak
k›s›m göz bebe€idir. ‹riste göz bebe€ini ufalt›p büyütmeye
yarayacak kas iplikçikleri vard›r. Bu nedenle, ›fl›k bol oldu€u zaman göz bebe€i küçülür, az oldu€u zaman büyür.
Böylece görme için gerekli ›fl›k miktar› ayarlanm›fl olur. Gözün üçüncü tabakas› a€ tabaka (retina)d›r. Görme sinirlerinden ç›kan ince iplikler bu tabakay› bir a€ gibi kaplar.
73
Her gün her gün buraya
gelip, çalışıp didiniyoruz...
Maaş yok, yemek parası
yok, sigorta yok.
Bakıyorum da
üçüncü gözün
açıldı...
Karikatür 2. 10: Erdil Yaflaro€lu
Herhangi bir nesneden gelen ›fl›nlar, göz bebe€inden girip mercekten k›r›larak geçer. Gözün a€ tabakas›nda, görülen nesnenin görüntüsü ters olarak belirir. A€ tabakan›n en duyarl› bölgesi fovead›r.
Sar› leke ad›n› da alan bu bölgede görme ifllevinin %95’i gerçekleflir. Fovean›n arkas›ndaki görme sinirleri uyar›l›r ve bu uyar›lmayla oluflan sinir ak›m›, göz siniri yoluyla beynin arka k›sm›na gider. Gözün a€ tabakas›ndaki nesnenin ters görüntüsünün düzelmesi biyolojik bir olayd›r ve beyinde gerçekleflir. Görme merkezleri, beynin arka k›sm›nda, sa€ ve sol yar›m kürelerdedir. Her iki gözün a€ tabakas›n›n sa€ k›sm›, beynin sa€ yar›m küresindeki görme merkezine; sol k›sm›, beynin sol yar›m küresindeki görme merkezine ba€l›d›r. Görme olay› bu merkezlerde gerçekleflir.
ETKÜNLÜK
A. ‹nsan, yirmi ile yirmi bin frekans aras›ndaki sesleri iflitirken kediler daha üst, köpekler ise daha alçak frekanstaki sesleri iflitebilirler. Bu örnekten işitme duyusu ile ilgili ç›kar›labilecek sonucun ne olabileceğini söyleyiniz.
B. Aşağıdaki bilgi notundan da yararlanarak flema üzerinde işitme olay›n›n nas›l meydana geldi€ini anlat›n›z.
Kulak kepesi
Oval penere
܍ kulak
YarÝm daire
kanallarÝ
Orta kulak
Sinirler
Kulak zarÝ
DÝß kulak
Salyangoz
…staki borusu
Şema 2. 5: ‹nsan kula€› ve üç önemli bölümü
BİR DE BOYNUZ
KULAĞI GEÇER
DERLER...
Bilgi Notu
‹fi‹TME DUYUMU
‹flitme organ› kulakt›r. Ses duyumu, s›k›flan ve gevfleyen hava moleküllerinin yaratt›€› ses dalgalar›n›n kulaktaki al›c› hücreleri etkilemesiyle oluflur. Kulak, d›fl, orta ve iç kulak olmak üzere üç k›s›mdan oluflur. D›fl kulakta kulak kepçesiyle iflitme kanal› vard›r. Görevi, d›fl çevredeki ses dalgalar›n› al›p kulak zar›na yöneltmektir. Kulak zar›, d›fl
kulakla orta kulak aras›ndaki ince zard›r.
74
Karikatür 2. 11: Kas›m Özkan
Orta kulak, k›k›rdaktan oluflmufl bir boflluktur. Burada birbiriyle ba€lant›l› üç kemik yer al›r. Bu kemikler, orta kulakla iç kulak aras›nda yer alan bir zarla temas hâlindedir. Bu zara, oval oldu€u için oval
pencere denir. Ses dalgas› kulak zar›na gelince kulak zar›n› titrefltirir. Kulak zar›n›n titreflimi de üç kemi€in ve oval pencerenin titreflmesine neden olur.
‹ç kulakta salyangoz biçiminde içi s›v› dolu bir k›s›m vard›r. Oval penceredeki titreflimler bu s›v›y›
titrefltirir. S›v›n›n titreflmesiyle al›c› sinir hücreleri, mekanik enerjiyi elektriksel, kimyasal enerjiye dönüfltürür ve beyne iletir. ‹flitme merkezi, beynin sa€ ve sol flakak yumrusunda yer al›r.
ETKÜNLÜK
Aşağıdaki soruları bilgi notundan da yararlanarak yan›tlay›n›z.
1. Bacaklar›n dize kadar olan bölümünün d›fl yüzüne bir i€nenin ucuyla dokunarak hiç a€r› duyulmayan noktalar saptanabilir.
Yukar›daki durum dokunma duyumu ile ilgili neyi göstermektedir?
2. Gözleriniz kapal›yken bir elinizi yana do€ru büküp parmaklar›n›zdan birini k›v›rd›ktan sonra gözlerinizi açmadan öbür elinize de ayn› konumu verebilir miydiniz? Bunu hangi duyumunuzla gerçeklefltirdi€inizi söyleyiniz.
3. Yemeklere bolca baharat konmas›n›n nedeni ne olabilir? Tart›fl›n›z.
Bilgi Notu
TAT, KOKLAMA VE DOKUNMA DUYUMLARI
Tat duyumu: Tat uyar›c›lar›na dil ve damak duyarl›d›r. Dilimizdeki her ç›k›nt›, çok say›da tat alma
tomurcu€unu içerir ve her tomurcukta yirmiden fazla tat alma hücresi vard›r. Her hücre, bir sinir ucuyla ba€lant›l›d›r. Dilimizde ayr›ca, vücudumuzun di€er yerlerine yay›lm›fl olan dokunma, ac› duyma, s›cak ve so€uk al›c› hücreleri de vard›r. S›v› hâldeki ya da tükürük içinde eriyebilen maddeler, dil üzerindeki çukurcuklar›n içine girer, buradaki tat etkilerine duyarl› hücreleri uyar›r. Bu uyar›mlar, belli sinir yollar›ndan geçerek beyne ulafl›r ve tat duyumu meydana gelir.
Koklama duyumu: Koku duyumunu sa€layan organ, burundur. Koku duyumunun gerçekleflebilmesi için buruna gelen uyar›c›lar›n gaz hâlinde olmas› gerekir. Koku duyumu, burun bofllu€unun yukar› k›sm›n› kaplayan ve daima nemli bulunan bir zarla sa€lan›r. Bu zar üzerinde, kökleri koklama sinirleriyle temasta olan tüylü hücreler vard›r. Buruna giren gaz hâlindeki uyar›c›lar burun içinden geçerken burun zar›n› uyar›r, bu uyar›lma elektriksel enerji olarak beyin kabu€una gider ve orada alg›lan›r. Koku alma hücreleri, her iki veya üç günde bir yenilenir. Yeni hücreler henüz koku alamaz durumdayken geliflir, bir süre sonra olgunlafl›p koku alabilecek duruma gelir ve iki üç gün sonra ölerek
yerlerini yeni hücrelere b›rak›r. Yenilen ve içilen birçok maddenin hem tad› hem de kokusu vard›r. Bu
yüzden de iki duyu, tat alma ve koklama duyumu ayn› anda uyar›l›r.
Dokunma duyumu: Derinin bir fleye dokunmas›ndan ya da herhangi bir fleyin deri üzerine bas›nç
yapmas›ndan meydana gelir. Dokunma duyumlar›n›n organ› olan deri, uyaranlara karfl› duyarl› de€ildir. Deri duyumlar›, alt deride bulunan ince sinir ipliklerinin d›flardan gelen etkileri al›p beyne iletmeleriyle meydana gelir. Dokunma duyumlar›na karfl› derinin duyarl›l›€›, bedenin her yan›nda ayn› de€ildir. Dilin ucu, parmak uçlar›, dudak ve yanaklar en duyarl› bölgelerdir. Bedenin arka k›sm›, yani s›rt
ve elin tersi en az duyarl› olan yerlerdir.
75
ETKÜNLÜK
A. Görselleri inceleyiniz. 77. sayfadaki bilgi notundan da yararlanarak bunlarda hangi duyumlar›n, nas›l kullan›ld›€›n› söyleyiniz. Sözünü etti€iniz duyumlar›n yaflam için önemini örnekler vererek tart›fl›n›z.
İLKBAHAR
NE GÜZEL...
GÜNEŞ, ÇİÇEKLER,
KELEBEKLER,
BÖCEKLER...
BENCE KÖTÜ BİR MEVSİM...
ÇÜNKÜ BAHAR SONUNDA
KARNELER VERİLİYOR...
Karikatür 2. 12: ‹smail Baban
Fotoğraf 2. 9
B. Verilen örneklerin hangi duyumlarla gerçekleflti€ini yazarak tabloyu tamamlay›n›z.
Örnekler
Duyumlar
Ayak ayak üstüne atarak oturdu€umuzu bilmek
Dokundu€umuz zeminin pürüzlü oldu€unu hissetmek
Midemizin buland›€›n› fark etmek
Havan›n çok s›cak oldu€unu bilmek
Yeme€in tuzlu oldu€unu fark etmek
Çok yorgun oldu€umuzu hissetmek
Yan›k kokusu duymak
Elimizin yand›€›n› hissetmek
Kolumuzu masaya çarpt›€›m›z› fark etmek
A€açta bir sincap oldu€unu fark etmek
Kap›n›n çal›nd›€›n› söylemek
76
Bilgi Notu
KAS, HÂL, DENGE DUYUMLARI VE D‹⁄ERLER‹
Kas ve hareket duyumu; duyu organlar›n›n durumunu, vücut duruflunu, el ve ayaklar›n pozisyonunu bildirir. Bize bu bilgiyi sa€layan al›c›lar üç farkl› yerde bulunur. Bunlardan biri, iskelet kaslar›nda bulunan kas i€cikleridir. Bu i€cikler içindeki al›c›lar, kas›n ne kadar uzad›€› hakk›nda bilgi verir. Bir
di€eri, kaslar› kemi€e ba€layan kirifllerde bulunur. Bu al›c›lar, kirifllerdeki gerilmeyi bildirir. Sonuncusu, eklemlerde bulunan ve eklemin pozisyonunu bildiren al›c›lard›r.
Hâl duyumu, iç organlar›m›z hakk›nda bilgi verir. Bunlar; açl›k, tokluk, susuzluk, yorgunluk ve mide
bulant›s› gibi duyumlard›r. Hâl duyumunun nas›l meydana geldi€i henüz tam olarak bilinmemektedir.
Denge duyumu, bedenimizin dengesi hakk›nda bilgi veren duyumdur. Beyincik ve iç kulaktaki
yar›m daire kanallar›yla sa€lan›r.
Bunlar d›fl›nda deri yoluyla s›cakl›k, so€ukluk, bas›nç, ac› ve a€r› duyumlar› da al›n›r. Kafl›nt›, yanma,
pürüzlülük, düzgünlük gibi tüm karmafl›k deri duyumlar›, bu dört deri duyumundan birine indirgenebilir.
Ac› ve a€r› duyumunun meydana gelmesi için uyar›c›lar›n çok fliddetli olmas› gerekir. Çünkü ac›
ve a€r› duyumlar›n› alan sinir iplikçikleri, derinin derin yerlerinde bulunur. Is›, i€neyle delme, deriye sertçe vurma gibi pek çok uyar›c›, ac› duyumuna yol açar. ‹ç organlarda ac› etkilerine duyarl› noktalar çok
azd›r.
S›cakl›k ve so€ukluk birbirinden ayr›, ba€›ms›z duyumlard›r. Bunlar da deri yoluyla alg›lan›r ama
dokunmayla do€rudan ilgileri yoktur. Hiçbir fleye dokunmadan da so€ukluk ve s›cakl›€› alg›lar›z.
Bas›nç duyumlar›n›, k›l kesecikleri ve bunlara ba€l› olan sinir uçlar› yoluyla al›r›z. Deri alt› dokularda bulunan iki cisimcikten biri hafif bas›nc›, ikincisi a€›r bas›nc› al›r.
Çevremizi ve kendi bedenimizi tan›mam›z duyu organlar› arac›l›€›yla olur. Bunlar, organizman›n
çevreye aç›lan pencereleri gibidir. Hem bedenden hem de çevreden gelen etkileri ancak duyumlar arac›l›€›yla alabiliriz. Onlar olmazsa d›fl çevre ve bedenimiz bizim için yok olur. Bu da yaflamamakla ayn› anlama gelir.
B‹L‹YOR MUYDUNUZ?
AÇ MISINIZ?
Sinema salonlar›nda film karelerinin aralar›na yerlefltirilen ve alt duyum efli€ini aflamayan baz› ürünlere ait h›zl› kareler, izleyiciyi film aralar›nda o ürünü almaya yönelik tüketim davran›fllar›na sürüklemekte ve bu psikolojik özellik bir reklam arac› olarak kullan›lmaktad›r. Örne€in filmin herhangi bir yerinde
izleyicilerin fark edemeyecekleri sürede bir “Aç m›s›n›z? Öyleyse patlam›fl m›s›r al›n.” yazan bir kare,
çok k›sa bir süre yan›p sönüyor. Bundan etkilenen izleyicilerin ço€u filme ara verildi€inde patlam›fl m›s›r alma davran›fl›nda bulunuyorlar. Bu da alt duyum efli€ini aflmad›€› hâlde uyar›c›lar›n bilinçsiz olarak al›nabildi€ini gösteriyor.
Takistop ad› verilen baz› ayg›tlarla bilinç efli€inin alt›nda kalacak flekilde h›zl›ca yans›t›lan görsel
imgelerin h›zlar›, efl zamanl› olarak bilinç d›fl›nda beyne kaydedilmeye yetecek flekilde ayarlan›yor.
Bilimsel araflt›rmalar, bu flekilde verilen ve bilinç efli€inin alt›nda kalan duyusal uyar›c›lar›n alg› ve
duygularda de€iflim yaratabilece€ini göstermektedir. Örne€in yap›lan deneylerde deneklere mutlu ya
da üzgün insan figürleri bilinç efli€inin alt›nda kalacak flekilde gösteriliyor. Bu kifliler yeni bir uyarana
maruz kald›klar›nda onu sevip sevmemeleri böylece önceden verilen ve bilinçsiz al›nan uyar›c›larla belirlenebiliyor.20
77
ETKÜNLÜK
Bilgi Notu
Afla€›daki sorular› yandaki bilgi notundan da yararlanarak yan›tlay›n›z.
1. Bir bardak suya bir damla limon koyunuz. Suyu içti€inizde ekflilik duyumu meydana gelir mi? Bunun nedeni ne olabilir? Tart›fl›n›z.
2. Karanl›k bir gecede 50 km’den bir mum ›fl›€› görülebilir, sessiz bir ortamda ise 5 m’den bir kol saatinin iflleyifli duyulabilir. Ancak fliddeti bunun alt›ndaki uyar›c›lar
bilinemez.
Yukar›da sözü edilen durum, herkes için ayn› m›d›r? Nedenini aç›klay›n›z.
3. Sadece 25 Watt (vat)l›k bir lamban›n yand›€› odada,
bir lamba daha yak›l›rsa ayd›nlatmadaki art›fl kolayca görülebilir. Ama çok say›da lamban›n yand›€› bir odaya, bir
lamba daha eklenirse fark› göremeyiz.
Yukar›daki durumu nas›l yorumlayabilirsiniz?
4. Baz› kokular› siz duyamad›€›n›z hâlde arkadafl›n›z
duyabilir. Ya da tersi olur, siz kokuyu duyars›n›z arkadafl›n›z duyamaz. Bunun nedeni ne olabilir?
DUYUSAL Efi‹K
Organizman›n bir uyar›c›y› fark etmeye bafllad›€› noktaya eflik denir. Organizma belli fliddetteki uyar›c›lar› alabilir.
Her uyar›c›, duyum meydana getirebilecek fliddette de€ildir. Örne€in sesin titreflimi saniyede 20’den az, 20.000’den
çok oldu€u zaman duyamay›z. Duyumlanabilen en hafif uyar›c›lar s›n›r› alt duyum efli€i ya da mutlak eflik; duyumlanabilen en yüksek uyar›c›lar s›n›r› üst duyum efli€idir. Bu efliklerin alt›ndaki ve
üstündeki uyar›c›lar organizma taraf›ndan al›namaz. ‹ki uyar›c› aras›ndaki fark›
ay›rt edebildi€imiz eflik, farkl›laflma efli€idir. Örne€in iki sesi birbirinden ay›rabilece€imiz en küçük fark ya da iki a€›rl›ktan hangisinin daha a€›r oldu€unu bilebilece€imiz nokta, farkl›laflma efli€idir.
H. UYARILMA VE DAVRANIŞ
TEMEL KAVRAMLAR
• Afl›r› uyar›lma
• Yetersiz uyar›lma
KONUYA HAZIRLANALIM
Afla€›da verilen iki olay›n nedeninin ne olabilece€ini tart›fl›n›z.
1. Nüfus art›fl›, çevre kirlenmesi, kent toplumunun getirdi€i y›prat›c› yaflam, kalabal›k, ifl yaflam›ndaki yar›flmalar; insanlar› huzursuz ve
gergin hâle getirmektedir.
Fotoğraf 2. 10: Uzaya giden astronotlar yetersiz uyarılma yaşarlar.
2. Araflt›rmac›lar, saat bafl›na iyi ücret ödenen gönüllü
denekleri, ses geçirmeyen özel bir odada gözleri ve kulaklar› kapal› olarak elleri ve ayaklar› da dâhil olmak üzere bütün vücudu özel bir giysiyle yal›t›lm›fl flekilde yat›rm›fllard›r. Bu s›rada deneklerin beyin dalgalar› ve sözlü ifadeleri
kaydedilmifltir. Denekler, bu iflten iyi para kazand›klar› hâlde, sekiz saat sonra odadan ç›kmak istemifllerdir. Araflt›rmac›ya, hemen d›flar› ç›kart›lmazlarsa dayanamayacaklar›n› söylemifllerdir. Deneklerin baz›lar› ise deneyi en çok üç
gün sürdürebilmifl, olmayan fleyleri görmeye ve duymaya
bafllam›fllard›r. Hemen hemen hepsi düflünme bozukluklar› göstermifller, günlerden hangi gün oldu€unu ve nerede bulunduklar›n› bilememifllerdir. S›k›nt›, k›zg›nl›k ve gerginlik duymaya bafllam›fllard›r.21
78
ETKÜNLÜK
Yandaki bilgi notundan da yararlanarak
afla€›daki sorular› yan›tlay›n›z.
Robinson Crusoe (Rabins›n Kuruzo), bindi€i gemi Güney Afrika sahillerine yak›n bir
yerde batt›€›nda hayatta kalan tek kiflidir. Bir
adaya s›€›n›r. Yan›nda yaln›zca bir b›çak ve
pipo vard›r. Adada hiç kimse yoktur. Bir sal
yapar ve batan gemisinden kullanabilece€i
eflyalar› adaya tafl›r. Daha sonra kendine bir
kulübe infla eder. Yaban keçileri ile beslenmektedir. Gemiden getirdi€i m›s›rlar› eker
fakat mevsim uygun olmad›€›ndan hiçbiri
ürün vermez. Dikti€i a€açlar da tutmaz.
Adadan ayr›lmak için büyük bir kay›k yapar
fakat kay›k çok a€›r oldu€u için denize götüremez. Zamanla m›s›r ekmeyi baflar›r. Bir de
papa€an bulup evcillefltirerek onunla konuflur. Gemiden buldu€u mürekkep ve kalemle de bafl›ndan geçenleri yazar. Bu flekilde
aradan on iki y›l geçer.
1. Robinson Crusoe, çevreden hangi
uyar›c›lar› almaktad›r?
2. Robinson Crusoe, çevreden ald›€›
uyar›c›lar› da almasayd› yani geminin bir
kamaras›nda kapal› kalsayd› neler olurdu?
3. Robinson Crusoe, temel gereksinimlerini karfl›lam›fl say›labilir mi say›lamazsa yaflam›nda ne eksiktir?
Bilgi Notu
AfiIRI VE YETERS‹Z UYARILMA
‹nsan için uyar›lma bir zorunluluktur. Hiçbir iç ya
da d›fl uyar›c›n›n etki etmedi€i, hiçbir uyar›m›n olmad›€› durumda yaflamdan söz edilemez. Ortam gürültüsü, ›fl›k, insan iliflkileri gibi uyar›c›lar›n bulunmad›€› ya
da azald›€› bir durumda kuruntu, panik, hayal görme
gibi davran›fllar ortaya ç›kabilir. Uzun sürede ise zihinsel ifllevlerde gerileme ve davran›fl bozukluklar› görülebilir.
Organizman›n, normalin alt›nda uyar›lmas›na yani
normal etkinlikte bulunmas›na yetmeyecek kadar az
uyar›c› almas›na yetersiz uyar›lma denir. Yetersiz
uyar›lman›n bir nedeni, uyar›c›lar›n alt duyum efli€inin
alt›nda olmas›d›r. Bu durumda uyar›m olmaz. Çünkü
organizma ancak alt ve üst duyum efli€inin aras›ndaki uyar›c›lar› alabilir. Yetersiz uyar›lman›n ikinci nedeni ise toplam uyar›c› miktar›n›n azl›€›d›r.
‹ç ya da d›fl uyar›c›lar›n, organizmay› normal fliddet ve sürenin üzerinde etkilemesi sonucu ortaya ç›kan duruma afl›r› uyar›lma denir. Kiflinin, uzun süre
çok gürültülü bir ortamda ya da çok kalabal›k bir yerde bulunmas›, sürekli bir yerinin a€r›mas› afl›r› uyar›lmaya neden olur. Afl›r› uyar›lma, organizmada huzursuzlu€a ve gerginli€e yol açar. Organizma, bu durumdan kurtulmak için direnir. Afl›r› uyar›lma uzun sürerse
organizma direnme gücünü yitirir ve hiç tepki göstermez olur.
4. ‹flitme ve görme kayb› gibi durumlarda da insanlar Robinson Crusoe’nun
hissettiklerinin büyük bölümünü hissedebilirler mi?
5. Bir konutta insan bafl›na düflen
alan, on metre kareden az olursa bedensel ve psikolojik bozukluklar›n ortaya ç›kma olas›l›€› bir kat artar. Bunun nedeni ne
olabilir?
6. Uzun süre afl›r› kalabal›k ya da çok
gürültülü bir ortamda kald›€›n›zda neler
hissedersiniz?
Karikatür 2. 13: Martin Hollis
79
ETKÜNLÜK
Afla€›daki tabloda verilen örneklerin hangilerinin afl›r›, hangilerinin yetersiz uyar›lmayla ilgili oldu€unu “x” koyarak gösteriniz.
Örnekler
Afl›r› Uyar›lma
Yetersiz Uyar›lma
Sevilen bir kiflinin kayb›
Uzun süre so€ukta kalmak
Ö€rencinin kapasitesinin üzerinde ders çal›flmas›
Al›fl›k olmayan birinin uzun süre yürümesi
Bozulan asansörde kalmak
Büyük bir kentte yaflamak
Uzun süre aç kalmak
Bütün gün evde yaln›z olmak
I. ALIfiMA VE DUYARLILAfiMA
TEMEL KAVRAMLAR
• Al›flma
• Duyarl›laflma
KONUYA HAZIRLANALIM
Afla€›daki örnekleri okuyarak bu olaylar›n aç›klamas›n›n ne olabilece€ini tart›fl›n›z.
• Her gün sürdü€ünüz parfümün kokusunu art›k almazs›n›z, ar› sokmas›na karfl› alerjiniz varsa ar› v›z›lt›s›n› herkesten önce duyars›n›z.
• Bir deney hayvan›na her gün a€r› veren bir uyar›c› uygulan›rsa bir süre sonra a€r› vermeyen bir
uyar›c› da ilkine verilen tepkinin ayn›s›na yol açar.
ETKÜNLÜK
Afla€›daki f›kray› okuyunuz, 81. sayfadaki bilgi notundan da yararlanarak sorular› yan›tlay›n›z.
Adam, ormanda kamp kurmay› çok sever, bunu her hafta sonu yapar. Bir gün efli de onunla gelir,
çad›rlar›n› kurup yemeklerini yiyerek çad›ra girip yatarlar. Çad›rda yatmaya efli gibi al›flk›n olmad›€› için
huzursuz uyuyan kad›n, bir süre sonra yattığı yerden doğrulur ve eflini uyand›r›r. Uyku sersemi olan
adam biraz da k›zg›n ne oldu€unu sorar. Efli, “Yukar› bak ve bana ne gördü€ünü söyle.” der. Adam
gökyüzüne bakar ve “Bunun için mi uyand›rd›n beni? Y›ld›zlar görüyorum, yüzlerce.” diye yanıtlar.
Kad›n ›srarla, “Peki, bu sana ne gösteriyor?” diye sorar. Adam sabr›n›n son damlas›n› kullanarak söylenir: “Evrenin sonsuzlu€unu ve onun yan›nda önemsizli€imizi görüyorum. Y›ld›zlar›n konumuna bakarak saatin üç oldu€unu görüyorum. Yar›n havan›n çok güzel olaca€›n› görüyorum. Sana ne gösteriyor peki?” Adamın ald›€› yan›t “Çad›r›m›z› çalm›fllar can›m.” olur.
1. Çad›r›n olmad›€›n› neden adam de€il de efli fark edebilmifltir?
2. Bir daha kampa gidip duydu€u ilk t›k›rt› ile uyand›€›nda kad›n›n akl›na gelen fley sizce ne
olur? Nedenini aç›klay›n›z.
80
Bilgi Notu
ALIfiMA VE DUYARLILAfiMA
Sürekli olarak uyar›lan duyu organ›, uyar›c›n›n fliddetinde ya da özelli€inde bir de€ifliklik olmazsa
duyarl›l›€›n› kaybeder. Buna duyars›zlaflma ya da al›flma ad› verilir. Al›flmada ayn› etkiyi elde etmek
için daha yüksek uyar›c› fliddetine gereksinim vard›r. Organizman›n al›flt›€› bir uyar›c›n›n fliddetinde
ya da özelli€inde bir de€ifliklik oldu€unda ona karfl› normal durumdakinden daha duyarl› hâle gelmesi ise duyarl›laflmad›r. Duyarl›laflmada daha önce etkili olmayan düflük uyar›c› fliddetlerinin etkili hâle gelmesi söz konusudur. Al›flkanl›k ve duyarl›laflmadaki ortak öge, uyar›c›lar›n tekrarlanmas›d›r.
ETKÜNLÜK
Afla€›daki tabloda verilen örneklerden hangisinde al›flma, hangisinde duyarl›laflma oldu€unu belirleyiniz. Siz de benzer örnekler veriniz.
Örnekler
Duyarl›laflma
Al›flma
Sürekli azarlanan çocu€un art›k buna ald›r›fl etmemesi
Boyac›l›k yapan birinin yeni ç›kan boya reklam›n› herkesten önce duymas›
Topluluk karfl›s›nda konuflmaktan s›k›lan birinin art›k bundan etkilenmemesi
Hava alan›nda çal›flan kiflinin art›k uçak sesini duymamas›
Güzel giyinmeyi seven bir kad›n›n bir gazetedeki moda haberini hemen alg›lamas›
Sürekli çal›flan buzdolab›n›n sesinin art›k duyulmamas›
fiekersiz çay›n ilk yudumundaki ac›l›€›n di€er yudumlarda al›nmamas›
Alç›ya al›nan koldaki alç›n›n a€›rl›€›n›n hissedilmez olmas›
İ. ALGI
TEMEL KAVRAMLAR
• Alg›
• Alg›lama
• Nesne alg›lama
• Alg›da de€iflmezlik
• Derinlik alg›s›
KONUYA HAZIRLANALIM
A. Afla€›daki sorular› yan›tlay›n›z.
1. Ay, ufuk çizgisine yak›nken daha büyük, yükseldi€inde daha küçük alg›lan›r. Oysa büyüklü€ü hep ayn›d›r. Bu olay›n nedeni ne olabilir? Tart›fl›n›z.
2. Dinlemek ile iflitmek aras›nda ne fark vard›r? Düflününüz.
3. “Eflyay› oldu€u gibi de€il, oldu€umuz gibi görürüz.”22 diyen Emmanuel Kant (‹manuel Kant), bu sözüyle neyi anlatmak istemifltir?
4. Pencerenin önünde durdu€unuzda bunun gözünüzün a€ tabakas›na düflen imgesi dikdörtgen
fleklindedir. Yandan bakt›€›n›zda ise imge bir yamuk fleklini al›r. Ancak siz pencereyi her iki koflulda
da dikdörtgen olarak görmeye devam edersiniz. Bunun nedeni ne olabilir?
81
5. Kolumuzun üzerinden gelen
bir dizi bas›nç duyumu böcek olarak alg›lan›r. Uzaktan gelen sirene
benzeyen bir ses, yaklaflan bir cankurtaran olarak algılanır. Bu durum, alg›n›n hangi özelli€ini gösterir?
B. Do€ru aç›dan bak›ld›€›nda
göze üç boyutlu yan›lg›s› yaflatan
ve kald›r›mda bir havuz oldu€unu
düflündüren kald›r›m tablolar›n›n
ressam›, ayn› zamanda bir mimar
olan sanatç› Kurt Wenner (Kurt
Venır)’dır. Kald›r›mda olmayan bu
havuzu alg›lamam›z›n nedeninin ne
olabileceğini tahmin ediniz.
Resim 2. 5: Kurt Wenner
ETKÜNLÜK
Yandaki bilgi notundan da yararlanarak afla€›daki sorular› yan›tlay›n›z.
1. Dört bacakl›, iri, hortumu olan bir hayvan
fil; gri, uzan›p giden düzlük yol; gökyüzünden
gelen motor sesi uçak olarak olarak alg›lan›r.
Yukar›daki örneklerden duyum ve alg›yla
ilgili hangi sonuca ulafl›labilir?
2. Kar, parlak günefl ›fl›€›nda da gece de beyaz olarak görülür. Bunun nedeni ne olabilir?
3. Bir caddenin bafl›ndan sonuna do€ru bak›n›z. Caddenin iki taraf›ndaki binalar, uzakta birbirine yaklafl›yormufl gibi görünür. Uzaktaki binalar, yak›ndakilerden daha az ayr›nt›l›d›r. Bu binalar›n bir k›sm› di€erlerinin arkas›ndad›r ve bunlar›n önüne gelenler daha yak›n gibi görünür.
Bütün bunlar, alg›n›n hangi özelliklerini gösterir? Tart›fl›n›z.
Bilgi Notu
ALGI VE NESNE ALGILAMA
Alg›, duyu organlar› taraf›ndan al›nan uyar›c›lar›n beyin taraf›ndan yorumlan›p anlamland›r›lmas›d›r. Bu anlamland›rma süreci alg›lama ad›n› al›r.
Alg›, kendisini oluflturan duyumlar›n toplam›ndan
daha fazla bir fley ifade eder. Tüm alg›lardaki ortak özellik, duyusal bilginin daima nesnelere dönüfltürmesidir. ‹nsanlar sadece duyum ve uyar›c›
topluluklar›n› de€il, devaml› olarak nesneleri alg›larlar.
Nesne alg›lamas› k›smen ö€renmeye dayan›r.
Kiflinin nesneleri isimlendirebilmesi ve bunlar›n ifllevlerini belirtebilmesi, kuflkusuz ki ö€renilir. Ancak ö€renmenin yan› s›ra, uyar›c›lar›n nesnelere
örgütlenmesi fleklindeki temel e€ilim, insanlar›n
duyu organlar› ve sinir sistemlerinin do€ufltan gelen bir özelli€idir. Nesne alg›lanmas›n› içeren bu
do€al yetene€e iliflkin etkenler ve örgütleyici e€ilimler alg›da organizasyon olarak adland›r›lm›flt›r.
82
ETKÜNLÜK
Aşağıdaki bilgi notundan da yararlanarak resimleri de€erlendiriniz.
Resim 2. 6: Gündüz ve Gece, Maurits Cornelis Escher
Bilgi Notu
Fotoğraf 2. 11: Kald›r›m tafllar›
DER‹NL‹K ALGISI
Derinlik alg›s›n› yaratan çevresel etkenler flunlard›r:
• Baflka eflyan›n önünü kapatan fleyler bize daha yak›n olarak görünür.
• Bir nesneye yak›nsak onu daha ayd›nl›k ve parlak görürüz. Dolay›s›yla belirsiz ve üzeri gölgeli olan
fleyler bize daha uzakm›fl gibi görünür.
• Paralel olan çizgiler, bizden uzaklaflt›kça birbirine yaklafl›yormufl gibi görünür.
Üç boyutlulu€un diğer bir nedeni olan gözün yap›sal özellikleri şunlardır:
• Her iki gözün merce€i de yak›n bir cisme bakarken yass›lafl›r. Bu fliflkinleflme ve yass›laflma
beyne ulaflt›€›nda insan, cisimlerin yak›nl›€› ve uzakl›€›na ait bir fikir edinir.
• Uzak cisimlere bakarken iki gözün bak›fllar› birbirine paraleldir. Yak›n cisimlere bakarken iki gözün bak›fl do€rultusu birbirine yaklafl›r. Aradaki aç› nedeniyle cismin yak›nl›€› ve uzakl›€› hakk›nda bir
fikir ediniriz.
• Derinlik alg›s›n›n gözden kaynaklanan bir baflka nedeni, iki göze sahip olmam›zd›r. ‹ki gözle ayr›
aç›lardan al›nan görüntüler, beynin görme merkezinde birleflti€i zaman, bunlar›n ayr› aç›lardan al›nmalar› nedeniyle farkl› olmalar›, nesnenin üç boyutlu görünmesini sa€lar.
ETKÜNLÜK
Afla€›daki sorular› 84. sayfadaki bilgi notundan da yararlanarak yan›tlay›n›z.
1. Bir arabay› yak›nda da uzakta da olsa ayn› büyüklükte alg›lar›z. S›n›f›m›zdaki tahtan›n ›fl›kta kalan yak›n›na renginin daha farkl› görünmesi gerekti€i hâlde onu ayn› renkte alg›lamay› sürdürürüz. Yuvarlak bir sehpa, farkl› bir aç›dan elips göründü€ü hâlde onu yuvarlak olarak alg›lar›z. Al›nan duyumlar de€iflik olmas›na ra€men böyle alg›lamam›z›n nedeni ne olabilir?
83
2. “Çocuk, hamurdan bebek yapt›.” cümlesi dört sözcükten oluflmaktad›r. Cümledeki sözcüklerin yerlerini de€ifltirerek iki
farkl› cümle oluflturunuz. Bunlardaki fleklin ve zeminin ne oldu€unu söyleyiniz.
3. Bir taba€a üstten ve yandan bakt›€›n›zda nas›l alg›lars›n›z? Tabak her iki durumda da yuvarlak m› görünmelidir?
4. Bir arkadafl›n›z›n boyu, size yak›nken
de uzaktayken de ayn› m› görünür? Asl›nda nas›l görünmesi gerekir?
5. Sar› saçl› bir arkadafl›n›z›n saçlar› lofl
›fl›kta da günefl ›fl›€›nda da ayn› m› görünür? Oysa nas›l görünmesi gerekir?
Bilgi Notu
ALGIDA DE⁄‹fiMEZL‹KLER
Daha önce çeflitli özellikleriyle tan›nan nesnelerin,
de€iflik durumlarda alg›lar›n›n ayn› kalmas› özelli€ine
alg›n›n de€iflmezlik özelli€i denir. Alg›n›n de€iflmezlik özelli€i flekil, büyüklük ve parlakl›k (renk) de€iflmezli€i fleklinde görülür.
fiekil de€iflmezli€i: Ne oldu€unu bildi€imiz bir
nesnenin fleklinin, bak›fl aç›m›z ne olursa olsun hep
ayn› alg›lanmas›na alg›n›n flekil de€iflmezli€i denir.
Büyüklük de€iflmezli€i: Daha önce alg›lanan
nesnelerin hep ayn› büyüklükte alg›lanmas›na, alg›n›n büyüklük de€iflmezli€i özelli€i denir.
Parlakl›k (renk) de€iflmezli€i: Daha önce alg›lanan nesnelerin renklerinin, alg› düzeyinde de€iflmemesine alg›n›n parlakl›k de€iflmezli€i denir.
J. ALGIYI ETK‹LEYEN ETKENLER
TEMEL KAVRAMLAR
• Alg› yanılsaması
• ‹llüzyon (yan›lsama)
• Alg›da organizasyon
KONUYA HAZIRLANALIM
Afla€›daki sorular› yan›tlay›n›z.
1. Suya bat›r›lm›fl bir çubu€a bak›n›z. Çubu€un suya bat›fl noktas›ndan itibaren k›r›k görünmesinin nedeni ne olabilir?
2. Yar›m dakika kadar k›rm›z› boyal› bir kartona ya da k›rm›z› kumafla bakt›ktan sonra gözlerinizi kapatarak ne gördü€ünüzü söyleyiniz. Gözlerinizi aç›p beyaz bir duvara bak›n ne görüyorsunuz, bunun nedeni ne olabilir?
3. Kokarcan›n kokusunu biliyorsak bir kokarca resmi bu kokunun zihnimizde tekrar canlanmas›na
yol açar. O anda koku olmad›€› hâlde bunu canl› olarak yaflar›z. Bu olay sizce nas›l gerçekleflir?
ETKÜNLÜK
fiekil 2. 1, şekil 2. 2, şekil 2. 3 ve resim 2. 7’yi inceleyiniz. Bu şekiller ve resimle ilgili sorular› sayfa
85’teki bilgi notundan da yararlanarak yan›tlay›n›z.
1. Yandaki flekle bakt›€›n›zda ilk k›s›mdaki
pembe alan› bir cisme benzemedi€i hâlde neden flekil gibi görüyorsunuz?
2. ‹kinci k›sma bakt›€›n›zda neler görüyorsunuz? Bunun nedeni ne olabilir?
Şekil 2. 1
84
Şekil 2. 2
3. Yukar›daki flekil 2. 2 a’ya bakt›€›n›zda neden öncelikle üç çift çizgi görüyorsunuz?
4. fiekil 2.2 b ve d’de birbirinin üzerinde iki üçgen görmenizin nedeni ne olabilir? Bofl daireleri karalarsan›z ne görürsünüz?
5. fiekil 2.2 e’deki noktalar› birbirleriyle dikey aç› hâlinde birleflen dört çizgi olarak m› yoksa baflka türlü mü görüyorsunuz?
Şekil 2. 3
6. fiekil 2. 3’teki siyah lekelerin ne oldu€unu nas›l söyleyebiliyorsunuz?
a
c
b
Resim 2. 7
7. Resim a’da portakal m› yoksa mandalinalar mı daha yak›n görünmektedir?
8. Resim b’de AC ve AB noktalarını birleştiren çizgilerden hangisi daha uzundur? Yoksa
bunlar eşit midir?
9. Resim c’de birbirine paralel olan çizgiler nas›l görünmektedir?
10. Resim c'de eşit olan sarı çizgilerden hangisi daha uzun görünmektedir? Bunun nedeni ne
olabilir?
Bilgi Notu
ALGIDA ORGANİZASYON
Uyar›c›lar›n, dolay›s›yla duyumlar›n örgütlenerek anlaml› bütünler hâline getirilmesi özelli€ine alg›da organizasyon denir. Nesneyi bütün olarak alg›lama, k›smen do€ufltan gelen örgütleyici e€ilimlerle yap›l›r. Bu e€ilimler; bir zemin üzerinde bir flekil alg›lama e€ilimi, gruplama e€ilimi ve tamamlama e€ilimidir.
85
Figür - fon (flekil - zemin) iliflkisi: ‹nsanlar›n nesne alg›lamalar›ndaki bafll›ca örgütleyici e€ilimi,
flekil ve zeminin birbirinden ayr›lmas›na iliflkindir. Bu e€ilim, nesnelerin zemine göre daha önde ve zeminden yüksekteymifl gibi görülmelerine neden olur.
Gruplama: Yak›nl›k, benzerlik, simetri, süreklilik gibi özellikler, gruplayarak alg›lamam›z› sa€lar. Birbirine yak›n, benzer, simetrik, sürekli ve z›t olan uyar›c›lar, bir bütün olarak alg›lan›r.
Tamamlama: Uyar›c›daki eksikliklerin tamamlanarak örgütlenmesi ve böylece kopuk parçalar yerine, bütünün alg›lanmas›na, alg›n›n tamamlama özelli€i denir.
ETKÜNLÜK
Aşağıdaki görselleri inceleyiniz ve bilgi notundan yararlanarak soruları yanıtlayınız.
Resim 2. 8: Yanılsama, Octavio Ocampo
• Resimde kaç at görüyorsunuz?
• Uyar›c›lar› neden ilk bakışta farklı algılıyorsunuz?
Bilgi Notu
‹LLÜZYON
Alg›lama, duyumlar›n yorumlan›p anlaml› hâle
getirilmesi sürecidir. Bu süreçte hem yorumlama
hatalar› yap›labilir hem de uyar›c› olmad›€› hâlde
sanki varm›fl gibi alg›lar oluflabilir. ‹flte bu tür durumlara alg› yan›lmas› diyoruz.
‹llüzyon (yan›lsama), duyumlar›n zihinde yanl›fl olarak yorumlanmas›na denir. Uyar›c›lar›n nitelikleri, duyu organlar›n›n özellikleri, geçmifl yaflant›lar, duyumlar, heyecanlar, arzular, korku ve kayg›lar gibi etkenler yan›lsamaya yol açar. Yan›lsamalar, nedenlerine göre fiziksel, fizyolojik ve psikolojik yan›lsamalar olarak ayr›l›r. Fiziksel yan›lsamalar, fiziksel koflullara dayal› olarak ortaya ç›kar.
Fizyolojik yan›lsamalar, duyu organlar›n›n neden
oldu€u yan›lsamalard›r. Fizyolojik ve fiziki nedenlerle ortaya ç›kan yan›lsamalar, her bireyde ayn› biçimde meydana gelir. Psikolojik yan›lsamalar,
her bireyde farkl› biçimlerde ortaya ç›kar. Psikolojik yan›lsamalar üzerinde ortam, geçmifl yaflant›lar,
duygular, heyecanlar, güçlü istekler, korku ve kayg›lar gibi türlü öznel faktörler etkilidir.
• Şekildeki çizgiler paralel midir?
• Hangi şekil daha büyüktür?
Uzmandan Dinleyelim
S›n›f›n›za gelen bir uzmanı (ressam, mimar, müzisyen ya da reklamc›) dikkatle ve
not tutarak dinleyiniz. Konuflmas›n› bitirince alg›yla
ilgili sormak istediklerinizi ona sorunuz. Dersten sonra kitab›n›z›n arka k›sm›ndaki “dinledim ve ö€rendim
formu”nu doldurunuz.
86
ETKÜNLÜK
A. Afla€›daki resim 2.9’u inceleyiniz ve sayfa 89’daki bilgi notundan da yararlanarak bununla ilgili
sorular› yan›tlay›n›z.
1. Resimlerden alttakini kapatarak üsttekini bir arkadafl›n›za gösteriniz ve ne olduklar›n› söylemesini
isteyiniz. En son resmi ne olarak görece€ine dikkat ediniz.
2. Bir baflka arkadafl›n›za üsttekini kapatarak alttaki resmi gösteriniz. En son resmin ne oldu€unu
söyleyece€ine dikkat ediniz. Sizce bu olay›n nedeni alg›n›n hangi özelli€i olabilir? Tart›fl›n›z.
Resim 2. 9
B. Karikatürü ve flekli inceleyiniz. Bilgi notundan da yararlanarak sorular› yan›tlay›n›z.
1. fiekilde gördü€ünüz iki çizgi birbirine eflit görünmekte
midir? Nedenini söyleyiniz.
2. Hangi büyüklükte olursa olsun bir fleklin üçgen oldu€unun söylenmesinin nedeni nedir?
3. Sinemada bir resmin hareket hâlinde görülebilmesi için ayn›
hareketin çeflitli aflamalar›n›n ayr› ayr› görüntülenmesi ve h›zla perdeye yans›t›lmas› gerekir. Bireyin, bu ayr› ayr› görüntüleri hareketli olarak alg›lamas›n›n nedeni nedir?
Şekil 2. 4
4. Size çok güzel gelen, kültürümüzün bir parças› olan halk türkülerini, bir Avrupal›n›n böyle alg›lamamas› nedendir?
5. Uça€›n ne oldu€unu bilmiyorsan›z gökyüzünde hareket hâlinde olan bir cismi uçak olarak alg›laman›z mümkün müdür? Nedenini söyleyiniz.
6. Hayvanlarla birlikte yaflam›fl bir kifli ile hiç
yak›nl›€› olmam›fl bir kifli, yolda gördü€ü bir köpek yavrusu karfl›s›nda neler hisseder?
ÖZEL B‹R fiEY
‹STEM‹YORUM
DEM‹fiT‹M...
7. Karikatürde algıyı etkileyen hangi etken
üzerinde durulmuştur?
8. Neden nefleli ve keyifsiz oldu€umuz zamanlarda bize yap›lan flakalar› farkl› karfl›lar›z?
9. Aç ve tok ö€rencilere, ayd›nlat›lm›fl bir buzlu
cam›n arkas›ndan baz› eflyalar›n gölgeleri gösterilip ne olduklar› sorulsa aç ö€rencilerin daha çok yiyecek maddelerinin ad›n› söyledikleri gözlenir. Bunun nedeni nedir?
10. Yukar›daki sorulara verdi€iniz yan›tlardan
hareketle alg›y› etkileyen olaylar hakk›nda hangi sonuca ulaflabilirsiniz?
87
NEYSE...
Karikatür 2. 14: Selçuk Erdem
Bilgi Notu
ALGIYI ETK‹LEYEN DIfi VE ‹Ç ETMENLER
Alg› üzerinde d›fl ve d›fl ve iç etmenler etkilidir. D›fl etmenler, fiziksel ve toplumsal çevrede bulunan ve bizi etkileyen uyar›c›lard›r. ‹ç etmenlerse d›flar›dan gelen ve duyusal verileri iflleyifl tarz›m›zla
ilgili olan psikolojik süreçlerdir.
D›fl etmenler: Tüm yaflant›m›z, bir zaman ve uzay ortam› içinde oluflur. Bu ortamda bulunan çeflitli
uyar›c›lar, nesnelerin alg›lan›fl›n› etkiler. Böylece nesneler olduklar›ndan farkl› biçimde alg›lanabilir.
‹çinde yaflad›€›m›z toplumsal çevre, bu çevredeki de€ifliklikler ve kültür de alg›lar üzerinde etkilidir. Örne€in elle bulafl›k y›kamaya al›flk›n bir kifli, iflini son derece kolaylaflt›racak olan bulafl›k makinesini lüks ve gereksiz bir alet olarak alg›layabilir.
‹ç etmenler: ‹nsan zihninin genelleme, tamamlama, çevreden ve gözün yap›s›ndan gelen etkenleri birlefltirip de€erlendirebilme özelli€i, geçmifl yaflant›lar, kiflilik ve beklenti farkl›l›klar›, psikolojik
durum, ihtiyaç ve güdülerdir. Örneğin, bir mağazanın vitrinine bakan her insan farklı şeyleri algılar. Bilgisayarlarla ilgilenen biri, bu alanda yeni çıkan ürünleri herkesten önce bilir.
Algı üzerinde dikkatin de rolü vardır. Şiddetli, büyük aniden ortaya çıkan, hareket eden, yinelen,
birey için önemli olan uyarıcılar dikkati çeker ve öncelikle algılanır. Örneğin, birey birini arıyorsa kalabalıkta onu öncelikle algılar. Bunda algının seçicilik özelliğinin de rolü vardır.
ETKÜNLÜK
Yandaki bilgi notundan da yararlanarak afla€›daki sorular› yan›tlay›n›z.
1. Yolda sa€a sapmam›z gerekti€ini gösteren trafik iflaretini görürsek sa€a gideriz. Bunu görmezsek yolumuza
devam ederiz. Ancak yolun yanl›fl oldu€unu anlarsak geri döneriz. Bir paketin a€›r oldu€unu anlarsak bunu iki
elimizle kald›r›r›z, aksi hâlde tek elimizi
kullan›r›z. Bütün bunlar› yapabilmek
için nelere gereksinim duyar›z?
Aç›klay›n›z.
2. Bir iskemleye bakt›€›m›zda görsel sistemimiz önce dikey ve yatay çizgiler gibi özellikleri seçer. Bu çizgiler
birleflerek biçime dönüflür. Baca€›,
oturma yeri, yaslanma yeri olarak iskemle alg›lan›r. Bu ifllemde çevreden
al›nan duyusal veriler nelerdir ve bu
bilgi bilifl düzleminde alg›ya nas›l dönüflmüfltür?
Bilgi Notu
DUYUM VE ALGI
Ö€renirken ve düflünürken kulland›€›m›z bilgiyi d›fl dünyadan al›r›z. Bu bilgiyi, duyum ve alg› olmak üzere iki düzeyde iflleriz. Duyum; bir ›fl›€›n parlakl›€›, çay›n s›cakl›€› veya
elimiz yand›€›nda duydu€umuz ac› gibi daha basit yaflant›lar› içerir. Günlük yaflant›m›zda duyumlar›m›z› sürekli olarak yorumlar, anlaml› hâle getiririz. Duyu organlar›n›n beyne ilettikleri duyumlar basittir. Oysa alg›lama, geçmifl ö€renme ve deneyimlerimizin de iflin içine girdi€i son derece
karmafl›k, bilinçli bir süreçtir.
Alg›lama an›nda beyin, bireyin içinde bulundu€u durumdan beklentilerini, geçmifl yaflant›lar›n›, di€er duyu organlar›ndan gelen baflka duyumlar›, toplumsal ve kültürel etkenleri hesaba katar. Görüldü€ü gibi alg›lama olay› beyinde
meydana gelir ama alg›laman›n olmas› için duyu organ›ndan gelen etkiler beyne ulaflmal›d›r. O hâlde, duyumlar bafll›
bafl›na bir yaflant› olmay›p bir yaflant›n›n, yani alg›laman›n
meydana gelmesini sa€layan fizyolojik oluflumlard›r. Örne€in derste dikkatiniz da€›ld›€›nda ö€retmeninizin sesi duyum düzeyinde kal›r. Bilinçli olan, alg›lama ve anlamland›rma aflamas›na geçemez. Böyle bir durumda derste olup olmaman›z›n önemi yoktur. Duyduklar›n›z› anlamaz ve baflar›s›z olursunuz.
88
ETKÜNLÜK
Afla€›daki kavram haritas›n› uygun sözcüklerle tamamlay›n›z.
FÜZÜKSEL
‚EVRE
UYARICI
ALGI
DUYUM
܂ ETMENLER
KÜÞÜLÜK
ETKÜNLÜK
Aşağıdaki tabloda yer alan ifadelerin doğru olanlarını işaretleyiniz. Diğerlerinin neden yanlış olduğunu arkadaşlarınızla birlikte değerlendiriniz.
Duyumlar görme, iflitme, tat alma, koku ve denge olmak üzere befl tanedir.
Kas duyumu olmasayd› bedenimizin dengesini sa€layamazd›k.
Çevremizi ve bedenimizi duyumlar arac›l›€› ile tan›r›z.
Duyumlanabilen en alt uyar›c›lar s›n›r› alt duyum efli€idir.
Koku duyumunun olabilmesi için uyar›c›lar›n gaz hâlinde olmas› gerekir.
Bilginin bafllang›c› duyumlard›r.
Uyar›c›lar›n alt duyum efli€inin alt›nda olmas› yetersiz uyar›lmaya yol açar.
Afl›r› uyar›lma uzun sürerse organizma eski dengesini tekrar bulur.
Duyarl›laflmada daha önce etkili olmayan düflük uyar›c› fliddetleri etkili hâle gelir.
Afl›r› ve yetersiz uyar›lman›n birey üzerinde olumlu etkisi de olabilir.
Duyum olmazsa alg›dan söz edilemez.
Duyumlar alg› hâline gelirken flekil ve zemin ayr›flt›r›lmaz.
Z›t olan uyar›c›lar bütün hâlinde alg›lanamaz.
Alg›lama an›nda eksik olan uyar›c›lar tamamlan›r.
Daha önce de€iflik özellikleriyle tan›nan nesnelerin alg›lar› de€iflik durumlarda ayn› kal›r.
Derinlik alg›s›n›n nedeni yaln›zca çevresel etkenlerdir.
Duyumlar zihinde yanl›fl olarak yorumlanabilir.
Baz› alg› yan›lmalar›na duyu organlar› neden olur.
89
K. GÜDÜLENMEYİ ORTAYA ÇIKARAN ETKENLER
TEMEL KAVRAMLAR
KONUYA HAZIRLANALIM
• ‹htiyaç
Afla€›daki görseli inceleyerek sorular› yan›tlay›n›z.
• Dürtü
1. Bir amac›n›z› gerçeklefltirirken -örne€in uykuya yatarkenkendinizi gözlemleyiniz. Bu amac›n›z› gerçeklefltirmek için hangi aflamalardan geçti€inizi söyleyiniz.
• Güdü (motiv)
• Güdülenme (motivasyon)
• Birincil güdüler
2. Gelece€e yönelik gerçeklefltirmek istedi€iniz amaçlar›n›z›n neler oldu€unu ve bunlara yönelmenizi sa€layan sizden
ve çevreden kaynaklanan etkenleri söyleyiniz.
• ‹kincil güdüler
• Uyar›c› kaynakl› güdüler
• Sosyal kaynakl› güdüler
3. Ödül vermek ö€rencilerin olumlu davran›fllar› için
isteklendirilmesini ve güdülenmesini kolaylaflt›r›r. Ö€rencinin konuya ilgi duymas› aç›s›ndan yararl›d›r. Davran›fllar›n ödülle onaylanmas›, bireyin olumlu bir benlik alg›s›
oluflturmas›n› ve sa€l›kl› bir kiflilik örüntüsü gelifltirmesini kolaylaflt›r›r. Ödül vermenin sak›ncalar› nelerdir? Bu
sakıncaları örnekler vererek açıklamaya çalışınız.
Fotoğraf 2. 12: TÜBİTAK ödül töreninden bir
görünüm
4. “Bir kişi, ortalama olarak fizyolojik gereksinimlerinin % 85’ini, güvenlik gereksinimlerinin % 70’ini, sosyal
gereksinimlerinin % 50’sini, sayg› görme gereksinimlerinin % 40’›n› ve kendini gerçeklefltirme gereksinimlerinin
% 10’unu tatmin etmifl olabilir.”23 sözüne kat›l›yor musunuz? Nedenini belirtiniz.
ETKÜNLÜK
A. Afla€›daki flemay› “Güdülenme Süreci” adlı bilgi
notundan da yararlanarak tamamlay›n›z.
HAVALAR
ISININCA BİR AĞAÇ KESİP
SENİ YENİDEN YAPACAĞIM
PNOKYO. SÖZ VALLA
AKLINDAN BİLE
GEÇİRME...
B. Yandaki karikatürü flemaya göre de€erlendiriniz.
Ühtiya
...................
.....................
...................
.......................
...................
Karikatür 2. 15: Kas›m Özkan
Şema 2. 6: Güdülenme süreci
90
Bilgi Notu
GÜDÜLENME SÜREC‹
‹htiyaç, organizman›n yaflamas› için gereken maddi ve manevi gerekliliklerin bir ya da birkaç›n›n
eksikli€inin duyulmas›d›r. ‹htiyaçlar›n karfl›lanamamas› durumunda, organizman›n dengesi bozulur.
‹htiyaçlar›n karfl›lanmas› için organizmada oluflan güce dürtü denir. ‹htiyaç ortaya ç›kt›€› anda,
organizman›n fizyolojik ya da ruhsal dengesi de€iflir ve bir iç gerilim do€ar. Bu durum, onu çeflitli
davran›fllara, tepkilere yöneltir.
Dürtü ve ihtiyaç kavramlar› kar›flt›r›lmamal›d›r. Örne€in belirli bir açl›k süresinden sonra, besin ihtiyac› artar. Oysa organizmadaki gerilim, açl›k dürtüsü ya da k›saca açl›k hissi azal›r ve bir süre sonra yok olur. Bu da bize dürtünün ihtiyaç sonucu ortaya ç›kt›€›n› ama ihtiyaçla ayn› fley olmad›€›n›
gösterir. ‹htiyaç sürdü€ü hâlde, dürtü ortadan kalkabilir.
Organizman›n bir ihtiyac›n› gidermek için onu dürtü yönünde harekete geçiren e€ilime motiv ya
da güdü denir. Güdü sonucu bir davran›fl ortaya konur. Bu da yiyecek arama davran›fl›d›r. ‹htiyaç, dürtü, güdü, davran›fl ve doyum sürecinin tümüne güdülenme (motivasyon) denir. Güdülenme üzerinde fizyolojik ve psikolojik sa€l›k için duyulan nesnel gereksinimlerin; kendimiz için iyi ya da yararl›
gördü€ümüz, kazanmaya çal›flt›€›m›z de€erlerin; amaç, niyet ve duygular›m›z›n etkisi vard›r.
ETKÜNLÜK
A. Afla€›daki f›kray› ve yandaki bilgi notunu
okuyunuz. Nasrettin Hoca’n›n davran›fl›n› cezan›n olumlu ve olumsuz yönleri açısından değerlendiriniz.
Nasrettin Hoca, o€lunun eline bir testi tutuflturup çeflmeden su getirmesini istemifl. Çocuk d›flar› ç›karken de ensesine bir tokat at›p
“Testiyi k›rma ha!” diye ö€üt vermifl. Bunu gören komflulardan biri, “Hocam, henüz testiyi
k›rmadan niye dövüyorsun yavruca€›z›?” demifl. Hoca cevap vermifl: “Testiyi k›rd›ktan sonra neye yarar be birader?” Nasrettin Hoca’n›n
davran›fl›n› cezan›n olumlu ve olumsuz yönlerini göz önüne alarak de€erlendiriniz.
B. Afla€›daki metinde anlat›lan deneyi okuyarak bununla ilgili sorular› yan›tlay›n›z.
Yap›lan bir deneyde, flempanzelere bir makineye poker fifli koyarak üzüm elde etmeleri
ö€retilir. Böylece poker fiflinin olumlu bir hedef
olarak de€eri de ö€retilmifl olur. Bu ö€renme
iflleminde flempanze, fifli elde etmek için a€›r
kutular› çekmek zorunda kalm›flt›r. Hayvan bu
ifli para karfl›l›€› çal›fl›r gibi yapar ve fiflleri da-
Bilgi Notu
ÖDÜL VE CEZA
Pekifltireç, bir davran›m› kuvvetlendiren ya da
ortaya ç›kma olas›l›€›n› art›ran herhangi bir uyar›c›d›r. Pekifltirme, bir davran›m›n kuvvetlendirilmesidir. Pekifltireçleri iki gruba ay›rabiliriz: olumlu ve
olumsuz pekifltireçler. Olumlu pekifltireçler, davran›m›n ortaya ç›kma olas›l›€›n› art›ran uyar›c›lard›r.
Aç insana yiyecek, susuz insana su, olumlu davran›fllara övgü, bu pekifltireçlere örnek verilebilir.
Olumlu pekifltireç kavram›yla ödül kavram› efl
anlaml› olarak kullan›labilir. Fakat ceza kavram›,
olumsuz pekifltireç kavram›yla efl anlaml› olarak kullan›lamaz. Çünkü ceza, istenmeyen davran›fl›n ortadan kald›r›lmas›, olumsuz pekifltireç ise istenen
davran›fl›n ortaya ç›kma olas›l›€›n› art›rma amac›na
yöneliktir. Örne€in evin köpe€ine ev eflyas›na zarar
verdi€i için o gün yiyecek vermemek, istenilmeyen
davran›fla verilen cezad›r ve o davran›fl›n ortadan
kald›r›lmas›n› amaçlar. Oysa ayn› köpe€in mutfa€a
girmemeyi ö€renmesi için mutfak kap›s›na her geldi€inde fliddetli bir gürültü duymas›n›n sa€lanmas›
olumsuz pekifltireç kullanmakt›r ve mutfa€a girmeme davran›fl›n›n yap›lmas›n› sa€lar.
91
ha sonraki kullan›mlar› için biriktirmeye bafllar. Deneyci flempanzeye yiyecek elde etmek için k›rm›z›,
su için mavi, kafesten ç›k›p dolaflmak için beyaz fifl kullanmas›n› da ö€retir.24
1. Deneyde ö€renme için ödülden mi yoksa cezadan m› yararlan›lm›flt›r?
2. Bu tür ö€renmelere yaflam›n›zdan örnekler veriniz.
C. Aşağıda verilen deneyden ve “Ödül ve Ceza” adlı bilgi notundan da yararlanarak olumsuz pekifltirmeyi tan›mlay›n›z.
Köpek, üzerinden kolayca atlayabilece€i bir bölmeyle ikiye ayr›lm›fl bir kutuya konulmufltur. Kutunun bir bölmesinin taban›, elektrik floku verilebilecek madenî ›zgarad›r. Araflt›rmac›, önce zili çalm›fl,
yirmi saniye sonra kutunun taban›na elektrik ak›m› vermifltir. Köpek floktan korkmufl fakat kaç›namam›flt›r. fiok onda çeflitli davran›fllara yol açm›flt›r. Bu davran›fllar, bazen sadece oturma ve havlama,
bazen de kutunun içinde dolaflma ve çeflitli hareketler yapma fleklinde olmufltur. Köpek, birkaç deneme sonunda zil sesini duydu€unda bölmenin üzerinden atlayarak floktan kurtulmufltur.25
ETKÜNLÜK
Aşağıdaki soruları yandaki bilgi notundan
da yararlanarak yan›tlay›n›z.
1. Dengelenmenin anlam›n› kitab›n›z›n
arka k›sm›ndaki sözlükten ö€renerek organizman›n fizyolojik dengesini nas›l korudu€unu, bunun için hangi davran›fllarda
bulunulmas› gerekti€ini tart›fl›n›z.
2. Bir maymun, belirli bir süre için dar bir
alanda tutulmufl ve sonra da bir tekerle€i
döndürmesi için genifl bir alana b›rak›lm›flt›r.
Hayvan›n kapal› tutulma süresi uzad›kça tekerle€i döndürme süresi de uzam›flt›r. Deneklerin tekerle€i döndürme olana€›n› elde etmeleri için bir manivelaya basmalar› gerekti€inde bunu, aç olduklar› zamanki kadar çabuk
ö€rendikleri gözlenmifltir.26
Sizce bu davran›fllar›n nedeni nedir?
Tart›fl›n›z.
3. Ayakta durmaya haz›r olacak kadar olgunlaflm›fl bir bebe€i izlersek bu konuda afl›r›
çaba sarf etti€ini görürüz. Bebek, bunu yapt›€› zaman çok hofllan›r, güler, sevinç 盀l›klar›
atar ve seyredildi€ini bilse de bilmese de davran›fllar› de€iflmez. Çünkü bebe€in güçlü bir
ayakta durma iste€i vard›r.
Bebe€in davran›fl›n›n kökeninde hangi
güdü bulunmaktad›r? Nedenini aç›klayarak siz de uyar›c› kaynakl› güdülere birer
örnek veriniz.
Bilgi Notu
DÜRTÜLER VE UYARICI KAYNAKLI GÜDÜLER
Güdüler; fizyolojik, toplumsal ve psikolojik güdüler diye s›n›fland›r›labilir.
Fizyolojik (birincil) güdüler, fizyolojik gereksinimlerden kaynaklan›r. Bunlar, tüm canl›larda bulunduklar› için evrensel, birçok toplumsal ve psikolojik
güdünün temelini oluflturduklar› için de birincildir.
Fizyolojik güdüler; ö€renilmemifl, do€ufltan var olan
güdülerdir. Bunlar iç dürtüler ad›n› da al›r. Bafll›calar›; açl›k, susuzluk, cinsellik, annelik, dinlenme, uyku, hareket gibi iç dürtülerdir.
Uyar›c› kaynakl› güdüler, d›flsal uyar›c›lara daha
çok ba€l› olan, d›fl dünyay› keflfetmeye ve de€ifltirmeye odakl› ö€renilmemifl güdülerdir. Bunlar›n bafl›nda araflt›rma ve merak, kurcalama ve temas etme
güdüleri gelir. Araflt›rma ve merak, dünyay› anlama
ve keflfetmeye yönelik, yarat›c›l›kla ilgili bir güdüdür.
Merak düzeyi içinde bulunulan duruma, koflullara ve
olaylarla tan›fl›kl›k derecesine göre de€iflir. Kurcalama, insan›n dokunman›n rahatl›€›na ulaflma ve nesneleri kurcalama e€iliminden kaynaklan›r. ‹nsan›n bir
nesneyi eline alma, oynama, dokunma, hissetme
e€ilimidir. Dokunarak anlama ve sakinleflme gereksinimini karfl›lar. Temas etme, evrensel bir güdüdür.
‹nsan için flefkat, kucaklama ve yak›nl›k temeldir. Öyle ki yeni do€an bebeklerde bu gereksinimle kilo alma aras›nda iliflki saptanm›flt›r. Erken do€an bebeklerin kuca€a al›nd›ktan sonra daha h›zl› kilo ald›klar›
gözlenmifltir.
92
Ön Çal›flma Görevi
Kendini gerçeklefltirmifl bir kiflinin hangi özellikleri tafl›d›€›n› araflt›r›n›z. Bu özelliklere sahip
oldu€unu düflündü€ünüz kiflilerden birinin yaflam öyküsünü ö€reniniz ve bu konuda bir sunu haz›rlay›n›z.
ETKÜNLÜK
Bilgi Notu
Afla€›daki deneyi okuyarak grafi€i inceleyiniz. Yandaki
bilgi notundan da yararlanarak sorular› yan›tlay›n›z.
SOSYAL GÜDÜLER
Halka f›rlatma oyununda halka, belirli bir uzakl›ktaki dire€e f›rlat›larak geçirilmeye çal›fl›l›r. Her kiflinin kendi uzakl›€›n› 1 ile 15 metre aras›nda seçme hakk› vard›r. Baflar› güdüsünü ortaya ç›karmak için deneyciler,
üniversite ö€rencilerinden oluflan bir gruptaki her dene€e “Senin ne kadar baflar›l› oldu€unu görelim.” Demifllerdir. Di€er denekler de oyunu seyretmifllerdir.
Gözlenen fley kiflinin hangi uzakl›€› seçece€idir. Bu deneyin sonucu afla€›daki grafikte verilmifltir.27
Ö€renilmifl/sosyal güdüler, benli€in savunulmas›yla ve baflka kiflilerle ilgilidir.
Bunlar›n ço€u ö€renilmifl, küçük bir k›sm›
ise ö€renilmemifltir. Örne€in sosyal onay,
kendi hakk›nda olumlu düflünülmesi iste€i, baflar› gereksinimi, baflar›s›zl›k korkusu
vb. ö€renilmifl sosyal güdülerdir. Sevme
gereksinimi, baflkalar›yla birlikte olma ise
ö€renilmemifltir.
Toplumsal güdüler, fizyolojik güdülerden ne daha zay›f ne de daha az önemlidir.
Hatta zamanla güçlenip fizyolojik güdülerden daha önemli hâle bile gelebilirler.
25
YŸksek baßarÝ gereksinimi, dŸßŸk kaygÝ
20
15
AtÝß yŸzdesi
10
Toplumsal güdüler o kadar karmafl›kt›r
ki bazen ayn› güdünün farkl› davran›fllara
yol açt›€› görülür. Farkl› toplumsal güdüler, ayn› davran›fllara da yol açabilir.
DŸßŸk baßarÝ gereksinimi,
yŸksek kaygÝ
5
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10 11 12 13 14 15
Halka geirme oyununda hedeften uzaklÝk
Grafik 2. 1
1. Baflar› gereksinimindeki ve baflar›s›zl›k korkusundaki farklar, insanlar›n risk alma isteklerini etkilemekte midir?
2. Yüksek baflar› gereksinimi ve düflük kayg›s› olan oyuncuların, halkalar› f›rlatma eğilimleri
nasıl açıklanabilir?
3. Yüksek baflar› gereksinimi olan insanlar için herkesin yapabilece€i iflleri yapmak çekici
midir? Bu kifliler kolay görevleri tercih ederler mi? Nedenini belirtiniz.
4. Yüksek baflar› gereksinimi, ö€renilmifl bir güdü müdür? Buna benzer baflka hangi güdüleri biliyorsunuz?
5. Yüksek baflar› gereksinimi ve ona benzeyen güdüler, fizyolojik güdülerden daha m› önemlidir? Nedenini tart›fl›n›z.
93
ETKÜNLÜK
Bilgi Notu
Afla€›daki durumlar›, güdülenmifl ve güdülenmemifl davran›fllar›n fark›n› düflünerek de€erlendiriniz.
• Bir at› zorla su içmeye götürebilirsiniz ama ona su içiremezsiniz.
• Dinlenmek isteyen birey, sessiz bir yer arar.
• Uzaktaki bir arkadafl›n› özleyen birey, bir ulafl›m arac›
bularak özlemini gidermeye çalışır.
• Obez olan kifliler, bu durumdan kurtulmak için çeflitli
diyet ürünlerine yönelir.
• K›fl bafl›nda k›fll›k giysi fiyatlar› yükselir.
• Evine h›rs›z girenler alarm sistemlerinin sat›fl›n› artt›r›r.
Ön Çal›flma Görevi
Ön haz›rl›k çal›flman›z› s›n›fa sununuz ve afla€›daki sorular› yan›tlay›n›z.
1. Sunular›n›zda ele ald›€›n›z kiflilerin neden kendini gerçeklefltirmifl oldu€unu belirleyiniz.
2. Yüksek performans gösterilerek sonuca ulafl›lan, isteksizlik nedeniyle sonuca ulafl›lamayan ve görevin yar›m b›rak›ld›€› davran›fl biçimlerine ilişkin örnekler bularak bunlar›n bir listesini oluflturunuz.
3. Güdülenmifl davran›flla güdülenmemifl davran›fl aras›nda hangi farklar vard›r?
GÜDÜLENM‹fi VE
GÜDÜLENMEM‹fi DAVRANIfi
Güdülenmifl davran›fl›n güdülenmemifl davran›fltan farklar› flunlard›r:
• Güdülenme sonucu organizman›n
etkinli€i artar. Bu nedenle de güdülenmifl davran›fl, güdülenmemifl davran›fltan daha verimlidir.
• Güdülenmifl davran›fl, belli bir hedefe yönelir. Organizma, ihtiyac› do€rultusunda davran›flta bulunur. ‹htiyaç
ne kadar güçlüyse hedefe yönelen davran›fl da o derecede güçlüdür. Amaca
ulaflmada kararl› ve ›srarl› olma güdülenmemifl davran›fltakinden fazlad›r.
• Güdülenmifl davran›fl, seçicidir.
Organizma neye ihtiyaç duyuyorsa ona
yönelir.
• Güdülenmifl davran›fl, organizmay› afl›r› faaliyete, dolay›s›yla fazla enerji
tüketimine götürdü€ünden güdülenmemifl davran›fltan daha yorucudur.
L. KENDİNİ GERÇEKLEŞTİRME GEREKSİNİMİ
TEMEL KAVRAM
• Güdüler hiyerarflisi
KONUYA HAZIRLANALIM
Aşağıdaki tabloda verilenlerin hangi gereksinimlerimizi karfl›lamaya yönelik oldu€unu örnekteki gibi yaz›n›z ve bunlar› önem s›ras›na göre numaralay›n›z.
Ürünler
Gereksinimler
Çeflitli yiyecek ve içeceklerle önemli sa€l›k ürünleri
Fizyolojik gereksinimler
Sigorta, alarm sistemleri, emeklilik uygulamas›, emniyet kemeri
Kiflisel bak›m ürünleri, giysiler, spor ürünleri
Araba, mobilya, kredi kart›
E€itim, gezi, sanat etkinlikleri, hobiler
94
Bilgi Notu
ETKÜNLÜK
A. ‹htiyaçlar›n›z›n bir listesini yap›n›z ve bunu
arkadafllar›n›z›nkilerle karfl›laflt›r›n›z. Listelerinizin
neden farkl› oldu€unu düflününüz.
B. Maslow’a göre güdülerin s›ralan›fl› bir flema ile afla€›da verilmifltir. Listenizdeki ihtiyaç s›ralamas›n› bununla karfl›laflt›rarak düzenleyiniz,
benzer ve farkl› yönlerini söyleyiniz.
C. Kendi potansiyelini gerçeklefltirmenin neden önemli oldu€unu anlatan bir paragraf yazarak
arkadafllar›n›za okuyunuz. Yandaki bilgi notundan
da yararlanarak konuyu de€erlendiriniz.
(
Kendini
gerçekleştirme
gereksinimi
Kendini tanımlamak,
potansiyelini
gerçekleştirmek
GÜDÜLER H‹YERARfi‹S‹
Maslow’a göre en alt düzeyde fizyolojik güdüler, en üstte de kendini gerçeklefltirme güdüsü
vard›r. Ancak bu güdülerin öncelik s›ralamas› bireyden bireye farkl› olabilir. Bu farkl›l›€› büyük ölçüde insanlar›n içinde yaflad›€› aile ortam› ve kültür belirler. ‹nsan, temel gereksinimler doyurulduktan sonra estetik ve entelektüel ilgilere yönelebilir. Ancak üst düzeydeki bir güdünün doyurulmas› için alt düzeydeki tüm güdülerin doyuma
ulaflmas› gerekmez.
Maslow’a göre kendini gerçeklefltirme, en
yüksek derecedeki insan gereksinimidir. Tüm yetenek ve nitelikleri aktif olarak kullanmay› ve tüm
potansiyeli gelifltirip gerçeklefltirmeyi içerir. Maslow’un araflt›rmalar›na göre kendini gerçeklefltirmifl insanlar; fiziksel, duygusal ve biliflsel özelliklerinin fark›ndad›rlar yani kendilerini iyi tan›rlar.
Böyle kiflilerin nesnel bir gerçeklik alg›lar› vard›r.
Fiziksel ve psikolojik özelliklerini oldu€u gibi kabullenirler. Kendilerini bir ifle adayabilir, sorumluluk alabilirler. Davran›fllar›nda sadelik ve do€all›k egemendir. Özerktirler ve özel yaflamlar›na
sayg› gösterilmesini isterler. Tüm insanl›€a yönelik empati ve sevgileri vard›r. Lüks bir yaflam biçimini istemezler. Demokratik bir karaktere ve yarat›c›l›€a sahiptirler. Di€er insanlarla ve toplumla
ilgileri fazlad›r. Bu insanlar nevrozlardan uzakt›r.
Hepsi de orta yaflta ya da yafll›d›r ve nüfusun
yüzde birinden az›n› olufltururlar. Ortak olan noktalar›, çocuklu€un ilk iki y›l›nda fizyolojik ve güvenlik gereksinimlerinin karfl›lanm›fl olmas›d›r.
)
Estetik gereksinim
(güzellik, simetri, düzen)
Zihinsel gereksinim
(bilmek, anlamak, araştırmak)
Saygı gereksinimi (başarmak, kabiliyetli
olmak, onay ve kabul görmek)
Ait olma ve sevgi gereksinimi (bir grubun üyesi
olmak, kabul görmek ve ait olmak)
Güven gereksinimi (tehlikeden uzak, emniyet ve
güven hissetmek)
Fizyolojik güdüler (açlık, susuzluk, cinsellik vb.)
Şema 2. 7: Maslow’a göre güdülerin s›ralan›fl›
Ön Çal›flma Görevi
Bir hafta boyunca yaz›l› ve görsel bas›n› izleyiniz. İzledikleriniz içinde duygu ve heyecanlar› denetleyememekten kaynaklanan
olumsuzluklar› saptay›n›z ve bunlardan en fazla ilginizi çekenleri s›n›fa getiriniz.
ETKÜNLÜK
Kendini gerçekleştiren bir kişi, aşağıdaki soruları nasıl yanıtlardı? Konumunuzu göz önünde bulundurarak bu soruları siz de yanıtlayınız. Bu konuda ne kadar başarılı olduğunuzu belirlediğiniz yanıtlara
göre değerlendiriniz.
1. Yaflam› her yönüyle seviyor, flikâyet etmekle ya da olaylar›n daha de€iflik olmas›n› istemekle vakit kaybediyor musunuz?
95
2. Ba€›ms›zl›€›n›za düflkün müsünüz? Ailenize güçlü bir sevgi ve ba€l›l›k duyman›za ra€men iliflkilerinizde ba€›ms›z olmaya özen gösterir misiniz?
3. Sevdiklerinize baz› de€erleri zorla kabul ettirmeye çal›fl›r m›s›n›z?
4. Onay arama gereksiniminiz var m›d›r? Övgü ve ödül talep eder misiniz?
5. Çok aç›k ve dürüst konuflur musunuz, yoksa vermek istedi€iniz mesajlar›, baflkalar›n› memnun
etmek için dikkatli sözcükler arkas›na gizler misiniz?
6. Gülmeyi ve baflkalar›n› güldürmeyi iyi bilir misiniz?
7. Baflkalar›na e€lenceli gelmeyen fleylerden zevk alma yetene€iniz var m›d›r?
8. Gün bat›m›n› izlemek ya da k›rlarda küçük bir gezinti yapabilmek, do€um yapan bir kediyi izlemek sizin için mükemmel bir fley midir?
9. Baflka insanlar› çok iyi anlar m›s›n›z?
10. Gereksiz kavgalarda taraf olur musunuz?
11. Dürüst müsünüz? Yalan söyler, olaylar› çarp›t›r m›s›n›z?
12. ‹nsanlar hakk›nda arkalar›ndan konuflur musunuz?
13. Enerjiniz herkesi flafl›rtacak kadar fazla m›d›r?
14. fiiddetli bir merak duygunuz var m›d›r? Her insanı, varlığı ve olay› ö€renme için bir f›rsat olarak
görür müsünüz?
15. Baflar›s›z olmaktan korkar m›s›n›z, yoksa baflar›s›zl›klar› sevinçle kabul eder misiniz?
16. Kendinizi savunma gereksinimi duyar m›s›n›z? Bir tart›flmay›, kazanma ve karfl›s›ndakini konumunun yanl›fll›€›na ikna etme gereksinimi duymadan keser misiniz?
17. Kendinizi tüm insan ›rk›n›n bir parças› olarak görür müsünüz?
18. Kendinizi sever misiniz? Tökezleyip düfltü€ünüzde, tekrar aya€a kalkar ve s›zlanmadan yaflamaya devam eder misiniz?
19. Her gün sizin için mükemmel midir?28 (Düzenlenmiştir.)
ETKÜNLÜK
Aşağıdaki tabloda yer alan ifadelerin doğru olanlarını işaretleyiniz.
Dürtü ihtiyaçla ayn› fleydir.
‹htiyaç, dürtü, güdü, davran›fl ve doyum sürecinin tümü motivasyondur.
Güdüler üzerinde duygular de€il gereksinimler etkilidir.
Olumlu pekifltireçler davran›m›n ortaya ç›kma olas›l›€›n› artt›r›r.
Olumlu pekifltireç kavram›yla ödül ayn› anlamda kullan›labilir.
Araflt›rma ve merak, uyar›c› kaynakl› güdülerdir.
Açl›k ve susuzluk birer iç dürtüdür.
Sosyal güdülerin büyük bir k›sm› ö€renilmemifltir.
Güdülenmifl davran›fllar sonucu organizman›n etkinli€i artar.
Güdülenmemifl davran›fl, güdülenmifl olandan daha yorucudur.
Güdülerin öncelik s›ralamas› her bireyde ayn›d›r.
Kendini gerçeklefltirmifl kifliler insanlarla ve toplumla fazla ilgilenmezler.
Olumlu pekifltireçler davran›m›n ortaya ç›kma olas›l›€›n› artt›r›r.
96
M. DUYGULAR
TEMEL KAVRAMLAR
• Heyecan
• Haz
• Korku
• Öfke
• Kayg›
• Sald›rganl›k
KONUYA HAZIRLANALIM
Resim 2. 11’i inceleyerek afla€›daki sorular› yan›tlay›n›z.
1. Defterinize duygunun tan›m›n› yaz›n›z. Yazd›klar›n›z› arkadafllar›n›z›nkilerle karfl›laflt›r›n›z ve ortak bir tan›m elde ediniz.
2. Okudu€unuz edebi eserlerden ve izledi€iniz filmlerden duygularla ilgili örnekler veriniz.
3. “‹nsan›n, duygulardan yal›t›lm›fl bir dünyada
yaflamak için nedeni olamaz. Çünkü iyi kötüden,
sevilen nefret edilenden ay›rt edilemez. Duygular›n olmad›€› yerde yaflam›, yaflanmaya de€er k›lan, insan› belirli bir amac› gerçeklefltirmeye özendiren hiçbir fley bulunamaz.”29 diyen Do€an Cücelo€lu’na hak veriyor musunuz? Nedenini belirtiniz.
4. Ressam, yandaki resimde hangi duyguları ifade etmeye çalışmıştır?
Resim 2. 10: Duygular, Elsa ‹slamova
5. Ac›k›nca yemek, susay›nca su gördü€ünüzde sevinirsiniz. Bu durum, duygular›n hangi psikolojik süreçle ilgisi oldu€unu gösterir?
Bilgi Notu
ETKÜNLÜK
Yandaki resimde yer alan
yüzlerde hangi duygular ifade
edilmiştir? Bu duygulardan birinin özelliklerini aşağıdaki bölüme yazarak dürtü ve güdülerle olan ilişkisini açıklayınız.
DUYGULAR VE GÜDÜLENME
Resim 2. 11: Duygular
1. Duygusal davran›fl: ..................................................................
......................................................................................................
2. Bedende oluflan fizyolojik olaylar: ............................................
......................................................................................................
3. Temelindeki güdüler: ................................................................
......................................................................................................
97
Duygu ve heyecanlar insan
davran›fllar›n›n önemli nedenleri
aras›ndad›r. Duygular›n gereksinim ve güdülerle yak›n iliflkisi
vard›r. Bunlar›n karfl›lan›p karfl›lanmamas› farkl› duygular›n ortaya ç›kmas›na neden olur. Asl›nda duygu, düflünce ve davran›fllar, psikolojik süreçlerin birbirinden ayr›lmas› zor olan temel
ögeleridir. Karfl›lafl›lan durumlar
ne derece temel gereksinimleri
doyurursa o kadar haz duyulur,
bu gereksinimler ne kadar yetersiz kal›rsa o kadar acıya neden
olur.
ETKÜNLÜK
Korku davranÝmÝ verenlerin yŸzdesi
Afla€›daki grafi€i inceleyiniz ve bilgi notundan da yararlanarak sorular› yan›tlay›n›z.
Hayvanlar
Sesler
Tehditler
YabancÝ nesneler
20
10
0
0 - 2 yaß
2 - 5 yaß
5 - 12 yaß
Grafik 2. 2: Büyüme ve korku
1. Bebekler ve çocuklar nelerden daha çok korkmaktad›rlar?
2. Grafi€i göz önüne alarak duygu ve heyecanlar›n ölçülebildi€i söylenebilir mi?
3. Bebek ve çocuklarda korku s›ras›nda organizma nas›l tepkiler verebilir? Tart›fl›n›z.
Bilgi Notu
DUYGULAR VE GENEL UYARILMIfiLIK HÂL‹
Çok yo€un olarak duyulan ve organizmada gerginlik yaratan olumlu ya da olumsuz duygulara heyecan denir. Bunlar k›sa süreli duygulard›r ve güdüler gibi davran›fllar›n önemli nedenlerindendir. Güdülerde oldu€u gibi organizma bunlarda da afl›r› uyar›l›r ve gerilim duyar. Güdülerden fark›, uyar›c›lar›n d›fl çevreden gelmesidir. Kiflinin bilincinin aç›k ve tamamen uyan›k olmas›na, enerjisini yapaca€› ifle verebilmesine genel uyar›lm›fl hâli denir. Duygu ve heyecanlar, derin uykudan gerilime kadar
de€iflebilen genel uyar›lm›fll›k hâlleridir. Fiziksel olarak ölçülebilen fizyolojik veya bedensel durumlard›r. fiiddetli heyecanlar, yüksek düzeyde bir genel uyar›lm›fll›k hâline yol açar. Heyecanla birlikte ortaya ç›kan genel uyar›lm›fll›k hâlinde uyum zorlafl›r, yap›c› etkinliklerde bulunulamaz, davran›fllarda kar›fl›kl›klar ortaya ç›kar.
ETKÜNLÜK
Görseli inceleyerek 99. sayfadaki örnekleri okuyunuz. Sözü edilen durumlarda hangi duygular söz
konusudur ve bunlar›n özellikleri neler olabilir? Bilgi notundan da yararlanarak tart›fl›n›z.
Şimdi de freni
bulmalıyım.
Heyyo... Tekerleği
icat ettim...
Karikatür 2. 16: Kas›m Özkan
98
a. Yemek yemeyi seven ama fliflmanlamak istemeyen bir kifli gergindir.
b. Bir oyunca€›n›n elinden al›nmas›, yüzünü y›kama zorunlulu€u gibi durumlar çocuklarda gerginlik
yarat›r.
c. Süt çocu€u; alt› kuru, karn› tok, bir a€r›s› yoksa gülümser ve agular.
ç. Yüksek bir yerden düflen kifli, büyük olas›l›kla yaflam› boyunca yüksek yerlerde olmak istemeyecektir.
d. Çocuklar, oyunda m›z›kç›l›k eden arkadafllar›n› azarlayabilirler.
B‹L‹YOR MUYDUNUZ?
Bilgi Notu
HAZ, KORKU, KAYGI, ÖFKE VE
MUTLULUK VE ÖFKE
SALDIRGANLIK
Öfke, üzüntü, korku gibi olumsuz duygular›m›zdan sorumlu beyin bölgesi “amigdala”d›r. Beyin görüntüleme teknikleri sayesinde edinilen sonuçlara
göre zihinsel faaliyetlerimiz s›ras›nda amigdaladaki
sinirsel uyar›m bast›r›lmaktad›r. Bu yüzden zihnimizi farkl› u€rafllara verdi€imizde gerginsek bile öfkemizi unutabiliyoruz. Demek ki kendimizi kötü hissetti€imizde elimize kalemi k‛d› al›p bulmaca
çözmeye bafllad›€›m›zda k›sa süreli€ine de olsa
olumsuz duygular›n etkisinden kurtulabiliriz.
Haz, bir güdünün doyumu sa€land›€›nda veya bir hedefe eriflildi€inde duyulan
histir. Haz veren durumlar, yeteneklerin olgunlaflmas›na ve ö€renilmifl davran›fllara
ba€l› olarak devaml› de€iflir. Bu hissin aç›k
belirtisi gülümsemedir.
Korku ve kayg› bir güdünün doyumunun sa€lanmas› ya da bir hedefe ulaflman›n
engellenmesi durumunda duyulur. Korku ve
kayg› veren durumlar yaflla birlikte de€iflir.
Korku ile kayg› aras›ndaki fark, korkulan fleyin ne oldu€unun bilinmesi, kayg› nedeninin ise tam olarak bilinmemesidir. Kayg›n›n
ortaya ç›k›fl nedenlerinin bafl›nda korkutucu bir uyar›c›yla ilgili bilinçalt› bir an›, uyar›c› genellemesi ya da çat›flmalar olabilir.
Kendimizi mutlu hissetti€imizde de amigdaladaki etkinlik bast›r›lm›fl olur. Mutlulukla ba€lant›l›
beyin bölgesi ön beyin lobudur. Mutlulukla iliflkili en
önemli beyin kimyasal›n›n ad› ise dopamindir. Hoflland›€›m›z birini gördü€ümüzde ya da bir baflar› haberimizi iflitti€imizde vücudumuzdaki dopamin salg›s› artar.
Öfke ve sald›rganl›k nedenleri aras›nda güdülerin engellenmesi, bireyin kendisini ç›kmazda hissetmesi, anlafl›lamad›€›n›
fark etmesi, benli€ine sald›r›da bulunulmas›, onun için önemli olan fleylere sald›r›lmas› say›labilir. Yaflla birlikte bu nedenler de
de€ifliklik gösterir. ‹nsanlar öfkelendiklerinde farkl› tepkiler gösterebilirler. Unutma,
gizleme, hedef de€ifltirme, bast›rma, a€lama, yüzleflme, afl›r› tepki bunlardan baz›lar›d›r. Psikoloji biliminde yaln›zca gözlenebilir ve ölçülebilir nitelikteki duygular ele al›n›r. Örne€in sevgi, merhamet, utanma gibi
duygular üzerinde çal›fl›lamaz.
Fotoğraf 2. 13: Amigdala
99
ETKÜNLÜK
Yandaki resmi inceleyiniz ve aşağıdaki sözleri okuyunuz. Bilgi notundan da yararlanarak bunlarda ortak olan
noktayı belirtiniz ve soruları yanıtlayınız.
Carl Jung’a göre “Gerçek düflünür, duygusunu düflüncesinin denetimi alt›nda tutar.”30
Sigmund Freud: “Duygu ve heyecanlar, mant›kl› bir zihnin denetimi alt›nda olmas› gereken ve dengeli bir kiflili€i
bozan unsurlard›r.”31
Daniel Goleman (Deny›l Goleman) “Duygusal ve mant›ksal zihin aras›nda bir denge vard›r. Duygular, mant›ksal
zihne bilgi yükler. Mant›ksal zihin ise duygular›n yükledi€i
bilgiyi bazen eler ve düzenler bazen de reddeder.”32 der.
1. Palyaçolar›n neden böyle makyaj yapt›klar›n› tart›fl›n›z.
Resim 2. 12: Palyaçolar, Steven Mulak
2. “Benim o€lum çok düzenlidir.” diyen bir anne, bunu
alayc› bir ses tonuyla söylerse anlam› farkl›d›r. “Bugün çok mutluyum.” cümlesini, olumsuz duygu belirten bir yüz ifadesi ve ses tonuyla söyleyebilirsiniz. Bu örneklerin neyin bir göstergesi oldu€unu bilgi notundan da yararlanarak söyleyiniz.
Bilgi Notu
DUYGULARIN ‹FADES‹ VE DENET‹M‹
De€iflik duygu ve heyecan çeflitlerindeki fizyolojik tepkilerimiz ve hislerimiz birbirine benzer ancak
bu duygular› insanlar›n yorumlamalar› de€ifliktir. Çeflitli duygu ve heyecanlarda gözlenen yüz ifadeleri ve ses de€iflikliklerinde bireysel ayr›l›klar›n büyük rolü vard›r. Bir kimsenin yafl›na, statüsüne, cinsiyetine ve içinde bulunduğu sosyal ortama uygun olarak beden, el ve kol hareketleri de de€iflir. Ancak kiflinin tepkide bulundu€u durumun bilinmesi hâlinde daha kolay de€erlendirme yap›labilir.
Bütün duygular, bizi belli bir yönde harekete geçmeye ve belli bir doyum elde etmeye zorlar. Ancak düflünmeden sadece duygular›n yönlendirmesiyle eylemde bulunmak, k›sa vadeli ve küçük bir
doyum elde etmemizi sa€larken bizi ilerde daha büyük bir doyum elde etmekten al›koyar. Ayr›ca, bazen düflünmeden verdi€imiz kararlar ve yapt›€›m›z ifller piflmanl›k duymam›za, mutsuz olmam›za yol
açabilir. Duygular› kontrol etmede önemli olan onlar› bast›rmak de€il, dengelemektir. Çünkü duygular, asl›nda harekete geçmemizi sa€layan dürtülerdir. Duygular› kontrol etmek, hatta kendimize enerji
verici bir güç hâline dönüfltürmek onlar› iyi tan›yarak mümkün olabilir. Böylece duygular›m›z› belli bir
amaç do€rultusunda harekete geçirebiliriz.
Duygular› denetim alt›na almada üç yol denenebilir. Öncelikle heyecan›n neden oldu€u iç gerilimlerin azalmas› için bedendeki kaslar› gevfletme yollar› ö€renilmelidir. Duygular› denetim alt›na alman›n
bir baflka yolu, insan›n kendine bunu baflarabilece€ini telkin etmesidir. Böylece birey, sürekli kendisini denetleyerek duygular›n› oldu€u gibi a盀a vurmamay› baflarabilir. Bir üçüncü yol ise bu konuda yak›nlarla konuflmak, neler hissetti€ini aç›klamakt›r. Bu duygusal boflalma bir terapistle de yaflanabilir.
100
Ön Çal›flma Görevi
Duygu ve heyecanlar› denetleyememekten do€an olumsuzluklarla ilgili bir çalışma yapınız,
bu olumsuzluklarla ilgili örnekler bulunuz. Ön hazırlık kapsamında bulduğunuz örneklerini arkadafllar›n›za okuyunuz ve bunlar›n nas›l denetlenebilece€i üzerinde tart›fl›n›z. Tart›flma sonuçlar›n›, bilgi
notunu da göz önüne alarak afla€›da ayr›lan bölüme üç madde hâlinde yazınız.
1. ..................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
2. ..................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
3. ..................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
ETKÜNLÜK
Aşağıdaki tabloda yer alan ifadelerin doğru olanlarını işaretleyerek öğretmeninizin rehberliğinde yanıtlarınızı değerlendiriniz.
Duygular belirli nesne, olay veya bireylerin insan›n iç dünyas›nda uyand›rd›€› izlenimlerdir.
Duygular›n gereksinim ve güdülerle yak›n iliflkisi vard›r.
Heyecan›n güdüden fark›, uyar›c›lar›n organizma d›fl›ndan gelmesidir.
Duygular fiziksel olarak ölçülemez.
fiiddetli heyecanlar organizmada uyarılmaya yol açar.
Kayg›n›n nedeni bilinebilir ama korkunun nedeni aç›kça bilinemez.
Psikoloji biliminde tüm duygular ele al›n›r.
Çeflitli duygu ve heyecanlarda gözlenen yüz ifadeleri ve ses de€ifliklikleri birbirinin ayn›d›r.
Duygular harekete geçilmesini sa€layan dürtülerdir.
Duygular›n denetim alt›na al›nmas› gerekir.
101
N. B‹L‹NÇ VE BİLİNÇALTI
TEMEL KAVRAMLAR
• Bilinç
• Bilinçalt›
KONUYA HAZIRLANALIM
Afla€›daki görselleri inceleyerek sorular› yan›tlay›n›z.
Fotoğraf 2. 14: Bulutlar
Resim 2. 13: Freud’a göre bilinç ve bilinçaltı
1. Çocuklar, ço€u zaman gökyüzünde gördükleri bulutlar› bir fleylere benzetirler. Bir çocuk, okyanusta bir gemi görürken bir baflkas› bir arslan, bir di€eri de ünlü bir kiflinin yüzünü görebilir. Elbette
ki bulutlarda böyle resimler yoktur.
Yukar›da sözü edilen imgeler nereden gelir? Tart›fl›n›z.
2. Uyku ile uyan›kl›k aras›nda bilinçlilik açısından ne fark vard›r? Belirlemeye çal›fl›n›z.
3. Freud, içimizdeki gerçeklerin ço€unun bilinçli olmad›€›n›, bilinçli olan fleylerin ço€unun da gerçek olmad›€›n› fark etmifltir.
Freud’un bilinçle ilgili vurgulamak istedi€i nedir?
4. Şekil 2.5’i inceleyip yorumlayınız, arkadaşlarınıza anlatınız.
Bilgi Notu
ETKÜNLÜK
Afla€›daki metni okuyunuz ve yandaki bilgi notundan da yararlanarak sorular› yan›tlay›n›z.
B‹L‹NÇ VE B‹L‹NÇALTI
“Bilinç ve bilinçalt›n›n çal›flma flekli bir denizalt›ya
benzer. Bilinç, denizalt›n›n kaptan› gibidir. Çevreyi ve
tehlikeleri, gidilmesi gereken yönü görür, kararlar› al›r.
Mürettebat yani bilinçalt›, denizalt›y› hareket ettiren
esas güçtür ama karar alamaz, yaln›zca emirlere tepki verir. Öncelikle bu kararlar›n mürettebata ulaflmas› gerekir. Ancak bilinçalt› de€iflikliklere dirençlidir,
bildi€i yoldan gitmeyi sever. Kaptan›n yeni emirleri,
onun için yapt›€›n›n d›fl›nda bir fleyler yapmas›, rahat›n›n bozulmas› demektir. Onun için emirlerin do€rulu€u yanl›fll›€› de€il, hofla gidip gitmemesi önemli-
Bilinç, insan›n yaflant›lar›n›, bilgilerini de
kapsayan düflünme ve kendini tan›ma yetene€idir. Normal bilinç durumu; uyan›kl›k hâlini de
içine alan, kiflinin duyumlar›, bilgisi, çevreden
gelen uyar›c›lar, bunlar›n de€erlendirilmesi, karar ve düflüncelerinden haberdar olma durumudur. Bu anlamda normal bilinç durumlar›,
son derece genifl bir zihinsel faaliyeti ve soyutlama ifllemini gerektirir. Bilinç ve bilinçsizlik birbirinden kesin s›n›rlarla ayr›labilen durumlar
de€ildir. Bunlar, bir boyut üzerinde yer alan ve
102
dir. Bazen yeterince güçlü olmamas›, mürettebata
ulaflmamas›, kabul edilmemesi ya da bir süre kabul
edilse bile ilk f›rsatta al›flt›€› yola geri dönme iste€i,
kararlar›n uygulanamamas›na neden olur.”33
1. Metne göre bilinç ve bilinçalt›n› nas›l tan›mlayabilirsiniz?
2. Metne göre “Yeni y›lda çok çal›flaca€›m.”,
“Çok fliflmanlad›m, kilo verece€im.”, “Geceleri geç
yatmaktan vazgeçece€im.” gibi kararlar›n uygulanamama nedeni nedir?
birbirlerinden derecelerle ayr›lan durumlard›r.
Bilinçlili€in dikkatli uyan›kl›k, gevflek uyan›kl›k,
hafif uyku gibi farkl› düzeyleri vard›r.
Bilinçalt› ise bireyin hiç fark›nda olmad›€›
bir aland›r. Freud’a göre bilinçalt›nda, tüm ilkel benlik istekleri ve bunlarla s›k› s›k›ya ba€l›
olan düflünceler, davran›fllar bulunur. fiu an
bilincinde olunmayan ancak istenilirse hat›rlanabilecek türden düflünceler ise bilinç öncesindedir.
O. DİKKAT VE TÜRLERİ
TEMEL KAVRAMLAR
• Dikkat
• Edilgin dikkat
• Etkin dikkat
KONUYA HAZIRLANALIM
A. Sınıfınızdaki tüm öğrencilerin katılacağı bir beyin fırtınası
yapınız.
Dikkat sözcü€ü size neleri ça€r›flt›r›yor?
Konuyu birkaç dakika düflünüp etkinli€e öyle bafllay›n›z. Söylenen fikirleri bir iki sözcükle özetleyerek tahtaya yaz›n›z. Her turda yaln›zca bir fikir söyleyiniz. Bir fikir bulamadıysanız “Geçiniz.” diyebilir, sonraki turda düflüncenizi yine söyleyebilirsiniz. Kimsenin söyleyecek fikri kalmad›€›nda
etkinli€i sona erdiriniz. Etkinlik s›ras›nda elefltiri ve yorum yapmay›n›z. Etkinli€in sonunda tahtada
yaz›lan fikirleri grupland›r›n›z ve dikkati tekrar tan›mlamaya çal›fl›n›z.
B. Afla€›daki sorular› yan›tlay›n›z.
1. Siren çalarak geçen bir itfaiye arabası dikkatinizi çeker. Psikoloji dersinde de öğretmeninizi dikkatle dinlersiniz. Bu iki dikkat türü aras›nda fark var m›d›r? Tart›fl›n›z.
2. Dikkatle ilgili olarak 1. soruda verilen iki olaydan hangisini daha çabuk unutursunuz? Nedenini düflününüz.
Bilgi Notu
ETKÜNLÜK
Afla€›daki metni okuyunuz ve bilgi notundan da
yararlanarak sorular› yan›tlay›n›z.
Mert, ders çal›fl›rken aceleyle aç›lan oda kap›s›n›n sesiyle yerinden s›çrar, annesi bafl›n› uzat›r ve
“Ben ç›k›yorum, on dakika sonra f›r›n› kapat, kardeflini de okuldan al.” der. Mert, kitab›ndan gözünü
ay›rmadan bafl›n› sallar. Karn› açt›r, on dakika çal›fl-
103
D‹KKAT
‹nsan›n zihin gücünün herhangi nesne ya
da olay üzerinde yo€unlaflmas›na dikkat diyoruz. Dikkat, duyumdan bellek ve ö€renmeye
kadar tüm biliflsel süreçleri etkileyen bir üst süreçtir. Çünkü dikkatin malzemeleri duyumlar,
bellekteki bilgiler ve düflüncelerdir. Bu ögelerin belli bir anda çeflitli oranlarda birleflmifl ola-
maya devam eder ve koflarak mutfa€a gidip f›r›n›
kapat›r, s›cak çöreklerden ikisini taba€a koyup kitab›n›n bafl›na döner. Kardeflini okuldan almak akl›na
bile gelmez.
1. Mert, annesinin hangi sözlerini bilinç düzeyinde alg›lam›flt›r ve bunun nedeni nedir?
2. Mert dikkatini nerelerde yo€unlaflt›rm›flt›r?
3. Mert, ayn› anda hem annesine hem de kitab›na dikkatini yöneltmeye çal›fl›rken bu durum
onun biliflsel süreçlerini nas›l etkilemifl olabilir?
4. Mert’in annesine ve kitab›na yöneltti€i dikkat türleri aras›nda ne fark vard›r? Yaflam›n›zdan dikkatle ilgili benzer bir örnek de siz veriniz.
rak sundu€u bilgi miktar›ndan ancak dikkat kapasitesinin seçti€i s›n›rl› bir miktar iflleme girer.
Dikkati, etkin ve edilgin dikkat diye ay›rabiliriz. Dikkat, d›fl etmenlerin do€rudan etkisiyle
irade d›fl› gerçekleflirse edilgin dikkat, iradeyle
çaba harcayarak gerçekleflirse etkin dikkattir.
‹nsanlar, belirli bir anda yer alan varl›k ve
olaylardan, sadece dikkatlerini çekenleri alg›larlar. ‹nsan, herhangi bir varl›k ya da olay üzerinde akl› ve duyular›yla ne kadar fazla yo€unlaflm›flsa onu ö€renmesi kolay, unutmas› da
zor olur.
Ön Çal›flma Görevi
1. Uyuyan bir kifliyi bir saat izleyiniz. Gözledi€iniz de€ifliklikleri, kiflinin o anda bilinçli olup
olmad›€›n› ve bunu nereden anlad›€›n›z› yaz›n›z.
2. http://www.biltek.tubitak.gov.tr/gelisim/psikoloji/ruyalar.htm adresinden uyku ve rüyalarla ilgili bilgi edininiz.
Ö. BİLİNÇLİLİK TÜRLERİ
TEMEL KAVRAMLAR
KONUYA HAZIRLANALIM
• Uyan›kl›k
Aşağıdaki görseli inceleyerek sorular› yan›tlay›n›z.
• Uyku
• Rüya
• Hipnoz
• Meditasyon
• Madde ba€›ml›l›€›
1. fiu an uyan›k oldu€unuzu nas›l anl›yorsunuz?
2. Freud “Masum rüyalar, kuzu postuna bürünmüfl birer kurttur.
Bunlar› çözümlemeye kalk›flt›€›m›zda göründüklerinin tam tersi gibi olduklar› ortaya ç›kar.”34 sözüyle rüyalar›n hangi özelli€ini vurgulamak
istemifl olabilir?
3. Resimde hastaya yap›lmak istenilen nedir? Bu
konuyla ilgili neler biliyorsunuz?
4. Meditasyon yapmak baz› teknikler yard›m›yla sessiz,
sakin olmak ve fark›ndal›€› artt›rmak için bilinçli bir çaba
göstermektir. Böyle bir çaban›n gösterilmesi bireye neler kazand›rabilir?
Resim 2. 14: Hipnotik Seans, Richard Bergh,
1887
5. Ba€›ml›l›k fleker hastal›€›na benzer. Kifli fleker kullanmazsa hastal›k sorun olmaz. fieker yenildi€inde hastal›k canlan›r ve ciddi sorunlar yaflan›r. Kifli sorun yaflayaca€›n› bile bile neden ba€›ml› olur?
104
ETKÜNLÜK
Afla€›daki metni okuyunuz, görseli inceleyiniz ve bilgi notundan da yararlanarak sorular› yan›tlay›n›z.
Pop müzik sanatç›s› Billy Joel (Bili Co), bir röportaj›nda,
yapt›€› bestelerin melodisini önce rüyalar›nda oluflturdu€undan bahsediyor. Hepimizin korku romanlar›yla yak›ndan tan›d›€› yazar Stephen King (Sitef›n King)’in “Korku A€›” adl› roman›n› çocukluk kâbuslar›ndan birinden esinlenerek yazd›€›n› biliyoruz.
Salvador Dali’nin rüyalar›n yarat›c›l›k üzerindeki etkisine
inanc›ysa flafl›rt›c› düzeyde. Ressam, uykuya dalmadan önce eline bir kafl›k ald›€›n›, uyuyakald›€›nda kafl›€›n yere düflerek ç›kartt›€› sesle uyand›€›n› söylüyor. Böylece zihnindeki
rüya imgeleri henüz canl›yken gerçek üstü ögelerle bezeli o
muhteflem tablolar›n› ortaya koyabiliyor. Yap›lan son araflt›rmalar öyle gösteriyor ki gördü€ümüz rüyalar bizlere Dali’nin
tablolar›n› çizdiremese de günlük hayatta karfl›laflt›€›m›z
problemlere çözüm bulmakta yard›mc› olabiliyor.
Uyan›kken zihnimizde tam olarak kuramad›€›m›z ba€lant›lar› rüyalar yard›m›yla kurabilece€imize dikkat çeken bilim
insanlar›; çocuk bak›m›, bahçe düzenlemesi gibi pek çok
alandaki yarat›c›l›€›m›z›n rüyalar›m›zla flekillenebilece€ini düflünüyor.35
Resim 2. 15: Rüya, Salvador Dali, Dali
Müzesi
1. Metne göre uyku, zihnin aktif oldu€u bir dönem midir?
2. Uyku ve rüyalar üzerinde uyan›kken toplanan bilgiler etkili midir?
3. Rüyalar, neden geçmiflle de€il de tersine gelecekle ilgilidir?
Bilgi Notu
UYANIKLIK VE UYKU
Normal bilinç durumu d›fl›nda, farkl› bilinçlilik düzeyleri vard›r. Bunlar; uyku ve rüya, meditasyon
ve hipnozdur.
Uyan›kl›k hâlini de içine alan normal bilinç durumlar›nda, üç temel koflulun bulunmas› gerekir. Bu
koflullar; dikkatli bir uyan›kl›k hâlinin olmas›, d›fl ortamdaki uyar›c›lar›n alg›lanabilmesi ve alg›lar›n bilgi hâline dönüflebilmesidir. ‹nsan›n bir anda kavrayabildi€i, aç›k olmayan duyum ve duygular›n da
bulundu€u bütüne, bilinç alan› ad› verilir. Eksik alg›lar ya da yetersiz uyar›c›lar bilince giremez. fiu anda çevremizde alg›layabildi€imiz her fley bilinç alan›m›z› oluflturur. O an dikkatin yo€unlaflt›r›ld›€› konu bilinç oda€›d›r.
‹nsan ömrünün ortalama üçte biri uykuda geçer. Son y›llarda yap›lan çal›flmalar, uykuda beynin
faaliyet gösterdi€ini ve organizmada belirli s›n›rlar içinde, önceden kestirilebilir fiziki ve psikolojik de€iflmeler oldu€unu ortaya koymufltur. Uykuda birbirinden farkl› befl dönem dikkati çekmektedir. Bu
befl dönemin ilk dördü NREM (NONREM) dönemi olarak adland›r›lmaktad›r. Bu dönemlerde uyku derindir. Uykunun bafllamas›ndan yaklafl›k doksanla yüz yirmi dakika sonra REM (beflinci dönem) dönemine geçilir. Daha sonra doksan-yüz yirmi dakikal›k aral›klarla, bir gecede üç-befl REM dönemin-
105
den geçilmektedir. REM döneminde uyku
hafiftir.
NREM uykusunun ana özelli€i; solunum,
kalp, beyin ve di€er sistemlerde metabolizman›n düzenlenmesidir. Bu dönemde büyüme hormonu salg›lanmakta, protein sentezi
artmaktad›r. Böylece bedenin dinlenmesi
sa€lanmaktad›r. REM uykusu, daha farkl› bir
dönemdir. Rüyalar›n yüzde sekseni REM s›ras›nda görülür.
Rüya, beynin d›fl dünyaya kapanmas›,
imgeleri kullanarak faaliyetini sürdürmesidir.
Uyku s›ras›nda protein sentezi artar ve beyin
aktiftir. Kifli, uyan›kken ö€rendi€i konular›,
uykuda beyne yeniden yerlefltirmektedir. Bu
nedenle, kiflinin gündelik s›k›nt›lar› ve beklentileri, rüyalar›nda ortaya ç›kmaktad›r. Rüya tabirleri fleklindeki yaklafl›mlar›n bilimsel
bir anlam ve önemi yoktur. Ancak kiflinin rüyalar› sürekli izlenirse onun bilinçalt› korku,
kayg› ve beklentileri hakk›nda ipuçlar› elde
edilebilir.
B‹L‹YOR MUYDUNUZ?
BEY‹N DALGALARI
Beynimizden yay›lan elektrik sinyallerinin kafam›za tak›lan elektroansefalogram (EEG) ad›ndaki
al›c›larla ölçülebildi€ini biliyor muydunuz? ‹flte bu
sinyallere beyin dalgalar› denir. 1950’lerde uyku
araflt›rmalar› için kullan›lmaya bafllanan EEG temel
olarak alfa, beta, teta ve delta olmak üzere dört tür
beyin dalgas› göstermektedir. Alfa dalgalar› rahatl›k, sakinlik ve huzur hissedilen durumda ortaya ç›kar. Beta dalgalar›, yaflad›€›m›z dünyaya iliflkin aktif düflünme, soru çözme, konsantre olma, bir fleyleri hat›rlamaya çal›flma gibi beynimizi yordu€umuz
zamanlarda görülür. Alacakaranl›k hâli de denilen
teta dalgalar›n›n görüldü€ü durumda beynin dünyayla iliflkisi yoktur ve ne uyur ne de uyan›kt›r. Delta dalgalar› ise çok derin uyku, bay›lma ve koma
hâllerinde görülür.
Ön Çal›flma Görevi
Uyku ile ilgili ön çal›flman›z› arkadafllar›n›zla paylafl›n›z. Çal›flmalar›n›zda ortak olan noktalar› belirleyiniz. Rüyalar üzerinde nelerin etkili oldu€unu bilgi notunu da
göz önüne alarak belirleyiniz.
Fotoğraf 2. 15: Beyin dalgalar› kaydedilebilir.
ETKÜNLÜK
Afla€›daki sözü okuyunuz ve 107. sayfadaki “Hipnoz” adlı bilgi notundan da yararlanarak sorular› yan›tlay›n›z.
Freud, “Âfl›k olmakla hipnozda olmak birbirine oldukça benzer. ‹kisinde de boyun e€me ve söylenene uyma söz konusudur. Ayr›ca sevilenin elefltirilmemesi gibi hipnozcu da elefltirilmez.”36 demektedir.
1. Bu söz ve benzetmeden hareketle hipnoz hakk›nda neler söylenebilir?
2. Hipnoz alt›ndaki kifli, hipnozcunun her iste€ini yerine getirir mi? Tart›fl›n›z.
106
B‹L‹YOR MUYDUNUZ?
Bilgi Notu
FRANZ ANTON MESMER
H‹PNOZ
Hipnoz, telkin arac›l›€›yla ortaya ç›kan
yapay bir uyku hâlidir. Telkin; tart›flma, zorlama ve inand›rma gibi çabalar söz konusu
olmadan bir kifliye belirli bilgileri sözle benimsetmedir. Hipnotik uyku, tam bir uyku
hâli de€ildir. Bilinç uyuflmufltur ama duygular varl›klar›n› korur. Hipnotize olmufl kifli yürüyebilir, aya€a kalkabilir ve normal bir
kifli için son derece yorucu olabilecek durufllar› yerine getirebilir. Her birey, telkine
ayn› biçimde yan›t vermez. Baz› bireyler
telkine daha yatk›nd›r. Günümüzde ilaç vererek uyuflturman›n sak›ncal› oldu€u durumlarda, hipnoz etkisiyle t›bbi müdahaleler yap›labilmektedir.
1779’da canl› magnetizm kuram›n› ileri süren Viyanal› Doktor Franz Anton Mesmer (Fıranz Anton
Mesmer), hipnozla hastalar›n› tedavi etmeye bafllad›.
Ona göre hipnoz, kendisinden hastaya do€ru olan bir
manyetizma ak›m›yd› ve bu ak›m yönetilebilirse hasta tedavi olabilirdi. Bu kuram, meslektafllar› taraf›ndan kabul edilmedi€inden Franz Anton Mesmer,
Fransa’ya yerleflmek zorunda kald›. Ama orada da
pek çok sorun yaflad›.
Franz Anton Mesmer, 1815’te yaflama veda etti.
Yaşamı süresince değeri anlaşılamadı. Ancak ö€rencileri onun tekniklerini gelifltirerek mesmerizm ad›n›
verdikleri kuram›n› canl› tuttular. Günümüzde tedavi
yöntemi olarak hipnoz; t›p, psikiyatri ve difl hekimli€i
alanlar›nda yayg›n olarak kullan›lmaktad›r.
ETKÜNLÜK
Yandaki bilgi notundan da yararlanarak
afla€›daki sorular› yan›tlay›n›z.
1. Yoga uygulayan kifliler, kendilerini trans
ad› verilen huzurlu bir ruh hâli içine sokabilirler. Bu durumda evrensel ruhla iliflkiye girmeyi ve onunla birleflmeyi hedeflerler. Bedensel
durufl ve hareketler, yo€un ve önemlidir. Yoga
yapan kifliler, bedensel durufl ve solunum içeren çal›flmalarla duyusal uyar›mlar› elden geldi€ince azalt›rlar. Dikkatlerini kendi iç duygu
ve düflünceleri üzerinde yo€unlaflt›r›rlar. Uzun
çal›flmalardan sonra d›fl dünyay› hiç fark etmedikleri büyük bir mutluluk hissettikleri özel
durumu gerçeklefltirmeyi baflar›rlar.
Meditasyonla yoga aras›nda bir fark olabilir mi, neden?
2. Baz› insanlar›n ac› veren gerilimlere karfl› dayan›kl›l›€› azd›r ve zorluklar karfl›s›nda
kendilerine güvenlerini yitirirler. Onlar›n yitirdikleri güveni, yapay bir yoldan sa€lamak
mümkün müdür? Bunun nas›l yap›labilece€ini ve sak›ncal› yönlerini tart›fl›n›z.
Bilgi Notu
MEDİTASYON VE MADDE BAĞIMLILIĞI
Meditasyon, beden ifllevlerini ruhsal olarak denetlemeyi amaçlayan bir kontrol yöntemidir. Meditasyonla kifli, bedeni üzerinde ruhsal denetim sa€layarak gerginlik ve kayg›dan kurtulmaya çal›fl›r. Bu
teknikle kas gerginli€i, solunum gibi bedensel ifllemler denetim alt›na al›nabilir. Meditasyon teknikleri,
günümüzde baz› düflünürler taraf›ndan elefltirilmekteyse de bu konuda çeflitli araflt›rmalar yap›lmakta,
pek çok psikolog ve fizyolog tedavi amac›yla bu tekniklerden yararlanmaktad›r.
Madde ba€›ml›l›€›; alkol, uyuflturucu, yat›flt›r›c›
ve uyar›c› gibi bilinç, bilifl ve duygular› etkileyen
maddelere karfl› tutsakl›€› dile getirmektedir. Bu
maddelerin oluflturdu€u bilinç durumlar›n›n hofla gider olmas› bireyleri ba€›ml› k›lmaktad›r. Ba€›ml› kiflilerde bir süre sonra zekân›n geriledi€i ve alg›, bellek, soyutlama, düflünme, ö€renme yeteneklerinde
düflüfl görüldü€ü saptanm›flt›r. Önemli olan maddeler de€il, onlar› kullanmak için geliflen dürtüdür. Bu
nedenle, her çeflit maddeye karfl› ba€›ml›l›€›, tek bir
hastal›€›n türleri olarak ele almak gerekir. Madde
107
ba€›ml›l›€›n›n tedavisinde öncelikle hasta, ald›€› maddenin öldürücü etkilerinden kurtar›l›r. Daha sonra ortaya ç›kan yoksunluk belirtilerini yok edecek tedaviler uygulan›r. Yoksunluk tedavilerinde yat›flt›r›c› ilaçlarla psikososyal tedavi yöntemlerinden yararlan›larak hastan›n gelecekteki yaflam›n› planlamas› ve yeniden yap›land›rmas› sa€lan›r.
ETKÜNLÜK
Afla€›daki tabloda farkl› bilinç durumlar› ile ilgili do€ru olan ifadeleri iflaretleyiniz. ‹flaretlemedi€iniz
ifadelerin neden yanl›fl oldu€unu söyleyiniz.
Normal bilinç durumu ile uyku ve rüyalar›n d›fl›nda da bilinç durumlar›ndan söz edilebilir.
Hipnoz tam bir uyku hâlidir.
Ba€›ml› kiflilerde biliflsel ifllevlerde düflün gözlenir.
Farkl› bilinç durumlar›na telkin, hipnoz ve bilinçli kontrolle eriflilebilir.
REM uykusundaki ifllemlerin temelini uyan›kken ö€renilenler oluflturur.
Normal bilinç durumlar›nda dikkatli bir uyan›kl›k hâli olmal›d›r.
Meditasyon ve yoga ayn› fleydir.
REM uykusunda bedenin dinlenmesi sa€lan›r.
P. SOSYAL PSİKOLOJİ
TEMEL KAVRAMLAR
• Sosyal psikoloji
• Sosyal davran›fl
KONUYA HAZIRLANALIM
Afla€›daki görseli inceleyerek sorular› yan›tlay›n›z.
1. “Sosyal psikoloji, bir bireyin davran›fl, duygu veya düflüncelerinin di€er kimselerin davran›fl
ve özelliklerinden nas›l etkilendi€ini ya da belirlendi€ini inceleyen bilim dal›d›r.”37 diyen Do€an
Cücelo€lu’na göre sosyal psikolojinin odak
noktas› nedir?
2. Karikatür size, birey toplum etkileflimi
ile ilgili neler düflündürüyor?
3. Ön yarg›l› davran›fllar› inceleyen sosyal psikoloji, öncelikle belli gruplar›n ekonomik olanaklar›, toplumda gördü€ü itibar gibi toplumsal özelKarikatür 2. 17: Randy Gladsbergen
liklerini ele al›r. Toplumsal koflullar›n yaratt›€› engellemeleri ortaya koyar. Sonra bireye yönelir ve bu engellenmelerin bireyde oluflturdu€u duygular›
araflt›r›r. Bu duygular›n yön de€ifltirerek ön yarg›l› tutum ve davran›fllara neden oldu€unu gösterir.
Böylece yine topluma yönelmifl olur.
Metne göre sosyal psikolojinin konusu ve sosyolojiden fark› nedir?
108
ETKÜNLÜK
Bilgi Notu
A. Afla€›daki üç sorunun yan›t›n› küçük kâğıtlara yaz›n›z.
a. Önemli bir ifl yap›lacak. Aran›zda lider olarak
kimi seçersiniz?
b. Önemli bir iflin liderli€i size verilmifltir. Kendinize kimi yard›mc› olarak seçersiniz?
c. En iyi üç dostunuzun ismini yaz›n›z.
B. K‛tlar› toplayarak lider, lider yard›mc›s› ve dost
olarak seçilenlerin kaçar puan ald›klar›n› belirleyiniz ve
afla€›daki sorular› yandaki bilgi notundan da yararlanarak yan›tlay›n›z.
1. Lider ve lider yard›mc›s› olarak seçilen kimseler aras›ndaki ba€lant› yüksek mi, yoksa düflük
müdür?
2. Lider ve dost olarak seçilen kimseler aras›ndaki ba€lant› yüksek mi yoksa düflük müdür?
3. Araflt›rman›n sonucunu bir cümle ile belirtiniz.
4. Yapt›€›n›z araflt›rma sosyal psikoloji ile mi,
yoksa sosyoloji ile mi ilgilidir? Nedenini iki bilimin
olaylar› ele al›fl biçimini göz önüne alarak belirtiniz.
5. Yapt›€›n›z araflt›rman›n psikolojinin di€er dallar›nda yap›lan araflt›rmalardan fark› nedir?
SOSYAL PS‹KOLOJ‹
‹nsan, bir toplum içinde yaflar ve toplum
içindeki di€er kiflilerle her an iliflkidedir. Bu
iliflkiler, onun davranışlarına yön verir. ‹flte
baflka insanlarla iliflki sonucu ortaya ç›kan
davran›fl, sosyal davran›fl ad›n› al›r. Sosyal psikoloji, bir bireyin davran›fl, duygu
veya düflüncelerinin di€er kimselerin davran›fl veya özelliklerinden nas›l etkilendi€ini inceleyen bilimdir. ‹nsanlar aras› etkileflim;
davran›flsal, biliflsel ve duygusal boyutta
olabilir.
Psikolojinin di€er uzmanl›k alanlar›nda,
kiflinin içinde yaflad›€› toplumun özellikleri
fazla dikkate al›nmaz. Oysa sosyal psikoloji, sosyal olgulardan yola ç›kar, bireye ve yine topluma yönelir.
Sosyal psikoloji sosyolojiden de farkl›d›r.
Sosyoloji, toplumu ve toplumsal olaylar› konu olarak al›r ve aç›klamak ister. Oysa sosyal psikoloji, sosyal olgulardan yola ç›kar.
Ama amac›, sosyal olgular› aç›klamak de€il, bunlar›n bireyde yaratt›€› etkileri aç›klamakt›r.
R. SOSYAL BİLİŞ VE SOSYAL ETKİ
TEMEL KAVRAMLAR
• Sosyal etki
• Sosyal bilifl
• Tutum
• Ön yarg›
• Yükleme
• fiema
KONUYA HAZIRLANALIM
A. Afla€›da belirtilen sosyal davran›fllar›n hangi etkileflimler sonucu ortaya ç›kt›€›n› söyleyiniz ve bu örneklerden hareketle sosyal davran›fl› tan›mlay›n›z.
a. Bu€ra, hiç hofllanmad›€› hâlde arkadafllar› be€endi€i için konsere bay›ld›€›n› söyledi.
b. Seyfi Bey, iflinden olmamak için arkadafllar›na uyup zaten yetmeyen
ayl›€›ndan kesinti yap›lmas›na raz› oldu.
c. Babas› Ali’ye bir bisiklet alaca€›n› söyleyerek ders çal›flmas›n› sa€lad›.
ç. Çocuklar eflyalar›n›, çantas›n› otobüste unutan Ayfle’yle paylaflt›lar.
d. Aflk›n, annesi ve babas› o tak›m› tuttu€u için Eskiflehirsporludur.
e. Asl›, Madonna hayran›d›r.
f. Berk, TEMA’n›n çal›flmalar›na hayran kald› ve vakfa kat›lmaya karar verdi.
109
B. Do€um günü partisi denilince akl›n›za nelerin geldi€ini defterinize yaz›n›z. Yazd›klar›n›z› arkadafllar›n›z›nkilerle karfl›laflt›r›n›z ve aşağıdaki sorular› yan›tlay›n›z.
1. Do€um günü partisi denilince akl›n›za gelenler genelde ayn› m›yd›?
2. Her birinizin bu konu ile ilgili benzer düflüncelerinin olmas› insanlar›n zihinlerinde baz›
kavram ve uyar›c›larla ilgili belirli flemalar›n oldu€unun bir kan›t› olabilir mi? Bu biliflsel flemalar size ne gibi kolayl›klar sa€lar?
3. Do€um günü partisi denilince akl›n›za gelenler; Ali’nin, Ayfle’nin ya da Kevser’in do€um
günlerinin güzel ya da e€lenceli olmad›€›n› söylerken etkili midir yani bir do€um günü partisini zihninizdeki bununla ilgili flemaya göre mi de€erlendirirsiniz?
C. Aşağıdaki metni okuyarak burada sözü edilen davran›fllar›n nedenini tart›fl›n›z.
Köyde do€up büyüyen bir kimse, burada do€up büyüyen insanlar› kendisine daha yak›n bulur.
Onun için flehirde do€up büyüyen birisi olmak, çeflitli olumsuz nitelikleri de beraberinde getiren bir durum olabilir. Birey, bir maçta, bir futbol tak›m›n›n oyununu hiç be€enmemiflse o tak›m›n hiçbir zaman
iyi futbol oynayamayaca€›n› iddia eder. Bizim için tuttu€umuz futbol tak›m›, en iyi futbol oynayan tak›md›r.
ETKÜNLÜK
Aşağıdaki tabloyu, belirlenen kavramlara birer örnek vererek tamamlay›n›z. Örneklerinizin doğruluğunu öğretmeninizin rehberliğinde 111. sayfadaki bilgi notundan da yararlanarak kontrol ediniz.
Sosyal Bilifl ve Etki
Örnekler
Türleri
‹taat
‹zlenim oluflturma
Özümseme
Yard›mseverlik
Kabul etme
Benimseme
Sosyal etki
Yükleme
Sosyal bilifl
Otoriteye uyma
Sosyal davran›fl
fiema
Çekicilik
110
Bilgi Notu
SOSYAL BİLİŞ VE ETKİ TÜRLERİ
Sosyal etki: Bir kiflinin tutum ve davran›fl›n›n, bir baflkas›n›n ya da baflkalar›n›n varl›€›yla etkilenmesidir. Bu sosyal etkileflim nedeniyle sosyal davran›fl ortaya ç›kar.
Sosyal bilifl: Di€er bireyler, gruplar ve toplumlar hakk›nda izlenim oluflturmakt›r. Kiflilerin toplumsal tutum ve davran›fllar›; bu tutum ve davran›fllar›n sözel ve yüz ifadeleri ile aktar›m›, kiflilerin aktar›lan bu bilgileri seçme, yorumlama ve hat›rlama yöntemleri sosyal biliflle ilgilidir. Sosyal bilifl türleri
aras›nda izlenim oluflturma, yükleme, yard›mseverlik ve çekicilik say›labilir.
‹zlenim oluflturma: Baflkalar›n›n birey hakk›nda biçimlendirdikleri izlenimlerle ilgilidir. Bireyin onlarla birlikteyken yapabilece€i, yapamayaca€› fleyleri düşünme ve denetim biçimidir. Bu denetim, di€er insanlarla olan iliflkilerin düzenlenmesini sa€lar.
Yükleme: E€ilim ya da davran›fllar›n belli bir nedene ba€lanmas›d›r. ‹nsanlar, olaylar› aç›klarken
yükleme yapar yani olaylar›n nedenlerini içsel ya da d›flsal bir nedene yüklerler.
Yard›mseverlik: Kifliye maddi ya da manevi bir yük getirmesine ra€men di€erleri için gönüllü yard›mlarda bulunulmas›d›r.
Çekicilik: Bir bireyin baflka bir birey hakk›nda olumlu duygu ve de€erlendirmelere sahip olma e€ilimidir.
Sosyal etki konular› aras›nda da uyum sürecinin gerçekleflti€i kabul etme, benimseme, özümseme, otoriteye uyma ve itaat say›labilir.
Kabul etme: Toplumun, grubun ya da bir bireyin de€er ve inançlar›n›n bilgi bak›m›ndan etkilenilerek benimsenmesidir.
Benimseme: Bir kanı ya da tutumu güdülenme konusu olabilecek derecede içselleştirmedir.
Özümseme: Toplumun, grubun ya da bir bireyin de€er ve inançlar›n› kiflinin irdelemeden oldu€u
gibi kabullenmesi sürecidir.
Otoriteye uyma: Bir kiflinin davran›fl ve görüfllerini do€rudan ya da dolayl› bir bask› arac›l›€› ile de€ifltirmesi ve bask› yönüne do€ru uyum göstermesidir. Uyum davran›fl›n›n derecesi, bask›n›n fliddetine göre artar ya da azal›r.
‹taat: Otorite etkisiyle bireyin davran›fllar›n› baflkalar› taraf›ndan kabul edilmek amac›yla de€ifltirmesidir. ‹taat baflkalar› taraf›ndan kabul edilmeyi, özdeflleflme de€er verilen kifli ya da gruba benzemeyi, benimseme de gerçe€i baflkalar› gibi anlamay› sa€lar.
fiema: Herhangi bir şey hakkında geçmiş yaşantılara bağlı olarak oluşturulan inanç ve beklentilerdir. Birey, yeni bilgilerle karşılaştığında bunları oluşturduğu inanç ve beklentilere göre süzer, seçer ve var olan yapılar içine alarak bütünleştirir.
ETKÜNLÜK
A. Afla€›daki metni ve örneği okuyunuz. Örneği, okuduğunuz bilgiye göre yorumlay›n›z.
Metin: fiemalar›n iç yap›s› bir tiyatro oyunu gibidir. Bir oyunda oyunun temel do€as›n› de€ifltirmeden farkl› zamanlarda farkl› oyuncular taraf›ndan oynanan karakterler oldu€u gibi bir flemada da içinde bulunduklar› çevrenin de€iflik yönleriyle iliflkili olan de€iflkenler vard›r. Her bireyin zihninde, karfl›laflt›€› durumlara, olay, nesne ve eylemlere iliflkin zihinsel simgeler bulunur. Baz› sözcükler veya olaylar taraf›ndan uyar›ld›€›nda flematik bilgiler harekete geçer.
111
Örnek: Üç yafl›ndaki Ali, dedesinin çiftli€ine ziyarete gider. O zamana kadar tek tan›d›€› hayvan
köpektir. Çiftlikteki koyunlar› gördü€ünde, “Aaa köpek!” diye ba€›r›r. Dedesi, ona gördüklerinin köpek
olmad›€›n›, koyun oldu€unu anlat›r.
B. Aşağıdaki metni okuyarak sorular› yan›tlay›n›z.
Bir futbol maç›n› kaybeden tak›m›n oyuncular›, teknik direktörleri ve yöneticileri “Saha koflullar›
çok kötüydü.”, “Hakemin birkaç pozisyonda hata yapmas› bizi olumsuz yönde etkiledi.”, “Rakip çok
sert oynad›.”, “Haftada iki maç yapmak bizi olumsuz yönde etkiledi.” gibi olumsuz de€erlendirmelerde bulunurlar. Kazan›lan maçlardan sonra ise “Bu maça inand›k.”, “Çok çal›flt›k.”, “‹yi motive olduk.”,
“Konsantrasyonumuz üst düzeydeydi.” gibi olumlu de€erlendirmeler yaparlar.
1. ‹lk örnekte yap›lan aç›klamalarda baflar›s›zl›€›n nedenleri denetim alt›ndaki faktörlere mi
yüklenmifltir?
2. ‹kinci örnekte baflar›n›n nedeni olan faktörler, kiflilerin denetimde midir?
3. Örnekteki durumu, sosyal psikolojinin hangi kavram› ile aç›klayabilirsiniz?
4. Metindeki aç›klamalar futbolculara, antrenörlere ve yöneticilere ne kazand›r›r, ne kaybettirir? Tart›fl›n›z.
ETKÜNLÜK
Bilgi Notu
Afla€›daki metni okuyunuz ve yandaki bilgi
notundan da yararlanarak sorular› yan›tlay›n›z.
TUTUM VE ÖN YARGI
Amerika’da Asyal›lara karfl› olumsuz tutumlar›n oldu€u bir dönemde, genç bir Çinli ö€renci,
efliyle birlikte Amerika’y› dolafl›r. Çift, 66 otelde
konaklar, 184 lokantada yemek yer ve biri d›fl›nda hepsinde gayet iyi a€›rlan›r. Bir süre sonra
ayn› otel ve lokantalara, bir Çinli çifti konuk olarak kabul edip etmeyeceklerini soran bir mektup gönderilir. Mektubu yan›tlayan kurulufllardan
% 92’si kabul etmeyeceklerini bildirirler.38
Tutum; bireyin herhangi bir nesne ya da duruma karfl›, deneyim, güdü ve bilgilerine dayanarak
gelifltirdi€i süreklili€i olan bir tepki e€ilimidir. Bu
e€ilim; biliflsel, duygusal ve davran›flsal ögelere
sahiptir. Örne€in bireyin zenciler hakk›nda bildikleri (biliflsel öge) olumluysa onlara sempatiyle bakar (duygusal öge). Bunu, sözleri ya da davran›fllar›yla ortaya koyar (davran›flsal öge). Tutumlar›n
varl›€›, ancak tutumun yans›tt›€› birtak›m gözlenebilir davran›fllardan ç›kar›labilir.
1. Amerikal›lar, Asyal›lara karfl› nas›l tepki e€ilimine sahiptirler?
2. Sizce, bu tepki e€iliminde neler etkili olmufl olabilir?
3. Amerikal›lar›n Asyal›lara karfl› olan tepki e€ilimi, yeterli kan›tlara dayanmakta m›d›r?
Bu e€ilimde biliflsel mi yoksa duygusal ögeler mi a€›r basmaktad›r?
4. Yukar›daki deneyden hangi sonuçlar›
ç›karabilirsiniz?
Ön yarg›; herhangi bir konuda, yeterli ve gerekli
bilgi edinmeden ya da inceleme yapmadan, yetersiz kan›tlara dayanarak var›lan yarg›d›r. Ön yarg›
da bir tutumdur ama hakl›l›€› kan›tlanmam›flt›r. Genelde bir olumsuzlu€u ifade eder ve ön yarg›da tutumun duygusal ögesi a€›r basar. Ön yarg›, sabittir ve mant›kl› tart›flmaya aç›k de€ildir. Tutum ve
ön yarg›lar›n kayna€›; bireyin kendi deneyimleri,
çocuklukta ö€renilenler ve grup de€erleridir.
112
ETKÜNLÜK
Toplumumuzda yaygın olan ön yargılardan bildiklerinizi örnekteki gibi aşağıdaki tabloya yazınız.
Yazdıklarınızı doğru olup olmadığını arkadaşlarınızla tartışınız.
İyilik yaparsan kötülük görürsün.
Ön Çal›flma Görevi
Afla€›daki sorular›n yan›tlar›n› kapsayan bir sunu haz›rlay›n›z.
1. Aile, arkadafl, toplum, moda ve medya etkisiyle ortaya ç›kt›€›n› düflündü€ünüz davran›fllar›nız
hangileridir? Bu davranışlarınızı açıklayınız.
2. Sözü edilen sosyal etkenlerden en güçlü olan hangisidir? Nedenini aç›klay›n›z.
3. Davran›fllar›n›z üzerindeki sosyal etkilerin size neler kazand›rd›€›n› belirtiniz.
4. Sosyal etkenlerin sizi toplumdaki di€er insanlara benzer mi yoksa farkl› m› k›ld›€›n› belirlemeye çal›fl›n›z.
S. DAVRANIŞ VE SOSYAL ETKENLER
TEMEL KAVRAMLAR
• Sosyalleflme
• Kültür
• Toplumsal rol
• ‹deal rol
• Toplumsal statü
• Gerçek rol
KONUYA HAZIRLANALIM
Afla€›daki örnekleri okuyarak bunların birey üzerindeki hangi etkilerin varl›€›n› gösterdi€ini tart›fl›n›z.
a. Bir ifl görüflmesine giden kifli düzgün giyinir ve kendisi hakk›nda olumlu izlenim oluflturmaya çal›fl›r.
b. Temiz bir çevre, insanlar›n çevreyi kirletmemesi konusunda bir
kural oldu€unu alg›lamalar›n› sa€lar.
c. Grupta erkeklerin uzun saçl› olmas› hofl karfl›lanm›yorsa bir erkek, o grup taraf›ndan reddedilmemek ya da onay almak için sevdi€i hâlde saçlar›n› uzatmaz.
113
ETKÜNLÜK
Sosyalleflme, bireyin içinde
yaflad›€› topluma uyum sa€lamas›, toplumla bütünleflmesi ya da
özdeflleflmesidir. Sosyalleflme süreci, çocu€un do€umuyla bafllayarak onun ana dilini, yaflad›€›
toplumun kültürünü ö€renmesini
ve bunlar› gelecek nesillere aktarmas›n› içerir.
OKUL
ARKADAÞ
‚EVRESÜ
EKONOMÜ
AÜLE
BÜREY
SOSYALLEÞME
MEDYA
DÜN
ÜÞ ‚EVRESÜ
SÜYASET
Yanda bu süreç boyunca davŞema 2. 8: Bireyin sosyalleşme sürecindeki etkenler
ran›fl› etkileyen sosyal etkenleri
gösteren bir flema verilmifltir. ‹nceleyiniz ve 115. sayfadaki bilgi notundan da yararlanarak tabloya bu etkenlerin sosyalleflme sürecindeki etkisine birer örnek yazınız. Örneklerinizin doğru olup olmadığın arkadaşlarınızla tartışınız.
114
Bilgi Notu
DAVRANIŞ VE TOPLUM
Toplumun yaratt›€› maddi, manevi ve düflünsel ürünlerin tümüne kültür ad› verilir. ‹nsan, toplumun
kültürünü sosyalleflme yoluyla elde eder, benimser ve ona uyar. Sosyalleflme, farkl› toplumsal çevrelerde, çok say›da insanla ve de€iflik yollarla gerçekleflir. Bu süreçte etkili olan sosyal ve kültürel etkenler flöyle özetlenebilir:
Aile, bireyin toplumun kültürüyle ilk karfl› karfl›ya geldi€i ve sosyalleflmeye bafllad›€› kurumdur.
Yeme, içme, giyinme al›flkanl›klar› ailede edinilir. Toplumda uyulmas› gereken kurallar› da çocu€a aile ö€retir. Çocu€un toplumsallaflmas›nda arkadafl çevresi de etkilidir. Çocuk; paylaflma, baflarma,
sevme ve sayma gibi konularda arkadafllar›ndan etkilenir. Onlara yeni fleyler ö€retir ve onlardan yeni bilgiler ö€renir.
Günümüzün modern toplumlar›nda toplumsallaşma üzerinde kitle iletiflim araçlar› ile moda da etkilidir. Bunlar, bireyi toplumun kendisinden beklentileri konusunda bilgilendirir. ‹nsanlar›n düflüncelerini etkileyerek ortak bir davran›fl biçimi kazand›r›r. Medya, toplumun beklentilerini bireye aktarmakta, tutum ve davran›fllar› etkilemektedir. Çünkü bunlar›n ortak paydas›, toplumdaki insanlar›n düflüncelerini etkileyerek onlara ortak davran›fl biçimi kazand›rmakt›r.
ETKÜNLÜK
A. Aşağıdaki kutucuklarda yer alan kavramları tablodaki tanımların karşısına doğru olarak yazınız.
Yazdıklarınızın doğruluğunu öğretmeninizin rehberliğinde denetleyiniz.
toplumsal rol
ideal rol
toplumsal statü
gerçek rol
ROL VE BEKLENT‹LER
Bireyin toplum içindeki yeri ve konumudur. Bu yeri ya kiflinin çevresindekiler ona uygun görerek belirler ya da birey kendi çabas›yla elde eder. Bireyin toplum içinde bulundu€u konum, ona haklar ve yükümlülükler getirir. Birey, bu haklardan yararlan›r ve konumunun gerektirdi€i yükümlülükleri yerine getirir.
Bireyin statüsüne uygun davranmas›d›r. Bireyin statüsüyle davran›fl biçimi
aras›nda iliflki vard›r. Her birey, statüsünün gerektirdi€i davran›fl biçimini ortaya
koyar.
Statünün bireyden istedi€i ideal davran›fl biçimidir. Bireyler, bu beklentilerin tümünü yerine getiremezler.
Bireyin yerine getirebildi€i rol beklentileridir.
B. Afla€›daki sorular› yan›tlay›n›z.
1. Ülkemizde, 20. yüzyılın başından bu yana kad›n›n toplumsal konumunun yükseltilmesine çal›fl›lmaktad›r. Bu çaba sayesinde kad›nlar evlerinin d›fl›nda çal›flma olana€› bulabilmifl ve bir meslek sahibi olabilmifllerdir. Bu ifade, ülkemizde toplumun kad›nlardan beklentilerinde hangi de€iflikliklerin ortaya ç›kt›€›n› vurgulamaktad›r?
115
2. Amerika’da baz› uçak flirketleri, ifl gezilerine ç›kan kad›n ve erkeklerin, efllerini yanlar›nda götürmeleri durumunda daha ucuz bilet almalar›n› sa€lamaktad›r. Bunun nedeni ne olabilir?
3. Bir anne çocuk, bir çocuk da anne gibi davranmaz. Bunun nedeni üzerinde tart›fl›n›z.
4. Ayn› gün okul korosunda flark› söylemeniz, ödevinizi yapman›z ve annenize yard›m etmeniz gerekse neler hissedersiniz, böyle bir durumu yaflamak neden hoflunuza gitmez?
5. Pek çok doktor vard›r ama baz›lar› neden daha baflar›l› ve ünlüdür?
Ön Çal›flma Görevi
Ön haz›rl›€›n›z› s›n›fa sununuz. Bunlar üzerinde de€erlendirme yap›n›z, toplumun insan davran›fllar›n› hangi yollarla ve nas›l etkiledi€ini de€erlendiriniz.
ETKÜNLÜK
Afla€›daki tabloda farkl› bilinç durumlar› ile ilgili do€ru olan ifadeleri iflaretleyiniz. ‹flaretlemedi€iniz
ifadelerin neden yanl›fl oldu€unu söyleyiniz.
Sosyal psikoloji, bir bireyin davran›fl, duygu veya düflüncelerinin di€er kimselerin davran›fl veya
özelliklerinden nas›l etkilendi€ini inceleyen bilimdir.
Sosyal psikolojinin amac› sosyal olaylar› aç›klamakt›r.
fiema, herhangi bir fley hakk›nda geçmifl yaflant›lara ba€l› olarak oluflturulan inanç ve beklentilerdir.
Herhangi bir konuda, yeterli ve gerekli bilgi edinmeden ya da inceleme yapmadan, yetersiz kan›tlara dayanarak var›lan yarg›lar tutumlar› oluflturur.
Tutumlar›n varl›€›, yans›tt›€› gözlenebilir davran›fllardan anlafl›lamaz.
Sosyalleflme süreci, ergenlikle birlikte sona erer.
DEÚERLENDÜRME ‚ALIÞMALARI (II)
A. Afla€›daki çoktan seçmeli sorular›n do€ru seçeneklerini iflaretleyiniz.
1. Bilginin bafllang›c› duyumlard›r. Duyumu sa€layan befl duyu organ› vard›r. Ancak duyumlar› yaln›zca bunlarla elde etmeyiz. Örne€in iç organlar›m›z›n durumunu bildiren duyumu elde etmemizde
duyu organlar›n›n etkisi yoktur.
Afla€›dakilerden hangisi sözü edilen duyumla ilgilidir?
A. Kas ve hareket duyumu
B. Hâl duyumu
C. Denge duyumu
D. Dokunma duyumu
E. Görme duyumu
2. Afl›r› uyar›lma, iç ya da d›fl uyar›c›lar›n, organizmay› normal fliddet ve sürenin üzerinde etkilemesi sonucu ortaya ç›kar.
Buna göre afla€›dakilerden hangisinin durumu, afl›r› uyar›lmaya örnek gösterilebilir?
A. Aya giden astronotlar›n
B. Uzun yola giden kamyon sürücülerinin
C. Batan gemide uzun süre kalan tayfalar›n
D. Sürekli bir yeri a€r›yan insanlar›n
E. Hapsedilen savafl tutsaklar›n›n
116
3. Ayd›nl›k bir ortamdan karanl›k bir ortama girildi€inde önceleri çok az fley görülür. Fakat bir süre sonra etraftaki nesneler yavafl yavafl görülmeye bafllan›r.
Bu durumu en iyi ifade eden kavram afla€›dakilerden hangisidir?
A. Duyarl›laflma
B. Duyars›zlaflma
C. Uyar›lma
D. Yetersiz uyar›lma
E. Al›flma
4. Konserde çok gürültü vard›. ‹ki arkadafl birbirlerini duyuyorlard› ama ne söylendi€ini anlam›yorlard›.
Böyle bir durumda afla€›dakilerden hangisi gerçekleflmemektedir?
A. Dikkat yo€unlaflmas›
B. Alg›lama
C. Duyumlama
D. Uyar›lma
E. Duyars›zlaflma
5. Alg›lama, herhangi bir uyar›c›n›n duyu organlar› taraf›ndan fark edilip zihinde anlaml› hâle getirilmesi ve yorumlanmas›d›r.
Buna göre alg› ve duyumla ilgili afla€›daki yarg›lardan hangisine ulafl›labilir?
A. Alg›lama, duyumdan önce gerçekleflir.
B. Alg›lama bilinçli, duyum bilinçsizce gerçekleflir.
C. Alg›lanan uyar›c› önceden duyumlanmal›d›r.
D. Uyar›c› anlaml›ysa duyum alg›ya dönüflür.
E. Her duyum mutlaka alg›ya dönüflür.
6. Nesnelere iliflkin uyar›c›lardaki eksikli€e ra€men nesneler eksiksiz bir bütün olarak alg›lan›r.
Birbirleriyle ayn› olan uyar›c›lar bir arada bütün olarak alg›lan›r.
Burada uyar›c›lar›n bütün olarak alg›lanmas›ndaki hangi temel ilkeler afla€›da s›ras›yla verilmifltir?
A. Tamamlama, benzerlik
B. Z›tl›k, süreklilik
C. Süreklilik, benzerlik
D. Yak›nl›k, z›tl›k
E. De€iflmezlik, farkl›l›k
7. Var olan herhangi bir uyar›c›n›n kendisinden kaynaklanan bir nedenle organizma taraf›ndan
farkl› yorumlanmas› fiziksel yan›lsama ya da fiziksel illüzyon olarak tan›mlan›r.
Buna göre afla€›dakilerden hangisi fiziksel yan›lsamaya neden olan etkenlerden biridir?
A. Geçmifl yaflant›lar
B. Duyu organlar›n›n özellikleri C. Psikolojik durum
D. Uyar›c›n›n bulundu€u ortam E. Tutum ve beklentiler
8. Açl›k, susuzluk, cinsellik, annelik, dinlenme, uyku gibi güdüler fizyolojik kökenli birincil güdülerdir.
Buna göre afla€›dakilerden hangisi birincil güdülerin bir özelli€i de€ildir?
A. Kal›t›msal olarak do€ufltan getirilme
B. Evrendeki bütün canl›larda görülme
C. Ö€renilip sonradan de€ifltirilebilme
D. Organizman›n süreklili€ini sa€lama
E. Fizyolojik gereksinimlerden kaynaklanma
117
9. Baflar›l› olma güdüsü, yeteneklere uygun alanlarda örne€in baz› insanlarda akademik, baz›lar›nda spor ya da sanat alan›nda kendini gösterir.
Bu güdüye sahip bir kifli ile olmayan bir kifli aras›ndaki fark afla€›dakilerden hangisinde
do€ru olarak belirtilmemifltir?
A. Baflar› güdüsü olan daha aktiftir.
B. Baflar› güdüsü olan daha az yorulur.
C. Baflar› güdüsü olan›n hedefi bellidir.
D. Baflar› güdüsü olan›n davran›fl› seçicidir.
E. Baflar› güdüsü olan daha özverilidir.
10. Piyano ö€renen iki ö€rencinin ikisi de bütün gün çal›flmakta, baflka hiçbir ifl yapmak hatta okula bile gitmek istememektedir. Bunlardan biri gerçekten yeteneklidir ama di€eri öyle de€ildir. Matemati€e yetene€i oldu€u hâlde ünlü bir piyanist olmaya çal›fl›r ve sonuçta hayal k›r›kl›€›na u€rar.
Böyle bir durum, afla€›dakilerden hangisinin öncelikle önemli oldu€unu göstermektedir?
A. Potansiyelini gerçekçi olarak de€erlendirmenin
B. Baflar›l› olmak için çok çal›flman›n
C. Hiçbir konuda ›srarl› olmaman›n
D. Rekabetin yarat›c›l›€› artt›rd›€›n› bilmenin
E. Birkaç alanda birden çal›flma yapman›n
11. Temel gereksinimlerin karfl›lanmas› ya da karfl›lanmamas› durumunda organizmada farkl› duygular do€ar. Psikoloji yaln›zca ölçülebilen, gözlenebilen duygularla ilgilenir.
Buna göre afla€›dakilerden hangisi psikolojinin ele ald›€› duygular aras›nda say›lamaz?
A. Kayg›
B. Öfke
C. Sevgi
D. Haz
E. Elem
12. ‹nsanlar, heyecan belirtilerini elden geldi€ince denetim alt›nda tutmaya çal›fl›rlar.
Afla€›dakilerden hangisi bunun en önemli nedenidir?
A. Bunun toplum taraf›ndan onaylanmamas›
B. Bireyin duygular›n› göstermekten kaç›nmas›
C. Duygular›n gelip geçici olup uzun sürmemesi
D. Bunun ruh sa€l›€›n› olumlu olarak etkilemesi
E. Duygular›n karmafl›k nedenlerle ortaya ç›kmas›
13. Bilinç, insan›n kendisi, yaflant›lar› ve dünya üzerindeki bilgisi, ayn› zamanda da düflünme ve
kendini tan›ma yetene€idir.
Buna göre afla€›dakilerden hangisi bilinçli bir davran›fl de€ildir?
A. Bir matematik problemini çözme
B. Gelecekte olacaklar› tahmin etme
C. Güzel bir tabloyu de€erlendirme
D. Bir müzik parças›n› severek dinleme
E. Hat›rlanmayan yaflant›lardan etkilenme
118
14. Bilinç ve bilinçsizlik kategorik de€ildir. Bunlar bir boyut üzerinde yer al›r ve aralar›nda derece
fark› vard›r.
Afla€›dakilerden hangisi telkin yoluyla elde edilen bir bilinç durumudur?
A. Meditasyon
B. Normal bilinç durumu
C. Uyku
D. Hipnoz
E. Rüya
15. Herhangi bir fley üzerinde insan›n zihin gücünün yo€unlaflmas›na dikkat denir. Dikkatin bir türü edilgin dikkattir ve d›fl etmenlerin do€rudan etkisiyle gerçekleflir.
Afla€›dakilerden hangisi bu dikkat türüne örnektir?
A. Ani gök gürültüsüne çevrilen dikkat
B. Annenin hareketli çocu€una yönelen dikkati
C. Derste ö€retmene yönelen dikkat
D. Bir konferansta konuflmac›ya yönelen dikkat
E. Bir konserde müzi€e yönelen dikkat
16. Sosyal bilifl, sosyal etkileflimde rol oynayan biliflsel süreçlere verilen isimdir.
Afla€›dakilerden hangisi sosyal bilifl de€il de bir sosyal etki türüdür?
A. Yükleme
B. Yard›mseverlik
C. Çekicilik
D. ‹taat
E. ‹zlenim oluflturma
17. Toplumsallaflma sürecinde özellikle aile ve okulun rolünün fazla olmas› afla€›dakilerden
hangisinin bir kan›t›d›r?
A. Toplumsallaflman›n tüm yaflam boyu sürdü€ünün
B. Toplumsallaflmayla bireysel özelliklerin geliflti€inin
C. Toplumsallaflman›n birey d›fl›nda gerçekleflti€inin
D. Toplumsallaflman›n her topluma düzen getirdi€inin
E. Özellikle çocukluk ve gençlik döneminde gerçekleflti€inin
18. Sosyoloji ve psikoloji sosyal olgular› ele alan bilimlerdir. Ancak sosyoloji, toplumu ve toplumsal olaylar› konu alarak aç›klamak amac›ndad›r.
Sosyal psikolojinin amac› afla€›dakilerin hangisinde belirtilmifltir?
A. Toplumlar aras› kültür al›flveriflini aç›klamak
B. Bireylerin psikolojik özelliklerini aç›klamak
C. Sosyal olgular›n bireyde yaratt›€› etkileri aç›klamak
D. Bireylerin toplum üzerindeki etkisini aç›klamak
E. Bireyler aras› düzenli iliflkileri aç›klamak
119
B. Afla€›daki cümlelerde yer alan boflluklar› uygun sözcüklerle tamamlay›n›z.
1. Organizman›n normalin alt›nda uyar›lmas›na, yani normal etkinlikte bulunmas›na yetmeyecek
kadar az uyar›c› almas›na ........................................... denir.
2. Organizman›n, sürekli karfl›laflt›€› uyar›c›lara bir süre sonra art›k tepkide bulunmamas›na
............................... ad› verilir.
3. ‹htiyaçlar›n karfl›lanmas› için organizmada oluflan güce ....................... denir.
4. ‹htiyaç, dürtü, güdü, davran›fl ve doyum sürecinin tümüne ..................................... ad› verilir.
5. Açl›k ve susuzluk, fizyolojik kökenli ................................... güdülerdir.
6. ...................................... , duyu organlar› taraf›ndan kaydedilen uyar›c›lar›n beyin taraf›ndan yorumlan›p anlamland›r›lmas›d›r.
7. Duyumlar›n zihinde yanl›fl olarak yorumlanmas›na yan›lsama ya da ............................... denir.
8. ............................................................ , bir bireyin davran›fl, duygu veya düflüncelerinin di€er
kimselerin davran›fl veya özelliklerinden nas›l etkilendi€ini inceleyen bilgi dal›d›r.
9. ......................................... herhangi bir konuda, yeterli ve gerekli bilgi edinmeden ya da inceleme yapmadan, yetersiz kan›tlara dayanarak var›lan yarg›d›r.
10. ........................................ insan›n kendisi, yaflant›lar› ve dünya üzerindeki bilgisi; ayn› zamanda da düflünme ve kendini tan›ma yetene€idir.
C. Afla€›daki aç›k uçlu sorular› yan›tlay›n›z.
1. Afla€›daki seçeneklerin her birindeki kavramlar› tan›mlay›n›z, örnek vererek birbirinden
ay›rt ediniz.
a. Dürtü - güdü
b. Fizyolojik güdüler - sosyal güdüler
c. Duyum - alg›
ç. Al›flma - duyarl›laflma
2. Afl›r› gürültülü, kalabal›k ve stresli bir ortamda uzun süre kalan kiflilerde hangi durumlar
gözlenir? Belirtiniz.
3. Kendi potansiyelinizi de€erlendirmek size neler kazand›rabilir? Bu konuda bir yaz› haz›rlay›n›z.
4. Afla€›daki seçeneklerin her birindeki kavramlar› tan›mlay›n›z ve birbirinden ay›rt ediniz.
a. Normal bilinç durumu - uyku
b. Uyku - rüya
c. Bilinçalt› - bilinç
ç. REM - NREM
5. Hipnozla meditasyon aras›nda ne fark vard›r? Karfl›laflt›r›n›z.
6. Sosyal bilifl ve sosyal etki aras›ndaki fark› belirtiniz.
7. Medyan›n davran›fllar›n›z› nas›l etkiledi€ini aç›klay›n›z.
120
Afla€›da yer alan öz elefltiri tablosundaki sorular› yan›tlayarak bu ünitede ö€rendiklerinizi de€erlendiriniz.
ÖZ ELEŞTİRİ TABLOSU
Bu bölümden önce, psikolojinin temel
süreçleri hakk›nda neler biliyordum?
Bu bölümde psikolojinin temel süreçleri ile ilgili
Neler ö€rendim?
Neleri kavrayamad›m?
Kavrayamad›klar›m› nas›l ö€renebilirim?
2. ÜNİTE DİPNOTLAR
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
Jerry M. Burger, Kiflilik, s. 249.
Norman L. Munn, Psikoloji, C 1, s. 119.
Jerry M. Burger, Kiflilik, s. 428.
http://fikra.elookat.com/Genetik-uzmani,f802.htm
Clifford T. Morgan, Psikolojiye Girifl, s. 176.
Clifford T. Morgan, Psikolojiye Girifl, s. 170.
http://www.harikas›n.net/oykuler/herkesi-tan›yan-kad›n-komik-hikaye.html
http://www.devpsy.hacettepe.edu.tr/dosyalar/gelisim_psi261_262.pdf
http://www.siirperisi.net/siir.asp?siir=309
http://www.nazlimcafe.com/fikra-fikrasi/cocuk-fikralari.html
http://www.fikrabul.com/fikrabul/oku/7016/o/1/a/
http://www.ekimdusu.net/index.php/2010/01/18/19-yasindaki-dunya-satranc-sampiyonu/
http://www.uludagsozluk.com/k/%C3%B6zl%C3%BC-s%C3%B6zler/10/
Clifford T. Morgan, Psikolojiye Girifl, s. 191.
Saliha Erdim, Han›mefendi dergisi, s. 23.
http://www.uludagsozluk.com/k/%C3%B6zl%C3%BC-s%C3%B6zler/10/
M. fierif, Carolyn fierif, Sosyal Psikolojiye Girifl, C 1, s. 40-50.
Duane ve Sydney Schultz, Modern Psikoloji Tarihi, s. 87.
Ahmet Cevizci, Ayd›nlanma Felsefesi, s. 130.
http://www.biltek.tubitak.gov.tr/gelisim/psikoloji/biliyormusunuz.htm
Clifford T. Morgan, Psikolojiye Girifl, s. 65.
Orhan Hançerlio€lu, Düflünce Tarihi, s. 282.
Duane ve Sydney Schultz, Modern Psikoloji Tarihi, s. 676.
Duane ve Sydney Schultz, Modern Psikoloji Tarihi, s. 676.
Clifford T. Morgan, Psikolojiye Girifl, s. 204.
Clifford T. Morgan, Psikolojiye Girifl, s. 86.
Clifford T. Morgan, Psikolojiye Girifl, s. 209.
Wayne W.Dyer, Hatal› Alanlar›m›z, s. 45.
Clifford T. Morgan, Psikolojiye Girifl, s. 209.
Ken Robinson, Yarat›c›l›k Akl›n S›n›rlar›n› Aflmak, s. 164.
Do€an Cücelo€lu, ‹nsan ve Davran›fl›, s. 262.
Mehmet H. Do€an, Estetik, s. 169.
http://hipnozankara.net/hipnoz_bilinc_bilincalt›.html
http://tr.wikipedia.org/wiki/De%C4%9Fi%C5%9Fik_%C5%9Fuud_halleri
http://www.biltek.tubitak.gov.tr/gelisim/psikoloji/rüyalar.htm
http://hipnoterapienstitusu.org/index.php?option=com_content&view=article&id=18&ltemid=12&showall=1
Do€an Cücelo€lu, ‹nsan ve Davran›fl›, s. 515.
Clifford T. Morgan, Psikolojiye Girifl, s. 211.
121
3. †NÜTE
…ÚRENME, BELLEK, D†Þ†NME
Resim 3.1: …Ûrenme, Martin de Jussac
KONULAR
A. …ÚRENÜLMÜÞ DAVRANIÞ
B. …ÚRENME T†RLERÜ
C. …ÚRENMEYÜ ETKÜLEYEN ETKENLER
‚. BELLEK T†RLERÜ
D. BELLEÚÜN TEMEL ÜÞLEM AÞAMALARI
E. D†Þ†NMENÜN YAPI TAÞLARI
122
F. D†Þ†NME VE DÜL
G. KARAR VERME
H. ZEKå KAVRAMI
I. ZEKå T†RLERÜ
Ü. ZEKå VE YARATICILIK
A. Ö⁄RENİLMİŞ DAVRANIŞ
TEMEL KAVRAM
• Ö€renme
KONUYA HAZIRLANALIM
Aşağıdaki görseli inceleyiniz ve örnek olaylar› okuyarak sorular› yan›tlay›n›z.
a. Kar›ncalar›n, kendilerine göre örgütlenmifl bir toplum hâlinde yaflamas›
b. Küçük bir çocu€un eli yand›€›nda bir daha ateflin yan›na gitmemesi
c. Evde istediklerini a€layarak elde eden çocu€un, arkadafllar›n›n aras›nda da ayn› fleyi yapmas›
ç. Diz kapa€›na vuruldu€unda baca€›n hareket etmesi
d. Çocu€un konuflmaya bafllamas›
1. Yukar›daki olaylar›n hangilerinde ö€renme söz konusudur? Tart›fl›n›z.
2. Ö€renilmifl oldu€unu düflündü€ünüz davran›fllarla ö€renilmemifl olanlar aras›nda ne fark
vard›r?
3. “Ö€renme için organizman›n önce engellenmifl olmas› gerekir.”1 diyen Thorndike (Torndayk),
ö€renmeyle ilgili neyi vurgulamak istemifl olabilir?
4. Foto€raftaki filler do€ufltan böyle davranmay› biliyor olabilir mi?
Fotoğraf 3. 1: Filler
ETKÜNLÜK
A. Afla€›daki metni okuyunuz ve 124. sayfadaki bilgi notundan da yararlanarak sorular› yan›tlay›n›z.
“‹nsanlar, önceki nesillerden kendilerine kalan tüm bilgileri kaybetseler (icat etme, hat›rlama ve
al›flkanl›k edinme yetilerine sahip olsalar bile) onda dokuzu bir ay içinde ölürdü. Geri kalan onda biri
de kalan alt› ayda yaflam›n› yitirirdi. Bu insanlar›n düflüncelerini aktaracak dilleri, hatta düflünceleri bile olmazd›. Yaln›zca belirsiz hayalleri olurdu. Yaz›l› fleyleri okuyamaz, motorlu araçlar› kullanamaz,
ata binemezlerdi. Birkaç kiflinin ç›kard›€› anlams›z seslere uyarak flurada burada dolafl›r, içecek su ve
yiyecek yemek bulamaz, sonunda belki de yamyaml›€a düflerlerdi. Köylerde yaflayan insanlar bile
hayatlar›n› korumak için ekin ekme, hayvan yetifltirme, atefl yakma, giyinme ve böylece so€u€a dayanma çarelerini bulamazlard›. ‹nsanl›€›n ilk bafllad›€› s›cak ülkelerde baz› ilkel insan türleri sosyal bir
kal›t›m biriktirinceye kadar meyve toplar ve küçük hayvanlar› avlayarak yaflayabilirlerdi. Ancak birkaç
123
yüz nesil sonra dile sahip olurlar, hayvanlar› evcillefltirmeyi ve topra€› ekmesini ö€renebilirlerdi.”2
1. Metinde belirtilen ö€renilmifl davran›fllar nelerdir? Belirleyiniz ve bu davranışlara eklemeler yap›n›z.
2. Ö€renmenin önemini belirtiniz.
B. Afla€›daki tabloda verilen davran›fllardan hangilerinin refleks, içgüdü ve ö€renme sonucu kazan›ld›€›n› yanlar›na yazaca€›n›z “R”, “‹” ve “Ö” harfleri ile göstererek bunlar aras›ndaki fark› söyleyiniz.
Ar›lar›n bal yapmas›
Kimya ile ilgili bilgiler edinme
Diz kapa€›na vuruldu€unda baca€›n s›çramas›
Örümceklerin a€ örmesi
Bisiklete binme
Baz› hayvanlar›n k›fl uykusuna yatmas›
Atefle de€en elin çekilmesi
Görgü kurallar›na uyma
Kufllar›n mevsimi gelince göç etmesi
Köpe€in bahçe kap›s›n› mandal› çevirerek açmas›
Göz kapa€›n›n k›rp›lmas›
Çocuklardaki emme davran›fl›
Keman çalma
Kufllar›n yuva yapmas›
Bilgi Notu
Ö⁄REN‹LM‹fi DAVRANIfi
Ö€renme, tekrar ya da yaflant› sonucu
davran›flta meydana gelen, yeni davran›fllar kazanma fleklinde ortaya ç›kan devaml›
bir de€iflikliktir. Bireyin davran›fllar›n›n büyük ço€unlu€u ö€renmeyle kazan›l›r. Bu
nedenle, insan yaflam›nda ö€renmenin rolü büyüktür. Ö€renmenin kayna€›; e€itim,
ö€retim ve geçmifl yaflant›lar›m›zd›r. Ö€rendiklerimiz, kendi yaflant›m›za ve baflkalar›n›n geçmifl deneyimlerine dayan›r. Buna
göre do€ufltan gelen, niçin yap›ld›€› organizman›n kendisi taraf›ndan da bilinmeyen
ve türün tüm bireylerinde ayn› flekilde görülen kal›tsal davran›fllar olan içgüdüsel
davran›fllar ö€renme de€ildir. Kifliyi belli bir
hedefe iten gereksinimler nedeniyle ortaya
ç›kan güdülenme de ö€renme say›lamaz.
D›fltan gelen bir uyar›m sonucu, bu uyar›
beyne iletilmeden verilen ani yan›t olan reflekslerin de ö€renmeyle ilgisi yoktur. Çünkü
bunlarda yeni davran›fllar›n kazan›lmas›;
e€itim, ö€retim ya da geçmifl yaflant›lar sonucu elde edilme özellikleri yoktur.
B. ÖĞRENME TÜRLERİ
TEMEL KAVRAMLAR
• Koflullanma
• Koflulsuz uyar›c›
• Koflulsuz davran›fl
• Koflullu uyar›c›
• Koflullu tepki
• Genelleme
• Sönme
• Ay›rt etme
• Kendili€inden geri gelme
• Ba€ kurma
• Edimsel koflullama
• Pekifltireç
• Transfer
KONUYA HAZIRLANALIM
Afla€›daki flemay› inceleyiniz ve yukarıdaki tabloda yanına “Ö”
yazdığınız örneklerin flemadaki hangi ö€renme türüyle ilgili olabilece€ini söyleyiniz.
…ÚRENME
BÜLÜÞSEL …ÚRENME
KOÞULLANMA YOLUYLA
…ÚRENME
GÜZÜL …ÚRENME
KLASÜK KOÞULLANMA
MODEL ALARAK …ÚRENME
EDÜMSEL KOÞULLANMA
KAVRAYARAK …ÚRENME
Şema 3. 1: Ö€renme türleri
124
1. Sokak köpe€i taraf›ndan ›s›r›lan çocuk, bütün köpeklerden korkmaya bafllam›flt›r. Bir süre sonra ise ev köpeklerinden de€il, yaln›zca sokak köpeklerinden korkmufltur. Bu durum nas›l aç›klanabilir? Tart›fl›n›z.
2. Annenizi ya da baban›z› gözleyerek ö€rendi€iniz davran›fllar var m›d›r? Bunlar›n neler oldu€unu arkadafllar›n›zla paylafl›n›z.
3. Bir ödül elde edebilmek ya da bir cezadan kurtulabilmek üzere yapt›€›n›z davran›fllara birer örnek veriniz.
1. Koflullanma
a. Klasik Koflullanma
Bilgi Notu
ETKÜNLÜK
Afla€›daki resimleri inceleyiniz ve yandaki bilgi notundan da yararlanarak sorular› yan›tlay›n›z.
KLAS‹K KOfiULLANMA
Organizman›n tekrarlar sonucu, do€al bir
uyar›c›ya gösterdi€i tepkiyi, yapay bir uyar›c›ya göstermeyi ö€renmesine koflullanma yoluyla ö€renme ad› verilir. Gerek refleks gerek
tepkilerden yararlan›larak yap›lan bu koflullanma türü klasik koflullanma ad›n› al›r. Klasik
koflullama, deneysel olarak incelenen ilk koflullama türüdür. Bu koflullanma türü üzerindeki ilk çal›flmalar› ‹van Pavlov (1849-1936)
yapm›flt›r.
Resim 3. 2: Pavlov’un kulland›€› deney düzene€i
Koflullanmadan önceki herhangi bir tepkisel davran›fla koflulsuz davran›fl denir. Deneyde, köpe€in yeme€i görünce salya salg›lamas› koflulsuz davran›flt›r. Do€rudan tepkisel
davran›fl meydana getiren uyar›c›ya koflulsuz
uyar›c› ad› verilir. Deneyde, köpe€e verilen yiyecek, do€rudan salya davran›fl›na neden oldu€undan koflulsuz uyar›c›d›r. Bafllang›çta
do€rudan tepkisel davran›fl meydana getirmeyen belirli koflullar sonunda tepkisel davran›fla neden olan uyar›c›, koflullu (yapay) uyar›c›d›r. Deneyin bafllang›c›nda ç›ng›rak sesi, salya davran›fl›na neden olmaz, bu ses nötr uyar›c›d›r. Deney sonunda, sadece ç›ng›rak sesi
salya davran›fl›na neden olur. Nötr uyar›c› olan
ç›ng›rak sesi, art›k koflullu uyar›c› hâline gelmifltir. Koflullu uyar›c›ya karfl› oluflan tepkisel
davran›fl koflullu refleks ya da koflullu tepkidir. Deneyde, sadece ç›ng›ra€a karfl› gösterilen salya davran›fl› koflullu reflekstir.
Resim 3. 3: Zil ve yemek
1. Resim 3. 3’ün ilk bölümünde köpek yemeği
gördü€ü zaman salya salgılar m›?
125
2. Köpe€in yiyece€e salya salg›lamas› ne tür bir davran›flt›r? Bu davran›fl türüne bir örnek
veriniz.
3. Köpek hangi koflulda yaln›zca zil sesine salya salg›lar?
4. Köpek hangi iki fley aras›nda ba€ kurmufltur?
5. Köpe€in zil sesine salg›lad›€› salya miktar› sizce hangi koflulda daha fazla olur?
6. Bu süreçte bir ö€renme söz konusu mudur, öyleyse köpek neyi ö€renmifltir?
7. Resim 3. 2’de Pavlov’un kulland›€› deney düzene€i nas›l ifller?
8. Pavlov bu düzenekle neyi gerçeklefltirmifltir ve yapt›€› deney neden önemlidir? Tart›fl›n›z.
ETKÜNLÜK
A. John Watson, bir yaşındaki Albert adlı çocuğun, beyaz bir fareye her baktığında çekiçle metale
vurarak yüksek bir ses çıkarmış ve bu şekilde bebeğin korkmasını sağlamıştır. Belli bir süre sonra çocuk
artık yalnız beyaz fareden değil; tavşan, sakal, tüylü oyuncaklar gibi beyaz ve tüylü olan her şeyden korkmaya başlamıştır. Bu deneye göre tablodaki boşlukları doldurunuz.
Albert’in beyaz tavşana ilk tepkisi
Deneydeki koşulsuz uyarıcı ve koşulsuz davranış
Deneydeki koşullu uyarıcı ve koşullu davranış
Albert’in beyaz ve tüylü her şeyden
korkma nedeni
Watson’ın okuduğunuz deneyi
yapma amacı
126
B. Aşağıda verilen klasik koflullanma ile ilgili kavramlar›, aç›klamalar›n bafl›ndaki boflluklara doğru
olarak yerlefltiriniz, öğretmeninize birlikte kontrol ediniz ve bunlara birer örnek veriniz.
sönme
ay›rt etme
ba€ kurma
genelleme
kendili€inden geri gelme
KLASİK KOŞULLANMA İLE İLGİLİ BAZI KAVRAMLAR
Koflullu uyar›c›ya koflullanan organizman›n, koflullu uyar›c›ya benzeyen tüm
uyar›c›lara tepki göstermesidir.
Koflullu uyar›c›ya koflullanan organizman›n, do€al uyar›c› verilmedi€i takdirde, bir süre sonra do€al uyar›c›yla koflullu uyar›c› aras›ndaki ba€› unutmas›d›r.
Koflullu uyar›c›ya benzeyen uyar›c›lara koflullu tepki ya da refleksin gösterilmemesi, yaln›zca koflullu uyar›c›ya tepki gösterilmesidir.
Sönme yoluyla yok olan tepki ya da refleksin, bir süre sonra kendili€inden
tekrar ortaya ç›kmas›d›r.
Klasik koflullanma, ba€ kurma yoluyla ö€renmedir. Çünkü koflullu uyar›c›yla koflulsuz uyar›c› aras›nda ba€ kurulmakta ve ancak ondan sonra koflullu uyar›c›ya gösterilen davran›fl, koflulsuz uyar›c›ya da gösterilmektedir.
ETKÜNLÜK
A. Afla€›daki örneklerde verilen davran›fllar›n neden koflullanma ile kazan›ld›€›n› aç›klay›n›z. Foto€raf› inceleyerek köpe€e uyuflturucu madde arama davran›fl›n›n nas›l ö€retilmifl olabilece€ini tart›fl›n›z.
Konu ifllenirken ö€rendi€iniz koflullanma ile ilgili kavramlar› kullanarak bu ö€renme biçimini aç›klay›n›z.
a. Çocuklu€unda bo€ulma tehlikesi geçiren ve bunu unutan birinin y›llar sonra korkup denize girememesi
b. Yoksullu€un ac›s›n› yaflam›fl bir kimsenin, yoksulluk iflareti say›labilecek uyar›c›lardan kaçmas›
c. Annesi, “Esmerler s›cak kanl›d›r.” diye
s›k s›k tekrarlayan bir çocu€un esmer insanlara karfl› olumlu tutum oluflturmas›
ç. Baflkalar›n›n y›landan korktu€unu gören bir kiflinin y›lan görünce kaçmas›
d. Domates suyunu çok seven bir çocu€a, ac› bir ilac›n arkas›ndan domates suyu
verildi€inde çocu€un domates suyundan tiksinmesi
Fotoğraf 3. 2: Koflullanma yoluyla e€itilmifl, uyuflturucu madde arayan köpek
127
B. Afla€›da verilen bilgileri okuyunuz ve bunlar› kendi yaflant›n›zla iliflkilendirerek bofl b›rak›lan yerlere birer örnek yaz›n›z.
Fobi, herhangi bir fleyden duyulan yo€un ve mant›k d›fl› korkudur. Fobiler, genellikle bireyin çocuklu€unda yaflanan ürkütücü durumlardan, korku koflullanmalar›ndan oluflur.
Hoflumuza gitmeyen durumlar bizde olumsuz duygular yarat›r. O durumla ilgili uyar›c›lar, bizim o olumsuz duygular› yeniden yaflamam›za, dolay›s›yla o uyar›c›lara karfl› olumsuz bir tutum gelifltirmemize neden olur.
Koflullanm›fl davran›fllar› dolayl› olarak kazanman›n bir yolu dildir. Birçok kelime olumlu anlamlar tafl›r. Bu
kelimeler belirli olaylarla bir araya geldi€inde, kelimelerle ilgili duygusal tutumlar o olaylara ba€lan›r.
Duygusal tepkiler de koflullanabilir. Daha önce sevilen baz› yiyeceklerden tiksinme, koflullanma ilkelerine
göre meydana gelmektedir.
Koflullu davran›mlar›n kazan›lmas›n›n bir yolu da gözleyerek ö€renmedir. Bu yolla da çeflitli tutumlar gelifltirilir. Kifli, bir baflkas›n›n belirli bir duruma duygusal tepkisini görür ve ayn› flekilde davran›r.
b. Edimsel Koflullanma
ETKÜNLÜK
A. Resim 3.4’te gördüğünüz deney düzene€ini
inceleyiniz. 120. sayfadaki bilgi notundan da yararlanarak aşağıdaki sorular› yan›tlay›n›z.
1. Frederic Skinner edimsel koflullanmay› edimsel kutu (Sikeynır kutusu) deneyi ile ortaya koymaya çal›flm›flt›r. Kutuda, bas›ld›€› zaman yiyece€in
düfltü€ü bir manivela vard›r. Sizce, hayvan kutuya
ilk konuldu€unda nas›l davran›r?
Resim 3. 4: Skinner kutusunda edimsel koflullanma
deneyi
2. Hayvan önceleri manivelaya neden basar?
3. Hayvan, ac›k›nca manivelaya bas›p yiyecek düflürmeyi nas›l ö€renir?
4. Bu ö€renmenin klasik koflullanmadan fark› nedir?
5. Manivelaya basma davran›fl› hangi koflulda daha fazlad›r?
6. Manivelaya basma ile yiyece€in düflmesi aras›ndaki zaman neden önemlidir?
7. Hayvan, manivelaya bast›€› hâlde yiyecek düflmezse bir süre sonra ne olabilir?
128
B. Aşağıda verilen edimsel koflullanma ile ilgili kavramlar›, aç›klamalar›n bafl›ndaki boflluklara doğru olarak yerlefltiriniz ve bunlara birer örnek veriniz. Yaptıklarınızın doğruluğunu öğretmeninizle birlikte kontrol ediniz.
ödülün gecikmesi
pekifltirme
olumsuz pekifltirme
olumsuz pekifltireç
olumlu pekifltireç
olumlu pekifltirme
devaml› pekifltirme
biçimlendirme
pekifltireç
EDİMSEL KOŞULLANMA İLE İLGİLİ BAZI KAVRAMLAR
Bir edimi kuvvetlendiren ya da ortaya ç›kma olas›l›€›n› art›ran herhangi bir uyar›c›d›r.
Bir edimin kuvvetlendirilmesidir.
Bir edimin ortaya ç›kma olas›l›€›n› art›ran uyar›c›d›r.
Verilmedi€i ya da ortadan kald›r›ld›€› zaman edimin ortaya ç›kma olas›l›€›n› art›ran uyar›c›d›r.
Pekifltirecin geç verilmesine denir. Edimsel koflullanmada zamanlama da önemlidir. Hayvan›n manivelaya basmas›yla yiyece€i bulmas› aras›ndaki zaman› ayarlamak sorun yarat›r. Bu süre uzarsa ö€renme gecikir.
Edimlerin bazen pekifltirilip bazen pekifltirilmemesine denir.
Edimlerin her tekrarland›€›nda pekifltirilmesidir. Pekifltireç, genellikle
her edimden sonra de€il, belli bir tarifeye göre verilir.
Bir kifliden, bir nesneden ya da bir durumdan kaç›nmay› ö€retmek
için uygulan›r.
Olumlu ve olumsuz pekifltirmeleri planl› bir flekilde kullanarak edime
yön vermeye denir.
C. Afla€›da verilen edimsel koflullanma ile ilgili deneyi okuyarak sorular› yan›tlay›n›z.
Bir köpek, üzerinden kolayca atlayabilece€i, bir bölmeyle ikiye ayr›lm›fl bir kutuya konulmufltur. Kutunun bir bölmesinin taban›, elektrik floku verilebilecek bir madenî ›zgarad›r. Araflt›rmac›, önce zili çalm›fl, yirmi saniye sonra kutunun taban›na elektrik ak›m› vermifltir. Köpek floktan korkmufl fakat kaç›namam›flt›r. fiok onda çeflitli davran›fllara yol açm›flt›r. Bu davran›fllar, bazen sadece oturma ve havlama, bazen de kutunun içinde dolaflma ve çeflitli hareketler yapma fleklinde olmufltur. Köpek, birkaç
deneme sonunda zil sesini duydu€unda bölmenin üzerinden atlayarak floktan kurtulmufltur. Böylelikle hayvan floktan kaç›nmay› ö€renmifltir.3
1. Yukar›daki deneyde klasik ve edimsel koflullanmayla ö€renilen davran›fllar hangileridir?
2. Köpe€e olumsuz pekifltirme yap›lm›fl m›d›r ve bunun cezadan fark› nedir?
3. Deneyi edimsel koflullanmayla ilgili kavramlarla ifade ediniz.
129
Bilgi Notu
ED‹MSEL KOfiULLANMA
Araçl›, operant koflullanma da denilen edimsel koflullanma, ödüle götüren ya da cezadan kurtaran bir edimin yap›lmas›n› ö€renmektir. Klasik koflullanmada ancak edime götüren uyar›c› bilinirse
ö€renme sa€lanabilir. Oysa insan, irade sahibi bir varl›kt›r ve hangi uyar›c›ya karfl› hangi edimde bulunaca€› kesin olarak bilinemez. Frederic Skinner bu nedenle bir d›fl uyar›c› yüzünden de€il, iradeli olarak ortaya ç›kan edimleri inceleme yolunu seçmifltir.
Skinner, iki tür davranış oldu€unu kabul eder. Bunlardan biri tepkisel edimdir. Bu edim biçimini
oluflturan uyar›c› her zaman bilinir. Tepkisel edim, klasik koflullanmayla ö€renilir. ‹kinci davran›fl türü
edimsel davran›flt›r. Edimsel davran›fla neden olan uyar›c› belirgin de€ildir. Edimsel koflullanmada
ö€renilecek davran›fl da belirgin de€ildir, yap›lan edimler sonucunda rastlant›sal olarak ortaya ç›kar.
ETKÜNLÜK
A. Afla€›daki görselleri inceleyip örne€i okuyarak sorular› yan›tlay›n›z.
Fotoğraf 3. 3: Baz› al›flkanl›klar edimsel koflullanma ile yok edilebilir.
Karikatür 3. 1: Debe Maxwell
Karikatür 3. 6: Karoly Lugosi
Evin köpe€ine ev eflyas›na zarar verdi€i için o gün yiyecek verilmemifltir. Ayn› köpe€in mutfa€a girmemesi için mutfak kap›s›na her geldi€inde fliddetli bir gürültü duyurulmufltur.
1. Köpe€e neden yiyecek verilmemifltir?
2. Köpe€e gürültü duyurulmas›n›n nedeni nedir?
3. Birinci ve ikinci uygulaman›n amac› neden farkl›d›r?
4. Para do€al gereksinimlerimizi neden do€rudan karfl›layamaz?
5. Para neden bir olumlu pekifltireçtir?
6. Foto€raftaki adam sizce neden bu kadar çok çal›fl›yor?
7. Üretimin artmas›nda edimsel koflullanma nas›l etkili olabilir?
8. Baz› al›flkanl›klar sönme yoluyla nas›l yok edilebilir?
130
B. Edimsel koflullanman›n uygulamalar› ile ilgili olarak afla€›daki tabloda verilen bilgileri okuyunuz
ve bunlar› kendi yaflant›n›zla iliflkilendirerek bofl b›rak›lan yerlere birer örnek yaz›n›z.
ED‹MSEL KOfiULLANMANIN UYGULAMALARI
‹nsanlar›n kazand›€› al›flkanl›klardan baz›lar› iyi al›flkanl›k de€ildir. Dolay›s›yla bunlar›n ortadan kald›r›lmas› istenir. Kazan›lm›fl bir davran›fl, sönme ve bast›rma yoluyla yok edilebilir. Olumlu pekifltireçlerle yap›lan ö€renmeler sonucu elde edilen al›flkanl›klar, sönme yoluyla daha kolay ortadan kald›r›labilir. Oysa korku koflullanmas› gibi olumsuz pekifltireçlerle edinilen al›flkanl›klar daha zor söner.
Olumlu ve olumsuz pekifltirmeleri planl› bir flekilde kullanmak, yani biçimlendirme, evcil hayvan ve insanlara baz› fleylerin ö€retilmesinde çok etkilidir.
‹nsan davran›fllar›n›n biçimlendirilmesinde, bireyin içinde büyüyüp yaflad›€› toplumun kültürü önemli rol oynar. Kültür, belirli türden davran›mlar›; istenen, uygun, be€enilen davran›mlar olarak pekifltirir. Baz› edimleri
de yerer ve zamanla söndürür.
2. Biliflsel Ö€renme
a. Gizil Ö€renme
ETKÜNLÜK
Bilgi Notu
Afla€›daki metni okuyunuz. Yandaki bilgi notundan
da yararlanarak sorular› yan›tlay›n›z.
Bir deneyde, üç grup fare al›nm›fl ve ilk gruptaki farelere labirentin ç›k›fl kap›s›n› bulduklar›nda yiyecek
(pekifltireç) verilmifltir. Di€er iki gruptaki farelere labirentin ç›k›fl kap›s›n› bulduklar› hâlde, hiç yiyecek verilmemifltir. On birinci gün, ikinci gruba da yiyecek verilmeye bafllanm›fl ve on sekizinci gün araflt›rma bitirilmifltir. Sonuçta, pekifltirme yap›lan grup, di€er ikisinden daha h›zl› ö€renmifltir. On birinci günde pekifltirme bafllay›nca ikinci grup h›zla baflar› göstermifltir.4
1. ‹kinci gruptaki fareler, pekifltirme yap›ld›ktan
sonra m› ç›k›fl kap›s›n› ö€renmifllerdir yoksa bu konuda gizli bilgileri var m›d›r?
2. Varsa bu bilgileri nas›l elde etmifllerdir?
3. ‹kinci gruptaki farelerin pekifltirme yap›lmadan önce bilgilerini davran›fla dönüfltürmek için bir
nedenleri var m›d›r?
4. ‹kinci gruptaki fareler, gizli bilgilerini hangi
amaçla davran›fla dönüfltürmüfllerdir?
131
B‹L‹fiSEL VE G‹Z‹L Ö⁄RENME
Biliflsel ö€renme, organizman›n alg›lama,
hat›rlama ve düflünme gibi biliflsel süreçler
arac›l›€›yla ö€renmesidir. Bu ö€renme durumunun özelli€i, yeni bilgilerin depolanmas› ve eski bilgilerin yeni anlamlar ve ba€lar
kazanmas›d›r. Biliflsel ö€renme, maymunlar
gibi baz› hayvan türlerinde görülürse de daha çok insanlar için önemlidir. Biliflsel ö€renmenin gizil ö€renme, model alarak ö€renme ve kavrayarak ö€renme gibi flekilleri
vard›r.
Biliflsel ö€renmenin bir türü, gizil ö€renmedir. Gizil ö€renmede, ö€renme süreci
icindeki organizma, ö€rendiklerinin fark›nda
de€ildir. Çünkü ortamda, ö€rendiklerinin ortaya ç›kmas›n› sa€layacak bir motivasyon
kayna€› yoktur. Bu kaynak ortaya ç›kar ç›kmaz gizil bilgiler de a盀a ç›kar.
b. Model Alarak Ö€renme
ETKÜNLÜK
A. Yandaki görselleri inceleyiniz ve sorular› yan›tlay›n›z.
1. Resimdeki çocuklar ve maymun neler yapmaktad›rlar?
2. Çocuklar ve maymun böyle davranmay› nas›l ö€renmifl olabilirler?
3. Siz bu yolla neler ö€rendiniz?
4. “Ö€üt vermek kolay, örnek olmak zordur.”5 diyen La
Rochefaucault (Lö Roflefakolt) bu ö€renme yoluyla ilgili
neyi vurgulamak istemifltir?
Resim 3. 5: Dianne Dengel
B. Model alarak ö€renme ile ilgili olarak afla€›da verilen metni okuyunuz ve öğrendiklerinizi kendi
yaflant›n›zla iliflkilendirerek 133. sayfadaki bofl b›rak›lan yerlere birer örnek yaz›n›z.
MODEL ALARAK Ö⁄RENME
Bir kiflinin, baflkas›n›n bir fley söyledi€ini duyup ya da yapt›€›n› görüp onu taklit etmeye çal›flmas› model alarak ö€renmedir. Model alarak öğrenmede; modelin model alana
benzerli€i, modelin özellikleri ve pekifltirme süreci önemlidir.
Modelin benzerli€i: Model alarak ö€renmede en etkili
faktörlerden biri, modelin kişiyle olan benzerli€idir. Çocuklar
özellikle sosyal iletiflimi bafllang›çta çevrelerindeki yetiflkinleri model alarak ö€renirler. Ergenlik dönemine do€ru ise yafl›tlar›n› model alma önem kazan›r. Sosyal iliflkilere önem veren, günlük ihtiyaçlar›n karfl›lanmas› d›fl›nda kendini gelifltirmeye f›rsat yaratan, de€iflik u€rafllar içinde olabilen ailelerde çocuklar›n da çok yönlü olmaya e€ilimli olduklar› görülmektedir. Böyle ailelerde çocuklar da kendilerini gelifltirmek
yönünde istekli olmaktad›rlar. Ailelerin bofl zamanlar›n› de€erlendirme al›flkanl›klar› çocuklar› taraf›ndan da taklit edilmektedir. Örne€in düzenli günlük gazete okunan evlerde,
çocuklar›n da gazete ve dergi okumaya hevesli olduklar› görülür.
.........................................................................................
Fotoğraf 3. 4: Model alma
.....................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
132
Modelin önemi: Model alarak ö€renmede kifli, belli bir davran›m› yapmay›, ayn› davran›m› yapan
baflkalar›n› gözleyerek ö€renir. Bu nedenle model önemlidir. E€er kifli, kendine uygun olmayan modeller seçerse uygun olmayan davran›fllar ö€renecektir.
................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................
Model alarak ö€renmede pekifltirme süreci: Klasik koflullanmada pekifltirme yap›l›rken koflulsuz ve koflullu uyar›c› ayn› anda verilir. Oysa model alarak ö€renmede pekifltirme, edimsel koflullanmadaki gibi uygun davran›fl yap›ld›ktan sonra olur.
................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................
c. Kavrayarak Ö€renme
ETKÜNLÜK
A. Afla€›daki metni okuyunuz ve 134. sayfadaki bilgi notundan da yararlanarak sorular› yan›tlay›n›z.
Nueva adl› bir flempanze, bir kafeste yaln›z bafl›na kalmaktad›r. Kafesine küçük bir sopa sokulur.
Nueva, bu sopayla yerleri kazar, muz kabuklar›n› iterek bir y›€›n hâline getirir, sonra da önemsemez
bir tav›rla sopay› kafesin parmakl›klar›ndan d›flar›ya atar. On dakika sonra kafesin d›fl›na ve Nueva’n›n
ulaflamayaca€› bir uzakl›€a muz konur. Hayvan önce meyveye ulaflmaya çal›fl›r fakat baflaramaz. Bunun üzerine flempanzelere özgü flikâyetlere bafllar. Dudaklar›n› sark›t›r, gözlemciye yalvaran bak›fllarla bakar,
a€lama sesleri ç›kar›r ve son olarak da kendisini s›rtüstü yere atar. Böylece geçen bir süreden sonra birdenbire sopaya bakar, yak›nmalar›n› keser, kafesin parmakl›klar›ndan az önce f›rlatt›€›, kendisine muzdan daha yak›n bir mesafede duran sopaya uzan›r. Sopay› al›r, kafesin d›fl›na uzat›r ve biraz beceriksizce de olsa muzu
ulaflabilece€i bir uzakl›€a getirmeyi baflar›r.6
1. Maymun, daha önce karfl›laflmad›€› bu karmafl›k durumu nas›l çözmüfltür?
2. Siz bu yolla neler ö€renmektesiniz?
Foto€raf 3. 5
133
B. Aşağıdaki görselleri inceleyiniz. Yandaki bilgi
notundan da yararlanarak sorular› yan›tlay›n›z.
Bilgi Notu
KAVRAYARAK Ö⁄RENME
Biliflsel ö€renmenin bir baflka türü, kavrayarak
ö€renmedir. ‹nsanlar daha önce karfl›laflmad›€›
yeni ve karmafl›k durumlarda, iliflkileri içsel olarak
bir anda kavrarlar. Örne€in problem çözümünde,
epeyce u€rafl›ld›ktan sonra aniden parçalar aras›nda yeni bir iliflki görülerek çözüm bulunur.
Foto€raf 3. 6
Foto€raf 3. 7
1. Foto€raflarda gördü€ünüz davran›fllar
nas›l ö€renilir?
2. Bu davran›fllar›n h›zl› ve do€ru olarak
yap›labilmesi için ne gereklidir?
3. Ö€rendi€iniz hangi davran›fllar foto€raflarda gördüklerinize benzemektedir? Örnek
vererek bunlar› nas›l ö€rendi€inizi aç›klay›n›z.
Soyut kavramlar da kavrayarak ö€renilir. Yap›lan araflt›rmalarda kelimelerin klasik koflullanmayla edimsel koflullanman›n birleflimi yoluyla ö€renildi€i görülmüfltür. Kavramlar, nesne ya da olaylar›n zihnimizde soyutlama ya da genelleme yoluyla elde etti€imiz ortak özelliklerini ifade eder.
Kavram ö€renme, ay›rt etme yoluyla olur. Kavram
ö€renmede, önce çeflitli nesne ya da olaylar›n ortak özellikleri ay›rt edilir. Örne€in “k›rm›z›”, insanlar taraf›ndan k›rm›z› ev, k›rm›z› elbise, k›rm›z› araba için kullan›l›r. Zamanla “k›rm›z›” kelimesinin sadece k›rm›z› renkle ilgili oldu€u ay›rt edilir. K›rm›z› olma özelli€i, benzer varl›klar›n ortak özelli€i
olarak kavran›r ve bu kavram her k›rm›z› nesne
için kullan›l›r.
Biliflsel ö€renmenin bir türü de motor ö€renmedir. Motor ö€renmede söz konusu olan, bir
davran›fl›n nas›l daha h›zl›, do€ru ve hatas›z olarak yap›laca€›d›r. Bunun için de al›flt›rma gereklidir. Motor becerilerde çevre, bedensel iç uyar›c›lar ve yap›lacak ifl aras›nda ba€lant› olmal›d›r.
Motor ö€renme, zamanlama ve biçimlendirmeyle yak›ndan ilgilidir. Kifliye, o davran›m› ö€reten
biri varsa ö€renme kolaylafl›r. Ö€reten kiflinin yapaca€› aç›klamalar, biçimlendirme ifllemini h›zland›r›r. Daha sonra çeflitli uygulamalarla davran›fl
pekifltirilir.
Ön Çal›flma Görevi
Gelecek ders için afla€›daki konularda haz›rl›k yap›n›z.
1. Ö€renme türlerini gördünüz. Bunlar› etkileyen pek çok etken söz konusudur. Sizin ö€renmenizi etkileyen etkenler nelerdir? Bir listesini yap›n›z.
2. Önemli ö€renme stratejileri hangileridir? Konuyu araflt›rarak bunlar›n hangilerinden yararland›€›n›z› belirtiniz.
134
C. ÖĞRENMEYİ ETKİLEYEN ETKENLER
TEMEL KAVRAM
KONUYA HAZIRLANALIM
• Ö€renilmifl çaresizlik
Afla€›daki sorular› yan›tlay›n›z.
1. “Âlim olmak istersen günde bir kelime ö€ren.”, “Ö€renmenin yafl› olmaz.” gibi atasözlerinde ö€renme ile ilgili vurgulanmak istenilen nedir?
2. Alvin Toffler (Alvin Tofl›r)’›n “Gelece€in cahili okuyamayan
de€il, nas›l ö€renece€ini bilmeyen kifli olacakt›r.”7 sözünden
ne anl›yorsunuz?
3. Ö€reniminin ilk y›llar›nda matemati€e çal›flan ama baflar›l› olamayan bir çocuk için bu ders, gelecek y›llarda da ne
yapsa de€ifltiremeyece€ini düflündü€ü bir baflar›s›zl›k alan›d›r.
Toplumumuzda s›k rastlanan bu durumu nas›l aç›klars›n›z?
4. Psikologlar, reklam için bir rakuna belli bir yerden alaca€› bozuk paralar› küçük bir kutuya atmay› ö€retmek isterler.
Fotoğraf 3. 8: Rakunlar, kolay beceri ka- Her zamanki gibi rakuna uygun davran›fl için yiyecek (ödül) vezanan hayvanlard›r.
rerek ifle bafllarlar. Beklentilerine uygun olarak hayvan›n ilk paray› almas› çok kolay olur. Ancak s›ra paray› kutuya atmaya gelince ifller birden zorlafl›r. Rakun, bozuk paraya, tüm rakunlar›n yiyeceklerine yapt›€›n› yapar. Önce paray› kutunun kenar›na sürtüp sonra geri çeker, s›ms›k› tutar ve bu ifllemi sürekli tekrarlar. Deneyciler, duruma ikinci bir para daha ekleyince ifller daha da kar›fl›r. Rakunun flimdi oynayacak iki nesnesi olmufltur ve hayvan bunlar› cimrice bir tav›rla s›ms›k› tutarak birbirine sürtmeye bafllar. Reklam›n amac›, bankaya para koyman›n ne
kadar iyi oldu€unu göstermektir. Ama baflar›lamaz. Rakunlar› bankaya para yat›rmak üzere yetifltirme projesi bir kenara b›rak›l›r.8
Yukar›daki projeden neden vazgeçilmifl olabilir?
1. Biyolojik ve Sosyokültürel Etkenler
ETKÜNLÜK
Afla€›da verilen metni okuyunuz, alt› çizilen yerleri k‛da aktar›n›z ve bunlardan biri hakk›nda k›sa
bir deneme yaz›n›z.
Ö⁄RENME VE SOSYOKÜLTÜREL ETKENLER
Ö€renme üzerinde sosyokültürel etkenler etkilidir. Her kültür bir e€itim sistemine sahiptir. Bu sistem, toplumun gelenek, dil, teknoloji, ahlak gibi ögelerinin farkl› yollarla kuflaktan kufla€a aktar›lmas›n› sa€lar. Ö€renme, toplum gereksinimlerinin gerektirdi€i yer ve zamanda co€rafi çevreye, ekonomik koflullara göre yap›l›r.
Geçmiflin sanayi toplumlar›nda bilgili insan, her fleyi bilen kifliydi. E€itim daha çok var olan bilgi birikiminin modern usullerle de olsa yeni yetiflen kuflaklara aktar›lmas› olarak görülüyordu. Bugünün
toplumlar›nda ise ö€renme yöntemi ve ö€renmenin anlam› çok farkl›d›r. Bilgisayar, İnternet gibi geliflmifl iletiflim teknolojileri ö€renmede okulun rolünü farkl›laflt›rm›flt›r. Okul, bilgi ö€reten de€il, ö€renmeyi ö€reten bir yer hâline gelmifltir. Bilgili insan anlay›fl› da de€iflmifltir.
135
Günümüzün bilgi toplumlar›nda bilgili insan; bilginin fark›nda olan, ona ulaflman›n yollar›n› bilen,
ulaflt›€› bilgiden yenilerini üreten ve bunlar› sorun çözmede kullanabilen kiflidir. Böyle kiflilerin yetiflmesi için toplumlar çok kanall›, teknolojiyi kullanabilen ve ifl birli€ine dayal› bir ö€renme sürecine a€›rl›k vermektedir. Bilgi ça€›nda ileri düzeyde e€itim görmüfl kifliler bile yaflam boyu ö€renme süreci
içinde bulunmal›d›r. Çünkü bilgi toplumu her an bireyin eksikliklerini tamamlamas›n› gerektirmektedir.
Geleneksel sistemde insanlar belli bir okuldaki ö€renim süresini bitirdiklerinde e€itim biter. Bilgi toplumunda bitmifl e€itim diye bir fley yoktur. ‹leri düzeyde e€itim gören kiflilerin bile okula gereksinimi
vard›r. Bu okullar bilgiyi hem içerik hem de süreç olarak aktaracaklard›r.
ETKÜNLÜK
Ö€renme için öncelikle organizman›n sa€l›kl› olmas› gerekir. Bunun yan›nda baflka baz› biyolojik
özellikler de önemlidir. Afla€›da bu özelliklerden hangileri örneklendirilmifltir? Tart›flarak siz de benzer
örnekler veriniz.
a. Sözel ö€renme yetene€i do€uflta s›f›rd›r. Bu yetenek 17-20 yafla kadar durmadan geliflir. Ondan sonra 50 yafla kadar sabit kal›r. Bu yafltan sonra ise en az›ndan yeni malzemenin ö€renilmesi aç›s›ndan düflmeye bafllar.
b. Bir köpe€e ya da insana uçmay› ö€retemeyiz.
c. Alt› ayl›k bir bebek konuflamaz.
ç. Çocuklar›n okumay› ö€renmedeki ilerleyifllerinin zekâlar› ile ilgili oldu€u saptanm›flt›r.
2. Öğrenilmiş Çaresizlik
ETKÜNLÜK
Afla€›daki Martin Seligman (Martin Seligman,1942- )’›n yapt›€› deneyi okuyunuz, resmi inceleyiniz
ve 137. sayfadaki bilgi notundan da yararlanarak sorular› yan›tlay›n›z.
Bir araflt›rmada kaçma, çaresizlik ve kontrol gruplar› olmak üzere üç grup köpek kullan›lm›flt›r. Bunlara iki ayr› ifllem uygulanm›flt›r. Deneyin ilk aflamas›nda kaçma ve kontrol gruplar›ndaki köpekler tek tek bir deney kutusuna konularak bunlara 64 kez flok verilmifltir. Deney ortam›, kaçma
grubundaki köpeklerin burunlar›yla bir dü€meye bast›klar›
zaman flokun gelmesini engelleyebilecekleri, çaresizlik grubundakilerin ise hiçbir flekilde floku engelleyemeyecekleri
flekilde düzenlenmifltir. Kaçma grubundaki köpekler birkaç
tekrardan sonra dü€meye basarak floku kesmeyi ö€renmifllerdir. Kontrol grubundaki köpekler deneyin bu ilk aflamas›na kat›lmam›fllard›r.
Deneyin ikinci aflamas›nda her üç gruba kaçma ve kaç›nma e€itimi uygulanm›flt›r. Bunun için üç grup da iki bölmeli bir deney kutusuna konulmufltur. Köpeklere flokun gelece€ini bildiren bir uyar›c› (›fl›k) verilmifltir. Köpekler, ›fl›€›n
verilmesinden sonraki 60 saniye içinde di€er bölmeye atlarlarsa floktan kurtulabileceklerdir.
136
Resim 3. 6: Vincent van Gogh, Doktor Gachet, 1980
Deneyin sonuçlar›na göre kaçma ve kontrol grubundaki köpekler k›sa sürede floktan kurtulmay› ö€renmifllerdir. Çaresizlik grubundakiler ise ö€renmede baflar›s›z olmufl ve pasif hâle gelmifllerdir. Do€ru
tepkiyi verdikleri taktirde floktan kurtulabilecekleri
hâlde hiç tepki vermeden flokun bitmesini beklemifllerdir. Bu tavr›n temelinde deneyin ilk aflamas›nda
davran›fllar›yla davran›fllar›n›n sonuçlar› aras›nda
ba€lant› olmad›€›n› ö€renmeleri yatmaktad›r.9
1. Martin Seligman deneyde sözü edilen duruma
ö€renilmifl çaresizlik ad›n› vermifltir. Sizce bunun
nedeni nedir?
2. Deneydeki floklar› yaflamdaki stres veren durumlar olarak düflününüz. Ö€renilmifl çaresizlik söz
konusuysa bireylerin bu durumdaki tutumu nas›l
olacakt›r?
Bilgi Notu
ÖĞRENİLMİŞ ÇARESİZLİK
Ça€›m›z›n h›zla de€iflen yaflam koflullar›,
ifl ortam›ndaki olaylar, toplumsal çevre ile yaflanan çeflitli sorunlar insanlar› bunaltabilmektedir. Hayvanlar›n ya da insanlar›n karfl›laflt›klar› olumsuz olaylar üzerinde denetimlerinin
olmad›€›n› düflündükleri durumlarda ortaya
ç›kan duygusuzluk durumu ö€renilmifl çaresizlik ad›n› al›r. Böyle durumlarda kifli, daha
önce yaflad›€› olumsuzluklarla tekrar karfl›laflmaktan kaç›nmak için çaba harcamaz. Motivasyonsuzluk, uyumsuzluk, pasiflik, depresyon, umutsuzluk, davran›fllar›n neden ve sonuçlar› aras›nda ba€ kuramama gibi sorunlara neden olan ö€renilmifl çaresizlik ça€›m›z›n
insanlar›n› tehdit eden bir durumdur.
3. ”Arkas› gelmez dertlerimin b›kt›m illallah
Biri biterken öbürü de bafllar vermesin Allah
Böyle gelmifl böyle gidecek korkar›m vallah
Yok mu çaresi dostlar ve Süphanallah”
Yukar›daki flark›, ö€renilmifl çaresizlik durumu ile ilgili olabilir mi?
4. Yaflam›n›zdan ö€renilmifl çaresizlik durumuna örnek vererek do€ru davran›fl›n nas›l olmas› gerekti€i konusunu tart›fl›n›z.
5. Resim 3. 8’in size anlatt›klar› nelerdir?
3. Birey, Öğrenme Malzemesi ve Yöntemin Etkisi
a. Ö€renenle ‹lgili Özellikler
ETKÜNLÜK
A. Afla€›da görülen Şema 3. 2’de ö€renmeyi etkileyen etkenler grupland›r›lm›flt›r. fiemay› tamamlay›n›z.
…ÚRENMEYÜ ETKÜLEYEN
ETKENLER
Şema 3. 2: Ö€renmeyi etkileyen etkenler
137
B. Afla€›daki karikatürleri inceleyerek sorular› yan›tlay›n›z.
Hoop! Uyan bakalım.
Okul kapandı. Yaz tatili başlayalı
üç gün oldu.
Haa, nee!
Matematik dersinde
biraz uyuyayım
demiştim, ama...
Karikatür 3. 3: ‹smail Turan
Şşş! Hanım, bizim oğlan
sabahlara kadar
bilgisayar başında
ders çalışıyor.
Bravo be.
Karikatür 3. 4: ‹smail Turan
1. Karikatür 3. 3’te uyand›r›lan çocuk, ö€renme için gerekli
uyar›lm›fll›k düzeyine sahip midir? Bu düzeyde olmas› neden
önemlidir?
Oh, sıram ne güzel oldu.
Yarın bir çiçek daha getirdim
mi mis gibi olacak vallaa. Hop
dantellere dokunma
bakalım!..
Temizlik kolu başkanı olduktan sonra
iyice tuhaflaştı garibim. Vah vaah!..
Karikatür 3. 5: ‹smail Turan
Çekirdekleri çalışma masama
koyanı bir yakalarsam... Hepsini bitirmeden çalışamam
şimdi.
2. Karikatür 3.3’teki çocuk, sizce matematik ö€renmeyi istiyor mu? Bu isteksizli€in sonucu ne olabilir?
Keh keh! Bir rakibi
daha etkisiz hâle
getirdim. Ben daha
fazla çal›flmal›y›m,
s›nav› ben
kazanmal›y›m.
3. Karikatür 3. 4’teki çocu€un amac› nedir? Amaç bu olunca
ö€renme ne ölçüde gerçekleflebilir?
4. “Baflar›l› olmak isteyen birey, biraz baflar›l› oldu€unu gördü€ünde ö€renme konusundaki güdülenmesi artar ve istekli olarak ö€renmeye devam eder.”
Bu söz, karikatürlerden hangisine daha uygundur?
5. Karikatür 3. 6’daki iki çocuktan hangisi daha fazla güdülenmifltir? Bu durum ö€renmeyi nas›l etkileyecektir?
Karikatür 3. 6: ‹smail Turan
ETKÜNLÜK
A. Afla€›daki iki örne€i okuyarak ö€renme üzerinde neyin etkili oldu€unu söyleyiniz.
1. Herhangi bir model ve markadaki bir otomobili sürmeyi ö€renen bir kimse, baflka bir marka arabay› kolayl›kla kullanabilir.
2. Uçaklar›n ilk kullan›lmaya baflland›€› günlerde, yeni bir uçak modelinin kumanda ayg›tlar›, eski modeldekilere k›yasla farkl› yerlere yerlefltirilince pilotlar ölümle sonuçlanan hatalar
yapm›fllard›r.
3. Bir yabancı dile ait sözcüklerin Türkçe karşılıklarını öğrenmişsek başka bir dildeki sözcüklerin Türkçe karşılığını kolayca öğreniriz. Tersine Türkçe sözcüklerin yabancı dillerdeki karşılıklarını öğrenmeye çalışırsak bunu yapmakta zorlanırız.
138
B. Afla€›da ö€renmeye yard›m eden veya onu engelleyen ö€renenle ilgili baz› etkenler verilmifltir.
Bunlar› okuyarak altlar›nda bofl b›rak›lan k›s›mlara kendi yaflant›n›zdan birer örnek yaz›n›z.
Ö⁄RENENLE ‹LG‹L‹ ETKENLER
Genel uyar›lm›fll›k hâli ve kayg›: Ö€renme için gerekli koflullardan biri, organizman›n genel uyar›lm›fll›k hâlidir. Bireyin tamamen uyan›k olmas› ve tüm enerjisini yap›lacak ifl üzerinde yo€unlaflt›rmas›na genel uyar›lm›fll›k hâli denir. Organizman›n en az uyar›lm›fl oldu€u durum, uyku durumu; en fazla uyar›lm›fl oldu€u durumsa afl›r› kayg› ya da heyecan hâllerinde ortaya ç›kan durumdur. En iyi ö€renme, bu iki uç durumun ortalar›nda gerçekleflir. Kayg› da bir genel uyar›lm›fll›k hâlidir. Belirli ölçülerdeki kayg›, ö€renme için gereklidir.
................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
Transfer (ö€renmenin aktar›lmas›): Birey, yeni bir ö€renmeye bafllarken eski ö€rendiklerinin etkisi alt›ndad›r. Eski ö€renilenlerin yeni ö€renilecekler üzerindeki kolaylaflt›rma ya da zorlaflt›rma etkisine transfer ad› verilir.
Eski ö€renilenlerin yeni ö€renmeye olumlu katk›da bulunmas›na pozitif transfer (olumlu aktarma) ad› verilir.
................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
Eski ö€renilenlerin yeni ö€renmeyi engelleyici etkisine negatif transfer (olumlu
aktarma) ad› verilir.
..............................................................
...................................................................
...................................................................
...................................................................
...................................................................
...................................................................
Motivasyon: Ö€renme, çaba isteyen
bir oluflumdur. Bu çabay› göstermesi için
organizman›n güdülenmifl olmas› gerekir.
..............................................................
...................................................................
...................................................................
...................................................................
...................................................................
...................................................................
B‹L‹YOR MUYDUNUZ?
Ö⁄RENME TUTKUNLU⁄U
Mantelli adl› bir Macar filolog ve matematikçi, ö€renme tutkunudur. Mantelli, kendisine ac›yanlar›n verdi€i Paris’teki pis bir odada yaflar. Kitap için yapt›€›
harcama d›fl›nda pek az para harcar. Bunun da büyük
bölümü yiyecek ve ayd›nlanma içindir. Günde dört saat uyur, yirmi saat çal›fl›r. Çal›flmalar›na yaln›zca para
kazanmak için haftada bir matematik dersi vermeye
gitti€inde ara verir. Suyunu Seine (Sen) Nehri’nden getirir, yeme€ini kendi piflirir. Geceleri bir sand›kta yatar.
Çamafl›r gideri de yoktur. Bütün giyece€i k›flladan sat›n ald›€› eski bir asker kaputuyla bir pantolon ve bir
çift postald›r. 1814 Paris Ç›kartmas›’nda top gülleleri
altında kaldığı hâlde çal›flmas›na ara vermez. Hatta Paris’i kaplayan kolera salg›n›nda odas›n› ilaçlamak için
gelen sa€l›k ekiplerini içeri almaz, ekipler zorla girmek
zorunda kal›rlar. Mantelli, böyle tam otuz y›l çal›flarak
hastal›ks›z ve yak›nmas›z mutlu bir yaflam sürer. 1836
y›l›nda suyunu almaya gitti€i Seine Nehri’ne düfler ve
bo€ulur. Hiçbir eser b›rakmamas›, onun yaln›zca ö€renmek için çal›flt›€›n› aç›kça gösterir.10
139
b. Ö€renilen Malzeme ‹le ‹lgili Özellikler
ETKÜNLÜK
A. Afla€›daki sorular› “Öğrenilen Malzeme ile İlgili Özellikler” adlı metinden de yararlanarak yan›tlay›n›z.
1. Bir k‛da rer, ner, rek gibi befl anlams›z hece ile befl
sözcük yaz›n›z ve bunlar› ezberleyiniz.
Heceleri mi yoksa sözcükleri mi daha kolay ö€rendiniz? Sizce bunun nedeni nedir?
2. Kitab›n›zdaki ö€renme konusunun bafll›k ve alt bafll›klar›n› bir k‛da yaz›n›z. Ö€renme konusu bu flekilde
birbiriyle ilgili basamaklar dizisi fleklinde de€il de kar›fl›k olarak verilseydi daha m› kolay kavrard›n›z?
Fotoğraf 3. 9
3. Yandaki foto€rafta ilk önce hangi yumurtay› fark ettiniz? Nedenini aç›klay›n›z.
B. Afla€›da malzemenin ö€renilebilirli€ini etkileyen baz› etkenler verilmifltir. Bunlar› okuyarak altlar›nda bofl b›rak›lan k›s›mlara birer örnek yaz›n›z.
Ö⁄REN‹LEN MALZEME ‹LE ‹LG‹L‹ ÖZELL‹KLER
Eldeki malzemeye uygun ö€renme yollar›n›n seçilmesi konusu, e€itimin temel sorunlar›ndan biridir. Malzemenin ö€renilebilirli€ini etkileyen temel özellikler flunlard›r:
Alg›sal ay›rt edilebilirlik: Çevresindeki malzemeden kolayca ay›rt edilebilen fley, kolay ö€renilir.
...........................................................................................................................................................
Ça€r›fl›msal anlam: Bir malzeme ne kadar anlaml›ysa ö€renilmesi o kadar kolayd›r. Ça€r›fl›m, belirli bir uyar›c›n›n, o uyar›c›yla geçmiflte bir arada bulunmufl bir baflka nesne ya da durumu hat›ra getirmesidir. Malzeme ö€renilirken çok fley hat›ra geliyorsa bu malzeme anlaml› demektir. Bir malzemenin ça€r›fl›msal anlam›, ö€renme kolayl›€›n› da etkiler.
..........................................................................................................................................................
Kavramsal benzerlikler: Baflka kavramlara benzeyen kavramlarla basamaklar dizisi fleklinde düzenlenebilen ça€r›fl›mlar da ö€renmeyi kolaylaflt›r›r.
...........................................................................................................................................................
4. Ö€renme Stratejileri
ETKÜNLÜK
A. Afla€›daki sorular› yan›tlayınız, yanıtları verirken belirledi€iniz ö€renme stratejilerini defterinize
yaz›n›z.
1. Derslerinizi düzenli aral›klarla m› yoksa biriktirerek tümünü k›sa bir çal›flma döneminde
ö€renmek mi daha verimlidir?
140
2. 30 ‹ngilizce sözcü€ün anlam›n› ö€renecek olsan›z bunlar› bölerek mi yoksa bütün olarak
m› ö€renmeniz daha kolayd›r?
3. ‹ngilizce sözcükleri mi yoksa k›sa bir öyküyü mü yaln›zca okuyup anlat›ma yer vermeden
daha kolay ö€renirsiniz? Sizce bunun nedeni ne olabilir?
4. Sizce ö€rendi€iniz konular› tekrar etmek yararl› m›d›r? Fazla tekrar yapman›n sak›ncas›
olabilir mi?
5. Ö€retmeninizin s›nav sonuçlar›n› size hemen bildirmesi neden yararl›d›r?
6. Ö€renmeden sonra dinlenir ya da uyursan›z ö€rendiklerinizi unutman›z daha zor mu yoksa daha kolay m› olur?
B. Aşağıdaki bilgi notunu okuyarak belirlediğiniz öğrenme stratejilerini yeniden gözden geçiriniz ve
bunların hangi koşullarda daha uygun olduğunu yanlarına yazınız.
Bilgi Notu
Ö⁄RENME STRATEJ‹LER‹
Hangi yöntemlerin, ö€renmede yararl› olaca€›n› bilmek, iflin büyük ölçüde kolaylaflmas›n› sa€lar.
Bu nedenle de ö€renme becerisi önemlidir ama ö€renmeyi ö€renme becerisi daha da önemlidir. Uygun ö€renme stratejisini bilmek, ö€renilecekleri hem kolay ö€renmek hem de zor unutmak anlam›na
gelir. Önemli aktif ö€renme yöntemlerinin bafll›calar› flunlard›r:
Ö€renme için düzenli aral›klarla çal›flmaya aral›kl› ö€renme, malzemenin tümünü k›sa bir çal›flma döneminde ö€renmeye toplu ö€renme ad› verilir. Her iki ö€renme fleklinin de olumlu ve olumsuz yönleri varsa da genelde aral›kl› ö€renmenin daha yararl› oldu€u görülmektedir. Aral›kl› ö€renmenin yararlar›n›n bafl›nda güdülenmenin fazla olmas› gelir. Ayr›ca bu yolla fazla tekrar yap›labilece€inden unutma az olur. Birey daha az yorulur, ö€renmeyi bozacak kayg› ve afl›r› uyar›lm›fll›k durumu da
yoktur.
Malzemeyi bütün olarak ö€renmenin de bölerek ö€renmenin de uygun oldu€u koflullar vard›r.
Malzemeyi bölerek çal›flman›n üstün oldu€u durumlar, bütünü parçalardan ay›rman›n kolay oldu€u
ve malzemenin çok uzun oldu€u durumlard›r. E€er malzeme k›sa ve anlaml›ysa bütün hâlinde ö€renme daha yararl›d›r. Çünkü ö€renilen parçalar›n bir araya getirilmesi için ek tekrarlara gerek duyulmaz
ve parçalar›n s›ralar›n› bozup birbirine kar›flt›rma sak›ncalar›n› tafl›maz.
Ço€u durumlarda, okuma yan›nda anlatmaya da yer verilmesi gerekir. Çünkü okumada pasif
olan organizma, anlatmada aktif duruma geçmektedir. Öyküler gibi ba€lant›l› malzemeler için anlatma zaman›na daha az gereksinim vard›r.
Ö€renmede egzersiz, unutmay› azalt›r. Özellikle ö€renmeden hemen sonra yap›lan tekrarlar, bilgi ve becerilerin yerleflmesine çok yard›m etmektedir. Ancak bir konunun gerekti€inden fazla tekrar
edilmesi hem baflka konular›n ö€renilmesini engellemektedir hem de zaman kayb›na neden olmaktad›r.
Ö€renmede sonuçlar›n bilinmesi öğrenmeyi hızlandırır. Yapt›€› hatalar› ö€renen kifliler, genellikle
daha çabuk ö€renirler. Ne kadar geliflme gösterdi€ini kesin olarak bilmeyen birey yavafl ö€renir hatta
hiç ö€renemeyebilir.
Ö€renme sonu faaliyetleri, ö€renilenlerin kal›c› olmas› bak›m›ndan önemlidir. Bir konuyu ö€rendikten sonra ona çok benzeyen bir baflka konuyla ilgili çal›flma yapmak, ilk ö€renilenlerin iyi korunmamas›na neden olmaktad›r. Bu nedenle, farkl› konular›n üst üste çal›fl›lmas› daha uygundur. Ö€renmeden sonra dinlenmek ve uyku, ö€renilen konunun unutulmamas›n› sa€lamaktad›r.
141
ETKÜNLÜK
1. ..........................................................
....................................................................
Afla€›da programl› ö€renme ile ilgili bir metin verilmifltir.
Metni okuyunuz ve programl› ö€renmenin, bildi€iniz ö€renme stratejilerinden hangilerine uygun oldu€unu nedeniyle
ayrılan yere yaz›n›z.
Son y›llarda gelifltirilen ö€renme yöntemlerinin hepsi,
programlanm›fl ö€renme bafll›€› alt›nda toplanabilir. Ö€retme makineleri, belirli bir konuyu ö€retmek amac›yla düzenlenmifl e€itim araçlar›d›r. Her makine farkl› konular için
programlanm›flt›r. Ancak her konuda farkl› makine gerekmesi, bu yöntem için bir sak›nca yaratm›flt›r. Bu sak›ncay›
gidermek için bilgisayar yard›ml› ö€retime geçme yönünde
bir e€ilim bafllam›flt›r. Bu ö€renme biçiminde, belle€inde
birçok farkl› program bulunan bilgisayarlardan yararlan›l›r.
Programlanm›fl ö€renme malzemesi, nas›l haz›rlanm›fl
olursa olsun ö€renenin cevaplamas› gereken bir dizi soru
ve problemden oluflur. Ö€renci, cevaplar›n› herhangi bir
biçimde kaydeder ve bunlar›n do€ru veya yanl›fl oldu€unu
görmesi sa€lan›r. Problemler, verimli ö€renmeyi sa€lamak
için önceden haz›rlanm›fl bir s›rayla sunulur. Her sorunun
cevab›, bir önceki sorunun cevab›na dayan›r. Programlanm›fl ö€renme, ö€renme sürecini küçük birimlere ay›r›r.
....................................................................
....................................................................
....................................................................
2. ..........................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
3. ..........................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
4. ..........................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
5. Hayat Boyu Öğrenme
ETKÜNLÜK
Afla€›daki metni okuyunuz ve ö€renme üzerinde etkili olan sosyokültürel etkenleri de göz önüne alarak soruları yan›tlay›n›z.
Türk millî e€itiminin temel ilkelerinin bafl›nda süreklilik ve her yerde e€itim gelir. Millî E€itim Kanunu’nun özel amaçlar›n›n 9. maddesinde flöyle denilmektedir: “Fertlerin genel ve mesleki e€itimlerinin
hayat boyunca devam etmesi esast›r. Gençlerin e€itimi yan›nda, hayata ve ifl alanlar›na olumlu bir
flekilde uymalar›na yard›mc› olmak üzere, yetiflkinlerin sürekli e€itimini sa€lamak için gerekli tedbirleri almakta bir e€itim görevidir.”
Ayn› kanunun 17. maddesi ise flöyledir: “Millî e€itimin amaçlar› yaln›zca resmî ve özel e€itim kurumlar›nda de€il, ayn› zamanda evde, çevrede, ifl yerlerinde ve her yerde ve her f›rsatta gerçeklefltirilmeye çal›fl›l›r. Resmi, özel ve gönüllü her kuruluflun e€itimle ilgili faaliyetleri Millî e€itimin amaçlar›na uygunlu€u bak›m›ndan Millî E€itim Bakanl›€›n›n denetimine tabidir.”
1. Süreklilik ve her yerde e€itim ilkelerinin anlam› ne olabilir?
2. Neden “fertlerin genel ve mesleki e€itimlerinin hayat boyunca devam etmesi” esas al›nm›flt›r?
142
DEÚERLENDÜRME ‚ALIÞMALARI (I)
A. Afla€›daki çoktan seçmeli sorular›n do€ru seçeneklerini iflaretleyiniz.
1. Ö€renme, tekrar ya da yaflant› sonucu davran›fllarda meydana gelen kal›c› ve sürekli de€iflikliklerdir.
Buna göre afla€›dakilerden hangisi ö€renme sonucu ortaya ç›kan davran›fllardan de€ildir?
A. Çok iyi bir yüzücü olmak
B. Görgü kurallar›na uygun davranmak
C. fiiddetli bir gürültüyle irkilmek
D. Yafll›lara sayg› göstermek
E. Zor durumlarda yalan söylemek
2. Model alarak ö€renme, türün bir baflka üyesinin davran›fllar›n› örnek almad›r. Baflkalar›n›n söylediklerini ya da yapt›klar›n› taklit etmedir.
Buna göre afla€›dakilerden hangisi model alarak ö€renmeye örnek verilemez?
A. Küçük bir çocu€un annesinin topuklu ayakkab›lar›n› giymesi
B. Bir gencin saçlar›n› sevdi€i pop flark›c›s›n›nki gibi kestirmesi
C. Arkadafllar›na ders anlatan ö€rencinin, ö€retmeni gibi davranmas›
D. Televizyon izlememe cezas› verilen ö€rencinin, ablas› gibi buna itiraz etmesi
E. Nobel Ödülü’nü alan bir bilim insan›n›n tepkisiz kalmas›
3. Üzüntülü durdu€umuzda çevremizdekilerin isteklerimizi yerine getirdiklerini görürsek bu davran›fl› tekrarlar›z. Ama so€uk su içip hastalan›rsak bunu bir daha yapmay›z.
Ö€renme sürecini bu flekilde örneklendiren bir psikolog, ö€renme için afla€›dakilerden
hangisini söyleyebilir?
A. Baflar›ya götüren davran›fllar tekrarlan›r, baflar›s›zl›€a yol açanlar terk edilir.
B. Organizma kendisi için ödül olan davran›fllar› da bir süre sonra terk edebilir.
C. Güdüler ve güdülenme, ö€renmenin daha çabuk gerçekleflmesini sa€lar.
D. Bireyin gereksinimlerini karfl›layan uyar›c›lar daha çabuk ö€renilir.
E. Belirli aral›klarla pekifltirilen davran›fllar›n ö€renilmesi daha kolayd›r.
4. Ö€renme stratejileri ile ilgili olarak afla€›da söylenenlerden hangisi do€rudur?
A. Uzun malzemede aral›kl› ö€renme yararl›d›r.
B. Anlams›z malzemede toplu ö€renme yap›lmal›d›r.
C. Uzun malzemede toplu ö€renme yararl›d›r.
D. Her durumda toplu ö€renme daha yararl›d›r.
E. Anlaml› malzemede aral›kl› ö€renme yararl›d›r.
5. Üniversiteyi bitirdikten sonra ifle giren ve uzun y›llar çal›flan bir kiflinin bir master program›na bafllamas› durumunu afla€›daki yarg›lardan hangisi en do€ru flekilde ifade etmektedir?
A. E€itim süreci yaflam›n bafllang›c›nda sona ermelidir.
B. ‹nsanlar yaflam boyu ö€renme sürecini sürdürmelidir.
C. Ö€renme için zaman›n ve yerin önemi yoktur.
D. ‹nsanlar isteklerini er ya da geç gerçeklefltirirler.
E. Her fley zaman›nda ve yerinde yap›lmal›d›r.
143
B. Afla€›daki cümleleri uygun sözcüklerle tamamlay›n›z.
1. .................................... , tekrar ya da yaflant› sonucu davran›flta meydana gelen, yeni davran›fllar kazanma fleklinde ortaya ç›kan, süreklili€i olan bir de€iflikliktir.
2. Koflullanmadan önceki herhangi bir tepkisel davran›fl ......................................................... d›r.
3. ............................................................................... , sönme yoluyla yok olan tepki ya da refleksin bir süre sonra kendili€inden tekrar ortaya ç›kmas›d›r.
4. Ödüle götüren ya da cezadan kurtaran bir davran›fl›n yap›lmas›n› ö€renme ........................
.................................. d›r.
5. ......................................................................... , organizman›n alg›lama, hat›rlama, düflünme
gibi biliflsel süreçler arac›l›€›yla ö€renmesidir.
6. Birbiriyle ba€lant›s› olmayan malzemelerin ö€renilmesinde ................................ yan›nda yazmaya yer verilmesi do€ru olur.
7. Ö€renmeden sonra dinlenme, unutmay› ................................ .
C. Afla€›daki aç›k uçlu sorular› yan›tlay›n›z.
1. “Sütten a€z› yanan, yo€urdu üfleyerek yer.” atasözünü ö€renme aç›s›ndan de€erlendiriniz.
2. Davran›flç› yaklafl›m, ö€renme konusunu nas›l ve neden ele al›r? Aç›klay›n›z.
3. Tüm ilgisini futbola vermifl bir genç, bir bale sanatç›s›n› kendisine model olarak seçer mi?
Niçin? Aç›klay›n›z.
4. “Bir insana uçmay› ö€retemeyiz.”
“Bir flempanzeye konuflmay› ö€retmek söz konusu olamaz.”
Bu durumlara neden olan etken nedir? Aç›klay›n›z.
5. Sönme nedir? Söndürülmek istenilen bir davran›fl konusunda neler yap›labilir? Belirtiniz.
6. Yapt›€› iyiliklerin karfl›l›€›nda iyilik ve teflekkür görmeyen birey, bir süre sonra art›k bu fedakârca davran›fl›ndan vazgeçer. Bu durumu neyin yoklu€uyla aç›klayabiliriz?
7. “Ak›l hastanesinde dokuz y›ld›r kalan bir kad›n, her gün s›rt›na on iki kilo a€›rl›€›nda giysiler giyer. Doktorlar, onun yeme€inin miktar›n› giysilerinin a€›rl›€›na göre ayarlarlar. Kad›n›n giysileri on kilodan fazla oldu€unda ona doymayaca€› ama açl›ktan da ölmeyece€i kadar yemek verirler. Hasta, ilk
günler aç kal›r ama daha sonra giysilerinin a€›rl›€›n› azaltmaya bafllar. Bir haftan›n sonunda giysilerinin a€›rl›€› bir buçuk kiloya kadar düfler.” Örnekte izlenilen ö€renme yolu hangisidir? Aç›klay›n›z.
8. Zil sesine koflullanan kedinin koflullanmas›, klasik koflullanmad›r. Ama bir sirkte atefl çemberinin içinden atlad›ktan sonra kendisine ci€er verilece€i ö€retilmifl bir kedinin koflullanmas›, edimsel
koflullanmad›r. Buna göre klasik koflullanmay›, edimsel koflullanmadan ay›ran temel farklar nelerdir? Belirtiniz.
144
Ç. BELLEK TÜRLER‹
TEMEL KAVRAMLAR
• Bellek
• Duyusal bellek
KONUYA HAZIRLANALIM
Afla€›daki resmi inceleyerek sorular› yan›tlay›n›z.
• Çal›flma belle€i
• K›sa süreli bellek
• Uzun süreli bellek
1. Bellek ne demektir ve günlük yaflam›n›zda bellekten nas›l yararlan›rs›n›z?
Tart›fl›n›z.
2. Ö€renilen konular›n zamanla unutulmas›n›n nedenleri neler olabilir? Konuyu aranızda tart›fl›n›z.
3. Neden baz› fleyleri unuturuz baz›lar›n› hiç unutmay›z? Bunun nedenlerini
tart›flarak unutulmayan ya da zor unutulanlardan oluflan bir liste haz›rlay›n›z.
Resim 3. 7: Belle€in Haf›zas›, Salvador Dali, New York Ça€dafl
Sanat Müzesi
4. “Gerçek cennetler, unuttuklar›m›zd›r.”11 diyen Marcel Proust (Mars›l Prost)’un vurgulamak
istedi€i nedir? ‹nsanlar hiçbir fleyi unutmasalar sizce neler olabilirdi? Tartışınız.
5. Sürrealizm ne demektir? Kitab›n›z›n sözlük k›sm›na bakarak ö€reniniz.
6. Salvador Dali, yandaki resminde bellekle ilgili neler anlatmak istemifltir?
1. Duyusal Bellek
Bilgi Notu
ETKÜNLÜK
Afla€›daki metni okuyunuz ve yandaki bilgi notundan da yararlanarak verilen örneklerin
neyin bir göstergesi oldu€unu söyleyiniz
Bir kitab›n sayfalar›n› h›zla çevirdi€imiz zaman yaz›lar, gözümüzde izler b›rak›r.
Göz, verilen ›fl›k uyar›c›s›n› 100 ms. (mili
saniye) bellekte tutabilir.
fiarap eksperleri ald›klar› tatlar›, parfümcüler kokular› uyar›c› ortadan kalkt›€› hâlde
hat›rlayabilirler.
DUYUSAL BELLEK
Bellek, geçmifl yaflant›lar› ak›lda tutabilme gücüdür. ‹nsanlar›n belle€i olmasayd› deneyimlerinden
ö€rendikleri davran›fl ve bilgileri saklayamaz, her seferinde yeni bafltan ö€renmek zorunda kal›rlard›. Bilgiyi saklama gücü olan belle€in hiyerarflik bir yap›s›
vard›r. Bu yap›da; duyumsal bellek, k›sa süreli bellek, çal›flma belle€i ve uzun süreli bellek s›ralamas›
yer al›r. Uyar›c› ortadan kalkt›€› hâlde duyum çok k›sa süre devam eder. ‹flte duyumlarla elde edilen bilgiyi saklama yetisine duyusal bellek ad› verilir.
145
2. Çal›flma Belle€i ve K›sa Süreli Belek
ETKÜNLÜK
Bilgi Notu
A. Rehberden bir telefon numaras› bularak
bunu ö€renmeye çal›fl›n›z. Rehberi kapatarak numaray› telefonda çevirmeye bafllay›n›z. Yandaki
bilgi notundan da yararlanarak afla€›daki sorular›
yan›tlay›n›z.
1. Numaray› tam olarak çevirebildiniz mi?
2. Hat›rlamak için ne yapman›z gerekir?
ÇALIfiMA BELLE⁄‹ VE KISA SÜREL‹ BELLEK
Çal›flma belle€i, befl duyu organ›m›z arac›l›€›yla beyine giden bilgilerin ilk ulaflt›€› bellektir.
Bu bellek, beyne giren bilgilerin yirmi ile otuz saniye tutuldu€u, bilinçli olmayan bir aflamad›r. Önceden edinilmifl bilgilerle bir ça€r›fl›m sa€lanm›yorsa buradaki bilgi ortadan kalkar.
K›sa süreli bellek, ö€renilen bilginin yirmi dakika gibi k›sa bir süre tutuldu€u bellek aflamas›d›r. K›sa süreli bellek, bilinçli bir aland›r ve kapasitesi çok dard›r. Bir baflka özelli€i, kolayca yanl›fl hat›rlamaya yol açabilmesidir. Örne€in, bir telefon numaras› çevirirken dikkatimiz baflka yere
yo€unlaflm›flsa yanl›fl çevirme olas›l›€›m›z fazlad›r. Burada kaybolan bilgiyi hat›rlamaya çal›flman›n yarar› yoktur.
Böyle bir durumda bile numaray› unutabilir
misiniz?
3. Yukar›daki uygulamadan ç›kard›€›n›z
sonuç nedir?
B. Afla€›daki sorular› yandaki bilgi notundan
da yararlanarak yan›tlay›n›z.
1. Üç denek grubu al›nm›fl ve iki heceli kelimelerden oluflan bir liste, birinci denek grubuna
az, ikinci denek grubuna biraz daha fazla, üçüncü denek grubuna ise çok fazla tekrarlat›larak
ö€retilmifltir.
K›sa süreli bellekteki bilgilerin uzun süreli belle€e aktar›labilmesinin iki yolu vard›r: tekrarlama ve
gruplama. Tamamen hatas›z bir tekrar yap›lana kadar ö€renme devam ederse bilgilerin uzun süreli
belle€e aktar›lmas› kolaylafl›r. Böylece k›sa süreli
belle€in 20 dakikal›k zaman s›n›r› afl›lm›fl olur.
Bu araflt›rmadan ç›kar›lacak sonuç ne olabilir, neden?
2. 145319231989 rakamlar›n› bir okuyuflta ezberleyip ayn› s›rayla hat›rlamaya çal›fl›n›z. Hat›rlayabildiniz mi?
Bilgilerin uzun süreli belle€e aktar›lmas›n›n
ikinci bir yolu, gruplamad›r. Uzun süreli bellekteki bilgiler arac›l›€›yla, yeni birimleri, anlaml› bir biçimde kümeler hâline getirme sürecine gruplama denir. Gruplama sayesinde k›sa süreli belle€in 7 birimlik s›n›r zorlu€u afl›lm›fl olur. Örnekteki
say› dizisi 12 birimden oluflmaktad›r. Gruplamadan sonra ise üç birime indirilmifltir.
Diziyi 1453 (‹stanbul’un fethi), 1923 (Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluflu), 1989 (seksenlerin son y›l›) diye gruplayarak üç birimlik bir dizi hâline dönüfltürerek ö€reniniz. Ö€renmeniz
daha kolay oldu mu? Nedenini tart›fl›n›z.
3. Uzun Süreli Bellek
ETKÜNLÜK
Bilgi Notu
Afla€›daki metni okuyunuz ve örneklerden ulaflt›€›n›z sonucu söyleyiniz. Yandaki bilgi notundan yararlanarak yan›t›n›z›n do€rulu€unu denetleyiniz.
Bafl›na darbe alan kifliler, genellikle önceki olaylar› hat›rlar ama hasar›n hemen sonras›ndaki olaylar›
hat›rlamazlar.
146
UZUN SÜREL‹ BELLEK
Uzun süreli bellek, bilgilerin devaml› kald›€› bellektir. Bilgilerin k›sa süreli bellekten uzun
süreli belle€e geçmesi protein sentezine ba€l›d›r. Proteinlerin oluflup hücrelerdeki yerlerini
almalar›yla bilgilerin kal›c› olma durumu ger-
Hayvanlar üzerinde yap›lan deneylerde hayvana önce labirentte sola dönmesi gerekti€i ö€retilir. Sonra flok
uygulan›r ve bafl›na darbe alan kiflilerde oldu€u gibi geçici bir bilinç kayb› meydana gelir. Ö€renme ile flok aras›ndaki süre k›saysa ö€renilmifl davran›fl›n unutuldu€u
görülür. Süre uzunsa hayvan labirentte sola dönmesi
gerekti€ini hat›rlar.
çekleflir. Yafll›larda protein sentezi azalm›fl
oldu€undan, yeni izlenim ve hat›ralar›n eskilerden daha çabuk unutuldu€u gözlenir.
Bilinçli bir alan olan uzun süreli bellekte
sürekli kald›€›n› söyledi€imiz bilgileri hat›rlayamamam›z›n nedeni, elimizde yeterli
ipucunun olmamas›d›r.
D. BELLEĞİN TEMEL İŞLEM AŞAMALARI
TEMEL KAVRAMLAR
• Kodlama
• Depolama (saklama)
• Ça€›rma (hat›rlama)
• Ça€r›fl›m
• Belleme
• Ket vurma
KONUYA HAZIRLANALIM
Afla€›daki sorular› yan›tlay›n›z.
1. Ö€renme s›ras›nda yaln›z okumaya de€il, anlat›ma da yer
verildi€inde unutma neden daha az olur?
2. Neden anlams›z heceleri de€il de kelimeleri daha kal›c› ö€reniriz?
3. ‹ki grup ö€renciye ayn› ders notlar› verilmifl ve bir süre sonra bu
konudan s›nava girecekleri söylenmifltir. Birinci gruptaki ö€rencilere,
daha metni okumaya bafllamadan belirli sorular verilmifl ve sorulara
cevap arayarak okumalar› istenmifltir. ‹kinci gruptaki ö€renciler, kendilerine bir fley söylenmedi€i için normal günlük al›flkanl›klar› içinde
metni okumufllard›r. Hangi gruptaki ö€renciler daha iyi hat›rlar? Bunun nedeni ne olabilir?
ETKÜNLÜK
Afla€›daki f›kray› okuyunuz, yandaki
bilgi notundan da yararlanarak sorular›
yan›tlay›n›z.
Temel, savaflta on arkadafl›yla birlikte
esir düfler. Karfl› taraf›n askerleri onlardan orduyla ilgili gizli bilgileri almak isterler. ‹lk gün ekipten befl kifli bildiklerini
söyler. ‹kinci gün üç kifli daha konuflur.
Üçüncü günün sonunda konuflmayan bir
tek Temel kal›r. Dördüncü, beflinci günler Temel’den yine ç›t yok. Temel bu ifle
iki hafta dayan›r. Sonunda düflman komutan› onu kald›€› hücrede izlemeyi düflünür. Temel, bir yandan kafas›n› duvara
vurmakta, bir yandan da söylenmektedir:
“Hat›rla, hat›rla, hat›rla.”
Bilgi Notu
BELLE⁄‹N ‹fiLEM AfiAMALARI
Belle€in ifllem aflamalar›; kodlama, depolama ve ça€›rma aflamalar›d›r.
Kodlama: Çevreden edinilen bilgilerin belle€e kaydedilip ifllenir hâle getirilmesidir. Bu yerlefltirme, bilginin
al›nma yoluna göre olur. Örne€in bir evin adresini iflitti€imiz zaman sesle ilgili kodu, resme bakt›€›m›z zaman görsel kodu kullan›r›z. Ö€renilen malzemenin kal›c› olup kolay bulunabilmesi için birkaç koddan yararlan›l›r.
Depolama (saklama): Bilgilerin kodlanmas›ndan sonra belle€in yapt›€› ikinci ifllem, kodlanan bilgilerin saklanmas›d›r. Bilgilerin saklanarak korunmas›na belleme ad› verilir. Elektriksel biçimde gelen uyar›c›lar, kimyasal bir de€iflime u€rayarak uzun süreli belle€e kaydedilir. Uzun süreli
belle€e aktar›lan bilgi, burada günler, aylar, y›llar boyunca
saklan›r. Ancak bunlar, daima bilinç alan›nda de€ildir.
147
1. Bildiklerine benzer ya da z›t uyar›c›lar› görse Temel, ö€rendiklerini kolayca hat›rlayabilir miydi?
2. Bildiklerini ö€rendi€i zaman ya
da yerde bulunan baz› uyar›c›lar› gördü€ünde Temel’in hat›rlamas› kolaylafl›r m›yd›?
3. Gizli bilgileri ö€renirken sevinçliyse hapisteki üzüntülü ortamda Temel’in bildiklerini hat›rlamas› daha kolay m› yoksa daha zor mu olur?
Ça€›rma (hat›rlama): Bellekte saklanan bilgiler, istenildi€i zaman yani bizim arzu ve irademizle bilinç alan›na
ç›kabilir. ‹flte, ö€renilenlerin saklan›p yeniden canland›r›lmas›na hat›rlama ad› verilir. Hat›rlamada kodlama ve
depolama önemlidir. Hat›rlama olay›n›n olabilmesi için
hat›rlamak istedi€imiz bilginin bellekte depolanm›fl olmas› ve depolanm›fl bilgiye bizi götürecek ipuçlar›n›n var olmas› gerekir. Bellekte ça€›rmaya yard›mc› olacak örgütlenmeler; benzerlik, z›tl›k, zamanda ve yerde birlikteliktir.
Bu ilkelere ça€r›fl›m ilkeleri ad› verilir. Ça€r›fl›m, belirli bir
uyar›c›n›n o uyar›c›yla geçmiflte bir arada bulunmufl baflka nesne ve durumlar› hat›ra getirmesidir.
ETKÜNLÜK
Afla€›daki örnekleri okuyarak bilginin kazan›lmas›, saklanmas› ve ça€r›lmas›nda hangi etmenlerin
rolü oldu€unu defterinize yaz›n›z.
1. E€er evimizde, kendimize ait odada ders çal›fl›yorsak o oda ortam› ö€rendiklerimiz için bir çerçeve oluflturur ve ö€renilenlerin o ortamda hat›rlanmas› daha kolayd›r. Ama s›nav ortam›, bundan
farkl›d›r ve bu farkl›l›k ça€›rma sürecini zorlaflt›r›r.
2. Bize liste hâlinde verilmifl do€a bilimleriyle ilgili yüzü aflk›n kavram›, ö€renme durumunda oldu€umuzu varsayal›m. Evrenin yap›s›yla, Günefl sistemiyle, yerküreyle, yerküredeki canl› ve cans›z varl›klarla ilgili kavramlar›, bize anlaml› gelecek bir biçimde örgütleyip gruplarsak daha kolay hat›rlar›z.
3. Sevinçliyken ö€renilen bir adresin, üzüntülüyken hat›rlanmas› zorlafl›r.
4. Difllerimizi f›rçalamak, odaya bir büyük girince aya€a kalkmak o sosyal ortamlarda ihmal etmedi€imiz, hemen hat›rlad›€›m›z davran›fllard›r.
Ön Çal›flma Görevi
Derse gelmeden önce afla€›daki etkinli€i on dakikada gerçeklefltiriniz.
Saatinize bakarak bafllay›n›z. Bellek konusunun buraya kadar olan k›sm›n› gözden geçirip ana
bafll›klar› kendi ifadelerinizle yaz›n›z. Konunun bölümleriyle ilgili sorular haz›rlay›n›z. Bu sorulara yan›t ararcas›na metni okuyunuz. Sorular›n yan›tlar›n› okudukça bölümler aras›nda iliflki kurunuz. Her
bölüm bitti€inde birkaç kez tekrar ediniz. Konunun tümünü yeniden gözden geçiriniz ve kaç dakika
sürdü€ünü söyleyiniz.
Bir önceki üniteden benzer uzunlukta bir konuyu yukar›daki ifllemleri yapmadan on dakikada ö€renmeye çal›fl›n›z.
1. Ayn› zaman süresi içinde hangi konuyu daha iyi ö€renip daha iyi hat›rlad›n›z?
2. Yapt›€›n›z çal›flmadan ulaflt›€›n›z sonuç nedir?
148
ETKÜNLÜK
A. Bir önceki psikoloji s›nav›nda ö€retmeninizin sordu€u sorular› bir baflkas›ndan
yard›m almadan bir k‛da yaz›n›z. Ö€retmeninizden bu sorular› tahtaya yazmas›n› isteyiniz ve bunlardan kaç›n› hat›rlad›€›n›z› belirleyiniz ve afla€›daki sorular› yandaki bilgi
notundan da yararlanarak yan›tlay›n›z.
1. S›n›f genelinde ö€rencilerin hat›rlayamad›klar› sorular hangileridir?
2. Bu sorular›n hat›rlanamamas›n›n
nedenleri neler olabilir?
3. ‹nsanlar›n bir bilgiyi hat›rlamas›n›
kolaylaflt›ran etkenler nelerdir?
B. Afla€›da verilen deneyi okuyarak sorular› yan›tlay›n›z.
‹ki grup denek al›n›r. ‹lk grup, deney grubudur. Bu gruba anlams›z heceler ezberletilir. ‹kinci grup olan kontrol grubu hiçbir etkinlikte bulunmaz. Daha sonra deney grubuna ikinci bir hece listesi ezberletilir. Ayn›
liste, kontrol grubuna da verilir. Her iki gruptan da ikinci listeyi hat›rlamalar› istenir. ‹kinci listeden ö€renilenlerin hat›rlanmas›,
deney grubunda kontrol grubuna göre
daha düflükse bunun nedeni ne olabilir?
Deneyin ikinci aflamas›nda, deney ve
kontrol gruplar›ndaki deneklere anlams›z
heceler ezberletilir. Deney grubundakilere
farkl› olarak bir ikinci liste ezberletilir. Kontrol grubuna ise ilgisiz etkinlikler yapt›r›l›r.
Her iki gruptan da ilk ezberledikleri hece listelerini hat›rlamas› istenir. ‹lk ö€renilenlerin hat›rlanmas› deney grubunda kontrol
grubuna göre daha düflükse bunun nedeni ne olabilir?
Bilgi Notu
NEDEN UNUTURUZ?
Bilgilerin unutulmas›n›n bafll›ca nedenleri flunlard›r:
Bilgilerin kullan›lmamas›: Kullan›lmayan ve tekrar
edilmeyen bilgi ve becerilere ait izler, zamanla afl›n›r
ve kaybolur.
Sönme: Davran›flç› yaklafl›ma göre unutma, ö€renilenlerin pekifltirilmemesi nedeniyle zaman içinde yok
olmas›d›r.
Bilinçalt›na itilme: Freud’a göre ürküntü veren, hofla gitmeyen fleyler bask› alt›na al›n›r ve unutulur. Fakat yüzde yüz unutma söz konusu de€ildir. Unutulan
fleyler, bilinç öncesi ya da bilinçalt› alana itilir ve belli
durumlarda bilinç düzeyine ç›kabilir. Unutulanlar, bilinç öncesi alandaysa kolayl›kla hat›rlanabilir. Fakat bilinçalt›na itilmifl olanlar, ancak rüya ve hipnozla bilinç
alan›na gelebilir.
Tekrar yap›lmamas›: Baz› düflünürler, yeterli say›da tekrar yap›lmad›€› için unutman›n meydana geldi€ini savunurlar. Yüzde yüzlük ö€renme yap›ld›€›nda,
yani tamamen hatas›z tekrar yap›l›ncaya kadar ö€renildi€inde unutma azalmaktad›r.
Ket vurma (bozucu etki): Bir ö€renmeden önce ya
da sonra yer alan bir baflka ö€renmenin, söz konusu
ö€renmenin hat›rlanmas›n› olumsuz yönde etkilemesidir. Bozucu etki, sonradan yap›lan bir ö€renmeden
kaynaklan›yorsa, yani yeni ö€renilenler eski ö€renilenlerin unutulmas›na yol aç›yorsa geriye ket vurma ad›n› al›r. Tersine, daha önce yap›lan bir ö€renme, yeni
ö€renilenlerin unutulmas›na yol aç›yorsa ileriye ket
vurmad›r. Ket vurma en çok birbirine az çok benzeyen
malzemenin ö€renilmesi durumunda söz konusudur.
fiu hâlde iyi hat›rlayabilmek için farkl› konular› bir
arada ö€renmeye çal›flmak gerekmektedir. Bozucu etkinin azalt›lmas›nda uyku önemlidir. Çünkü uyku s›ras›nda, ö€renilenleri bozacak uyaranlar yoktur.
Unutman›n organik nedenleri de vard›r. Yafllanma
tüm organizman›n, beyin ve sinir sisteminin y›pranmas›na neden olur. Bu durum, unutma sonucunu do€urur. Bellek; yafll›l›k, sigara, alkol ve kimi ilâçlar›n etkisiyle güçsüzleflir.
149
ETKÜNLÜK
Afla€›daki sorular› altındaki bilgi notundan da yararlanarak yan›tlay›n›z.
1. Neleri daha kolay unuttu€unuzu ve neleri hiç unutmad›€›n›z› gösteren birer liste yap›n›z. Hiç
unutmad›€›n›z fleyleri nas›l ö€rendi€inizi ve neden unutmad›€›n›z› tart›fl›n›z.
2. Art arda tekrarlayaca€›m›z sekiz cümleyi ö€renmeye çal›fl›n›z. Ard›ndan farkl› sekiz cümleyi evinizin bulundu€u sokaktaki sekiz eve karfl›l›k olarak düflününüz. Cümleleri tekrarlarken evlerin s›ras›yla s›ralay›n›z. ‹lk ö€rendi€iniz cümleleri mi yoksa ikincileri mi hat›rlaman›z daha kolayd›r?
Bilgi Notu
BELLE⁄‹N KAPAS‹TES‹ NASIL ARTTIRILAB‹L‹R?
Çeflitli teknikler kullanarak belle€in kapasitesi art›r›labilir ve ö€renilen malzemenin daha kolay hat›rlanmas› sa€lanabilir. Bu tekniklerin bafll›calar› flunlard›r:
Gruplama: K›sa süreli belle€in yedi birimlik kapasitesi oldu€unu gördük. Bu kapasiteyi art›rmak
zordur. Fakat kümeleme yaparak her küme içine giren birimlerin say›s› art›r›labilir.
Hayal etme ve kodlama: Hayal etme yoluyla hat›rlama kolaylaflt›r›labilir. Bilgi kodlan›rken belle€e yard›mc› olacak olan hayaller de kodlan›r ve hat›rlama kolaylafl›r. Buna yer ça€r›fl›ml› yöntem ad›
verilir.
Ayr›nt›lama ve kodlama: Ne kadar ayr›nt›lara girilerek ö€renilirse bilgi o kadar kolay hat›rlan›r. ‹ncelenen olay›n neden ve sonuçlar›yla ilgili sorular soruldukça ayr›nt›ya girilmifl olur. Her ayr›nt› belle€e farkl› kanallardan girece€inden, ipucu fazla olur ve hat›rlama kolaylafl›r.
Ortam: Ö€renme iflleminin yap›ld›€› ortam, ö€renilenler için bir çerçeve oluflturur. Kendimizi o ortamda hayal edebilirsek ö€renilenleri hat›rlamak kolaylafl›r.
Örgütleme: Bilgiler, kiflinin kendisine anlaml› gelecek flekilde düzenlenir ve s›ralan›rsa hat›rlama
daha kolay olur.
Alg›, ö€renme, bellek, hat›rlama ve unutma konular› birbiriyle yak›ndan iliflkilidir. Ö€renme için duyumlama ve alg›lama gereklidir. ‹yi ö€renilen fleylerin saklanmas›, korunmas› ve hat›rlanmas› daha kolay, unutulmas› zordur.
ETKÜNLÜK
Afla€›daki ifadelerden do€ru olanlar›n yan›na “X” koyunuz. Yanıtlarınızın doğruluğunu öğretmeninizin rehberliğinde kontrol ediniz.
Bellek olmasayd› insanlar her fleyi yeni bafltan ö€renmek zorunda kal›rlard›.
Çal›flma belle€i, bilgilerin beyinde kalma süresi yaklafl›k yirmi dakikad›r.
Uzun süreli bellekte yer alan her bilgi yeterli ipucu olsa da olmasa da hat›rlanabilir.
Hat›rlama s›ras›nda yararlandığımız ipucu, hangi bilgileri belle€e nas›l kaydetti€imizi gösterir.
Ket vurma, birbirine benzemeyen malzemenin ö€renilmesi durumunda söz konusudur.
K›sa süreli belle€in yedi birimlik kapasitesi artt›r›labilir.
‹yi ö€renilen malzemenin korunmas› ve hat›rlanmas› kolayd›r.
150
E. DÜŞÜNMENİN YAPI TAŞLARI
TEMEL KAVRAMLAR
• Düflünme
• Sembol
• ‹mge
• Kavram
• Kategori
• Soyutlama
• Genelleme
KONUYA HAZIRLANALIM
Resim 3. 8’i inceleyerek aşağıdaki soruları
yanıtlayınız.
1. Düflünürken kendinizi gözleyiniz ve bu aşamada nelerden yararland›€›n›z›, nas›l düflündü€ünüzü söyleyiniz.
2. ‹nsan ve insanl›k kavramlar› aras›nda ne fark
vard›r? Tart›fl›n›z.
3. Genelleme ve soyutlama ne demektir? Anlamlar›n› söyleyiniz.
4. “Düflünme, büyük ölçüde sessiz konuflmad›r.”12
diyen John Watson’›n vurgulamak istedi€i nedir?
5. Resimde ‹saac Newton (Ayzek Nivt›n) elma
ile ne aras›nda ba€lant› kurmufltur? Sizce bunu
yapmak için nas›l düflünebilmek gerekir?
Resim 3. 8: Quentin Blake
ETKÜNLÜK
A. Afla€›daki foto€raflar› inceleyiniz ve 152. sayfadaki “Nelerle Düşünürüz?” adlı metinden de yararlanarak sorular› yan›tlay›n›z.
Fotoğraf 3. 10: Nilüfer
Fotoğraf 3. 11: Gül
Fotoğraf 3. 12: Lale
1. Foto€raflara bak›n›z, gözünüzü kapat›n›z ve zihninizde yeniden canland›r›n›z. Duyusal uyar›c› ortadan kalkt›€› hâlde çiçeklerin zihninizde devam eden görüntüleri imgedir.
Bu görüntüleri bir süre sonra zihninizde yeniden canland›rman›z nas›l mümkün olabilmektedir? Tart›fl›n›z.
2. Foto€raflarda farkl› çiçekler görüyorsunuz. Bunlar›n ortak özellikleri nelerdir ve hepsini
a€aç diye adland›rmam›z bize ne gibi kolayl›klar sa€lar?
3. Bir özelli€in, benzer varl›klar›n ortak özelli€i olarak düflünülmesine ne ad verilir?
151
B. Kutucuklarda yer alan kavramlar› tabloda verilen açıklamaların yanındaki boflluklara yaz›n›z. Yazdıklarınızın doğruluğunu öğretmeninizin rehberliğinde kontrol ediniz.
kavram
MÖÖÖÖÖ...
soyutlama
genelleme
NE?
düflünme
kategori
sembol
imge
YOK BİR ŞEY...
SESLİ DÜŞÜNÜYORDUM.
NELERLE DÜfiÜNÜRÜZ?
Olay ve nesneleri temsil eden zihinsel oluşumdur.
Bir özelli€in, benzer varl›klar›n ortak özelli€i
olarak düflünülmesidir.
Kavramlar›n birbirleriyle iliflkilerinde oluflturdu€u aflamal› bir yap›d›r.
Bir varl›€›n herhangi bir özelli€inin, di€er
özelliklerinden ayr› olarak düflünülmesidir.
Daha önceden alg›lad›€›m›z nesne ve olaylar›n zihinde canland›r›lmas›d›r. Duyusal uyar›c›
ortadan kalkt›€› hâlde onun bilinçte devam
eden görüntüsüdür.
Nesnelerin baz› ortak ve genel özelli€ini ya
da niteli€ini temsil eden sembolik oluflumdur.
‹nsanlar›n nesneleri s›n›fland›rmalar›na olanak
sa€lar. Oluflmas› soyutlama ve genelleme yollar›yla gerçekleflir.
Olay ve nesneler yerine onlar›n sembolleri
kullan›larak yap›lan zihinsel ifllem ve sorunlara
çözüm arama yoludur. Semboller aras›nda ba€
kurmad›r, diye de tan›mlanabilir. Temel birimleri
imge(hayal, imaj), kavram ve kategorilerdir.
Karikatür 3. 7: Faruk Bayraktar
Münazara Yapal›m
“Dil üzerinde düflünme
mi yoksa düflünme üzerinde dil mi
daha etkilidir?”
Yukar›daki seçeneklerden hangisini destekledi€inizi düflününüz.
Ayn› düflüncede olanlardan dörder kiflilik iki grup oluflturunuz.
Konuyu alt dallara bölerek bir hafta içinde haz›rlay›n›z.
F. DÜfiÜNME VE D‹L
TEMEL KAVRAM
• Dil
• Sessiz konuşma
KONUYA HAZIRLANALIM
Aşağıda bir deney verilmiştir. Deneyi okuyup dil ile düşünme
arasında nasıl bir ilişki olabileceğini yorumlamaya çalışınız.
Yap›lan bir deneyde, dene€e çözmesi için bir problem verilmifltir. Denek, bu problem üzerinde
düflünürken alt dudaklar›na, dil alt›na ve bo€az›na yerlefltirilen elektrotlardan kay›tlar al›nm›flt›r. Bu
kay›tlarda, dene€in problemi çözmede kullanabilece€i kelimelere uygun elektrik dalgalanmalar› gözlenmifltir. Kimi zaman da bu tür dalgalanmalara rastlanmam›flt›r.13
152
ETKÜNLÜK
Bilgi Notu
A. Evinizin kap›s›n› açarken anahtar› hangi yöne çevirirsiniz? Cevab› vermeden önce ne yapt›€›n›za dikkat ediniz ve bunun nedenini yandaki bilgi notundan da yararlanarak aç›klamaya çal›fl›n›z.
B. Afla€›daki metni okuyarak düflünmede sessiz konuflman›n gerekli olup olmad›€›n› belirtiniz.
Alt› yafl›ndaki işitme engelli çocuklar okul öncesi ça€da olduklar›ndan henüz kendilerine dudaktan okuma ya
da iflaret dili ö€retilmemifltir. Bu nedenle de konuflma öncesi dönemde olduklar› kabul edilir. Bu çocuklar dilden
ba€›ms›z problemleri nas›l çözerler? Bunun yan›t›, k›smen
dilden ba€›ms›z problemlerin nas›l oldu€una ba€l›d›r. Fakat genellikle bu tür çocuklar normal yafl›tlar› kadar iyi düflünebilir görünmektedirler. Örne€in bir kavram s›n›flama
testinde işitme engelli çocuklara oyuncak, müzik aletleri
gibi cisimlerin resimleri verilmifl; oyuncaklar›, müzik aletlerini ve di€er tür nesneleri ayr› ayr› nas›l gruplayacaklar›
gösterilmifltir. Bu çocuklar, resimleri kendi bafllar›na s›n›fland›rd›klar›nda (Bu, düflünmeyi gerektiren bir görevdir.)
normaller kadar baflar›l› olmufllard›r.14
SESS‹Z KONUfiMA
Düflünme süreci; kavramsal düflünme, sessiz konuflma ve sözel düflünme
biçiminde gerçekleflebilir. Kavramsal düflünme, soyutlama ve genellemeler yoluyla elde edilen kavramlarla yap›lan düflünmedir. Sessiz konuflma, (içsel konuflma) sözcük ve kavramlar› zihnimizden geçirerek düflünmeye verilen add›r.
Sözel düflünme, kelimelerle düflünmedir. ‹nsanlar, kavramlar› ifade etmek
için kelimeler kullan›rlar. Küçük çocuklar
kavramlar› ö€renmeye, kelime kullanabilmelerinden çok önce bafllarlar. Okul
e€itimiyle birlikte, kavramsal düflünme,
sözel düflünmeye dönüflmeye bafllar.
Böylece düflünme, hem sözcüklerin anlamlar›n› hem de sözcüklerin kendilerini
kapsar.
Bilgi Notu
ETKÜNLÜK
Afla€›daki sorular› yandaki bilgi notundan da
yararlanarak yan›tlay›n›z.
1. ‹nsanlar, duygu, istek ve düflüncelerini
baflkalar›na iletmek için ne gibi sembollerden
yararlanmaktad›rlar? Tart›flarak bunlar›n içinde en geliflmifl olan›n› söyleyiniz.
2. “‹nsan bazen konuflarak düflünür, bazen de
düflünerek konuflur.” sözünü aç›klamaya çal›fl›n›z.
3. “Bilim adam›” kavram›, günümüzde “bilim
insan›” olarak de€ifltiriliyor. Bu durumu dil ve düflünce etkileflimi aç›s›ndan nas›l aç›klars›n›z?
4. Evinizden okula nas›l geliyorsunuz? Düflününüz ve bunu kelimeleri, cümleleri kullanmadan ifade ediniz.
Bu uygulamadan, dil ve düflünce iliflkisi ile
ilgili ulaflt›€›n›z sonuç nedir?
D‹L VE ‹LET‹fi‹M
Dil, nesne ve olaylar›n simgelerinden oluflan
yapay bir sistemdir. Bu sistem, insanlar aras›nda iletiflimi sa€lar. Dildeki kelimeler, insanlar taraf›ndan türetilmifl simgelerdir. ‹nsanlar, hem
simgelere birer anlam vermifller hem de onu kendi aralar›nda iletiflim kurmak için kullanm›fllard›r.
Ço€unlukla varl›klar›n karfl›l›€› olan sözlü ve yaz›l›
semboller arac›l›€›yla düflünülür. Bu durumda insanlar, kendi kendileriyle konuflur gibidirler.
Dil olmadan da düflünmek mümkündür. Çünkü dil varken bile düflünmelerin bir bölümü dille
olmaz. Rüya, imgeleme gibi düflünme türlerinde
imgelerden yararlan›l›r. Ancak düflünmede dil ve
dilsel beceriler çok önemlidir. Ak›l yürütme, bilimsel ya da felsefi çal›flma yapma gibi üst düzey
düflünmelerde dil mutlaka gereklidir.
153
Münazara Yapal›m
Gruplar, “Dil üzerinde düflünme mi
yoksa düflünme üzerinde dil mi daha etkilidir?” konusu ile ilgili ön haz›rl›k çal›flmalar›n›
s›n›fa sunacaklard›r. Daha sonra seçilecek
bir jüri, sunular› kitab›n›z›n ekler k›sm›ndaki
dereceli puanlama anahtar› ile de€erlendirecektir. ‹ki seçene€in güçlü ve zay›f yönleri
hep birlikte yeniden gözden geçirilecektir.
Dil, problem çözmede de önemli rol oynar.
Problemin iyi ifade edilip ortaya konmas› ve do€ru anlafl›lmas›, çözüm yollar›n›n bulunmas›n› kolaylaflt›r›r. Bu da dille olanakl›d›r.
Dille düflünme etkileflimi karfl›l›kl›d›r. Yaln›z dil
düflünme üzerinde de€il, düflünme de dil üzerinde etkilidir. Düflünme, dilin do€ru ve güzel kullan›lmas›n› sa€lar. E€er düflünme olmasayd› dil de
olmazd›.
G. KARAR VERME
TEMEL KAVRAMLAR
• ‹rdeleme
• Karar verme
KONUYA HAZIRLANALIM
Aşağıdaki soruları yanıtlayınız.
1. Ba€›ms›z karar verme, özgürce kendi kendine verilen kararlar› içerir. Mant›kl› karar verme, mant›k ilkelerini ve tüm koflullar› göz önüne
al›p planlayarak verilen kararlar› kapsar. ‹çtepisel kararlar, hemen o anda içimizden ne geliyorsa ona
göre verilen kararlard›r. Karars›zl›k ise en kötüsüdür ve bir türlü sonuca ulaflamama durumunu gösterir.
Bu dört karar tipine yaflam›n›zdan örnekler vererek
sonuçlar›n› karfl›laflt›r›n›z.
2. Düflünüp planlayarak verdi€iniz kararlarda hangi
etkenleri göz önüne al›rs›n›z?
3. Filozof Jean (Jan) Büridan’›n anlatt›€› bir öyküye göre açl›k ve susuzluktan k›r›lan efle€in bir taraf›na yulaf sepeti, di€er taraf›na da su kovas› konur. Resimde gördü€ünüz
kadar flansl› olmayan eflekçik ölür. Sizce bunun nedeni ne
olabilir?
Bilgi Notu
ETKÜNLÜK
Afla€›daki örnekleri okuyunuz, yandaki bilgi notundan da
yararlanarak sorular› yan›tlay›n›z.
“Okuldan s›k›l›yorum.” diye sorununu söyleyen Ali ve Ayfle bak›n bu konuda hangi karar› verecekler:
Ali flöyle düflünüyor: “Okula gitmekten s›k›l›yorum. Neden? Çünkü okuldan zevk almak istiyorum. Neden? Okuldan zevk al›rsam derslerime daha istekli çal›fl›r, s›n›f›m› geçer ve mezun olurum. Neden okuldan mezun olmak istiyorsun? Yak›n çevremin k›s›tlay›c› koflullar›ndan kurtulup özgür
olmak için daha iyi e€itim almam gerekti€ini düflünüyorum.”
154
KARAR VERME
Karar verme süreci üzerinde duygusal ve biliflsel etkenler etkilidir. Genellikle yaflant›, deneyim ve birikimler
bu süreçte önemli rol oynar. ‹lk karar
verme evrelerinde kararlar ahlaki ilkeler ve istekler do€rultusunda verilir.
Daha sonraki evrelerde ise yasalar ve
toplumsal ilkeler etkili olur. Karar verme stratejisi, bireyin karar verme du-
rumunda nas›l davranaca€›n› belirlemesidir. Bu strateji, önceden planlanabildi€i gibi hemen o anda da uygulanabilir.
Ayfle ise flöyle düflünüyor: “Okula gitmekten s›k›l›yorum.
Neden? Okuldan ayr›lmak istiyorum. Neden? Okulda bofluna zaman kaybetmektense ifl yaflam›na at›l›p bir an önce
deneyim kazanmak istiyorum. Neden e€itiminin bitmesini
beklemiyorsun? Okulda ifl yaflam› ile ilgili bir fley ö€renmiyorum. Bir an önce iflimi kurmak istiyorum.”
Durum ne kadar basitse insanlar›n
irdelemesi ve mant›kl› karar vermesi o
kadar kolayd›r. Ancak durum karmafl›klaflt›kça mant›ks›z sonuçlara ulaflma
olas›l›€› artar. Mant›k kurallar› irdeleme
ve karar vermeye yard›mc›d›r ama do€ru çözümü garantilemez. Çünkü insanlar›n kararlar› üzerinde bazen duygular›
bu kurallardan daha etkili olabilir.
1. Ali ve Ayfle hangi sonuçlara ulaflacaklar? Ayn› sorunla ifle bafllayan iki kiflinin farkl› sonuçlara ulaflmas›n›n nedenleri nelerdir?
2. Metinden hareketle do€ru karar vermede düflünmenin önemi nedir?
3. Ali ve Ayfle’nin karar verme sürecinde baflka hangi etkenler etkili olmufltur? Tart›fl›n›z.
ETKÜNLÜK
A. Problem denince akl›n›za sadece matematik problemleri gelmemelidir. Günlük yaflant›n›z, bir
sürü problemin çözümünü gerektirir. Örne€in sinemaya gitmek istiyorsunuz ama yan›n›zda yeterli paran›z yok. Sinemaya gitme amac›n›z› gerçeklefltirmek için bu problemi çözmeniz gerekir. Günlük yaflamda bunun benzeri binlerce problemle karfl›lafl›r ve onlar› çözüp hedeflerimize ulaflmaya çal›fl›r›z. ‹flte kendinizi bu problemlerden birini çözerken düflününüz. Hangi biliflsel ifllemlerde bulundu€unuzu
yazmaya çal›fl›n›z. Yazd›klar›n›z› arkadafllar›n›z›n yazd›klar›yla karfl›laflt›r›n›z ve problem çözerken hangi
biliflsel ifllemlerde bulunuldu€unu saptay›n›z. Etkinli€in sonunda bunlar› yeniden gözden geçiriniz.
B. Afla€›da problem çözme aflamalar›n›n anlat›ld›€› bir metin verilmifltir. Metni okuyunuz ve karikatürdeki ay›c›klar›n problemini problem çözme aflamalar›n› gerçeklefltirerek çözünüz.
PROBLEM ÇÖZME
Problem çözme, kiflinin, kendisini hedefine ulaflt›racak araç ve davran›fllar› seçmesi ve kullanmas›d›r.
Problem çözerken çeflitli biliflsel ifllemleri art arda gerçeklefltiririz. Bu ifllemler; problemin gerektirdi€i temel
bilgilerden yararlanma, zekâ, güdülenme, edinilmifl
deneyimler, al›flkanl›k ve haz›r olmad›r.
CANKURTARAN
BOTU DEĞİL Mİ
KARDEŞİM? BENİ
DE ALIN BOTA.
EEE, ŞEEY... ALALIM ALMASINA DA... ALSAK BİR
TÜRLÜ, ALMASAK BİR
TÜRLÜ
Problemin ne oldu€unu belirlemek: Bu aflamada problemin nereden kaynakland›€›, çözümü güçlefltiren etkenlerin neler oldu€u aç›kça ortaya konur.
Problemin parçalar›n›n anlafl›lmas›: Problemin
ne oldu€u belirlenince; onunla ilgili malzeme toplan›r,
özellikle problem karmafl›ksa daha basit alt yap›lara
indirgenir ve her parçan›n ayr› ayr› çözümü için çaba
harcan›r.
Çeflitli çözümlerin üretilmesi ve de€erlendirilmesi: Problemin parçalar›n› anlayan birey, sonunda
155
Karikatür 3. 8: Erdil Yaflaro€lu
onun tümünü zihninde belirleyerek çözüme dönük daha etkin davran›fllarda bulunabilir. Olaylar aras›nda çeflitli iliflkiler kurar. Bunlar›n do€ru olup olmad›€›n› dener.
Çözümler: Daha sonra aranan çözüm bulunur. Çözüm arayan kifli, buldu€u çözümün do€ru olup
olmad›€›n› s›nar. Bazen buldu€u çözüm ifle yaramaz ve yeniden bafllang›ç noktas›na döner.
Problem çözmede tahminler, çözüme götürücü yolda ilk ad›mlar› atmam›z› sa€lar. Bir problemi
çözmeye niyet etmiflsek akl›m›za çözümle ilgili baz› tahminlerde bulunuruz. Tahminler, geçmifl yaflant›lara dayan›r. Geçmifl yaflant›lar ne kadar zenginse tahminler de o derece isabetlidir. Bu da pek
çok durumda zaman ve emek kayb›n› önler.
Problem çözmede yanl›fl yolda ilerlemek, çözüme gitmeyi zorlaflt›r›r. Problemi çeflitli yollardan ele
almak, yeni çareler, anlamlar aramak ve yeni örgütleme ilkelerine göre yeniden örgütlemek önemlidir. Bir yolun sonuç vermedi€ini görüp bir baflka yol denenmeli, sorunlar› hep al›fl›lan biçimde çözmekte ›srar edilmemelidir.
Ön Çal›flma Görevi
Afla€›daki uygulamay› yap›n›z ve sorular› yan›tlay›n›z.
1. ‹çinde çapraz bulmacalar, kar›fl›k sözcük oyunlar› olan bir kitap al›n›z. Haftan›n her günü farkl›
bir sözcük oyunuyla ya da bulmacayla ilgileniniz. Yapabildi€iniz kadar›n› yapmaya çal›flt›ktan sonra
baflkalar›ndan yard›m al›n›z. Kolaydan bafllay›p daha karmafl›k olanlara do€ru ilerleyiniz. Geliflme
kaydedip kaydetmedi€inizi söyleyiniz.
a. Yapt›€›n›z uygulama zekân›n hangi yönünü gelifltirmeye yönelik olabilir?
b. Geliflme kaydettiniz mi? Buradan ç›kan sonucu belirtiniz.
2. ‹nsanl›k tarihine katk›da bulunan kiflilerden birinin zekâ ürünü olan bir çal›flmas›n› ö€reniniz.
ETKÜNLÜK
Afla€›daki ifadelerden do€ru olanlar›n yan›na “X” koyunuz. Yanıtlarınızın doğruluğunu öğretmeninizin rehberliğinde kontrol ediniz.
Düflünme, semboller aras›nda ba€ kurmad›r.
Karar verme süreci, yaln›zca duygusal etkenlerden etkilenir.
Düflünme, tamamen sessiz konuflmad›r.
Üst düzey düflünmelerde dilin varl›€› zorunludur.
Problem çözme çeflitli biliflsel ifllemler gerektirir.
Düflünmelerin bir bölümü dille olmaz.
Kavramlar›n oluflmas› yaln›zca soyutlama yoluyla olur.
156
H. ZEKÂ KAVRAMI
TEMEL KAVRAMLAR
KONUYA HAZIRLANALIM
• Zekâ
Afla€›daki zekâ tan›mlar›n› okuyarak sorular› yan›tlay›n›z.
• Zekâ testi
• Zekâ yafl›
Zekâ, yarat›c› düflünebilme yetisidir.
• Zekâ bölümü
Zekâ, alet yapma ve kullanma yetene€idir.
Zekâ, ö€renebilme yetene€idir.
Zekâ, çevreye ve yeni durumlara uyma gücüdür.
Zekâ, problem çözebilme yetisidir.
1. Zekâyla ilgili birden çok tan›m›n yapılmış olması hangi nedene dayandırılabilir? Tart›fl›n›z.
2. Yukar›da yer alan tan›mlardaki ortak noktalar› alarak zekây› bir de siz tan›mlay›n›z.
3. ‹kiz kardefllerin bile zekâ düzeylerinde farkl›l›k görülebilmesinin nedeni sizce ne olabilir?
ETKÜNLÜK
Afla€›daki tabloda Stanford-Binet zekâ bölümüne
göre zekâ düzeyleri verilmifltir. Metni okuyarak tablodaki değerlerin yanına ilgili zekâ düzeylerini yazınız.
Eksik olanları öğretmeninizden yardım alarak tamamlayınız.
Zekâ Bölümü
0–24
25-49
50-69
ZEKÂ VE DÜZEYLER‹
70-79
Zekâ; anlama, iliflkileri kavrama, alg›lama, soyutlama, ö€renme, yeni durumlara uyma, genelleme,
yarg›lama, ay›rt etme, birlefltirme, çözümleme ve
elefltirme yetilerinin bir araya gelmesiyle oluflur. Zekân›n varl›€› için tüm bu yetilerin uyumlu ve çok iyi ifllemesi gerekir. fiu hâlde, zekâ için genel bir zihin gücüdür ya da gelifltirilebilecek bir genel kapasitedir,
denilebilir.
80-89
90-109
110-119
120-139
140 ve yukarısı
Tablo 3. 1: Stanford-Binet zekâ bölümüne göre ze-
Zekâ düzeyi her insanda ayn› de€ildir. Ancak in- kâ düzeyleri
sanlar›n büyük bölümü normal zekâ düzeyindedir.
Zekâ yönünden özel gruplar›n yani zekâ gerili€i olanlar›n ve üstün zekâl›lar›n say›s› daha azd›r.
‹leri düzeyde zekâ gerili€i: Zekâ bölümü yetmiflten afla€› olan bireylerdir. Bunlar genel nüfusun
% 2-3’ünü oluflturur. Bu kifliler, otuz-k›rk yafllar›na kadar yaflad›klar› hâlde, iki yafl çocu€unun zekâ
düzeyini aflamazlar. Bir k›sm› yürüyebilir ama konuflamazlar ve tehlikelerden korunamazlar. Orta düzeyde zekâ gerili€i olan bireyler, yedi yafl çocu€unun zekâ düzeyini aflamazlar. Üç yafllar›na kadar
yürümeyi ö€renemez, konuflmay› ancak befl yafl›nda ö€renirler. Üç yafl›ndan sonra yard›m almadan
yemek yiyebilir, y›kanabilirler. Ö€retilebilir zekâ düzeyindeki bireyler, özel ö€retim kurumlar›nda e€itilebilir, baz› basit ifller yapabilirler. Bu kiflilerin en üstün zekâ yafl› yedi ile on aras›ndad›r. Duygular›n›, istek ve arzular›n› kontrol edebilecek zekâya sahip de€ildirler.
157
Üstün zekâ: Üstün zekâl› bireylerin alg›lama, düflünme ve ö€renme gücü, di€er bireylerinkinden
üstün oldu€undan özel olarak e€itilmeleri gerekmektedir. Aksi hâlde, normal e€itim programlar› onlar› s›kar, arkadafl çevreleriyle iliflkilerinde zorlan›rlar ve çeflitli psikolojik sorun ve bunal›mlar ortaya ç›kabilir. Üstün zekâl› çocuklar, iyi e€itilirlerse daha sonraki yaflamlar›nda çok baflar›l› yetiflkinler olmaktad›rlar. Bunlarda hastal›k, erken ölüm ve boflanma olaylar›n›n genel nüfusa göre daha az oldu€u saptanm›flt›r.
Bilgi Notu
ETKÜNLÜK
Afla€›daki araflt›rma sonuçlar›n› okuyunuz. Yandaki bilgi
notundan da yararlanarak ulaflt›€›n›z sonucu söyleyiniz.
Tek yumurta ikizlerinin kal›t›m› birbirlerinin ayn›d›r. Do€umlarından itibaren farkl› çevrelerde yetifltirilen tek yumurta ikizleri ile ayn› evde yetiştirilen çift yumurta ikizlerinin zekâ
puanlar› karfl›laflt›r›lm›flt›r. De€iflik çevrelerde yetiflseler bile
kal›t›m› ayn› olan tek yumurta ikizlerinin zekâlar›n›n, ayn› çevrede yetiflip kal›t›mlar› birbirinden farkl› olan çift yumurta ikizlerinin zekâlar›ndan daha çok birbirlerine benzedi€i ortaya
ç›km›flt›r.
Bir baflka araflt›rmada ise bebekken evlat edinilen çocuklar›n zekâlar›, üvey ve do€al anne babalar›n›n zekâlar› ile karfl›laflt›r›lm›flt›r. Bu çocuklar›n zekâ puanlar›n›n do€al anne babalar›nkine daha çok benzedi€i görülmüfltür.15
KALITIM VE ÇEVRE
‹nsan zekâs›, belli bir s›n›r içinde
sabit kal›r. Yani çocukken saptanan
zekâ düzeyi, yetiflkinlikte de afla€›
yukar› ayn›d›r. Bununla birlikte, kültür
yönünden geliflmifl çevrelerin zekây›
olumlu yönde etkiledi€i gözlenmektedir. K›saca söylersek zekân›n belirleyicileri kal›t›m ve çevredir. Ama bu
belirleyicili€in ölçüsünü kesin olarak
vermek pek mümkün de€ildir. Genelde, zekâ üzerinde % 75 kal›t›m, % 21
çevre ve % 4 rastlant›lar rol oynamaktad›r.
ETKÜNLÜK
Afla€›daki tabloda Stanford-Binet Ölçe€i’nin yafla göre baflar›lmas› gereken baz› test maddeleri verilmifltir. Bu test maddelerini inceleyiniz ve 159. sayfadaki bilgi notundan da yararlanarak sorular› yan›tlay›n›z.
YAŞ
2
MADDENİN TİPİ
Üç delikli şekil tahtası
TANIMI
Şekilleri (daire, üçgen, kare) doğru deliklere yerleştirme.
Küplerle kule yapma
Gösteriden sonra modele bakarak dört küpten bir kule
yapma.
3
Küplerle köprü yapma
Gösteriden sonra modele bakarak yan küpler ile üstte
bir küpten oluşan bir köprü yapma.
4
Eşyaları hatırlama
Üç eşyadan biri (örneğin oyuncaklar, köpek veya ayakkabı) çocuğa gösterildikten sonra kapatılır ve bu eşyaların
adlarını hatırlaması istenir.
Resim tanıma
“Neyin üzerinde yemek pişiririz?” veya “Yağmur yağarken ne taşırız?” diye sorulduğunda doğru eşya resimlerini
göstermek.
Tablo 3. 2: Stanford-Binet Zekâ Ölçe€i’nin yafla göre baflar›lmas› gereken baz› maddeleri (Clifford T. Morgan, Psikolojiye Girifl, s. 291)
158
1. ‹nceledi€iniz test, uygulanan birey say›s› bak›m›ndan ne tür bir testtir?
2. ‹nceledi€iniz test, kullan›lan araca göre ne tür bir testtir?
3. 4 yafl›ndaki bir çocuk gördü€ünüz zekâ testinden 30 puan ald›ysa ve bu puan 4 yafl›ndaki çocuklar›n ortalama puan›na karfl›l›k geliyorsa zekâ yafl› ve zekâ bölümü kaçt›r?
4. Yanıtlarını verdiğiniz bu zekâ testini herkes uygulayabilir mi? Nedenini tart›fl›n›z.
Bilgi Notu
ZEKÂNIN ÖLÇÜLMES‹
Zekâ, zekâ testleriyle ölçülür. Ancak bu testlerin yaln›zca uzmanlar taraf›ndan uygulanmas› gerekir. ‹lk zekâ
testi, 1905 y›l›nda ortaya ç›km›flt›r. Zekâ testleri, uyguland›klar› birey say›s› bak›m›ndan, bireysel testler ve grup
testleri diye ikiye ayr›l›r. Bir uygulay›c› taraf›ndan tek bireye uygulanan zekâ testleri bireysel testlerdir. Bireysel
testler, uygulanmas› daha pahal› ve uzun zaman alan testler olmakla birlikte, grup testlerinden daha güvenilirdir.
Fotoğraf 3. 13: Oyun zekâyı geliştirir.
Bireysel testler, uygulamada kullan›lan araca göre sözlü, yaz›l› ve performans testler olarak ayr›l›r. Sorular›n sözlü olarak yan›tlanmas› istenmiflse sözlü zekâ testi kullan›l›r. Yaz›yla yan›tlanan testlere yaz›l› test ya da k‛t kalem testi ad› verilir. Dene€in zekâ derecesini çeflitli oyuncaklar, bas›l›
kartlar gibi malzemelerle ölçen testler de zekâ icra testleri, performans testler veya edimsel testler ad›n› al›r.
Zekâ testlerinde baflar› derecesi zekâ bölümü kavram›yla belirtilir. Zekâ yafl› (ZY), uygulanan testte ayn› puan› alan çocuklar›n ortalama yafl›n› gösterir. Örne€in 10 yafl›ndaki bir çocuk, testten 45 puan ald›ysa ve bu puan 8 yafl›ndaki çocuklar›n ortalama puan›na karfl›l›k geliyorsa çocu€un zekâ yafl›
8’dir. Zekâ bölümü (ZB), zekâ yafl›n›n takvim yafl›na bölünüp yüzle çarp›lmas›yla elde edilir. Normal
bir insan›n zekâ bölümü yüzdür.
Ön Çal›flma Görevi
A. Afla€›daki uygulamay› yap›n›z ve sorular› yan›tlay›n›z.
‹çinde çapraz bulmacalar, kar›fl›k sözcük oyunlar› olan bir kitap al›n›z. Haftan›n her günü farkl› bir
sözcük oyunuyla ya da bulmacayla ilgileniniz. Yapabildi€iniz kadar›n› yapmaya çal›flt›ktan sonra
baflkalar›ndan yard›m al›n›z. Kolaydan bafllay›p daha karmafl›k olanlara do€ru ilerleyiniz.
1. Yapt›€›n›z uygulama zekân›n hangi yönünü gelifltirmeye yönelik olabilir?
2. Geliflme kaydettiniz mi? Buradan ç›kan sonucu belirtiniz.
B. ‹nsanl›k tarihine katk›da bulunan kiflilerden birinin zekâ ürünü olan bir çal›flmas› ile ilgili sunu haz›rlay›n›z.
159
I. ZEKÂ TÜRLER‹
TEMEL KAVRAMLAR
• Sözel zekâ
KONUYA HAZIRLANALIM
Jean Piaget (Jean Piyaje)’ye göre zekân›n bileflenleri sözeldilsel, mant›ksal-matematiksel, görsel-uzamsal, müziksel-ritmik, be• Duygusal zekâ
densel-kinestetik, kifliler aras›-sosyal, kifliye dönük-içsel ve do€a zekâs›d›r. Bu yetenekler herkeste birbirinden farkl›d›r. Birinde üstünlük
gösteren kimse, di€er alanlarda o kadar baflar›l› olmayabilir. Afla€›daki iki örne€i okuyarak bunlarda hangi zekâ bileflenlerine gereksinim oldu€unu söyleyiniz.
• Görsel-mekânsal zekâ
Bir yeme€i piflirecek kiflinin önce yemeğin tarifini okumas› ve anlamas›, tarifi oluflturan ögeleri s›n›fland›rmas›, yeme€e kar›fl›m oranlar›n› hesaplayabilmesi ve yeme€in kendi damak zevkine uygunlu€u yan›nda tüm aile üyelerinin memnuniyetini de sa€layabilmesi gerekir.
Basketbol oynayan bir kiflinin koflmak, topu baflkas›na atmak ve topu yakalamak gibi bedensel
özelliklere sahip olmas› gerekir. Bunlar yan›nda oyun sahas›na uyum sa€lamas› ve oyunda ortaya ç›kabilecek olas› anlaflmazl›klara çözüm bulmas› da gereklidir.
ETKÜNLÜK
Bilgi Notu
Afla€›daki metni okuyunuz ve yandaki bilgi notundan da yararlanarak sorular› yan›tlay›n›z.
LEONARDO DA V‹NC‹
Leonardo da Vinci’nin babas› bir noter, annesi ise bir çiftçinin k›z›yd›. Babas›, annesiyle evli de€ildi ve onlar› terk etmiflti. Babas›, onun do€du€u
y›l ilk efli ile evlendi. Leonardo, annesi ile yaflad›
ve amcas› d›fl›nda ailede kimseden sevgi görmedi. On dört yafl›nda babas› ile birlikte Floransa’ya
gitti ama evlilik d›fl› do€an çocuklar›n üniversiteye gitmesi yasak oldu€undan yüksek ö€renim göremedi. Matematikte yafl›tlar›ndan ilerdeydi, çok
güzel resimler yap›yordu. Babas› onu bu nedenle
ünlü bir heykelt›rafl›n yan›na ç›rak olarak verdi.
Burada ünlü sanatç›larla tan›flt›, resim yapmay› ve
lir çalmay› ö€rendi. Daha sonra Milano dükünün
hizmetine girdi. ‹fle al›nmak için köprüler, silahlar,
gemiler, heykeller yapabilece€ini yazd›€› ama
göndermedi€i mektubu tüm zamanlar›n en ola€anüstü ifl baflvurusu kabul edilir. On yedi y›l burada resimler, heykeller yapt› ve festivaller organize
etti. Bina, makine ve silah tasar›mlar› yapt›. Uçan
makinelerin, kanallar›n, kilise ve kalelerin yap›m›y-
160
SÖZEL, GÖRSEL-MEKÂNSAL
VE DUYGUSAL ZEKÂ
Zekân›n özellikle sözel, görsel-mekânsal ve
duygusal yönü önemlidir.
Sözel zekâ: Dille yapt›€›m›z her türlü çal›flmayla ilgilidir. Düz yaz›, fliir, rapor, mektup yazabilme, dinleyiciler önünde konuflma yapabilme, baflkas›n› dinleyebilme, ne söylendi€ini anlayabilme yetene€i sözel zekâ ile ilgilidir. Sözel
zekân›n temel özelliklerinin bafl›nda sözcüklerin
s›ras›n› ve anlam›n› kavrayabilme gelir. Aç›klama, ö€retme, ö€renme ve sözcükler yoluyla espri yapma sözel zekân›n bir baflka özelli€idir. Ayr›ca ikna edici konuflup yazabilme, hat›rlayabilme ve ça€r›fl›m yapabilme de sözel zekân›n bafll›ca özellikleridir.
Görsel-mekânsal zekâ: Resimler, imgeler,
flekiller ve çizgilerle düflünme, üç boyutlu nesneleri alg›lama ve ak›l yürütme becerisidir. Bu zekâ
yönü geliflmifl olan kimse çok hayal kurar, sanat
ve projelerin görsel sunumundan hofllan›r. Okurken sözcüklerden çok resimlere ilgi duyar. Ö€renmede de daha çok video, film, bulmaca ve harita
la ilgilendi. Anatomi ve hidrolik konusunda ö€renciler yetifltirdi. ‹lgi alan› öylesine geniflti ki bafllad›€› ifllerin ço€unu bitiremiyordu. Bu yüzden çal›flmalar›n› bir deftere kaydetti. Ünlü eseri Mona Lisa’y› da bu seyahatlerinden birinde yapt› ve hiç
yan›ndan ay›rmad›. Babas› öldükten sonra Floransa’ya döndü. Babas›n›n miras›n› alamad› ama amcas› tüm servetini ona b›rakt›. Üç y›l papan›n hizmetinde çal›flan Leonardo, kadavralar üzerinde
çal›flmas› yasaklan›nca oradan ayr›ld› ve altm›fl
yedi yafl›nda hayata veda etti.
Leonardo da Vinci, bütün yasaklara ra€men
yapt›€› anatomi çal›flmalar›yla 750’ye yak›n çizim
b›rakm›flt›r. Kan›n ifllev ve dolafl›m› ile ilgili fizyoloji
çal›flmas›, bu bilim dal›na yapt›€› katk›lar›n en
önemlisidir. Harvey’in yüz y›l sonra do€rulad›€› kan
dolafl›m› hipotezini ortaya koymufltur. Astronomide Copernic (Kopernik)’e giden yolu açm›flt›r. Yerin Günefl çevresinde dönen bir gezegen oldu€unu iddia etmifltir. Su ve havada dalga hareketleri,
ses oluflumu gibi olgularla da ilgilenen Leonardo’ya jeolojinin öncüsü gözüyle bak›lmaktad›r.
Onun bilimsel yöntem anlay›fl› ile ça€›m›zdaki aras›nda fark yoktur. Tüm ilgi alanlar›nda evrensel bir
deha olan Leonardo, son günlerinde “Nas›l yaflamam gerekti€ini anlamaya bafllad›€›mda nas›l ölmekte oldu€umu gördüm.” demifltir.16
gibi malzemeden yararlan›r. Kolayl›kla yön bulma
becerisine sahiptir. Ö€rendiklerini hat›rlamada zihinsel resimleri kullan›r. Bir objenin farkl› aç›lardan
duruflunu anlay›p zihninde canland›rabilir. Bilgilerini somut ve görsel sunumlara dönüfltürür.
Duygusal zekâ: ‹nsan›n kendisine veya baflkalar›na ait duygular› anlama, sezinleme, yönetme ve yönlendirme yetisi, kapasitesi ya da becerisidir. Bu tan›m çeflitli psikologlara göre de€iflmektedir. Baz› psikologlar, duygusal zekân›n zamanla azal›p artabilen bir yeti oldu€unu savunurken baz›lar› onun sabit oldu€unu ve de€iflmedi€ini öne sürmektedirler. Duygusal zekâ, belirli bir
durumda ne hissetti€inin fark›na varabilmeyi ve
bu duygularla bafla ç›kabilmeyi sa€lar. Duygusal
zekâs› geliflmifl kifliler kendilerini motive edip
duygular›n› belli bir amaca yöneltebilirler. Baflkalar›n›n duygular›n› fark edip empati kurabilirler.
Di€er insanlarla olan iliflkilerini baflar›yla yürütebilirler.
1. Leonardo da Vinci, hangi alanlarda
önemli çal›flmalar yapm›flt›r?
2. Leonardo da Vinci’nin sözel zekâs›n›n geliflmifl oldu€unu nereden anl›yorsunuz?
3. Leonardo da Vinci’nin görsel-mekânsal
zekâs› güçlü müdür? Örnek veriniz.
Resim 3.9: Leonardo da Vinci’ye ait bir helikopter çizimi
4. Leonardo da Vinci duygusal zekâ yönünden neden güçlüdür?
Ön Çal›flma Görevi
‹nsanl›k tarihine katk›da bulunan kiflilerden birinin zekâ ürünü çal›flmalar›ndan örneklerle ilgili bir sunu yap›n›z.
1. Ele ald›€›n›z kiflilerin ortak özelliklerini belirleyiniz.
2. Ele ald›€›n›z kiflilerin uygarl›€a yapt›klar› katk›larda hangi özelliklerinin etkili oldu€unu belirtiniz.
161
İ. ZEKÂ VE YARATICILIK
TEMEL KAVRAMLAR
• Yarat›c›l›k
• Yetenek
• ‹stidat
Resim 3. 10: Chow Hon Lam
KONUYA HAZIRLANALIM
Afla€›daki görselleri inceleyerek sorular› yan›tlay›n›z.
Resim 3. 11: Chow Hon
Resim 3. 12: Chow Hon Lam
1. Yarat›c› olmakla zeki olmak ayn› fley midir?
2. Resimlerde giysilerin üzerine yap›lmak üzere haz›rlanm›fl bask› tasar›mlar› görüyorsunuz.
Bunlar› yapabilmek için yarat›c›l›k m› yoksa zekâ m› gereklidir?
3. Buna göre yarat›c›l›kla zekâ aras›nda nas›l bir iliflki vard›r?
4. Gördü€ünüz tasar›mlar üzerinde etkili olan ögeler nelerdir?
ETKÜNLÜK
Afla€›daki metni okuyunuz, 163. sayfadaki bilgi notundan
da yararlanarak sorular› yan›tlay›n›z.
ALBERT E‹NSTE‹N
Albert Einstein (Alb›rt Aynfltayn), 14 Mart 1879’da, Almanya’n›n Ulm flehrinde dünyaya geldi. Babas› mühendisti.
Annesi ise müzikle ilgiliydi. Albert ilk y›llarda konuflma güçlükleri yaflad›. Befl yafl›ndan itibaren üç y›l boyunca bir Katolik okulunda e€itim gördü. 1894 y›l›nda babas›n›n flirketi iflas etti ve Einstein ailesi ‹talya’ya yerleflti. Ancak Einstein e€itimini devam ettirmek için Münih’te kald›. Sürekli okul yönetimi ile çat›fl›yordu. Okulun e€itim sistemine ve e€itim yöntemlerine sert bir flekilde karfl›yd›. 1895 y›l›n›n bahar›nda ailesinin yan›na gitmek için okuldan ayr›ld›. Zürih’te Federal
Politeknik Okuluna baflvurdu. Okula kabul s›nav›na girdi fakat fizik ve matematikte ald›€› s›ra d›fl› puana ra€men di€er
162
Karikatür 3. 9: Anthony Geoffroy
alanlarda baflar›s›z oldu. Ailesi Albert’› ortaö€renimini bitirmesi için ‹sviçre’ye gönderdi.On yedi yafl›nda bu okuldan mezun olan Einstein, zorunlu askerlik yapmamak için babas›ndan izin alarak Almanya vatandafll›€›ndan ç›kt›. ‹ki y›l›n› ö€retmenlik ifli bulabilmek için harcad›. Eski bir s›n›f arkadafl›n›n babas›n›n bir patent ofisinde kendisine ifl bulmas›yla ›fl›€›n do€as›, uzay ve zaman iliflkisi ile ilgilenmeye bafllad›. Kuramlar› ile uzay anlay›fl›nda devrim yaratan, Einstein ve dâhi sözcü€ünün efl anlaml›
kullan›lmas›na yol açan ünlü bilim insan›n›n çocuklu€u ve ilk gençli€i böyle geçti.17 (Düzenlenmifltir.)
1. Einstein’›n yaflam›n›n ilk y›llar›ndaki uyumsuzluklar neden kaynaklanm›fl olabilir?
2. Einstein’›n kiflisel özellikleri nelerdir?
3. Einstein’a potansiyel gücünü gerçeklefltirme olana€› veren olay hangisidir?
Bilgi Notu
‹ST‹DAT VE YETENEK
‹stidat, herhangi bir beceri alan›nda, bir fleyler ö€renme f›rsat› verildi€inde insan›n bundan yararlanabilme gücüdür. ‹stidat, e€itimle birleflti€i zaman yetenek hâlini al›r. Örne€in do€ufltan güzel resim yapabilme gücüne sahip olabiliriz. Bu potansiyel güç istidatt›r. Ancak kifli resim konusunda e€itilirse istidat ortaya ç›kar ve resim yetene€i hâlini al›r. Bu nedenle, genel zekâdan baflka resim, müzik, mekanik güç gibi birçok istidat üzerinde araflt›rmalar yap›lmakta ve çeflitli yetenek testleri gelifltirilmektedir. Yetenek testleriyle genel zekâ testlerinden elde edilen sonuçlar aras›nda düflük bir korelasyon bulundu€u gözlenmifltir. Bu da sanat yetene€inin genel zekâdan farkl› bir fley oldu€unu kan›tlar.
Yetenek ve zekân›n insan yaflam›ndaki yeri önemlidir. Zeki ve yetenekli insanlar, merakl›d›rlar ve
ayr›nt›lara afl›r› dikkat ederler. Zihinsel ve fiziksel olarak büyük bir enerjiye sahiptirler. Çabuk ö€renir,
zor unuturlar. Bulunduklar› grup içinde lider olmay› severler. ‹lgilerini çekmeyen, basit konularda dikkatleri azd›r. Soyut konular› çabuk kavrar, düflüncelerini rahat ifade ederler. Yeniliklere kolay uyum
sa€larlar ve giriflimcidirler. Düflünce, olay ve kurallar aras›ndaki iliflki ve uyuflmazl›klar› çabuk fark
eder ve söylerler. Karmafl›k konular›, sorunlar› çözmede, planlay›p organize etmede pratik yollar bulurlar. Haks›zl›€a çabuk isyan ederler ve onurlar›na düflkündürler. Zengin bir sözcük hazineleri vard›r,
ak›c› konuflurlar. Sorumluluk duygular› güçlüdür. Genelleme ve soyutlama yoluyla bilgilerini baflka
alanlara aktarabilirler. Özgün ve elefltirel düflünceye sahiptirler. Espri yetenekleri vard›r, duyarl›d›rlar,
kolay empati kurarlar. Amaçlar›na ulaflmaktan zevk al›rlar.
ETKÜNLÜK
Afla€›daki metni okuyunuz ve 164. sayfadaki bilgi notundan da yararlanarak Atatürk’ün ve çevresindekilerin düflünme biçimleri aras›ndaki fark› söyleyiniz.
Atatürk döneminde Ankara’daki yol yap›m çal›flmalar› h›zland›r›lm›flt›. Yap›lmas› planlanan yollar›n genifllik ölçüleri Atatürk’e getirildi€inde özellikle flehir merkezindeki yol geniflliklerinin üç-dört kat›na ç›kart›lmas›n› istedi. Bu genifllik, konuyla ilgili kiflilere öyle fazla geldi ki onun flaka yapt›€›n› zannettiler. Onlar›n önerdikleri genifllik, o gün için kabul edilebilir çözümdü. Oysa Atatürk, gelece€i görmüfltü. O gün için çok genifl olan bu yollar›n bugün ne kadar yetersiz kald›€›n› görüyoruz.
163
Bilgi Notu
Fotoğraf 3. 14: Solvay (Solvey) Konferans›’na katılan dâhiler. Sa€dan 2. Marie Cürie (Mari Küri), yan›nda Henri
Poincare (Henri Puankare). Ayaktakiler: Sa€dan 4. Ernest Rutherford (Ernest Rütherford), sa€dan 2. Albert Einstein (Alb›rt Aynfltayn).
Yarat›c› düflünme, yeni düflünce ya da ürünler yaratmaya yöneltilmifl düflüncedir. Yarat›c›l›k,
yenilikler ortaya koyma ve onlar› gerçeklefltirebilme özellikleri tafl›yan bir süreçtir. Zekâ ve yarat›c›l›k
aras›nda iliflki vard›r fakat ikisi ayn› fley de€ildir. Çünkü yarat›c› kifliler sorunlar›n› çözerken yaln›z zekâlar›ndan de€il, sezgi, yarat›c› hayal gücü gibi özelliklerinden de yararlan›rlar.
Bir soruna kabul edilebilir tek çözüm üreten düflünme türü yak›nsak düflünmedir. Her insan bunu yapabilir. Ancak bir soruna uzun vadeyi de kapsayan birçok çözüm bulup bunlar aras›nda seçim
yapabilmek ›raksak düflünmeyi gerektirir. Yarat›c› düflünme, büyük ölçüde ›raksak düflünmeye dayan›r.
Ön Çal›flma Görevi
“Kiflilik konusunda kal›t›m m› yoksa çevre mi daha önemlidir?”
Yukar›daki seçeneklerden hangisini destekledi€inizi söyleyiniz. Ayn› düflüncede olanlardan dörder
kiflilik iki grup oluflturunuz. Haz›rlanma süreniz bir haftad›r. Grubu oluşturan kifliler, konuyu bölümlere
ayırmalı ve ona göre haz›rlanmal›d›rlar.
164
DEÚERLENDÜRME ‚ALIÞMALARI (II)
A. Afla€›daki çoktan seçmeli sorular›n do€ru seçeneklerini iflaretleyiniz.
1. K›sa süreli bellek, beyne giren bilgilerin yaklafl›k otuz saniye ile yirmi dakika aras›nda zihinde tutuldu€u bellek aflamas›d›r. Uzun süreli bellek ise bilgilerin zihinde devaml› kald›€› aflamad›r. Dolay›s›yla k›sa süreli bellekteki bilgilerin uzun süreli belle€e aktar›lmas› gerekir.
Afla€›dakilerden hangisi bu aktar›m› kolaylaflt›r›r?
A. Saklama ve ça€›rma
B. Kodlama
C. Hat›rlama ve tan›ma
D. Genelleme
E. Tekrarlama ve grupland›rma
2. Bilgiler; duyu organlar›yla al›n›r, uyar›lan sinir hücreleri yoluyla beyne gelir, kodlan›r, depolan›r ve
saklan›r.
Buna göre afla€›daki s›ralamalardan hangisi do€rudur?
A. Duyum, alg›, duyumsal bellek, uzun süreli bellek, k›sa süreli bellek
B. Alg›, duyum, duyumsal bellek, uzun süreli bellek, k›sa süreli bellek
C. Duyum, alg›, duyumsal bellek, k›sa süreli bellek, uzun süreli bellek
D. Duyum, duyumsal bellek, alg›, k›sa süreli bellek, uzun süreli bellek
E. Duyum, alg›, uzun süreli bellek, duyumsal bellek, k›sa süreli bellek
3. Beyindeki ölen veya eskiyen hücrelerin yerine yenilerinin konulamamas› yüzünden baz› bilgiler
unutulur.
Ateflli hastal›€a yakalanan, uyuflturucu madde ve alkol kullanan kifliler, yapt›klar›n› hat›rlamakta
güçlük çekerler.
Bu örneklerde, unutmaya yol açan afla€›daki faktörlerden hangisi vurgulanm›flt›r?
A. ‹leri ket vurma
B. Kullan›lmama yüzünden silinme
C. Geriye ket vurma
D. Bilinç alt›na atma
E. Organik yap›da de€iflme
4. Bellek, geçmifl yaflant›lar› zihinde tutabilme gücüdür. Buna göre afla€›dakilerden hangisi belle€in ifllevlerinden de€ildir?
A. Bireye yeni davran›fllar kazand›rma
B. Çevreden al›nan bilgileri ifllenir hâle getirme
C. Depolanm›fl olan bilgileri bilinç alan›na ç›karma
D. Kodlanan bilgileri saklama
E. Çevreden al›nan bilgileri kaydetme
5. ‹nsanlar, onlar› ifade etmek için kelimeler kullan›rlar. Örne€in küçük çocuklar, onlar› ö€renmeye
kelimeleri kullanmadan çok daha önce bafllarlar. Daha sonra onlar›n isimlerini de ö€renirler. Bir meyveyi, bir oyunca€› ya da bir rengi düflünürken onun ad›n› da düflünürler. Yani sözcüklerle düflünmeye bafllarlar.
Burada “onlar” diye sözü edilen afla€›dakilerden hangisidir?
A. ‹mge
B. Kavram
C. Kategori
D. Tasar›m
E. Simge
165
6. ‹nsanlar, gündelik yaflamlar›nda sürekli yeni kararlar al›r, bunlar› uygular. Ancak önemli olan
mant›kl› düflünüp do€ru kararlar almakt›r.
Afla€›dakilerden hangisi bu süreçteki en do€ru davran›flt›r?
A. Ani karar almak
B. Duygularla karar almak
C. ‹flleri oluruna b›rakmak
D. Karars›z kalmak
E. Düflünerek karar almak
7. Afla€›dakilerden hangisi dil ve düflünme aras›ndaki ba€lant›y› do€ru olarak ifade eder?
A. Düflünmelerin bir bölümü dille olmaz.
B. Dil, düflünme üzerinde etkili de€ildir.
C. Dil, problem çözmeyi zorlaflt›rabilir.
D. Dil, yaln›zca bir iletiflim arac›d›r.
E. Düflünme tamam›yla sessiz konuflmad›r.
8. Düflünmenin amac›, sorunlara çözüm yollar› bulabilmektir. Problem çözerken farkl› düflünme
yollar› kullan›l›r. Örne€in, bir soruna kabul edilebilir tek çözüm üretilebildi€i gibi birçok çözüm yolu
bulunup bunlar aras›nda seçim yap›labilir.
Burada aç›klamas› yap›lan düflünme yollar› afla€›dakilerden hangisinde ifade edilmifltir?
A. Soyut düflünme, somut düflünme
B. Kavramsal düflünme, sesli düflünme
C. Yak›nsak düflünme, ›raksak düflünme
D. Sessiz düflünme, imgesel düflünme
E. Biçimsel düflünme, niteliksel düflünme
9. Fareler üzerinde yap›lan araflt›rmalarda zeki farelerin yavrular›n›n zeki, zekâca geri farelerin
yavrular›n›n da zekâca geri olduklar› görülmüfltür.
Buna göre afla€›daki yarg›lardan hangisine var›labilir?
A. Çevre koflullar› zekân›n geliflmesini etkileyebilir.
B. E€itim, zekân›n belirli bir düzeyde geliflmesini sa€layabilir.
C. Zekâ düzeyi ile baflar› aras›nda olumlu bir iliflki vard›r.
D. Kal›t›m, zekâ üzerinde belirleyici bir güce sahiptir.
E. Zekâ testleri her zaman do€ru sonuçlar vermeyebilir.
10. Yarat›c› düflünme özelli€i, kendini çocuk yafllardan itibaren çeflitli flekillerde ortaya koyar. Çocuklar›n al›fl›lm›fl›n d›fl›nda gösterdi€i tepkiler; üretme, düflünme ve davran›fllar›nda görülen yarat›c›
hayal gücü izleri bunu gösterir. Daha ileri yafllarda da o kiflinin ortaya koydu€u eserler al›fl›lm›fl›n d›fl›nda olur. Zaten al›fl›lm›fla yönelmek yarat›c›l›€› yok eder.
Buna göre çocuklarda yarat›c›l›€›n körelmemesi için afla€›dakilerden hangisi yap›lmal›d›r?
A. Farkl› yafl gruplar›na yönelik problemleri çözmeleri istenmelidir.
B. Küçük yafllarda farkl› diller ö€renmeleri sa€lanmal›d›r.
C. Al›fl›lm›fl›n d›fl›ndaki ürünleri desteklenmelidir.
D. Az oyun, çok e€itim ilkesini uygun davran›lmal›d›r.
E. Yetiflkinlerle daha çok bir arada olmalar› sa€lanmal›d›r.
166
B. Afla€›daki cümleleri uygun sözcüklerle tamamlay›n›z.
1. Belle€in, duyumlarla elde edilen bilgileri çok k›sa süre saklama yetisine ..................................
.......... bellek denir.
2. Bilgiler, hatas›z tekrarlanana kadar ö€renme devam ederse .............................. zorlafl›r.
3. Uzun süreli bellekteki bilgiler arac›l›€›yla yeni birimleri anlaml› kümeler hâline getirme sürecine
........................................... denir.
4. Bir ö€renmeden önce ya da sonra yap›lan baflka bir ö€renmenin hat›rlamay› olumsuz yönde
etkilemesine ..................................................... denir.
5. ..................................... , ö€renilen kifli, olay ve nesnelerle yeniden karfl›lafl›ld›€›nda, bunlar›n daha önce ö€renildi€inin fark›na var›lmas›d›r.
6. ................................................... , cisimlerin baz› ortak ve genel özelli€ini ya da niteli€ini temsil eden sembolik oluflumdur.
7. ........................................................... , kiflinin kiflili€ine özgü davran›fllar›n›n ve yarat›c› hayal gücünün söz konusu oldu€u düflünmedir.
8. ‹nsanlar›n do€ufltan getirdikleri baz› fleyleri yapabilme gücü olan ................................ , e€itimle birleflirse ........................................hâlini al›r.
9. ............................... , iletiflimde yapay sembollerin kullan›lmas›d›r.
10. ............................................................ sembolle nesne aras›ndaki ba€›n uzlafl›ma ba€l› oldu€u
sembollerdir.
11. ................................................ , çevreye ve yeni durumlara uyma gücüdür.
12. Zekâ testlerinde baflar› derecesi ................................................ kavram›yla ifade edilir.
13. Zekâ bölümü, .................................................. n›n ........................................... na bölünüp yüzle çarp›lmas›yla elde edilen de€erdir.
14. Üstün zekâl› bireylerin zekâ bölümü .................................. un üzerindedir.
C. Afla€›daki aç›k uçlu sorular› yan›tlay›n›z.
1. Konunun uzunluk ve k›sal›€›na göre etkili bir ö€renme için tekrar nas›l yap›lmal›d›r? Belirtiniz.
2. Kültürün geliflmesinde belle€in rolü nedir? Tart›fl›n›z.
3. Bilginin çok kanall› kaydedilmesinin yararlar› nelerdir? Belirtiniz.
4. Bilgisayarlar› insan zihnine benzer biçimde çal›fl›r hâle getirmek için insan zihninin en
çok hangi özelli€i taklit edilmeye ve anlafl›lmaya çal›fl›lmaktad›r? Belirtiniz.
5. “Yarat›c›l›k, kiflinin imgeleme yetisine ba€l›d›r.” Nedenini aç›klay›n›z.
6. ‹nsanlar zihinlerinde, insana kanat takarak melekleri, bal›k kuyru€u koyarak deniz k›zlar›n› oluflturabilir. Zihnin öznel birer tasar›m› olan bu tür faaliyetlerin ad›n› ve özelliklerini söyleyiniz.
167
7. “Herkesin gizil olan yaratma gücü, baflar›lar›ndan fazlad›r.” Burada “gizil olan yaratma gücü”
diye ifade edilen özellik nedir? Bu özelli€in yarat›c› düflünme üzerindeki etkisi ne olabilir? Belirtiniz.
8. “Her kavram do€rudan ya da dolayl› olarak nesnel gerçekli€i içermek durumundad›r.” görüflünün nedenini aç›klay›n›z.
9. ‹nsan, niçin ilgi duydu€u problemleri daha çabuk çözer?
Afla€›da yer alan öz elefltiri tablosundaki sorular› yan›tlayarak bu ünitede ö€rendiklerinizi de€erlendiriniz.
ÖZ ELEŞTİRİ TABLOSU
Bu bölümden önce, öğrenme, bellek
ve düşünme hakk›nda neler biliyordum?
Bu bölümde öğrenme, bellek ve düşünme ile ilgili
Neler ö€rendim?
Kavrayamad›klar›m› nas›l ö€renebilirim?
3. ÜNİTE DİPNOTLAR
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
Orhan Hançerlio€lu, Ruhbilim Sözlü€ü, s. 233.
Orhan Hançerlio€lu, Ruhbilim Sözlü€ü, s. 229.
Cemal Y›ld›r›m, Bilimin Öncüleri, s. 168.
Norman L. Munn, Psikoloji, C 2, s. 410.
Jerry M. Burger, Kiflilik, s. 484.
Acar Baltafl, Zuhal Baltafl, s. 265.
Acar Baltafl, Zuhal Baltafl, s. 59.
Ayd›n Ankay, Ruh Sa€l›€› ve Davran›fl Bozukluklar›, s. 86.
Acar Baltafl, Zuhal Baltafl, s. 19.
http://www.edebiyatdefteri.com/siir/309851/teknostres-1.html
Ayd›n Ankay, Ruh Sa€l›€› ve Davran›fl Bozukluklar›, s. 89.
D. Schultz, S. Schultz, Modern Psikoloji tarihi, s. 693.
Üstün Dökmen, ‹letiflim Çat›flmalar› ve Empati, s. 138.
Ayd›n Ankay, Ruh Sa€l›€› ve Davran›fl Bozukluklar›, s. 107.
D. Schultz, S. Schultz, Modern Psikoloji tarihi, s. 599.
Cemal Y›ld›r›m, Bilimin Öncüleri, s. 71.
Cemal Y›ld›r›m, Bilimin Öncüleri, s. 68.
168
Neleri kavrayamad›m?
4. †NÜTE
RUH SAÚLIÚININ TEMELLERÜ
Resim 4.1: AÛlayan KadÝn, Pablo Picasso, Paris, Pablo Picasso MŸzesi
KONULAR
A. KÜÞÜLÜÚÜN GELÜÞÜMÜ
B. KÜÞÜLÜK KURAMLARI
C. BÜREYSEL FARKLILIKLAR
‚. KÜÞÜLÜÚÜN …L‚†LMESÜ
D. STRES VE NEDENLERÜ
E. STRES VE G†NL†K YAÞAM
F. SAVUNMA MEKANÜZMALARI
G. RUH SAÚLIÚININ …NEMÜ VE …L‚†TLERÜ
H. RUH SAÚLIÚININ KORUNMASI
I. NORMAL DIÞI DAVRANIÞ T†RLERÜ
Ü. PSÜKOLOJÜK DESTEK T†RLERÜ
169
A. KİŞİLİĞİN GELİŞİMİ
TEMEL KAVRAMLAR
• Kiflilik
• Mizaç (huy)
• Karakter
• Benlik
KONUYA HAZIRLANALIM
1. Afla€›daki kiflilik tan›mlar›n› okuyarak bu tan›mlarda
kiflili€in hangi etmenlerle aç›kland›€›n› belirtiniz ve bunlardan yararlanarak kiflili€i tan›mlamaya çal›fl›n›z.
“Kiflilik, bir insan›n kendisine özgü ve az çok her zaman gözlenebilen davran›fl ve al›flkanl›klar›n›n tümüdür.”
“Kiflilik, insan›n toplumda oynad›€› çeflitli roller ve bu
rollerin baflkalar› üzerinde b›rakt›€› etkilerin tümüdür.”
“Kiflilik, insan›n iç hayat›ndaki dinamik güçlerin kendisine has özellikleridir.”
2. “Beni bende demen, bende de€ilim,
Bir ben vard›r bende, benden içeri.”1
Yunus Emre’nin yukar›daki sözünden hareketle insan kiflili€inin d›fla yans›yan yönü yan›nda baflka nas›l
bir yan› oldu€u söylenebilir?
Karikatır 4. 1: Farkl› karakterler
3. Resimde bulunan kiflilerin yüz ifadelerine bakarak kiflilik özellikleri hakk›nda neler söyleyebilirsiniz?
4. Kiflilik, bu derse kadar psikolojide ö€rendi€iniz her fleyi kapsar. fiu ana kadar bireylere çeflitli aç›lardan bakt›k, Ahmet’in ya da Asl›’n›n de€il de genel olarak insanlar›n karakteristik nitelikleri üzerinde
durduk. Oysa kiflilik denildi€inde belirli bireylerden söz etmemiz gerekir. Sizce bunun nedeni kiflili€in hangi özellikleridir?
5. ‹kiz kardefllerin bile biri korkak ve çekingen, di€eri cesur ve at›lgan olabilir. Bunun nedenini
tart›fl›n›z.
ETKÜNLÜK
Afla€›daki metni okuyunuz, yandaki foto€raf› inceleyiniz
ve 171. sayfadaki bilgi notundan da yararlanarak sorular› yan›tlay›n›z.
‹lk Ça€da Yunanistan’da aktör ve aktristlerin hangi rolü
oynad›€›n› göstermek için persona (maske)lar tak›l›rd›.
Oyunda rol alan kiflilerin yüzlerindeki ifadeler seyirci taraf›ndan görülemedi€i için bu yola baflvurulmufltu. Daha sonra
Jung, bu sözcü€ü bireyin günlük yaflamdaki gereksinimleriyle ilgili tav›rlar› olarak tan›mlad›. Jung’a göre kiflili€in bir
yönü sabittir belki ama di€er yönü sürekli de€ifliklik gösterebilir ve kifli buna göre farkl› maskeler kullanabilir. Bunlar,
Yunan tiyatrosundaki maskelere benzer.
170
Fotoğraf 4.1: ‹lk Ça€da Yunan tiyatrosunda kullan›lan personalardan ikisi (Hadrian Villas›, mozaik)
1. Personalara neden gerek duyulmufltur ve bunlar neyi yans›tmaktad›r?
2. Farkl› maskeler kullan›lmas›, kiflili€in hangi özelli€ini gösterir?
3. Kiflili€in sabit, de€iflmeyen bir yan› oldu€u söylenebilir mi?
4. Metinden kiflilikle ilgili hangi sonuçlara ulaflt›n›z?
Bilgi Notu
K‹fi‹L‹⁄‹N TANIMI
Kiflilik; bir insan› baflkalar›ndan ay›ran, kal›t›m ve çevre etkisiyle ortaya ç›kan, duygu, düflünce ve
davran›fl özelliklerinin tutarl› bütünüdür. Bu tan›mda vurgulanmak istenen noktalar flunlard›r: Her birey, kendisini di€er bireylerden ay›ran özelliklere sahiptir. Bireyin zaman içinde, benzer durumlarda
davran›fl› pek de€iflmez. Kiflilik, bireye özgü duygu, düflünce ve davran›fl özelliklerinden oluflur. Bireyin çevresiyle kurdu€u iliflki biçimini belirler. Bu anlamda kiflilik, soyut bir kavram olmaktan ç›k›p bireyin her günkü davran›fllar›nda gözlenebilir, somut bir hâle gelir.
Kiflilik, çok kapsaml› bir kavram olup bireyin biricikli€ini oluflturur. Çünkü onun özel ve ay›r›c› davran›fllar›n› içerir. Özeldir çünkü bireyin s›kl›kla yapt›€› ya da en tipik davran›fllar›n› temsil eder. Ay›rt edicidir çünkü bu davran›fllar kifliyi baflkalar›ndan ay›r›r.
ETKÜNLÜK
Bilgi Notu
Afla€›daki f›kray› okuyunuz ve yandaki bilgi notundan da
yararlanarak sorular› yan›tlay›n›z.
Nasrettin Hoca bir gün efle€e binmeye kalk›flm›fl. Ne kadar u€raflt›ysa da becerememifl.
“Aah ah!” demifl, “Beni bir de gençli€imde görecektiniz.”
Sonra etraf›na bak›nm›fl, kimseler yok. Kendi kendine gülmüfl, “Aman Nasrettin, biz senin gençli€ini de biliriz.” demifl.
1. F›kra, size Nasrettin Hoca’n›n kiflili€i ile ilgili hangi
ipuçlar›n› vermektedir?
2. F›kraya göre Nasrettin Hoca’n›n gençli€inde de ihtiyarl›€›nda var olan özelli€i nedir?
3. Sizce Hoca’n›n zamanla
de€iflen özellikleri de olmufl mudur? Bunlar nelerdir?
4. Nasrettin Hoca’n›n kendisini görüfl biçimi hakk›nda neler
söyleyebilirsiniz?
5. Sizin kendinizi bildiniz bileli var olan ve sonradan edindi€iniz özellikleriniz nelerdir?
Resim 4. 2: Nasrettin Hoca
171
K‹fi‹L‹⁄‹N GEL‹fi‹M‹
Kiflilik, kal›t›m ve özellikle de çevre etkisiyle oluflur. Mizaç ya da huy,
kiflili€in organik yap› ve do€ufltan getirilen e€ilimlerin oluflturdu€u yan›d›r.
Mizaç üzerinde, kal›t›m kadar sinir
sisteminin, iç salg› bezlerinin faaliyeti
gibi fizyolojik etkenlerin de rolü vard›r. Çabuk k›zmak, s›k›lmak, öfkelenmek, neflelenmek, hareketli olmak bireylere göre de€iflen mizaç özellikleridir. Karakter, kiflili€in sonradan e€itimle kazan›lan yönüdür. Karakterin
oluflumunda, insan›n içinde yaflad›€›
çevrenin toplumsal de€erleri ve ahlak
kurallar› rol oynar. Benlik ise bireyin
kendi kiflili€ine iliflkin kan›lar› ve kendi kendisini görüfl biçimidir. “Ben kimim?”, “Ben neleri yapabilirim?”,
“Benim için neler de€erlidir?”, “Hayattan ne bekliyorum?” gibi sorular›n
yan›tlar› benli€i oluflturur. Benlik, zaman içinde belirir ve flekillenir.
ETKÜNLÜK
Foto€raf› inceleyiniz ve aşağıdaki bilgi notundan da yararlanarak sorular› yan›tlay›n›z.
1. “Huy can›n alt›ndad›r.”
“Can ç›kar, huy ç›kmaz.”
Yukar›daki atasözlerinin kiflilikle ilgisi olup olmad›€›n› tart›fl›n›z. Varsa nas›l bir ilgisi oldu€unu aç›klay›n›z.
2. Gordon Allport (Gord›n Alport)’a göre karakter, insan›n içinde yaflad›€› çevrede geçerli olan de€er yarg›lar›n› ve
ahlak kurallar›n› kullan›fl biçimidir. Buna göre karakterin
sosyalleflme ve toplumsal rol ile ilgili bir kavram olup olmad›€›n› tart›fl›n›z.
3. Mekanik ifllere yetene€i olan çocuk, bir radyo sistemi
kurdu€u için çevresi taraf›ndan tan›n›p dikkate al›n›r. Böylece kendine güven ve sayg›nl›k kazan›r. Yetene€i onun güdülenmesini de sa€lar. Sürekli yetene€ini gelifltirecek etkinliklere yönelir. Bu durum, kiflili€in flekillenmesindeki hangi etkenin rolüne örnek verilebilir?
4. Foto€rafta kiflili€in flekillenmesindeki etkenlerden
hangisi görülmektedir?
Bilgi Notu
Fotoğraf 4. 2: Çocuk ve babas›
K‹fi‹L‹⁄‹N fiEK‹LLENMES‹
Kiflili€in bir yönü kal›t›m yoluyla do€ufltan gelen özellikleri kapsar. Ama bir yönü de çevreden gelen etkilerle yaflam içinde flekillenir. Bu flekillenmede yetenekler ve zekâ önemli yer tutar. Çünkü yetenek ve zekâ, bireyin toplumun kendisinden beklentilerini daha kolay kavramas›n› sa€lar. Sorumluluk duygusunu güçlendirir. Sa€lam ve kararl› bir kiflili€in oluflmas›n› kolaylaflt›r›r.
Kiflili€in kazan›lmas›nda klasik koflullanma, edimsel koflullanma, model alarak ö€renme gibi ö€renme yollar› etkilidir. Genellikle çocu€un ilk ö€retmeni annesi ve babas›d›r. Annenin ve baban›n tepkileri baz› davran›fllar› pekifltirirken, baz›lar› için cesaret k›r›c› özellik tafl›yarak çeflitli al›flkanl›klar›n,
amaç ve de€erlerin benimsenmesine yard›mc› olur. Çocuklar, genel baz› tutumlar› ve davran›fllar› anne babalar›n› örnek alarak edinirler. Örne€in annesini gözleyen k›z çocu€u, onun ahlaki ve kültürel de€erlerini örnek al›p benimser. Toplumsallaflman›n daha sonraki aflamalar›nda da oyun arkadafllar›, ö€retmenler, televizyon gibi etkenler pek çok kiflilik özelli€inin oluflmas›nda etkili olur.
Münazara Yapal›m
“Kiflilik konusunda kal›t›m m› yoksa çevre mi daha önemlidir?”
Gruplar, yukar›daki soru ile ilgili yapt›klar› ön haz›rl›klar› gözden geçirecekler, sonra bir münazara
yapacaklard›r. Seçilecek bir jüri, gruplar›, kitab›n›z›n ekler k›sm›ndaki dereceli puanlama anahtar› ile
de€erlendirecektir. Münazara bittikten sonra yukar›daki iki seçene€in güçlü ve zay›f yönleri hep birlikte yeniden de€erlendirilecektir.
172
B. KİŞİLİK KURAMLARI
TEMEL KAVRAMLAR
• ‹d (ilkel benlik)
• Ego (benlik)
• Süperego (üst benlik)
• Bilinç
• Bilinç öncesi
• Bilinçalt›
BEN BİRİNİ
DÖVMEK İSTİYORUM.
NE YAPIYORSUNUZ?
AYIP DENEN BİR ŞEY VAR.
‹D
AMA
FAZLA İNCİTME.
EGO
SÜPER EGO
Karikatür 4. 2: Freud’a göre kiflilik
KONUYA HAZIRLANALIM
Karikatür 4. 2’yi inceleyerek afla€›daki sorular› yan›tlay›n›z.
1. Psikososyal davran›fl kuram›na göre insanlar
sosyal davran›fl›, di€er davran›fllarla ayn› flekilde
ve ayn› ilkelere göre ö€renirler. Ancak her durumda ö€rendikleri gibi davranmazlar. Örne€in dürüst
olmay› ö€renen bir kifli, bir durumda dürüst davran›rken bir baflka durumda böyle davranmayabilir.
Buna göre davran›fl›n özel ve ay›r›c› niteliklerinin
saptanabilmesi için izlenecek yol, kiflinin belirli durumlarda neler yapt›€›n›n anlafl›lmas›d›r. Kiflinin ne
zaman, nas›l davrand›€›n› anlama yolu sizce ne
olabilir? Tart›fl›n›z.
2. Freud’a göre kiflilik id, ego ve süperegodan
oluflur. Resimde gördüğünüz bu kiflilik ögelerinin özellikleri neler olabilir?
3. “Kiflilik, beden yap›s› ve bellek olmak üzere iki temel etmenin ürünüdür.”2 diyen Marc Ribot
(Mark Ribo)’nun tan›m›, kiflili€in tüm ögelerini içermekte midir?
ETKÜNLÜK
A. Afla€›da Erik Erikson (Erik Eriks›n)’a göre kiflilik dönemlerini gösteren bir flema ve 174. sayfada
baz› kiflilik kuramlar›n›n açıklandığı bir tablo verilmifltir. Bunlar› inceleyiniz ve tablodaki ilk metinden yararlanarak flemay› tamamlay›n›z.
45 VE †ZERÜ
26 Ð 45 YAÞ
18 Ð 25 YAÞ
12 Ð 17 YAÞ
7 Ð 11 YAÞ
4 Ð 6 YAÞ
2 Ð 3,5 YAÞ
0 Ð YAÞ
G†VEN Ð G†VENSÜZLÜK
Şema: 4. 1: Erik Erikson’a göre kiflilik dönemleri
173
Kuram
Savunanlar
Görüflleri
Psiko-sosyal
kuram
Erik Erikson
Erik Erikson (Erik Eriks›n, 1902-1994), bireyin yaflamda savunmas›zl›€›n›n artt›€› ve potansiyelinin yükseldi€i bir dizi kriz ve dönüm noktas› ile karfl›laflt›€›n› söyler. Ona göre bu krizler uygun bir flekilde çözüldü€ünde kiflilik geliflimine ve psiko-sosyal olgunlu€a katk›da bulunur. Her kriz ya da
aflama, bireyin geliflimini flekillendiren ve kiflili€ini de€ifltiren daha önceki
kriz ve aflamalar›n üzerine kurulur. Erikson, bireylerin sekiz dönem içinde
psiko-sosyal geliflimlerini tamamlad›klar›n› savunur. Bu geliflim dönemlerinin özelli€i, her dönemde biri olumlu, di€eri olumsuz olan iki özellikten
hangisinin birey taraf›ndan kazan›l›p kazan›lmad›€›d›r. Dönemler, birbiri
üzerine kurulur ve yaflam boyunca bireyin sahip olaca€› özellikleri etkiler.
Erikson’a göre kiflilik gelifliminin tamamland›€› sekiz dönem flunlard›r:
Güven-güvensizlik, özerklik-utanç, giriflimcilik-suçluluk, baflar›-afla€›l›k
duygusu, kimlik-rol karmaflas›, yak›nl›k-yal›t›lm›fll›k, üreticilik-durgunluk,
benlik bütünlü€ü-umutsuzluk.
Psikodinamik
kuramlar
Sigmund Freud
Carl Gustav Jung
Bilinçalt›nda bulunan ve bireyin fark›nda olmad›€› bast›r›lm›fl özellikle
cinsel dürtü, istek ve an›lar davran›fllar›n ve kiflilik özelliklerinin kayna€›n›
oluflturur. Kiflili€in do€umla gelen yönü id ya da ilkel benliktir. Burada bulunan hayat iç dürtüsü, kifliyi sürekli olarak haz verecek doygunluklar peflinden koflmaya zorlar. Ego (benlik), kiflili€in idi denetim alt›nda tutmaya
çal›flan yönüdür. Süperego (üst benlik), toplumdan gelen ama bireyin benimsedi€i do€ru ve yanl›fl kavramlar›n›n kayna€›n› teflkil eder. Egonun, id
ve süperegonun etkisi alt›ndaki durumu farkl› kiflilik türlerinin ortaya ç›kmas›na yol açar. Kiflili€in üç yönü vard›r. Bilinçalt›, bireyin hiç fark›nda olmad›€› aland›r. Bilinç öncesi, bilince yak›n olan ve bilince ç›kar›labilecek bilgi, an› ve düflüncelerden oluflur. Bilinç, alg› ve bilgilerin aç›k seçik izlenebildi€i, fark›nda olunan duygu, düflünce ve davran›fla ait bilgilerden oluflur.
Fenomenolojik Carl Rogers
yaklafl›m
Abraham Maslow
‹nsan›n kiflilik özellikleri, onun toplumsal çevresi ve geçmifl deneyimleri
taraf›ndan belirlenir. Fakat her birey, bu deneyim ve toplumsal çevre etkilerini kendisine özgü bir biçimde de€erlendirir. ‹nsan, insan oldu€unun ve
ne olmak istedi€inin fark›ndad›r. Çünkü bu seçimi özgürce kendisi yapar.
Her bireyin kiflilik özellikleri birbirinden farkl›d›r. Birey, içinde bulundu€u
durumlar› bu özelliklere göre de€erlendirir ve tepkide bulunur. Dolay›s›yla
insan davran›fllar› önceden kestirilemez. ‹nsan, kendi davran›fllar›n› de€erlendirebilir, elefltirebilir ve bunlardan ç›kard›€› sonuçlara göre yaflam›na
yön verebilir.
B. Tablodaki kiflilik kuramlar›n› okuyarak sorular› yan›tlay›n›z.
1. Okudu€unuz kuramlar›n her birinin kiflili€e hangi aç›lardan bakt›€›n› söyleyiniz.
2. Okudu€unuz kuramlar›n birini di€erine üstün görüp o görüflü tek gerçek olarak kabul etmek do€ru mudur? Tartışınız.
3. Biyolojik, fizyolojik, psikolojik ve sosyal etkenlerin bir sentezi olan kiflilik nas›l ele al›nmal›d›r?
174
C. B‹REYSEL FARKLILIKLAR
TEMEL KAVRAM
KONUYA HAZIRLANALIM
• Bireysel farkl›l›k
Afla€›daki soruyu yan›tlayarak verilen konuda bir beyin f›rt›nas›
yap›n›z.
Pek çok ülke gibi bizim anayasam›zda da insanlar›n dünyaya eflit olarak geldikleri belirtilir. Bu
do€ru mudur, yani insanlar dünyaya eflit olarak m› gelirler? E€er böyle de€ilse anayasalarda
söylenmek istenilen nedir?
“‹nsanlar›n birbirinden farkl› olan yönleri nelerdir?” konusunda beyin f›rt›nas› yap›n›z. Önce konuyu befl dakika düflünüp etkinli€i öyle bafllat›n›z. Söylenen fikirleri bir iki sözcükle özetleyerek tahtaya yaz›n›z. Her turda yaln›zca bir fikir söyleyiniz. Fikriniz yoksa “Geçiniz.” diyebilir, sonraki turda
düflüncenizi yine söyleyebilirsiniz. Kimsenin söyleyecek fikri kalmad›€›nda etkinli€i sona erdiriniz. Etkinlik s›ras›nda elefltiri ve yorum yapmay›n›z. Etkinli€in sonunda tahtada yaz›lan fikirleri grupland›r›n›z ve bir sonuca ulaflmaya çal›fl›n›z. Bu farkl›l›klara neden sayg› duyulmas› gerekti€ini tart›fl›n›z.
ETKÜNLÜK
Bilgi Notu
A. Sizi di€er insanlardan farkl› k›lan biliflsel, sosyal,
fiziksel ve duygusal özellikleriniz nelerdir? Bunlar›n bir
listesini yap›n›z. Listenizdeki her özelli€in karfl›s›na bunu nas›l kazanm›fl olabilece€inizi yaz›n›z. Yazd›klar›n›z›
arkadafllar›n›zla birlikte de€erlendirerek bireysel farkl›l›klara neden olan etkenleri saptay›n›z ve bunlar›n neden önemli oldu€unu belirtiniz.
B. Afla€›daki metni okuyunuz, yandaki bilgi notundan da yararlanarak sorular› yan›tlay›n›z.
fiimflek çakt›€›nda ya da beklenmedik bir gürültü
duyuldu€unda insanlar›n yerlerinden s›çrad›klar› bilinir. Ancak do€al olan bu reflekslerden yola ç›karak bir
ö€renme yöntemi ortaya koyan ilk kifli ‹van Pavlov’dur. Bir köy papaz›n›n o€lu olan ‹van, daha küçük
yaflta okumaya büyük ilgi duydu. Yüksek ö€renimini
t›p alan›nda tamamlad›. Ama amac› doktor olmak de€il, kendi kuraca€› bir laboratuvarda araflt›rma yapmakt›. Sonunda bunu baflard›ysa da ne yeterli donan›m› ne de bir asistan› vard›. Uzun y›llar› laboratuvar›nda tek bafl›na geçirdi. Sonunda da sindirim sistemi
üzerindeki çal›flmas›yla Nobel Ödülü’nü almay› baflar-
175
B‹REYSEL FARKLILIKLAR
‹nsanlar aras›nda birtak›m fiziksel, duygusal, biliflsel ve sosyal farkl›l›klar vard›r. Bu
farkl›l›klar asl›nda insan›n bireysel bir varl›k
oldu€unun göstergesidir. ‹nsana bireysellik
kazand›ran bu özellikler, kiflilik dedi€imiz,
onun kendisi ve çevresiyle, baflkalar›na benzemeyen bir flekilde gelifltirdi€i iliflkilerin yap›s›n› oluflturur.
‹nsanlar; d›fl görünüflleri, fizyolojik yap›lar›, iç salg› bezlerinin salg›lar›, büyüme h›zlar› bak›m›ndan birbirlerinden ayr›l›rlar. Bu
özellikler, genifl ölçüde soyaçekime ba€l› kal›tsal ayr›l›klard›r ve kiflilik geliflimini etkiler.
‹nsanlar ayr›ca yetiflme biçimleri ve geçmifl yaflant›lar› yani görgüleri, bilgileri, al›flkanl›klar›, yak›n çevrelerinden kazand›klar›
de€er yarg›lar› bak›m›ndan da duygusal, biliflsel ve toplumsal olarak farkl›l›k gösterirler.
Birey, içinde bulundu€u kültürel çevrenin
görenek, gelenek ve de€erler sisteminin, ona
d›. Art›k ilgi duydu€u koflullanm›fl reflekslerle ilgili çal›flmalar yapabilirdi. Yapt› da.
Onu dünya ölçüsünde ünlü k›lan da bu çal›flmas› oldu. Çal›flmalar›yla, insan davran›fllar›n› inceleyen psikologlara ›fl›k tuttu.3
1. Metne göre ‹van Pavlov’un di€er insanlara benzemeyen yönleri nelerdir?
2. Pavlov’un farkl› yönlerinin ortaya
ç›k›fl›n› etkileyen koflullar neler olabilir?
3. Bu bireysel ayr›l›klar›n›n insanl›€a
katk›lar› neler olmufltur?
uygulanan e€itim yöntemlerinin etkisi alt›nda kendine
özgü bir kiflilik gelifltirir.
Bireysel ayr›l›klar üzerinde duygusal ve sosyal iliflkilerin de etkisi vard›r. Birey kiflili€inde ailesinin, arkadafllar›n›n ve çevresindeki herkesle iliflkilerinin olumlu
ya da olumsuz izlerini tafl›r.
Kiflilik farkl›l›klar›n›n kökeninde büyük ölçüde zekâ
ve yetenek farkl›l›klar› da yer almaktad›r. Her insan, baz› bilgi ve beceri alanlar›nda geliflme gücüne sahiptir.
Ancak her insan bu gücü yeterince de€erlendiremeyebilir. Bu da kiflilik özelliklerinin farkl› olmas›na yol açar.
Ç. K‹fi‹L‹⁄‹N ÖLÇÜLMES‹
TEMEL KAVRAM
KONUYA HAZIRLANALIM
• Kişilik Testleri
Afla€›daki metni okuyunuz, resmi inceleyiniz ve sorular› yan›tlay›n›z.
Yandaki resim, Tematik Alg› Testi’nde bulunan yirmi
resimden biridir. Resim bireye gösterilir ve hangi olaylar›n
bu durumu ortaya ç›kard›€›, resimdeki kad›n›n ne düflündü€ü ve ne duydu€u, sonucun ne olaca€› sorulur. Testin
uyguland›€› dört ö€rencinin bu konudaki düflünceleri flunlar olmufltur:
I. “K›z›n midesi bulan›yor. Midesine dokunan bir fley
yemifl ya da hayal k›r›kl›€›na u€ram›fl olabilir. Hastalanmak üzeredir.”
II. “K›z üzüntülü, çünkü annesine yapt›€› fena bir fleyi
söylemesi gerekiyor. Annesinin kendisine o kadar güveni
vard›r ki onu hayal k›r›kl›€›na u€ratt›€› için bunal›yor.”
III. “Yoksulluktan, flimdiki düzeye yükselmifl fakat sosyal bask› onu yine eski düzeyine inmeye zorlam›flt›r.”
Resim 4. 3: Tematik Alg› Testi’nden bir resim
IV. “Bu kad›n, kendisini öfkeye kapt›rm›fl ve öfke nöbeti s›ras›nda eflini öldürmüfltür. Birdenbire kendisine gelmifl ve ne oldu€unu anlam›flt›r. ‹yi kalpli oldu€u için vicdan
azab› çekiyor ve teslim olmaya karar veriyor.”4
1. Yukar›daki yorumlar› yapan dört kiflinin kiflilik özellikleri hakk›nda neler söyleyebilirsiniz?
2. Gördü€ünüz resim gibi on dokuz resim daha yorumlansa kiflilik özellikleri hakk›nda flimdikinden daha kesin fleyler söyleyebilir misiniz? Nedenini aç›klay›n›z.
3. Ayn› resmi herkesin böylesine farkl› yorumlamas›n›n nedeni ne olabilir?
176
ETKÜNLÜK
Aşağıdaki bilgi notunu okuyunuz ve tan›mlar›n s›ra numaralar›n› ait oldu€u kavram›n bafl›na yazarak efllefltirme yap›n›z. Eşleştirmenizin doğruluğunu arkadaşlarınızla birlikte değerlendiriniz.
1. Bir insan› baflkalar›ndan ay›ran, kal›t›m ve çevre etkisiyle ortaya ç›kan,
duygu, düflünce, davran›fl özelliklerinin tutarl› bütünüdür.
2. Kiflili€in organik yap› ve do€ufltan getirilen e€ilimlerin oluflturdu€u yan›d›r.
( ) Projektif teknikler
( ) Kiflilik
3. Kiflili€in sonradan e€itimle kazan›lan yönüdür.
4. Bazı resimlerden hareketle bireyin bilinçaltı duygu ve isteklerini ortaya
çıkarmayı hedefleyen bir testtir.
5. Bir kimseden çeflitli kiflilik özellikleri, ilgiler, ihtiyaçlar ve sorunlarla ilgili
maddelerden, kendisiyle ilgili olanlar› iflaretlemesi istenerek uygulan›r.
( ) MMPI
( ) Mizaç
( ) TAT
( ) Karakter
6. Daha çok psikiyatride anormal ve bozuk davran›fl e€ilimlerinin saptanmas›nda kullan›l›r.
( ) Kiflilik anketi
7. Belirsiz bir uyaran vermek ve bunun yorumlanmas›n› istemek yoluyla
dene€in duygu ve gereksinimlerini yans›tmas›na olanak sa€layan tekniklerdir.
Bilgi Notu
K‹fi‹L‹K TESTLER‹N‹N ÇEfi‹TLER‹
‹lgi testleri: Kiflili€i daha nesnel olarak de€erlendirmenin bir yolu, kiflinin neden hoflland›€›n› veya hofllanmad›€›n›, neyi tercih etti€ini veya neden kaç›nd›€›n› ortaya koymakt›r.
Kiflilik anketleri: Bir kimseden çeflitli kiflilik özellikleri, ilgiler, ihtiyaçlar ve sorunlarla ilgili maddelerden, kendisiyle ilgili olanlar› iflaretlemesi istenerek uygulan›r. Kendini kontrol edebilme, hoflgörülü
olma, olaylar› olumlu bir bak›fl aç›s›yla de€erlendirebilme gibi özellikler, bireyin iflaretledi€i maddelere göre tespit edilir.
Kiflilik envanterlerinin en çok kullan›lan›, Minnesota Çok Yönlü Kiflilik Envanteri (MMPI)’dir. MMPI
daha çok psikiyatride kullan›l›r. Anormal ve bozuk davran›fl e€ilimlerinin saptanmas›nda kullan›l›r.
Projektif testler: Belirsiz bir uyaran vermek ve bunun yorumlanmas›n› istemek yoluyla, dene€in
duygu ve gereksinimlerini yans›tmas›na olanak sa€layan tekniklerdir. En yayg›n olarak kullan›lan projektif testler, Tematik Alg› Testi (TAT) ve Rorschach (Rorflah) Testi’dir.
Tematik alg› testi: Yirmi resimden oluflur. Her bir resim verildikten sonra denekten, gördü€ü olay
hakk›nda bir öykü anlatmas› istenir. Denek, ço€u kez resimdeki karakterlerden biriyle özdeflim kurar
ve öykü, bireyin yar› kapal› bir öz geçmiflinin anlat›m› olur. Bu yolla, bireylerin bilinçalt› duygu ve istekleri ortaya ç›kar›lm›fl olur.
Rorschach testi: Befli renkli, befli siyah beyaz olan on karttan oluflur. Her kartta mürekkep lekelerinden oluflan belirsiz flekiller vard›r. Her bir kart sunulurken denekten, birçok biçimlerde yorumlanmaya elveriflli olan bu lekelerde ne gördü€ünü söylemesi beklenir. Test, verilen yan›tlar›n de€erlendirilmesi için önceden haz›rlanm›fl normlara sahiptir. Böylece bireylere özgü olan yan›tlar de€erlendirilir ve sonuçlar belirlenir.
Derecelendirme ölçekleri: Kiflilik özellikleri konusunda elde edilecek olan sonuçlar›, niceliksel
bir biçime dönüfltürmek amac›yla kullan›l›r. Bir kifliyi dürüstlük, toplumseverlik gibi özelliklerinden birine göre derecelendiren ölçme araçlar›d›r.
177
ETKÜNLÜK
Bilgi Notu
Rorschach testi, katlanm›fl k‛t aras›nda kalan mürekkep lekelerinin yorumlanmas› esas›na dayan›r. Kifli,
kendi içsel dinamiklerine göre mürekkep desenlerini inceler ve neye benzetti€ini söyler. Yan›tlar, önceden haz›rlanm›fl standart ölçütlere göre de€erlendirilir.
K‹fi‹L‹K TESTLER‹
Kiflilik, say›s›z etmenden oluflan kapsaml› bir unsur oldu€u için onu, ölçme ve
de€erlendirme ifli oldukça zordur. Ancak
psikolojide kiflilik gibi öznel bir özellik bile
art›k ölçülebilmektedir. Kiflilik testleri haz›rlan›rken sosyallik, sald›rganl›k, sorumluluk
ve duygusall›k gibi ölçülmek istenen kiflilik
özellikleri belirlenir, bu özelliklere göre sorular haz›rlan›r. Sorular, birçok kifliye uygulanarak denenir ve sa€lam normlar elde
edildikten sonra genifl gruplara verilir. Yeterince denenmifl olan sorularla testin normlar› saptan›r ve standart hâle getirilir. Kiflilik
testlerinde, zekâ testlerinde oldu€u gibi
do€ru ve yanl›fl sorular yoktur. Bu testlerle
kiflilerin ço€unlukla ne yapt›klar› veya neyin
onlara özgü oldu€u belirlenmeye çal›fl›l›r.
Böyle bir testin yüzde yüz geçerlili€i oldu€u söylenebilir mi? Yukarıdaki bilgi notundan da
yararlanarak açıklayınız.
DEÚERLENDÜRME ‚ALIÞMALARI (I)
A. Afla€›daki çoktan seçmeli sorular›n do€ru seçeneklerini iflaretleyiniz.
1. “‹nsan, yedisinde neyse yetmiflinde de odur.” denildi€inde afla€›daki kiflilik ögelerinden hangisi vurgulanmaktad›r?
A. Mizaç
B. Karakter
C. Zekâ
D. Benlik
E. Kiflilik
2. ‹nsanlarda ö€renme; alg›lama, düflünme, zekâ gibi psikolojik özelliklerle ilgilidir. Ama herkeste
bu özellikler, ayn› düzeyde de€ildir. Çünkü her insan›n yaflad›€› çevre farkl›d›r. Bu da farkl› yap›lar›n
ortaya ç›kmas›na yol açar. Üstelik ayn› çevrede yaflayanlar bile birlikte yaflad›klar› olaylardan farkl› etkilenirler.
Bu parçaya göre kiflilik k›saca nas›l tan›mlanabilir?
A. Kiflilik, ö€renilmifl davran›fllardan oluflan örüntüdür.
B. Kiflilik, alt benlikle üst benli€in çat›flmas› sonucu oluflur.
C. Kiflilik, bireyin do€umdan sonra kazand›€› al›flkanl›klard›r.
D. Kiflilik, bireyin d›fla yans›yan ve gözlenebilen özellikleridir.
E. Kiflilik, bir insan› di€erinden ay›ran özellikler bütünüdür.
178
3. Firmalar, kendi bünyelerinde çal›flacak elemanlar› seçerken bu kiflilerin dürüstlü€ü, dayan›kl›l›€›, giriflkenli€i hakk›nda bilgi sahibi olmak ister ve baz› testler uygular.
Böyle bir durumda testlerin uygulanmas›ndaki temel amaç afla€›dakilerden hangisidir?
A. Bireylerin zekâ düzeylerinin belirlenmesi
B. Bireylerin dikkat düzeylerinin belirlenmesi
C. Bireylerin bilgi birikiminin saptanmas›
D. Bireylerin kiflilik özelliklerinin ö€renilmesi
E. Bireylerin deneyim birikiminin saptanmas›
4. Psikodinamik kuramlar, kiflili€i, bilinç alt› gibi bireyin iç dünyas›ndan kaynaklanan etmenlere dayand›r›r. Onlara göre bilinç alt›nda bulunan ve bireyin fark›nda olmad›€› bast›r›lm›fl dürtü, istek ve an›lar, davran›fllar›n ve kiflilik özelliklerinin kayna€›n› oluflturur.
Buna göre afla€›dakilerden hangisi, psikodinamik kuramlar›n en az kulland›€› kiflili€i ölçme tekniklerinden biridir?
A. Rüya analizi
B. Ça€r›fl›m
C. Hipnoz
D. Görüflme
E. ‹lgi testleri
5. Bireyler, kifliliklerinde aile, arkadafl ve iliflkide olduklar› tüm kiflilerin olumlu ya da olumsuz izlerini tafl›rlar.
Yukar›da kayna€› bireysel farkl›l›klar olan hangi etkenden söz edilmektedir?
A. Duygusal etkenler
B. Fiziksel etkenler
C. Sosyal etkenler
D. Bilinç alt›
E. Biliflsel etkenler
A. Afla€›daki cümleleri uygun sözcüklerle tamamlay›n›z.
1. ......................................... , bireye özgü düflünce, duygu ve davran›fl özelliklerinden oluflur.
2. .................................... , kiflili€in, sonradan e€itim ve toplumsallaflmayla oluflan yönüdür.
3. Kiflili€i, bilinç alt› gibi kiflinin iç dünyas›ndan kaynaklanan etkenlere dayand›ran kuramlar
............................................................ kuramlard›r.
4. Deneklere belirsiz bir uyar›c› verilerek bunun yorumlanmas›n› isteme yoluyla duygu ve gereksinimlerin yans›t›lmas›na olanak sa€layan teknikler, ............................................. tekniklerdir.
5. Kiflilik özellikleri konusunda elde edilecek sonuçlar› niceliksel bir biçime dönüfltürmek amac›yla kullan›lan ölçeklere ................................................... denir.
C. Afla€›daki aç›k uçlu sorular› yan›tlay›n›z.
1. Freud’a göre egosu, id ve süper egonun fazla etkisi alt›nda kalmayan bir bireyin kiflilik
özellikleri neler olabilir? Belirtiniz.
2. “Kiflilik, bir maskedir.” sözünü yorumlay›n›z.
3. “Seçim yapma ve kararlar alma zorunlulu€u insanlar için bir yük oldu€u kadar insana özgü bir
ayr›cal›kt›r da.” Bu fikri vurgulayan kiflilik kuram› hangisidir? Bu görüfle kat›l›yor musunuz? Nedenini aç›klay›n›z.
4. Projektif testlerin kullan›lma amaçlar› nelerdir? Aç›klay›n›z.
179
D. STRES VE NEDENLER‹
TEMEL KAVRAMLAR
• Stres
• Stres vericiler
• ‹yi stres
• Kötü stres
• Engellenme
• Çat›flma
KONUYA HAZIRLANALIM
Afla€›daki metni okuyunuz, foto€raf› inceleyiniz ve sorular› yan›tlay›n›z.
Claude Bernard (Klod Bernard)’a göre sa€l›kl› yaflam›n temel koflulu iç yap›n›n dengeli olmas›d›r. Ayn› dönemde Louis Pasteur (Lui Pastör) ise laboratuvar çal›flmalar›yla insan sa€l›€›n› tehdit eden temel unsurun mikroplar oldu€unu ortaya koymufltur. Bu nedenle iki bilim insan› uzun y›llar tart›flm›fllard›r. Tart›flma, Pasteur’ün, hastalan›p yata€a düfltü€ünde flu sözleri söylemesi ile son bulmufltur: “Bernard hakl›, insan› hasta eden mikrop de€il, dengenin bozulmas›d›r.”6
1. ‹ki bilim insan›n›n sözünü etti€i denge sözcü€ünden ve dengenin bozulmas›ndan ne anl›yorsunuz ve denge, mikrobik hastal›klar söz konusu de€ilse hangi nedenlerle bozulabilir? Tart›fl›n›z.
2. Herhangi bir nedenle siz böyle bir durum yaflad›n›z m›? Nedenini ve hissettiklerinizi arkadafllar›n›zla paylafl›n›z.
3. “Stresi geçmiflte do€an›n getirdikleri yarat›rken bugün insan›n yaratt›klar› yaflatmaktad›r.”7 Buna göre do€an›n ve insan›n etkili oldu€u stres yaratan etkenler neler olabilir?
4. Foto€raf size neler düflündürüyor?
Fotoğraf 4. 3: Stres
180
Bilgi Notu
ETKÜNLÜK
A. Yandaki bilgi notundan da yararlanarak afla€›daki araflt›rmadan ç›kar›labilecek sonucu söyleyiniz.
Bir araflt›rmac›, kaza ve intihar d›fl›nda gazetelere yans›yan 170 ani
ölüm olay›n› soruflturmufltur. Bunlar›n
% 59’unun ölüm nedeni, bir süre önce
yaflam›nda meydana gelen önemli bir
olayd›r. Örne€in ölenlerin 36’s› bir süre önce ailesinden birini kaybetmifl,
35’i ifl yaflam›nda sorun yaflam›fl, 16’s›
bir yak›n›n› yitirme tehlikesi geçirmifl,
9’u toplum içindeki sayg›nl›€›n› kaybetmifltir.8
B. Afla€›daki örneklerde ne tür engellerden söz edildi€ini, bu kiflilerin neler hissetti€ini ve bundan davran›fllar›n›n nas›l etkilenebilece€ini söyleyiniz.
a. A€›r hasta olan bir yak›n›na yetiflmek isteyen Ak›n, hava koflullar›n›n
bozulmas› yüzünden uçaklar hareket
etmedi€i için gidemez.
b. Basri, hastaland›€› için üniversite s›nav›na kat›lamaz.
c. Ali Bey baflar›l› olamama korkusuyla yeni bir ifl girifliminde bulunamaz.
STRES VE ENGELLENME
Stres, fiziki ve sosyal çevreden gelen olumsuz etkiler
karfl›s›nda organizman›n gerginleflmesi ve yeni duruma uymak amac›yla, bedensel ve psikolojik s›n›rlar›n›n ötesinde
çaba harcamas›d›r. 1950 y›l›nda yay›mlad›€› “Stres” adl›
eseriyle kavram› bugünkü anlam›yla ele alan ilk kifli Hans
Selye (1907-1982)’dir. Stres; fizyolojik, biyokimyasal, psikolojik tepkilerle ortaya ç›kar. Tehdit ve zorlanmalar karfl›s›nda canl›, kendisini korumaya yönelik bir tepki zincirini harekete geçirme özelli€ine sahiptir. Organizma, tehlikeyle karfl›lafl›nca “Savafl veya kaç!” yan›t›n› verir. Canl›, bafla ç›kamayaca€› bir tehlikeden uzaklaflmaya çal›fl›r. Bafla ç›kaca€›na inand›€› tehlikeyle savafl›r ve böylelikle yeni duruma
uyum sa€lar.
Bir hedefe yönelen davran›fl›n, herhangi bir nedenle
amac›na ulaflmas›n›n önlenmesine engellenme denir. Amaca ulaflmay› önleyen etken engel ad›n› al›r. Bir unsurun psikolojik anlamda engel olmas› için zorlukla karfl›laflan birey
taraf›ndan engel olarak kabul edilmesi gerekir. Bireyin iste€i engellendi€i zaman içine düfltü€ü, organizmada gerginlik yaratan psikolojik duruma hayal k›r›kl›€› ad› verilir. Bu
durum, insanda y›lg›nl›klara, iç gerilimlere, kayg› ve üzüntülere yol açar.
Engeller, iç ve d›fl engeller diye ayr›labilir. D›fl engeller;
kurakl›k, yang›n, deprem, kaza, ölüm, toplumsal denetim kurallar›, paras›zl›k gibi toplumsal ve do€al çevreden kaynaklanan engellerdir. ‹ç engeller, organizman›n kendisinden
kaynaklanan fizyolojik ve psikolojik engellerdir. Her ikisi de
insanda öfke, çaresizlik, y›lg›nl›k, üzüntü ve kayg› yarat›r.
ETKÜNLÜK
Afla€›daki örnek durumları okuyunuz ve 182. sayfadaki bilgi notundan da yararlanarak sorular› yan›tlay›n›z.
• Beğenilen iki ayakkabı arasında tercih yapamamak
• Ameliyat olmak gerektiği hâlde bunu da ağrı çekmeyi de istememek
• Pasta sevmek ama şişmanlamaktan korkmak
1. Yukar›daki atasözlerinde hangi durumlar aras›nda seçim yapma zorunlulu€u vard›r?
2. Bunlara yaflam›n›zdan birer örnek vererek aralar›ndaki fark› belirtiniz.
181
Bilgi Notu
ÇATIfiMA
‹ç engellenmelerin en önemlisi, çat›flmad›r. ‹ki farkl› gereksinim, istek, duygu, düflünce ve davran›fl aras›nda bir seçim yapma zorunlulu€unun ortaya ç›kard›€› duruma çat›flma denir. Çat›flma, bireyin iki iste€i de ayn› güçteyse daha fliddetli olur.
Yaklaflma - yaklaflma çat›flmas›: ‹stenilen iki durumdan birinin seçilmesindeki zorluk sonucu
ortaya ç›kan karars›zl›k ve gerginlik durumudur.
Kaç›nma - kaç›nma çat›flmas›: ‹stenilmeyen iki durum aras›nda seçim yap›lmas›ndaki zorluk sonucu ortaya ç›kan karars›zl›k ve gerginlik durumudur.
Yaklaflma - kaç›nma çat›flmas›: ‹stenilen ve istenilmeyen iki durumdan birinin seçilmesindeki
zorluk sonucu ortaya ç›kan karars›zl›k ve gerginlik durumudur.
ETKÜNLÜK
Aşağıdaki şemayı büyülterek bir k‛da çiziniz. Sonra “Stres yaratan etkenler nelerdir?” sorusu ile ilgili bir beyin f›rt›nas› yap›n›z. Konuyu befl dakika düflününüz. Söylenen fikirleri bir iki sözcükle özetleyerek tahtaya yaz›n›z. Her turda yaln›zca bir fikir söyleyiniz. Fikriniz yoksa “Geçiniz.”
diyebilir, sonraki turda düflüncenizi yine söyleyebilirsiniz. Kimsenin söyleyecek fikri kalmad›€›nda etkinli€i sona erdiriniz. Etkinlik s›ras›nda elefltiri ve yorum yapmay›n›z. Etkinli€in sonunda
tahtada yaz›lan fikirleri grupland›r›n›z, bal›k k›l盀› diyagram›n› buna göre doldurunuz. Alt nedenler varsa ana k›lç›klara ekleyiniz. Strese yol açan en önemli nedenleri 183. sayfadaki bilgi notundan da yararlanarak hep birlikte belirleyiniz.
STRESE NEDEN OLAN
FAKT…RLER
‚EVRESEL
FAKT…RLER
PSÜKOLOJÜK
FAKT…RLER
Şema 4. 2: Bal›k k›l盀› flemas›
182
Bilgi Notu
‹ÇSEL VE DIfiSAL STRES VER‹C‹LER
D›flsal (Çevresel) Stres Verici Faktörler
D›flsal stres vericiler, kiflinin kontrolü d›fl›nda biyolojik dengeyi bozan her fleydir. Bunlar›n bafll›calar›; mikroplar›n neden oldu€u hastal›klar, çevre kirlili€i, afl›r› kalabal›k, ses kirlili€i (gürültü), h›zla de€iflen yaflam koflullar›d›r. Ayr›ca baz› ifl koflullar› ve türleri strese neden olmaktad›r. Yetersiz kazanç,
üretilen parça bafl›na ücret al›nd›€› için h›zl› çal›flma, otoriter çal›flma düzeni strese yol açan ifl koflullar› aras›nda say›labilir. Ayr›ca doktorluk, avukatl›k, muhasebecilik, ö€retmenlik ve vardiya iflçili€i gibi baz› ifl kollar›nda çal›flanlar›n da stresten fazla etkilendi€i görülmektedir.
‹çsel (Psikolojik) Stres Verici Faktörler
‹çsel stres verici faktörler, iç çevreden (psikolojik özelliklerden) kaynaklanan, k›smen kiflinin kontrolü alt›na al›nabilen ve psikolojik dengeyi bozan her fleydir. Bu faktörleri; günlük stresler, geliflimsel
stresler ve yaflam olaylar› niteli€indeki stresler olarak grupland›rabiliriz.
Günlük stresler, günlük yaflam›n basit gerilimleridir. Çeflitli durumlarda bireylerin birbiriyle çeliflen amaçlar› ve gereksinimleri nedeniyle ortaya ç›kar. Ayr›ca yaz›l› ve görsel bas›nda ç›kan baz› haberler de stres kayna€› olabilir. Günlük stresler daha çok bireyin o olay› de€erlendirmesine ba€l›d›r.
Geliflimsel olaylar; çocukluk, ergenlik, yetiflkinlik ve yafll›l›k dönemlerinde karfl›lafl›lan olaylard›r.
Geliflim basamaklar›nda meydana gelen de€ifliklikler, olaylar›n alg›lan›p yorumlanmas›nda rol oynar
ve stres yarat›r.
Önemli yaflam olaylar›, yaflama bafll› bafl›na biçim verecek nitelikteki olaylar› kapsar ve strese neden olur. A€›r hastal›klar, do€um, aile bireylerinden birinin ölümü, iflten ç›kar›lma, tafl›nma, kaza sonucu yaralanma gibi olaylar, insan yaflam›ndaki önemli de€iflikliklerdir. Bireylerin bu tür olaylara psikolojik olarak uyum sa€lamas› zordur ve bu nedenle stres ortaya ç›kar.
Ön Çal›flma Görevi
Afla€›daki temel nefes egzersizini ve istenilen araflt›rmay› yap›n›z.
• Sa€ avucunuzu göbe€inizin hemen alt›na, sol elinizi gö€sünüzün üstüne koyunuz ve gözlerinizi kapat›n›z.
• Nefes almadan önce ci€erinizi iyice boflalt›n›z.
• Ci€er kapasitenizi hayalinizde ikiye bölünüz ve içinizden bir, iki diye sayarak ci€erinizin bütününü havayla doldurunuz.
• K›sa bir süre bekleyiniz ve yine bir, iki diye sayarak nefesinizi ald›€›n›z›n iki kat› sürede boflalt›n›z. Sa€ eliniz, gö€üs kemiklerinizin, hareketli bir köprü gibi yana do€ru aç›ld›€›n› hissetmelidir.
• Yukar›daki ifllemi üst üste yapmay›n›z. Yeni bir nefes almadan önce bir kaç saniye bekleyiniz
ve bu arada dört befl kez normal nefes al›n›z.
• Yukar›daki egzersizi günde k›rk kez tekrarlay›n›z.
• Yapt›€›n›z uygulama sonunda neler hissetti€inize dikkat ediniz.
• Bu egzersizin ara verilmeden uygulanmasının zararlar›n› ö€reniniz.
183
E. STRES VE GÜNLÜK YAfiAM
TEMEL KAVRAMLAR
• Savaflma
• Uzlaflma
• Çekilme
KONUYA HAZIRLANALIM
• At›l›m
Afla€›daki görseli inceleyerek sorular› yan›tlay›n›z.
A⁄IRLIK
BA⁄LIYORUM K‹
FAZLA YÜKSELMEYEY‹M...
1. ‹lkokul beflinci s›n›flar üzerinde s›nav›n stres verici
etkileri araflt›r›lm›flt›r. Araflt›rmada denek olarak ‹stanbul’da s›navs›z ortaokula devam etme hakk› veren bir
okulun ö€rencileri kullan›lm›flt›r. Araflt›rma sonunda s›nava haz›rlanan ö€rencilerin de€il, haz›rlanmayanlar›n
daha yüksek kayg› düzeyinde olduklar› görülmüfltür. Bunun nedeni ne olabilir?
2. Hipotalamus beyin taban›na yak›n bir yerde bulunan, mercimek büyüklü€ünde bir iç salg› bezidir. Görevi, beyin taraf›ndan alg›lanan uyar›c›lara karfl› bedeni haz›rl›kl› tutmak olan bu bez, üzüntü durumunda sinyallerini gözyafl› bezlerine, yüzdeki kan damarlar›na, akci€er
ve kalpteki sinirlere gönderir. Bunun sonucunda üzülen bir insan›n tepkileri neler olabilir?
‹Y‹MSERL‹⁄‹NE
HAYRANIM...
Karikatür 4. 3: Selçuk Erdem
3. “Stres, modern yaflam›n çöpüdür. Hepimiz onu
üretiriz ama ondan uygun bir biçimde kurtulamazsak birikir ve yaflam›m›zda önemli bir bask› unsuru olur.”9
Yukar›daki söz stresle ilgili hangi konuya dikkat
çekmektedir?
4. Karikatürde gördü€ünüz adamlardan hangisi stresten daha çok etkilenir?
ETKÜNLÜK
‹hsan Polat’a ait olan afla€›daki fliiri okuyunuz ve 185. sayfadaki bilgi notundan yararlanarak sorular› yan›tlay›n›z.
TEKNOSTRES-1
fiifreyi unutmuflum computer (kompitür) aç›lm›yor.
Makale indirirken virüsten geçilmiyor.
Programlar çak›flm›fl yaz›lar seçilmiyor.
Teknoloji geliflti ve ifller kolaylaflt›,
Tetikledi€i stres kendi kâr›n› aflt›.
Tam ba€lant› sa€lam›flken elektrik gitmifltir,
Güç kayna€› olsa da bu sefer net yitmifltir,
Tükenmifl tüm hevesim ve çal›flma bitmifltir.
Döndüm kalem k‛da vallahi sabr›m taflt›,
Tetikledi€i stres kendi kâr›n› aflt›.10
1. fiair anlatt›€› durumda mücadele edebilir (savaflma), yenilgiyi kabullenebilir (çekilme) ya da teknolojiye yaklafl›m biçimini de€ifltirebilirdi (uzlaflma). Bunlardan hangisini seçmifltir?
2. fiair, karfl›laflt›€› güçlükle savaflmaya karar verseydi hangi bedensel tepkiler ortaya ç›kabilirdi?
3. fiairin durumuna efllik eden duygu ne olabilir?
184
Bilgi Notu
STRESE BEDEN‹N GÖSTERD‹⁄‹ TEPK‹LER
Anl›k tepkiler: Organizma, stres veren durumla savaflmaya karar verirse amaca ulaflabilme yolundaki engelleri ortadan kald›rmaya çabalar. Buna at›l›m ad› verilir. At›l›mda yaflanan duygu, k›zg›nl›k duygusudur. At›l›mla birlikte alarm durumu bafllar. Onun arkas›ndan, organizman›n dayanma gücünü yükseltti€i direnç dönemi gelir.
Alarm durumu, organizman›n iç ve d›fl uyaran› stres olarak alg›lad›€› andan itibaren ortaya ç›kan
durumdur. Organizma, mücadelesine gerekli ortam› yaratmak için bir dizi faaliyet ortaya ç›kard›€›ndan bu duruma alarm durumu diyoruz. Alarm durumunda bedende görülen tepkiler flunlard›r: Depolanm›fl ya€ ve fleker kana kar›fl›r. Böylece mücadeleye gerekli enerji için ham madde sa€lan›r. Solunum say›s› artarak bedene daha fazla oksijen sa€lan›r. Kalp vurum say›s› artar ve kan bas›nc› yükselir. Sinir sistemi ve kaslara ihtiyaç duyduklar› daha fazla kan gönderilir. Kas gerilimi artar. Sindirim faaliyeti yavafllar; böylece iç organlardaki kan, kaslara ve beyne geçer. Göz bebekleri büyür. Daha fazla ›fl›k al›narak alg›y› güçlendirmeye yard›mc› olunur. Bütün duyu organlar›n›n duyarl›l›€› artar. D›fl ortamdan daha çok haberdar olunmas› sa€lan›r.
Organizman›n alarm durumundaki belirtilere ek olarak yeni bedensel belirtiler gösterip direncini
yükseltti€i dönem, direnç dönemidir. Bu dönemde bedende görülen tepkiler flunlard›r: A€›zda, bo€azda kuruluk, ifltahs›zl›k ya da çok yemek yeme görülür. Bafl a€r›s›, bafl dönmesi, bitkinlik, boyunda, ensede, belde, s›rtta a€r›, gerginlik, kas›lma ve eklem a€r›lar› ortaya ç›kar. Dururken, otururken, yürürken
dengesizlik; sallanma, terleme, bulant›, kusma bafllar. Ayr›ca uykusuzluk ya da afl›r› uyku, uykuda difl
g›c›rdatma ve konuflma, korkulu rüyalar görme, birdenbire uyanma, uykuda yürüme, konuflma güçlü€ü, hecelerin ve sözcüklerin ba€lanmas›nda bozukluk, gürültü ve sese karfl› duyarl›k gözlenir.
E€er organizma yenilgiyi kabul etmiflse buna çekilme diyoruz. Çekilme durumuna efllik eden duygu korkudur. Baz› durumlarda, uzlaflmaya gidilir. Stres yaratan duruma yaklafl›m biçimi de€ifltirilir. Genellikle insanlar, uzun süre ortadan kald›r›lamayan engellerle karfl›laflt›klar›nda, ilk isteklerinden giderek vazgeçer ve onun yerine geçecek amaçlar› kabul etme e€ilimi gelifltirirler.
ETKÜNLÜK
Afla€›daki metni okuyunuz ve 186. sayfadaki bilgi notundan da yararlanarak sorular› yan›tlay›n›z.
I. Sarp, okulun en baflar›l› ö€rencilerinden biridir ve ÖSS’de çok baflar›l› olaca€›na inanmaktad›r. Buna ra€men stres içindedir. Ailesi ve ö€retmenleri de onun bu inanc›n› paylafl›r ve ellerinden
geldi€ince destek olurlar.
II. Sarp, s›nava girer ve düflük bir puan al›r.
III. O günden sonra da fliddetli bir bafl a€r›s› ve uykusuzluk çekmeye bafllar.
1. ‹lk durumda Sarp’ta görülen bedensel tepkiler neler olabilir?
2. ‹kinci durumda Sarp neler hisseder?
3. Üçüncü durumda bafl a€r›s›n›n nedeni nedir? Bununla bafl edebilmek için sizce Sarp ve
ailesi neler yapmal›d›r? Konuyu değerlendirerek öyküyü tamamlay›n›z.
185
Bilgi Notu
STRESE GÖSTER‹LEN SÜREKL‹ VE PS‹KOLOJ‹K TEPK‹LER
Sürekli tepkiler: Stresle birlikte ortaya ç›kan sürekli bedensel tepkiler; uyku bozukluklar›, konuflma bozukluklar› ve psikosomatik hastal›klard›r. Stres, uykuyu etkiler. Uykuya dalma süresi uzar, s›k
s›k uykudan uyanmalar olur. Uykuda difl g›c›rdatma, ani el kol hareketleri, konuflma ve karabasanlar
da görülebilir. Uyku, derin ve dinlendirici olmad›€› gibi uyanma da zordur. Güne hiç uyumam›fl gibi
bitkin, endifleli, tedirgin bafllan›r.
Stres, konuflman›n biçimini ve içeri€ini de etkiler. Stres s›ras›ndaki bu konuflma biçimi, s›z›lt› (s›zlanma, yak›nma) ad›n› al›r. Konuflma s›ras›nda anlams›z sesler ç›karma ve h›zl› konuflma, konuflma
süresince duraksama ve karars›zl›k, cümlelerde kimi sözcüklerin unutulmas› ya da yanl›fl kullan›lmas›, dil sürçmeleri, s›k s›k “Anlatabiliyor muyum?” diye sorma gözlenir.
Psikosomatik hastal›klar: Psikolojik nedenlerle ortaya ç›kan bedensel hastal›klard›r. Solunum,
dolafl›m, sindirim sistemi ve iç salg› bezleri hastal›klar›n›n önemli bir k›sm›, baflka nedenler yan›nda
psikolojik nedenlerle de ortaya ç›kmaktad›r.
Psikolojik tepkiler: Strese ba€l› olarak ortaya ç›kan davran›fl bozukluklar› ve ak›l hastal›klar›, zihnin gösterdi€i yarars›z tepkilerdir. Bu tepkiler aras›nda psikozlar, kiflilik sapmalar›, ilaç ve madde ba€›ml›l›klar› ve nevrozlar say›labilir. Ayr›ca dikkatin da€›lmas›, unutkanl›k, üretkenli€in azalmas› ve çeflitli duygusal sorunlar›n ortaya ç›kmas› zihnin strese gösterdi€i yarars›z tepkiler aras›nda say›labilir.
ETKÜNLÜK
A. ÖSS’ye haz›rlanan Asl›, her deneme
s›nav›nda yaklaşık afla€›daki sözleri söylüyor. Bu sözlerin neyin göstergesi olabilece€ini belirtiniz.
B. Asl›’n›n bu kayg›lar› ile nas›l bafla ç›kabilece€ini yandaki bilgi notundan da yararlanarak söyleyiniz.
a. Çok çal›flt›m ama baflar›l› olamad›m,
bende bir gariplik olmal›.
b. Bu s›navdaki tüm sorular› yapmal›y›m, bir yanl›fl bile yaparsam baflar›s›z say›l›r›m.
c. Geçen s›navda baflar›l› olamad›m, bu
s›nav› da kazanamayaca€›m.
ç. ‹lk dört deneme s›nav›nda baflar›l›yd›m ama sonuncusu kötüydü. Bu da as›l
s›navda baflar›l› olamayaca€›m› gösteriyor.
d. Deneme s›nav›nda dört soruyu bofl
b›rakt›m, baflar›s›z›m.
Bilgi Notu
SINAV KAYGISI
Pek çok ö€renci, s›navla birlikte kiflilik ve varl›€›n›n
de€erlendirildi€ini düflünür. Oysa s›navda de€erlendirilen onun belli bir alandaki bilgisidir. S›nav kayg›s›; beyinde ö€renme için gerekli olan protein zincirinin oluflumunu engeller. Ak›l yürütme ve soyut düflünme etkinliklerini bozar. Bu nedenle de yüksek s›nav kayg›s›,
baflar›s›zl›€›n temel nedenlerindendir ve özellikle orta
zekâ düzeyindeki ö€renciler üzerinde etkilidir.
S›nava haz›rlanan bir genç, ö€renme ve baflar› için
gerekli olan düzeyde kayg›ya sahiptir. Ö€renece€i baz› gevfleme ve nefes egzersizleri ile kayg›y› azaltmak
yolunda bir ad›m atabilir. Ö€rencinin yak›n çevresinin
ve özellikle ö€retmenlerinin, onun kayg›s›n› artt›racak
davran›fllardan kaç›nmalar› gerekir. Unutulmamal›d›r ki
yaflam›n amac›, kendine yeten bir insan olmak, yaflad›klar›ndan mutluluk duymak ve bunu yak›n çevresindeki insanlara yaymakt›r. S›nav kazanmak ve diploma sahibi olmak bu temel amaca yönelik araçlard›r. Okumak
ve e€itim görmek yaflam›n amaçlar›ndan yaln›zca biridir. Yaflam da tek bir seçenekten ibaret de€ildir. Herke-
186
sin gönlünde kendisine göre de€iflik bir baflar› kavram› olmal›d›r. Ö€renciler s›nava haz›rlan›rken kendilerine baflka seçenekler de düflünmeli, gerçekten baflar›l› olmak istedikleri alan›n hangisi oldu€una
karar vermeli ve s›nav› bir ölüm kal›m olay› olarak görmemelidirler.
Ön Çal›flma Görevi
Bir hafta boyunca sürdürdü€ünüz temel nefes egzersizi ile ilgili afla€›daki sorular› yan›tlay›n›z.
1. Temel nefes egzersizi sonucunda neler hissettiniz?
2. Temel nefes egzersizinin yap›lmas›n›n ve al›flkanl›k hâline getirilmesinin yararlar› nelerdir?
3. Temel nefes egzersizi yap›l›rken nelere dikkat edilmelidir?
Bilgi Notu
ETKÜNLÜK
Afla€›daki sorular›n nedenini tart›fl›n›z ve yandaki
bilgi notundan da yararlanarak stresle bafla ç›kabilmek için önerilerde bulununuz.
1. Selim Bey yaz›l› ve görsel bas›n› günü gününe
izler. Ancak ald›€› baz› haberler onu öfkelendirir, moralini bozar. Bunu bilen arkadafllar› ona yaz›l› ve görsel bas›ndan uzak durmas›n› önerdiler. Bu öneri Selim Bey’e yard›mc› olabilir mi?
2. Ali, ertesi gün arkadafllar›yla pikni€e gidecek.
Bu nedenle havan›n güzel olmas›n› istiyor. “Hava güzel olmazsa mahvolduk. Günümüz berbat olacak.”
diye düflünmekten kendisini alam›yor. Böyle düflünmek do€ru mudur? Nedenini tart›fl›n›z.
3. Ömer “Ben do€ru sözlüyüm. Gerçe€i söylerim.” der ve gerçe€i baflkalar›n› incitecek biçimde
söyler. Bu, stresi azaltan bir tav›r m›d›r? Nedenini tart›fl›n›z.
4. Aygül, sinirlenince çok k›r›c› olur. Ama sonradan söylediklerine, yapt›klar›na piflmand›r. Aygül’ün
bu tutumu stres yarat›r m›? Nedenini tart›fl›n›z.
5. Ogün, bir tart›flmada öfkeyle, ilerde kendisine
karfl› kullan›labilecek sözler söyledi. O anda tart›flmay› kazand› ama yapt›€›na da piflman oldu.
Ogün’ün piflman olmas›n›n nedeni ne olabilir?
Tart›fl›n›z.
6. Yukar›daki sorulara verdi€iniz yan›tlardan
yola ç›karak stresle bafla ç›kabilmede nelerin yararl› olabilece€ini düflünüyorsunuz?
187
STRESLE BAfiA ÇIKMA
Stresle bafla ç›kabilen insanlar, stresin verdi€i zararlar› ortadan kald›rabilen ve stresi geliflme yolunda bir araç olarak kullanabilen kimselerdir. Bunu baflarabilmek için bedensel,
duygusal ve duruma ba€l› baz› yöntemlerden
yararlanmak gerekir.
Bedene yönelik yöntemler: Stres azaltma tekniklerinin bafl›nda “gevfleme” gelir.
Gevflemeyi baflaran bir insan, stresin yaratt›€› gerginli€i ortadan kald›rm›fl olur. Stresle bafla ç›kman›n en iyi yollar›ndan biri de spor yapmakt›r. Çünkü sporla birlikte vücutta mutluluk
hormonu da denilen endorfin salg›lan›r. Bu da
bedenin stresle bafla ç›kmas›na katk›da bulunur. Özellikle günlük olaylardan kaynaklanan,
örne€in yaz›l› ve görsel bas›ndaki olumsuzluk
içeren olaylar›n neden oldu€u stres, sporu yaflam biçimi hâline getirmifl kifliler üzerinde fazla etki yaratmaz.
Duygulara yönelik yöntemler: Stres, insan yaflam›na iç ve d›fl kaynaklardan gelir. ‹ç
kaynaklardan gelen stres, kiflinin olaylar› de€erlendirme ve yaflama bak›fl aç›s›n›n sonucudur. Bunu önlemek için düflünme biçimi
nesnel gerçeklere dayanmal›, yorumlama biçimi duygusal çat›flma ve gerginli€e sürüklememeli, de€erlendirme biçimi de bireyin uzun ve
k›sa dönemli amaçlar›na uygun olmal›d›r.
Duruma ba€l› yöntemler: Stresle bafl etmede insanlarla kurulan iliflki biçimi önemlidir. Örne€in,
iliflkilerinde güvenli davranan bir insan haklar›n› korur, bu arada baflkalar›n›n haklar›n› hesaba katar.
Konuflmay› düflündü€ü problem veya konuyla ilgili zaman› ve yeri iyi seçer. Önemli bir konuyu kap›
aral›€›nda, özel bir konuyu baflka insanlar›n yan›nda konuflmaya kalk›flmaz. Bu özellikleri tafl›yan bir
iliflki biçiminin ö€renilmesi ve benimsenmesi, bireyi stresten koruyacak önemli bir araçt›r.
Zaman›n› iyi düzenleyemeyen insanlar, kaç›n›lmaz olarak stres alt›ndad›r. Zaman› kontrol edememek, yaflam› kontrol edememektir. ‹nsan›n her an, zaman›n bask›s›n› hissetmesi, hem büyük bir stres
yarat›r hem de akl› yapaca€› bir sonraki iflte olaca€› için verimini azalt›r. Bu nedenle insan, “Zaman›m yok.” demeyi de ö€renmeli, o gün için öncelik tafl›yan iflleri yapmad›kça baflka ifllere geçmemeli, program d›fl› olaylar için zaman ay›rmal›d›r.
F. SAVUNMA MEKAN‹ZMALARI
TEMEL KAVRAMLAR
• Savunma mekanizmas›
• Bast›rma (bilinçalt›na itme)
• Yads›ma (inkâr)
• Bahane bulma (mant›€a bürüme)
• Yans›tma
• Ödünleme (telâfi)
• Özdeflleflme
• Yön de€ifltirme
• Gerileme
• Karfl›t tepki oluflturma
KONUYA HAZIRLANALIM
Aşağıdaki karikatürü inceleyerek soruları yanıtlayınız.
1. Ölümcül bir hastal›€a yakalanan çocu€un annesinin ve babas›n›n bundan haberdar olduklar› hâlde
çocuklar›n›n pek yak›nda iyileflece€ine inanmalar›n›n, o iyiymifl gibi davranmalar›n›n nedeni sizce ne
olabilir?
2. Sabah okula geç kald›€›n›z zaman gerçe€i yani uyudu€unuzu söyledi€iniz olur mu, yoksa “Annem
uyand›rmad›.” ya da “Biraz hastayd›m.” gibi bahaneler mi bulursunuz? Sizce bunun nedeni ne olabilir?
3. K›sa boylu, bodur bir adam›n boksla u€raflarak
gücünü göstermesi sizce, ona neler hissettirebilir?
4. Baz› ürünlerin reklamlar›nda ünlü oyunculara,
müzisyenlere ya da sporculara yer verilmesinin nedeni ne olabilir?
5. Karikatürdeki çocu€un böyle bir rüya görmesinin nedeni ve rüya s›ras›nda hissettikleri neler olabilir?
6. Çocu€un durumunu ifade eden bir atasözü akl›n›za geliyor mu?
Karikatür 4. 4: Dokhsh›d Ghodrat›pour
188
ETKÜNLÜK
Afla€›da verilen savunma mekanizmalar›n›, yanlar›nda verilen örnekleri ve 190. sayfadaki bilgi notunu okuyunuz. Hangi örne€in, hangi savunma mekanizmas›na ait oldu€unu numaras›n› noktal› k›sma
yazarak gösteriniz. Siz de her savunma mekanizmas› için günlük yaflam›n›zdan bir örnek veriniz.
1. Bahane bulma (akla uygun neden bulma, mant›€a
bürüme) mekanizmas›: Nedenini pek bilmedi€imiz ya da
hofl karfl›lanmayaca€›n› tahmin etti€imiz davran›fllar›m›z için
toplumun benimseyece€i gerçekler yaratmad›r.
............ Ferhat, baflar›s›zl›klar›na ve ailesinin yaflad›€› ekonomik zorluklara ra€men vaktinin ço€unu, kendisini imrenilen, baflar›l›, varl›kl› bir kifli gibi hayal ederek geçirir.
2. Yads›ma (inkâr) mekanizmas›: ‹nsanlar›n, çözülmesi
ya da uyulmas› zor durumlarda sorunu görmezlikten, anlamazl›ktan gelme, yok sayma e€ilimleridir.
............ Nasrettin Hoca, köy meydan›nda
efle€inden yere düfler. Olay› görenler gülüflmeye bafllarlar. Hoca, hiçbir fley olmam›fl gibi
yerden kalkar ve flöyle der: “Ne gülüyorsunuz?
Düflmeseydim ben zaten inecektim.”
3. Yans›tma mekanizmas›: ‹nsanlar›n, kendi eksikliklerinin ve baflar›s›zl›klar›n›n sorumlulu€unu baflkalar›na yükleme
ya da suçluluk duygular› uyand›racak nitelikteki dürtü ve isteklerini çevrelerindekilere mal etme e€ilimleridir.
............ Çelimsiz bir delikanl› olan Ferit, bedensel yetersizli€ini akademik çal›flmalar›nda
üstün bir baflar› sa€layarak giderme yolunu
seçti.
4. Ödünleme (telafi) mekanizmas›: ‹nsanlarda di€erlerinden üstün olma güdüsü vard›r. Bu güdü, gere€i gibi doyurulmad›€›nda kiflide afla€›l›k duygusu geliflir. Bireyin, rahats›z edici olan bu duygudan kurtulmak için üstünlük elde edebilece€i bir alan seçip tüm gücünü ve enerjisini bu alan üzerinde toplamas›d›r.
............ Seçim, önceleri anne ve babas›na
benzemeye u€rafl›rd›. Ama flimdi arkadafllar›na, ünlü sporculara, film y›ld›zlar›na benzemeye çal›fl›yor.
5. Bast›rma (bilinç alt›na itme) mekanizmas›: Uygun
görülmeyen istek ve an›lar›n, hofllan›lmayan durumlar›n bilinçten uzaklaflt›r›lmas›d›r.
............ Aileye yeni kat›lan bebek, tüm ilginin merkezi oldu. Ayfle kardeflini k›skan›yor,
can›n› yakmak istiyor ama bunu yapamad›€›ndan h›rs›n› oyuncaklar›ndan al›yor.
6. Yüceltme mekanizmas›: ‹lkel benlik, devaml› haz ve
doygunluk peflindedir. Fakat benlik ve üst benlik oluflunca ilkel benlik bask› alt›na al›n›r. ‹flte ilkel benlik isteklerinin do€al
amaçlar›ndan sapt›r›l›p toplumca be€enilen sportif, estetik,
zihinsel vb. etkinliklere dönüfltürülmesi yüceltmedir.
............ Yeteri kadar çal›flmad›€› için bütünlemeye kalan fiebnem, “Tembelim de ondan kald›m.” diyece€ine “Evde ortam çal›flmama uygun de€ildi.” diyor.
7. Özdeflleflme mekanizmas›: Baflar›s›zl›klar, y›lg›nl›klar
ve engellemeler karfl›s›nda bireyin hoflland›€› bir alandaki baflar›l› kifli ya da kiflilerle kendisini bir saymas›d›r. Kiflinin de€erini koruma ve artt›rma amac›n› güden bir mekanizmad›r.
............ Evlenmek istedi€i hâlde evlenemeyen Afet Han›m hay›r ifllerine yöneldi.
8. Yön de€ifltirme mekanizmas›: Öfke, korku, sevgi,
kayg›, k›skançl›k gibi duygular›n ve bunlar›n gerektirdi€i davran›fllar›n bir nesneden ya da kifliden, baflka bir nesne ya da
kifliye aktar›lmas›d›r. Bu mekanizmada güdü de€iflmez, birey
güdünün hedefini, baflka bir hedef koyarak çarp›t›r.
............ Ahmet Bey karfl›laflt›€› sorunlara
uygun çözüm bulamay›nca çocuk gibi somurtur.
189
9. Gerileme mekanizmas›: Herhangi bir sorununu çözememesi sonucu meydana gelen doyumsuzluk ve kayg› durumunda kiflinin, çocukluk ve gençlikteki geliflme dönemlerine
dönmesidir.
............ Kardeflini çok k›skanan Sad›k, bu
duygular›n verdi€i rahats›zl›ktan kurtulmak için
ona afl›r› sevgi gösterilerinde bulunur.
10. Karfl›t tepki oluflturma mekanizmas›: Suçluluk duygusu yaratan tehlikeli istekler çok yo€un oldu€unda, bunlar›n
bask› alt›nda tutulmas› güçleflir. Bu nedenle kiflinin, isteklerinin tam karfl›t› olan tutum ve davran›fllar gelifltirerek kendisini korumaya çal›flmas›d›r.
............Difl Doktoru Servet Bey, müflterilerinin sürekli verdi€i randevular› unutmas›ndan
yak›n›r.
Bilgi Notu
SAVUNMA MEKAN‹ZMALARI
Benli€in, karfl›laflt›€› tehlikeyle bafl etmesini, savaflmas›n› ya da bu tehlikeden kaç›p kurtulmas›n›
sa€layan mekanizmalara savunma mekanizmalar› ad› verilir. Savunma mekanizmalar› hemen herkes
taraf›ndan kullan›l›r. Organizmadaki gerginli€i azaltmay› ve bu nedenle, karfl›lafl›lan önemli sorunlara
daha uyumlu bir flekilde yaklaflmay› sa€lad›klar› sürece yararl›d›r. Ancak savunma mekanizmalar›n›n
as›l sorunu çözmedi€i, sadece sorunla ilgili kayg›y› azaltt›€› unutulmamal›d›r.
Savunma mekanizmalar›, sorunla bafla ç›kma çabas›n›n yerini al›r ve bireyin yaflad›€› koflullara
uyum sa€lamas›n› engelleyecek oranda abart›l›rsa sa€l›ks›z bir nitelik kazan›r. Birey, sorunlar›n› çözmek için çaba gösterece€ine, onlar› görmezden gelebilir. Yaflamda arad›€›n› bulamad›€› duygusuna
kap›labilir ve di€er insanlardan sürekli destek arar duruma gelebilir. Kendi davran›fllar› gibi di€er insanlar›n davran›fllar›n› da anlamakta güçlük çekebilir. Kendisine ve baflkalar›na karfl› sorumluluklar›n› yerine getiremez. Tüm bu belirtiler, artarak ak›l hastal›klar›n›n ortaya ç›kmas›na neden olabilir.
Ders Dışı Etkinlik
‹kifler kiflilik gruplara ayr›larak bir psikolog, psikiyatr ya da psikolojik dan›flmanla görüflünüz.
Ondan normal d›fl› davran›fllar ve tedavi yöntemleri konusunda bilgi al›n›z. Etkinlik süreniz iki haftad›r.
Bunun için görüflme öncesi konuyla ilgili ön bilgi edininiz. Görüflme yapaca€›n›z kifliden randevu
al›n›z. Ö€retmeninizle birlikte konu ile ilgili soraca€›n›z sorular› belirleyiniz. Kitab›n›z›n ekler k›sm›ndaki görüflme kontrol listesini doldurunuz. Yine ayn› bölümdeki görüflme raporunu doldurarak ö€retmeninize teslim ediniz.
ETKÜNLÜK
Savunma mekanizmalar› ile ilgili olarak aşağıdaki tabloda do€ru olan ifadeleri iflaretleyiniz. ‹flaretlemediklerinizin neden yanl›fl oldu€unu söyleyiniz.
Savunma mekanizmalar› benli€in karfl›laflt›€› tehlikeyle bafl etmesini sa€lar.
Savunma mekanizmalar› baz› insanlar taraf›ndan kullan›l›r.
Savunma mekanizmalar› organizmadaki gerginli€i artt›r›r.
Savunma mekanizmalar› sorunlara daha uyumlu biçimde yaklaflmay› sa€lad›€› sürece yararl›d›r.
Savunma mekanizmalar› sorunlar›n çözümünü sa€lar.
190
G. RUH SA⁄LI⁄ININ ÖNEM‹ VE ÖLÇÜTLER‹
TEMEL KAVRAMLAR
KONUYA HAZIRLANALIM
• Ruh
• Ruh sa€l›€›
Yandaki görseli inceleyip afla€›daki soruyu yan›tlad›ktan sonra ruh konusuyla ilgili bir
beyin f›rt›nas› yap›n›z.
Eski ça€larda ruhun bedenden ayr› varl›€› olan, uçucu, görünmez bir nesne oldu€u düflünülüyordu. Bu güç, insanlar rüya
gördükleri zaman geçici, öldükleri zaman
da sürekli olarak bedeni terk ederdi. Kelime
anlam› ruh bilgisi olan psikolojideki ruh kavram› ile resimde ifade edilen ruh kavram›
hangi aç›lardan farkl› olabilir?
Resim 4. 4: Eski M›s›r’›n Ölüler Kitab›’na göre ruh a€›zdan bir
kufl gibi uçard›.
Ruh nedir?
Yukar›daki konuyu birkaç dakika düflünerek etkinli€i öyle bafllat›n›z. Söylenen fikirleri bir iki sözcükle özetleyerek tahtaya yaz›n›z. Her turda yaln›z bir fikir söyleyiniz. Fikriniz yoksa “Geçiniz.” Diyebilir, sonraki turda düflüncenizi yine söyleyebilirsiniz. Etkinlik s›ras›nda elefltiri ve yorum yapmay›n›z. Etkinli€in sonunda tahtada yaz›l› olan fikirleri grupland›r›n›z ve ruh teriminin hangi ögeleri içerdi€ini belirlemeye çal›fl›n›z. Buna göre ruh sa€l›€› teriminin hangi alanlardaki bozukluklarla ilgili olabilece€ini belirtiniz.
ETKÜNLÜK
A. Size göre sa€l›kl› olman›n ölçütlerini defterinize yaz›n›z. Sonra ikili gruplar oluflturarak yazd›klar›n›z› de€erlendiriniz. Ard›ndan dört ve sekiz kiflilik gruplar hâlinde, daha sonra da s›n›fça konuyu tart›fl›n›z. Ortak görüflleri maddeler hâlinde s›ralayarak 192. sayfadaki bilgi notundan bunlar›n do€rulu€unu
kontrol ediniz.
B. Afla€›daki metni okuyunuz ve 192. sayfadaki bilgi notundan da yararlanarak sorular› yan›tlay›n›z.
DOSTOYEVSK‹
Ünlü yazar Dostoyevski, 1821 y›l›nda Moskova’da yoksullar hastanesinde do€ar. Hastanenin doktoru olan babas›, çok içki içen, sert ve afl›r› düzenli biridir. Çocuklu€u sarhofl bir baba ve hasta bir anne aras›nda geçen Dostoyevski, annesinin ölümünden sonra Mühendis Okuluna girer. Okulu bitirdikten sonra bir y›l devlet memurlu€u yapar. Ard›ndan edebiyata yönelir. Ancak eserleriyle bekledi€i ba-
191
flar›y› elde edemez. Politikayla ilgilenmeye bafllar ve devlet aleyhinde bir komploya kar›flt›€› iddias› ile
tutuklan›r. Sekiz ay hapiste kal›r. Ona verilen ölüm cezas› dört y›l kürek ve alt› y›l hapis cezas›na dönüfltürülür. Cezas›n› çekmek üzere Sibirya’ya gönderilir.
Dostoyevski, 1859 y›l›nda özgürlü€üne kavuflur, Ezilenler ve Ölüler Evinden An›lar adl› eserlerini bu
dönemde yazar. Ancak sara nöbetleri ve kumar ba€›ml›l›€› yüzünden maddi durumu bozulur. Bu arada eflini ve k›z›n› kaybeden yazar, büyük bir sars›nt› geçirir. 1881 y›l›nda da ölür. Dünya edebiyat›n›
en çok etkileyen yazarlardan biri olan Dostoyevski’nin cenaze törenine yaklafl›k otuz bin kifli kat›l›r.
Dostoyevski’nin yaflam öyküsü ile yap›tlar› aras›nda paralellik vard›r. Örne€in babas›na olan nefreti Karamazof Kardefller, Sibirya’ya sürgün edilifli Suç ve Ceza, k›z›n›n ölümü ile kendisini kumara vermesi Kumarbaz adl› eserlerini yazmas›na yol açar.11
1. Dostoyevski, hangi savunma mekanizmas›n› afl›r› kullanm›flt›r? Nedenini ve sonucunu tart›fl›n›z.
2. Yazar›n yaflam› üzerinde ailesinin ve arkadafl çevresinin etkileri neler olmufltur?
3. Dostoyevski’nin davran›fllar›, sa€l›kl› olman›n ölçütlerine uymakta m›d›r?
Bilgi Notu
RUH SA⁄LI⁄I
Psikolojinin sözcük anlam› ruh bilgisidir. Ancak bu sözcükteki ruh terimi bilifl, duygu ve eylemleri
içerir. Ruh sa€l›€› ise bu alanlardaki bozukluklarla ilgilidir.
Ruhsal aç›dan sa€l›kl› olman›n ölçütleri flunlard›r:
1. Kifli kendisiyle uyumlu olmal›d›r.
2. Kifli, yaflad›€› yak›n ve uzak çevreyle iliflki kurup sürdürebilmelidir.
3. ‹nsanlarla geçinme ve ifl birli€i yapman›n ötesinde sevgiye ve sayg›ya dayal› ba€lar kurabilmelidir.
4. Kiflinin kendine güveni olmal›d›r.
5. Kifli toplumda bir yeri ve görevi oldu€u duygusunu edinmifl olmal›d›r.
6. Kiflinin gelece€e yönelik tasar›lar› olmal› ve bunlara ulaflmak için gerçekçi çabalarda bulunmal›d›r.
7. Kifli karfl›laflt›€› güç durumlara uyma esnekli€i gösterebilmelidir.
8. Ba€›ms›z olarak giriflimlerde bulunabilmelidir.
9. Yaflad›€› çevre ve toplumla ters düflmeyen de€erleri ve inançlar› olmal›d›r.
10. Mesle€i d›fl›nda e€lendirici, dinlendirici ve kendini gelifltirici u€rafllar› olmal›d›r.
Anne, baba, kardefl, akraba, arkadafl gibi sosyal destek gruplar›, bireyin ruh sa€l›€› üzerinde etkilidir. Aile iliflkileri uzun süreli, çok yönlü ve yasalarla düzenlenmifl iliflkilerdir. Ayr›ca anne, baba ve
kardefl iliflkilerinde kan ba€› vard›r ve insanlar›n özgür seçimleri sonucu gerçekleflmez. Ancak yine de
aile bireyleri, insan›n hem kendisi hem de toplum taraf›ndan tan›mlanan toplumsal kimli€inin bir parças›d›r. ‹nsanlar›n baflkalar› taraf›ndan de€erlendirilmelerinde bu kiflilerin olumlu ya da olumsuz davran›fllar›n›n etkisi vard›r. Bu etki, geleneksel toplumlarda daha belirgindir.
Arkadafll›klar ise kiflilerin özgür seçimleri sonucu gerçekleflir. Bunlar, baz› durumlarda yaflam boyu sürmekle birlikte ayr›l›k, çal›flma, farkl› yönlerde geliflme, çevre bask›s› gibi nedenlerle genelde
daha k›sa süreli olabilir. Arkadafllar›n karfl›l›kl› beklentileri, iliflki bitince sona erer. Arkadafllar, her ne
kadar toplumsal kimli€i etkilerse de reddedilebilirler ya da toplumsal kimli€i oluflturma bilinciyle seçilebilirler.
Görülüyor ki bireyin ilk sosyal destekleri annesi, babas›, kardeflleri ve arkadafllar›d›r. Bu kifliler taraf›ndan sevildi€ini, say›ld›€›n›, korundu€unu bilen bir birey güven içinde, mutlu ve sevgi dolu bir yaflam
192
sürer. Ola€an günlük ya da geliflimsel stresler d›fl›nda zorlanma ve
uyum güçlü€ü yaflamaz. Dolay›s›yla ruh sa€l›€› yerinde olur.
Toplum, özellikle de aile, arkadafl, akraba ve akran gruplar›
bireylerin ruhsal aç›dan sa€l›kl› olmas›nda önemli rol oynar. Ancak bu etkileflim karfl›l›kl›d›r. Ruh sa€l›€› yerinde olan bireyler de
bu gruplarda ve toplum genelinde huzurlu, güvenli bir ortam›n
oluflmas›n› sa€lar. Sa€l›kl› bireylerden oluflan toplumlarda insan
iliflkileri düzgün, ifl birli€i ve dayan›flma tam, her alanda üretkenlik fazlad›r. Dolay›s›yla toplum güçlüdür ve gelece€e güvenle bakabilir.
Ön Çal›flma Görevi
Beşer kişilik gruplar
oluşturunuz. Grup arkadaşlarınızla bir hafta içinde olumlu iletiflim örne€i olabilecek birer senaryo haz›rlayınız. Haz›rladığınız
senaryoları, yaln›zca beden dili
ile canland›rarak s›n›fa sununuz.
H. RUH SA⁄LI⁄ININ KORUNMASI
TEMEL KAVRAMLAR
• Dengelenme (homeostatis)
• ‹letiflim
• Empati
• Hobi
KONUYA HAZIRLANALIM
A. Hobi, kiflilerin görevleri ya da meslekleri d›fl›nda severek yapt›klar› u€raflt›r. Farkl› sebzelerden görsellerde gördü€ünüz
canl›lar› yapmak baz› insanlar›n hobisidir. Bu ve benzeri hobilerin
yararlar›n›n neler olabilece€ini söyleyiniz.
Foto€raf 4. 4: Hobi örnekleri
B. Afla€›daki metni okuyarak sorular› yan›tlay›n›z.
Bir araflt›rmada köpe€in yemek borusu midesinden ayr›lm›fl, böylece a€›zdan giren suyun mideye de€il, baflka bir kaba gitmesi sa€lanm›flt›r. Köpek, belli bir miktar su içtikten sonra bir süre durmufl
ve yeniden ayn› miktarda suyu içmifltir. Yap›lan her denemede içilen suyun ayn› miktarda oldu€u görülmüfltür.
1. Köpek, a€›z yoluyla giren suyun miktar›n› bilmekte midir?
2. Köpe€in içti€i su miktar›, vücudunun o anda suya olan gereksinimiyle orant›l› m›d›r?
3. Köpe€in bedeninin bir süre sonra aldat›ld›€›n› anlay›p tekrar “Su iç.” komutunu vermesi
neyin göstergesidir?
193
ETKÜNLÜK
Afla€›daki metni okuyunuz ve bilgi notundan da yararlanarak sorular› yan›tlay›n›z.
GARY KASPAROV
Gary Kasparov (Geri Kasparov), tarihteki en büyük satranç oyuncusuydu. 1997 bahar›nda, kariyerinin zirvesindeydi ve on iki y›ld›r
dünya flampiyonuydu. Hiç yenilmemifl, kendine olan güveni hiç sars›lmam›flt›. Rakiplerine karfl› tavr› kibirliydi. Bu durum, bir y›l önce
aç›k arayla yendi€i bir rakibiyle yapt›€› alt› oyunluk maç›n ilkinde de
sürdü. Ancak maç bafllad›€›nda flampiyonun rakibini eziflini seyretmek için orada toplanan uzmanlar, beklenmedik bir durumla karfl›laflt›lar. Kasparov sanki duygusal bir çöküntü yafl›yordu. Dehflete kap›lm›fl gibiydi.
Fotoğraf 4. 5: Gary Kasparov
fiampiyonun, bir sinir krizinin efli€inde oldu€unu gösteren ilk iflaret, ikinci oyunda ortaya ç›kt›.
Oyuncular maça tekrar bafllad›klar›nda oyun ç›kmazdayd›. Kasparov, sald›rgan ve zeki bir bafllang›ç
yapt›, kazand›€›n› biliyordu. Rakibi, onu sarsan bir dizi yarat›c›, hatta ac›mas›z hamleyle karfl›l›k verdi. fiampiyon yine geri çekilmek zorunda kalm›flt›. Maça bir gün ara verildi.
Pazartesi günü olay› izleyenler, kibirli flampiyon imaj›n›n gidip yerine sinirli, ma€lup bir oyuncunun
geldi€ini gördüler. Kasparov, mat olmak üzereyken satranç tahtas›na e€ildi, elleriyle yüzünü ve gözlerini kapad›, bafl›n› mahzun bir tav›rla e€di. ‹nsan umutsuzlu€unun ebedi bir portresi gibiydi. Birkaç dakika sonra aniden aya€a kalkt› ve maçtan çekildi€ini ilan etti. “Savaflç› ruhumu kaybettim.” diyordu.12
1. Kasparov’un psikolojik dengesi bozulmufl mudur, bunu nereden anl›yorsunuz?
2. Organizman›n fizyolojik ve psikolojik dengesinin bozuldu€u durumlara birer örnek veriniz.
3. ‹stek ve imkân aras›nda dengenin bozulmas›n›n ruh sa€l›€› aç›s›ndan önemini tart›fl›n›z.
4. Kasparov, dengesini yeniden kuramazsa neler olabilir? Tart›fl›n›z.
5. Bir psikiyatrist olsayd›n›z Kasparov’a ne önerirdiniz?
Bilgi Notu
DENGELENME
Canl› varl›klar›n yaflayabilmesi için organizmada; beden ›s›s›, oksijen, su ve kandaki fleker oran›
gibi ögelerin belli s›n›rlar içinde tutulmas› gerekir. Bunlar›n oran›n›n de€iflmesi hastal›klara hatta ölüme neden olabilir.
Dengelenme, organizman›n en elveriflli yaflama koflullar›n›n kendili€inden devam›n› sa€layan mekanizmad›r. Bu biyolojik mekanizma sonucu meydana gelen otomatik tepkiler, organizmada yaflamak
için en uygun iç koflullar›n belli s›n›rlar içinde kalmas›n› sa€lamaktad›r.
‹nsan, devaml› olarak içten ve d›fltan gelen uyar›c›lara tepkide bulunmak zorundad›r. Bu uyar›c›lar;
açl›k, susuzluk gibi fizyolojik dürtüler, baflar›l› olma iste€i gibi toplumsal güdüler ya da d›fltan gelen ani
bir gürültü, toplumsal bir istek veya bask› olabilir. Bunlar aral›ks›z olarak organizman›n dengesini bozar. Organizma, fizyolojik dengesini sa€lamak için gösterdi€i çabay›, ruhsal dengesini korumak için de
gösterir. Kifli, çeflitli davran›fl flekilleriyle dengesini yeniden kurmaya çal›fl›r. Denge durumunun bozulmas›, insan›n içinde bir gerginlik ve stres yarat›r. Stresi yaratan istek ya da gereksinim doyuruluncaya
kadar gerginlik devam eder. E€er bu yap›lamazsa ruhsal bozukluklar ortaya ç›kabilir.
194
Ders Dışı Etkinlik
Hobileri olan kiflilerle görüflünüz. Onlardan hobilerin sa€l›€a yararlar› ile ilgili düflüncelerini
ö€reniniz. Hazırlanma süreniz bir haftad›r.
Bunun için görüflme öncesi konuyla ilgili ön bilgi edininiz. Görüflme yapaca€›n›z kiflilerden randevu al›n›z. Ö€retmeninizle birlikte konu ile ilgili soraca€›n›z sorular› belirleyiniz. Kitab›n›z›n ekler k›sm›ndaki görüflme kontrol listesini doldurunuz. Yine ayn› bölümdeki görüflme raporunu doldurarak ö€retmeninize teslim ediniz.
ETKÜNLÜK
A. Karikatürü inceleyerek sorular› yan›tlay›n›z.
1. ‹letiflimin sa€lanmas› için neler gereklidir?
2. Karikatürde konuflan ve dinleyen adamlar hangi iletiflim kurallar›na uymam›fllard›r?
3. Karikatürdeki iki adam iletiflim kurabilselerdi neleri
sa€layabilirlerdi?
Karikatür 4. 5: Grzegorz Szumowski
B. Afla€›da baflar›l› iletiflimle ilgili bir metin verilmifltir. Metni okuyarak alt› çizili olan k›s›mlara birer
örnek veriniz.
‹LET‹fi‹M VE ÖNEM‹
Canl›lar, varl›klar›n› sürdürmek için iletiflim kurmak zorundad›rlar. Bunu yaparken ses, beden dili
gibi çeflitli araçlardan yararlan›rlar. Karfl› taraf, kullan›lan arac›n temsil etti€i anlam› ay›rt edebiliyorsa
iletiflim kurulabilir. Anlam›n ay›rt edilmesi sürecinde e€itimin, kültürün, düflüncenin, alg›n›n, bedeni
kullanman›n, mizac›n, içinde bulunulan konumun, kullan›lan iletiflim arac›n›n ve iletiflime giren kiflilerin niyetinin rolü vard›r.
Sözlü iletiflimin sa€lanmas›nda konuflma ve dinleme olmak üzere iki ana beceriye gereksinim duyulur. Konuflmada; ses tonunu ayarlama, sözcükleri iyi seçme, vurgulama, istenileni aç›kça söyleme,
çok h›zl› ya da yavafl konuflmama, espriler yapma gibi etkenler iletiflimi kolaylaflt›r›r. Etkili dinleme; beden diliyle dinlemek, gerekti€inde soru sormak, göz temas› kurmak, konuflmac›ya geri bildirim vermek ve önemli k›s›mlar› not almak yoluyla sa€lan›r.
‹letiflimde beden dilinin önemi büyüktür. Çünkü beden dili, asl›nda insanlar›n ne demek istedikleri
konusunda dünyada konuflulan tüm dillerdeki sözcüklerden daha çok fley anlat›r. Yüz ifadeleri, jestler, beden duruflu iletiflimi etkili duruma getirir.
‹letiflim çok kanall› bir süreçtir. Görsel, iflitsel, dokunsal, kokusal ve tatsal kanallara sahiptir. Bu kanallar aras›nda da uyum vard›r. Bu uyumun bozulmas› ruh sa€l›€›n›n bozuk oldu€unun belirtisi olarak
yorumlanabilir. ‹flte, bütün bu becerilerle donanarak gerçeklefltirilebilecek olumlu bir iletiflim, bireyin
kendisi ve çevresiyle uyumunda birincil role sahiptir.
195
Ön Çal›flma Görevi
Gruplar, haz›rlad›klar› olumlu iletiflimle ilgili senaryolar› s›n›fa yaln›zca beden dillerini kullanarak sunacaklard›r. ‹zleyen ö€renciler, sunumdan neler anlad›klar›n› söyleyecekler ve hep birlikte
özellikle sözlü iletiflimin önemi üzerinde durulacakt›r. ‹letiflimle nelerin sa€lanabilece€inin yaz›ld›€›
afla€›daki k›s›m tamamlanacakt›r.
1. Baflkalar›na bilgi vererek davran›fllar›n› de€ifltirmelerini ve çevreye uygun flekilde hareket etmelerini sa€lar.
2. ....................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................
3. ‹nsanlar›n normalde baflkalar›ndan saklayacaklar› bilgileri söylemelerini sa€lar.
4. ....................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................
5. ....................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................
6. Bize yönelik elefltiri ve suçlamalar› dinlemeyi sa€lar.
7. ....................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................
ETKÜNLÜK
A. Yandaki foto€raf› inceleyiniz, alttaki masal› okuyunuz. 197. sayfadaki “Empati ve Hobi” adl› bilgi notundan da yararlanarak sorular› yan›tlay›n›z.
“Gö€sü k›nal› bir serçe varm›fl. Gök gürledi€i zamanlar tir tir titreyerek yere yatar,
gök y›k›lmas›n diye bir yandan ayaklar›n› havaya kald›r›r, bir yandan da ‘Korkumdan k›rk
kilo ya€›m eriyor.’ dermifl. Onu görenlerden
biri ‘Sen kendin k›rk gram de€ilsin, nas›l oluFotoğraf 4. 6: Bazı insanlar balık tutmaktan hoşlanır.
yor da k›rk kilo ya€›n eriyor?’ diye sormufl.
Bunun üzerine serçe gülmüfl ve ‘Herkesin kendine göre kilosu, gram› var, sen ne anlars›n?’ demifl.”13
1. Masalda anlat›lmak istenen nedir?
2. Karfl›m›zdakini anlamak için ne yapmam›z gereklidir? Nedenini aç›klay›n›z.
3. Masaldan ç›kard›€›n›z sonucu tart›fl›n›z.
4. Günümüzde pek çok insanın fotoğrafta gördüğünüz adamınki gibi severek yaptığı bir uğraşı vardır. Bu uğraş insanlara neler kazandırabilir? Tartışınız.
B. Çocuklukta, gençlikte ve yetiflkinlikte hobiler hangi önemli ifllevleri yerine getirebilir? Tart›fl›n›z.
196
Bilgi Notu
EMPATİ VE HOBİ
Empati, bir insan›n kendisini karfl›s›ndaki insan›n yerine koyarak onun duygular›n› ve düflüncelerini do€ru anlamas›d›r. Karfl›l›kl› empati kurabilen bireylerin çevreye uyumu kolay olaca€›ndan, birbirlerini de iyi anlayacaklar›ndan stresleri az olacakt›r. Kendini ifade etme, toplumsallaflma, sosyal duyarl›l›k ve topluma uyum empati ile artar. Kayg›, depresyon ve sald›rganl›k ise azal›r.
Hobi, kiflilerin görevleri ya da meslekleri d›fl›nda severek yapt›klar› dinlendirici, oyalay›c› u€raflt›r.
Hobiler, insanlar›n çocuklu€unda bafllar. Çocu€un ilk hobisi oyundur. Daha sonra yeteneklerine göre baz› hobilere yönlendirilmesi son derece önemlidir. Hobiler, çocu€un belli bir arkadafl çevresi edinmesinde, yeteneklerini gelifltirmesinde, zaman›n› yararl› biçimde de€erlendirmesinde önemli rol oynar. Satranç gibi hobiler zihin; yüzme, koflu gibi hobiler beden için egzersiz sa€lar. Bireyleri, ayn› zevki paylaflan kiflilerden oluflan bir grup içinde olmaya yönlendirir. Yeni kiflilerin tan›nmas›nda, yeni yerlerin görülmesinde etkilidir. Özellikle günümüzün stresli yaflam biçiminde kiflinin yaln›zca keyif ald›€›, e€lendi€i için bir fleyler yapabilmesi onu günlük kayg›lardan uzaklaflt›r›r, zihinsel ve bedensel rahatlama sa€lar. Hobiler, bireylerin emeklilik dönemlerinin de dolu dolu geçmesini sa€lar.
I. NORMAL DIfiI DAVRANIfi TÜRLER‹
TEMEL KAVRAMLAR
KONUYA HAZIRLANALIM
• Normal
• Normal d›fl›
• Psikosomatik bozukluk
• Somatoform bozukluk
• Afektif psikoz (manik depresif psikoz)
• Konversiyon histerisi
• Psikojenik a€r›
• Hipokondri
• Kayg› (anksiyete)
• Sinirsel yorgunluk (nevrasteni)
• Saplant› (obsesyon)
• Fobi
• Zorlan›m (kompülsiyon)
Afla€›daki metni okuyunuz, görseli de inceleyiniz ve sorular› yan›tlay›n›z.
Befl yafl›ndaki çocuk, babas› küveti doldurmufl
banyoya girecekken bir flifle mürekkebi, onun y›kanaca€› suya boflalt›r. Öfkelenen adam, o€lunun
kahkahalar›yla karfl›lafl›r. Annesinin özene bezene
arkadafllar› için haz›rlad›€› çay sofras›n› tam onlar
gelmek üzereyken örtünün bir ucundan çekerek
yerlere saçar. Bir baflka gün büyük annesinin
ayakkab›s›n›n tekini çöpe atar, yafll› kad›n›n gözlüklerinin camlar›n› ç›kar›r. Onun periflan ve flaflk›n
hâlini e€lenceli bulur. Her seferinde cezaland›r›l›r
197
Resim 4. 5: Sonsuzlu€un Efli€inde, Van Gogh, Rijksmuseum Kröller Muller
ama bu davran›fllar›n› tekrarlar. Gitti€i kreflte arkadafllar›na rahat vermez, okul yönetimi onu evine
göndermek zorunda kal›r.14
1. Çocu€un davran›fllar› normal midir? Nedenini tart›fl›n›z.
2. Yukarıdaki örneklerden ve ön bilgilerinizden yola ç›karak normal d›fl›n›n ne anlama geldi€ini ve ruh sa€l›€›n›n insan›n kendisi ve çevresi için neden önemli oldu€unu söyleyiniz.
3. Sigmund Freud “Güç ve güveni hep d›fl›mda
arad›m ama bunlar insan›n içinden gelir ve her zaman oradad›r.”15 derken ak›l sa€l›€› ile ilgili neyi
vurgulamak istemifltir?
4. 198. sayfadaki resmi normal ve normal dışı davranış açısından yorumlayınız?
Bilgi Notu
NORMAL VE ANORMAL KAVRAMLARI
Normal, kurala ve al›fl›lagelene uyan, anormal ise bunlara uymayan anlam›na gelir. Hiçbir
davran›fl, tek bafl›na ele al›nd›€›nda anormal say›lamaz. Anormallik, belirli bir ortam içinde anlam kazan›r ve normal kavram› görecelidir.
Normal ve anormal kavramlar› de€iflebilir
kavramlard›r. Salt normal bir davran›fl›n olmas›
mümkün de€ildir. Çünkü ayn› davran›fl, belli bir
ortamda, belli bir kültürde, belli bir miktarda ve
belli aral›klarla yap›ld›€›nda, onun normal ya da
anormal olma durumu belirlenmektedir. Normal
davran›fl, insan›n belirli biyolojik, psikolojik ve
toplumsal koflullarda uyar›c›lara; al›fl›lagelen,
düzgün, do€ru, kurala uygun biçimde gösterdi€i tepkidir.
1. Duygu-Durum Bozukluklar›
ETKÜNLÜK
Afla€›daki metni okuyunuz, 199. sayfadaki “Manik Depresif Psikoz” adlı bilgi notundan da yararlanarak sorular› yan›tlay›n›z.
MAR‹LYN MONROE
Marilyn Monroe (Merilin Monro), altm›fll› y›llar›n bafl›nda
duygu-durum bozuklu€u nedeniyle tedavi görmekteydi.
Depresif dönemde kayg›yla bo€ufluyor, manik dönemde
ise duygu ve faaliyet taflk›nl›€› içinde oluyordu. Uyuyabilmek için alkole ve yat›flt›r›c›lara ihtiyac› vard›. Psikiyatristi
Ralph Greenson (Ralf Grins›n)’a yak›n olmak için Kaliforniya’daki evine tafl›nm›flt›. Onun önerisiyle kendisine yeni bir
yard›mc› alm›flt›. Bu yard›mc›, üstlendi€i tüm di€er ifllerin
yan› s›ra Marilyn’in günlük psikolojik durumunu Greenson’a
rapor etmekle de görevlendirilmiflti. Ancak tüm bu çabalar
boflunayd›. 5 A€ustos’ta sabaha karfl› Marilyn’in evine gelen polisler, orada ünlü y›ld›z›n cesedini, bafl ucunda da
özel doktorunu ve psikiyatristini buldular.16
Fotoğraf 4. 7: Marilyn Monroe
1. Marilyn Monroe, di€er yönlerden normal oldu€u hâlde nas›l dönemler geçiriyordu?
2. Marilyn Monroe, hangi dönemde intihar etmifl olabilir?
3. Ünlü y›ld›z›n, neden sürekli psikiyatrist gözetiminde olmas› gerekmifltir?
198
Bilgi Notu
MAN‹K DEPRES‹F PS‹KOZ
Duygu-durum bozukluklar›n›n ana özelli€i duygulardaki afl›r›l›kt›r. Bu özelli€in belirgin oldu€u duruma afektif psikoz ya da manik-depresif psikoz ad› verilir. Di€er yönlerden normal olan bu kifliler, k›sa süreli psikotik, döngüsel dönemler geçirirler.
Bu dönemlerden biri manik dönemdir. Mani hâlinde, hasta yo€un bir duygu ve faaliyet taflk›nl›€›
içindedir. Normal insan gücünün üstünde bir enerjiyle dans edebilir, flark› söyleyebilir, koflabilir veya
konuflabilirler. Obsesyon ve sanr›lar› olabilir. S›kl›kla sald›rganl›k gösterirler, cana ve mala zarar verebilirler. Depresif dönemde, ayn› kifli elem, de€ersizlik, suçluluk ve umutsuzluk duygular› içindedir.
Baz› durumlarda hasta s›k s›k a€lar, sürekli hayal ürünü günahlar›ndan söz eder, yemekten içmekten
kesilir. Giyinme ve temizlenme gibi gündelik ifllerini yapamaz ve bazen intihar görülebilir.
Manik ve depresif dönemler birbirini izler. Depresif dönemler, manik dönemlere oranla daha uzundur. Bazen iki dönem aras›nda hastan›n aylar boyu iyileflti€i, normal davrand›€› gözlenebilir. Modern
tedavi teknikleri uyguland›€› takdirde, manik-depresif hastalar›n yüzde yüzü bir y›l sonunda hastaneden iyileflerek ç›kabilmektedir. Manik-depresif psikozlar›n genetik bir temele dayand›€› düflünülmektedir.
2. Psikosomatik Bozukluklar
ETKÜNLÜK
Afla€›daki metni okuyarak Argan adl› kiflinin
fizyolojik bir bozuklu€u olmad›€› hâlde neden
sürekli doktora gittiğini ve ilaç kullandığını yandaki bilgi notundan da yararlanarak aç›klay›n›z.
Moliére (Molyer)’in “Hastal›k Hastas›” adl›
oyununun konusu, asl›nda sa€l›kl› olan saf bir
adam›n kendisini ölümcül bir hasta olarak görmesidir. Oyunun bafl kahraman› olan Argan;
bencil, ac›mas›z, ç›karc› insanlar taraf›ndan kuflat›lm›flt›r. Öylesine saft›r ki çevresinde olanlar›n hiçbirinin fark›na varmaz. Hasta olmad›€›
hâlde doktoru sürekli muayeneye gelir, türlü
türlü ilaçlar yazar. Eczac› da ilaç fiyatlar›n› kafas›na göre yükseltir. Günün birinde kardefli Beralde ona flöyle der: “Kardeflim, tan›d›€›m insanlar içinde sizden daha az hastalanan yok.
Keflke benim bünyem de sizinki kadar sa€lam
olsayd›. Sa€l›€›n›z›n yerinde oldu€u, do€ufltan
kusursuz yarat›ld›€›n›z flundan belli ki bu kadar
çok tedavi gördü€ünüz hâlde bünyenizin sa€lam yap›s›n› hâlâ bozamad›n›z. Yutturduklar›
bütün o ilaçlardan çok flükür ölmediniz.”
Bilgi Notu
SOMATOFORM BOZUKLUKLAR
Bedensel bozukluklar› taklit eden psikolojik kökenli bozukluklard›r. Bunlara somatoform bozukluklar ad› da verilir. Somatoform bozukluklar, herhangi bir fizyolojik neden olmadan kendisini gösterir. Psikolojik nedenlerin, bedensel aksakl›klara yol
açt›€› bozukluklard›r. Bafll›calar›; konversiyon histerisi, psikojenik a€r›, hipokondridir.
Konversiyon histerisi, bedensel hiçbir neden
olmad›€› hâlde, sadece psikolojik nedenlerle belirli
ifllevsel yetersizliklerin ortaya ç›kmas› fleklindeki
bozukluktur. Psikojenik a€r›, psikolojik nedenlerle ortaya ç›kan ifllevsel yetersizlikler yerine, bedenin de€iflik yerlerinde sürekli bir a€r›n›n ve ac›n›n
olmas›d›r. Bu a€r›n›n bedensel olarak nedenlerini
bulma olana€› yoktur. Hipokondri, organik temeli
olmayan abart›lm›fl fiziki yak›nmalarla ortaya ç›kar.
Halk aras›nda “hastal›k hastal›€›” olarak bilinen bu
bozuklukta, hasta tüm zaman›n› hastal›klardan korunmak ya da gerçekte olmayan hastal›klar›na çare arayarak geçirir.
199
3. Kayg› Reaksiyonlar›
ETKÜNLÜK
Afla€›daki foto€raf› inceleyiniz, metni okuyunuz ve yandaki bilgi notundan da yararlanarak sorular› yan›tlay›n›z.
MONK
Monk, ünlü dedektif Adrian Monk’un öykülerinin anlat›ld›€› bir televizyon dizisidir. Psikolojik rahats›zl›€› yüzünden kariyeri tehlikeye giren Adrian Monk güçlü görsel belle€i, en ince
detaylar› yakalamas› ve ufac›k ipuçlar›n› birlefltirmesi ile dikkati çeker. Eflinin bir cinayete kurban gitmesi Monk’un rahats›zl›€›n› artt›r›r. Kapal› yerlerde kalamaz, yüksekten ve mikroplardan ödü kopar. Ç›kt›€› basamaklar› sayar, s›k
s›k ellerini y›kar.
Bilgi Notu
KAYGI
Kayg› (anksiyete), nedeni aç›k olmayan korku
ya da giderilemeyen isteklerden do€an s›k›nt›d›r.
Kayg›, korkudan farkl› bir kavramd›r. Korku terimi,
nedeni bilinen durumlarda kullan›l›r. Kayg›; nedeni
bilinmeyen, önceleri çok yo€un olmayan, sürekli
korkudur.
Fotoğraf 4. 9: Kaygı
Kayg› kaynakl› hastal›klar, çeflitli biçimlerde var
olabilir. Bir kayg› türünde, hasta çok yorgun oldu€unu ileri sürerek hiçbir ifl yapmaz. Bu ruhsal bozukluk nevrasteni ya da sinirsel yorgunluk ad›n› al›r.
Nevrastenide kayg› kifliyi bitkinlefltirir, ancak hâlsizlik, bitkinlik, uykusuzluk, bafl, s›rt ve kas a€r›lar› gibi hastal›k belirtilerini ileri sürerek kayg› yaratacak
durumlardan kaç›nmak, kifliyi biraz rahatlat›r.
Fotoğraf 4. 8: Adrian Monk
1. Monk’ta hangi psikolojik reaksiyonlar
vard›r?
2. Monk’un sofras›nda dikkatinizi neler
çekmektedir?
3. Monk’un bu kadar düzenli olmas› neden rahats›z edicidir?
4. Monk, bütün bu davran›fllar› isteyerek
mi yapmaktad›r?
Di€er bir kayg› kaynakl› bozukluk fobilerdir. Fobi herhangi bir fleyden duyulan mant›k d›fl› ve yo€un korkudur. Çeflitli fobiler vard›r; ufak, kapal› yerlerden, yüksek yerlerden, karanl›ktan, belirli hayvanlardan korkma gibi.
Bir baflka kayg› kaynakl› bozukluk obsesyondur.
Obsesyon (saplant›), düflünce ve mant›k düzeyinde ortaya ç›kan, kiflinin istek ve iradesi d›fl›nda s›k
s›k yinelenen, tedirginlik yaratan ve kayg› düzeyini
yükselten düflüncelerdir. Obsesyonun bireyi sürükledi€i davran›fllar, kompülsiyon (zorlan›m) ad›n› al›r.
Birey, baz› davran›fllar› tekrar etmede kendisini zorunlu hisseder.
200
‹. PS‹KOLOJ‹K DESTEK TÜRLER‹
TEMEL KAVRAM
• Psikoterapi
KONUYA HAZIRLANALIM
Afla€›daki öyküyü okuyarak sorular› yan›tlay›n›z.
Bir zamanlar çok çabuk öfkelenen ve bu yüzden hiç arkadafl edinemeyen küçük bir çocuk varm›fl.
Babas› ona küçük bir torba dolusu çivi vermifl ve her öfkelendi€inde, bahçe kap›s›na bir çivi çakmas›n› istemifl. Çocuk, daha ilk gün kap›ya 37 çivi çakm›fl. ‹lerleyen haftalarda öfkesini kontrol etmeyi ö€rendikçe, kap›ya çakt›€› çivilerin say›s› da her geçen gün azalm›fl. Gün gelmifl, öfkesini kontrol etmenin, kap›ya çivi çakmaktan daha kolay oldu€unun keflfetmifl. Art›k kap›ya hiç çivi çakm›yormufl. Babas›na koflup durumu anlatm›fl. Babas› bu sefer de öfkesine her hâkim oldu€unda, kap›dan bir çivi
ç›kartmas›n› söylemifl. Günler geçmifl, kap›da hiç çivi kalmam›fl. Babas›, çocu€u kap›n›n yan›na getirip söyle demifl: “Çok fley baflard›n ama bir bak, kap›n›n üstü delik deflik oldu. Kap› bir daha asla eskisi gibi olmayacak.”
1. Çocu€un öfkelenmesi normal bir durum mudur?
2. Baba, çocu€un hangi davran›fllar›n› de€ifltirmek istemektedir?
3. Baba çocu€un davran›fllar›n› de€ifltirirken hangi psikolojik süreçten yararlanm›flt›r?
4. Metindeki gibi bir tedavi türünün baflar›l› olabilece€ine inan›yor musunuz?
ETKÜNLÜK
A. Afla€›daki foto€raflar› inceleyiniz ve 202.
sayfadaki bilgi notundan da yararlanarak bunlarda ne tür psikoterapiler uyguland›€›n› altlar›na yaz›n›z.
B. 202. sayfadaki bilgi notunda sözü edilen
psikolojik destek türlerinin her birinin bilişsel,
duyuşsal ve davranışsal süreçlerden hangisine
yöneldiğini tart›fl›n›z.
Fotoğraf 4. 10: ................................
Fotoğraf 4. 11: ................................
Fotoğraf 4. 12: ................................
201
Bilgi Notu
PS‹KOTERAP‹LER
Psikoterapi, insan›n kendisiyle ve baflkalar›yla bar›fl içinde olmas›, denge ve düzenini sürdürmesi, çevreye uyum sa€lamas› amac›na yönelik olan, uzman bir psikolo€un uygulad›€› psikolojik tedavidir. Psikoterapi uygulamas›nda, terapist, baz› bilgi kaynaklar›ndan yararlanarak tedaviden ne elde
edebilece€ini ve tedavi için nelerin gerekti€ini saptar. Hastayla hastan›n yak›nlar›ndan al›nan yaflam
öyküsü, fiziki muayene ve kiflinin; zekâ, kiflilik, meslek yetenek testlerinin sonuçlar› terapistin bilgi
kaynaklar›n› oluflturur. Terapist, bu kaynaklara dayanarak sorunlar›n hangi nedenle ortaya ç›kt›€›na
karar verir. Terapistin kiflili€i ve nitelikleri, tedavinin baflar›l› olmas›nda etkilidir.
Psikoterapinin farkl› türleri vard›r. Davran›fl terapisi, sa€l›ks›z ve istenmeyen davran›fllar üzerinde yo€unlafl›r ve genelde olumlu davran›fllar› pekifltirme, olumsuz davran›fllar› yok etme temeline dayan›r. Örne€in kifli, mikroplardan korkuyor, sürekli ellerini y›k›yorsa davran›fl terapisi kifliyi çeflitli yöntemlerle e€iterek buna gerek olmad›€›n› ö€renmesini sa€lar. Biliflsel terapi, problemli duygu ve davran›fllara yol açan bozuk düflünce kal›plar›n› saptamak ve düzeltmek amac›ndad›r. Bu terapi türünde örne€in kifli depresyonda ise olaylar› pozitif bir aç›dan görmesi için günlük yaflamda edindi€i deneyimlerden de yararlan›larak onun ikna edilmesine çal›fl›l›r. D›flavurumcu sanat terapisi, duygu ve
düflüncelerini ifade etmekte zorlanan insanlar›n yarat›c› yöntemlerle bu sorunu aflmalar›n› hedefler.
Dans, tiyatro, müzik ve fliir gibi de€iflik sanat etkinliklerinden yararlanır. Diyalektik davran›fl terapisi, kiflileri stresle ve madde ba€›ml›l›€› ile mücadele edebilmesi, duygular›n› dengeleyebilmesi ve baflkalar› ile iliflkilerini gelifltirebilmesi konular›nda e€itme amac›ndad›r.
Bireyler aras› terapi, kiflileri di€er insanlarla iletiflim yeteneklerini gelifltirmesi ve insan iliflkilerinde yaflad›€› problemleri aflmak için ne tür stratejiler gelifltirmesi gerekti€i konular›nda e€itir. Oyun
terapisi, geliflim dönemindeki çocuklara uygulan›r. Oyuncaklarla oynamak, resim yapmak ve farkl›
baflka etkinliklerle çocuklar›n kendilerini kolayca ifade edebilmelerini sa€lar. Psikanaliz, flu an yaflanan duygu ve davran›fllar› aç›klamak için kiflinin geçmiflte yaflad›klar›ndan yararlanma amac›ndad›r.
Rüya analizi ve ça€r›fl›m gibi tekniklerle bilinç alt›na ulaflmay›, buradaki sorunlar› çözümleyerek kiflinin yaflam›n› gelifltirecek de€iflimleri yapmay› hedefler.
ETKÜNLÜK
Afla€›daki tabloda açıklamaları verilen psikoterapi türlerinin numaras›n›, karfl›lar›ndaki hedeflerin uygun olanlar›n›n yan›na yazarak efllefltirme yap›n›z. Eşleştirmenizin doğruluğunu öğretmeninizin rehberliğinde denetleyiniz.
1. Stres ve madde ba€›ml›l›€› gibi sorunlar›yla bafl etmesi konusunda e€itip güçlendirmeyi hedefler.
2. Sa€l›ks›z ve istenilmeyen davran›fllar› yok etmeyi, olumlu
davran›fllar› pekifltirmeyi hedefler.
3. Kiflileri insan iliflkilerinde yaflad›klar› sorunlar› aflmalar› konusunda strateji gelifltirmeye yönlendirir.
4. Hedefi, görünen sorunlar›n bilinçalt› nedenlerini bularak ortadan kald›rmakt›r.
5. Geliflim dönemindeki çocuklar›n kendilerini ifade edebilmelerini amaçlar.
6. ‹nsanlar›n sorunlar›n› yarat›c› yöntemlerle aflmalar›n› sa€lar.
202
( ) Psikanaliz
( ) Diyalektik davran›fl terapisi
( ) D›flavurumcu sanat terapisi
( ) Bireyler aras› terapi
( ) Oyun terapisi
( ) Davran›fl terapisi
ETKÜNLÜK
Aa€›daki kavram haritas›n› inceleyiniz. Ünitede ö€rendi€iniz kavramlarla siz de yeni bir kavram haritas› oluflturunuz.
Organizma
‚evresel etkenler
KalÝtÝm
DÝß stres vericiler
Olußur.
Kißilik
܍ stres vericiler
Stres
Dengelenme
Baßa Ýkma
܍erir.
Alarm tepkisi
Direnme
TŸkenme
Olumsuz
Olumlu
Savunma mekanizmalarÝ
AßÝrÝ kullanÝm
Normal dÝßÝ davranÝßlar
BastÝrma
Tedavi
YadsÝma
Bahane bulma
YansÝtma
܍erir.
‚eßididir.
Biyolojik medikal
yaklaßÝmlar
‚eßididir.
Psikoterapiler
…dŸnleme
YŸceltme
…zdeßleßme
Kißilik bozukluklarÝ
Yšn deÛißtirme
Duygu durum bozukluklarÝ
Gerileme
Psikosomatik bozukluklar
KarßÝt tepki olußturma
KaygÝ kaynaklÝ bozukluklar
Cinsel bozukluklar
Uyku bozukluklarÝ
Þizofreni
203
DEÚERLENDÜRME ‚ALIÞMALARI (II)
A. Afla€›daki çoktan seçmeli sorular›n do€ru seçeneklerini iflaretleyiniz.
1. Doktorluk, avukatl›k, muhasebecilik gibi baz› ifl kollar›nda çal›flanlar›n stresten daha fazla etkilendi€i görülür.
Bunun nedenleri aras›nda afla€›dakilerden hangisi say›lamaz?
A. ‹flin fazla yo€un olmas›
B. H›zl› çal›flmay› gerektirmesi
C. Kazanc›n yetersiz olmas›
D. Teknolojinin h›zla de€iflmesi
E. Sorumlulu€un fazla olmas›
2. Yaflamda pek çok engelle karfl›lafl›l›r. Engellenme sonucunda organizma, hayal k›r›kl›€› yaflar. Bu
da bireyde gerginlik, sald›rganl›k, içe kapanma, hayal kurma, a€lama, sürekli konuflma gibi tepkiler yaratabilir.
Buna göre afla€›dakilerden hangisi engellenmenin bireyin davran›fllar›na etkisini gösteren bir örnektir?
A. Boyu k›sa oldu€u için basketbol oynayamayan kiflinin kendine güvenini yitirmesi
B. Psikoloji dersini çok seven ö€rencinin psikoloji ö€renimi görmek istemesi
C. Girdi€i s›nav› kazanamayan ö€rencinin sorular›n zor oldu€unu söylemesi
D. Arkadafl›na çok k›zan gencin kap›y› h›zla vurarak oday› terk etmesi
E. Büyük annesini kaybeden torunun onu çok k›sa sürede unutmas›
3. Her iste€i yerine getirilen bir genç, doktor olmak için baflka bir kentte ö€renim görmek zorundad›r. Ancak bu, art›k fl›mart›lmamas› ve kendi sorumlulu€unu tafl›mas› anlam›na gelecektir.
Afla€›dakilerden hangisi böyle bir durumda seçim yapma zorlu€unun birey üzerindeki etkilerinden biridir?
A. Rahatlama ve mutluluk duyma
B. Huzursuzluk ve karars›zl›k duyma
C. Üzüntü ve sevinç duyma
D. Sevinç ve piflmanl›k duyma
E. Öfke ve korku duyma
4. Yoksul bir kiflinin zengin oldu€unu düfllemesi, kolu k›r›lan birinin aya€›n›n k›r›lmad›€› için sevinmesi günlük yaflamda stresle bafla ç›kma yollar›ndan ikisidir.
Afla€›dakilerden hangisi bunlar›n birey üzerinde olumsuz etkileri aras›nda say›labilir?
A. Bireyi çat›flmalardan ve gerginlikten kurtarma
B. Bireyin k›sa süreli€ine rahatlamas›n› sa€lama
C. Afl›r› kullan›m›nda gerçekle ba€lant›s›n› koparma
D. Bireyin toplumsal çevreye uyumunu kolaylaflt›rma
E. Bireyin olaylar sonucu yaflad›€› kayg›y› azaltma
204
5. Stres, bireyde düzen bozuklu€u ve gerginlik yarat›r. Stres çok güçlü oldu€unda organizman›n
fizyolojik yap›s›nda çeflitli tepkilerin görülmesine neden olur.
Afla€›dakilerden hangisi bu tepkilerden biri de€ildir?
A. Kalp at›fllar›n›n h›zlanmas›
B.Bedenin çeflitli yerlerinin terlemesi
C. Özellikle bacaklar›n titremesi
D. Duyu organlar›n›n duyarl›l›€›n›n artmas›
E. Dikkati toplamada güçlük çekilmesi
6. Spor karfl›laflmas›na çok iyi haz›rlanan ve karfl›laflman›n yap›laca€› günü sab›rs›zl›kla bekleyen
sporcu , karfl›laflman›n iptal edilmesiyle içinde bulundu€u çöküntüyü gidermek için kendisini rahatlatan aç›klamalarda bulunmufltur.
Bu sporcu, afla€›daki psikolojik süreçlerden hangisini s›rayla yaflam›flt›r?
A. Savunma mekanizmas›, hayal k›r›kl›€›, engellenme
B. Hayal k›r›kl›€›, savunma mekanizmas›, engellenme
C. Çat›flma, engellenme, hayal k›r›kl›€›
D. Engellenme, hayal k›r›kl›€›, savunma mekanizmas›
E. Hayal k›r›kl›€›, çat›flma, savunma mekanizmas›
7. Belirli bir düzeyde stres, sa€l›€›n korunmas› ve baflar›l› olunmas› için yararl›d›r. Ancak rekabetle de kar›flan s›nav stresi bazen baflar›s›zl›€a da neden olabilmektedir.
Bu stresle bafla ç›kabilmek için afla€›dakilerden hangisinin yap›lmas› uygun olur?
A. Kendi kiflilik ve varl›€›n›n de€erlendirildi€ini düflünmek
B.Çevredeki her insan›n önerisini dinlemek
C.S›nav konusunda afl›r› güdülenmeyi sa€lamak
D.Gevfleme ve nefes egzersizleri yapmak
E.S›nav› ölüm kal›m meselesi olarak de€erlendirmek
8. Ruh sa€l›€›, kiflinin gerçekçi bir alg›lama ve mücadele gücüne sahip olmas›, kendini oldu€u gibi kabul etmesi, kendisine güvenmesi, yan›lg›lar›n› yinelememesi, sevgi ve enerjisini olumlu alanlara yöneltmesi gibi özelliklere ba€l›d›r.
Buna göre afla€›dakilerden hangisi ruh sa€l›€› yerinde olan insanlarda görülen bir davran›flt›r?
A. Çevresiyle uyum içinde olmay› istememe
B. ‹nsanlardan ve çal›flmaktan hofllanmama
C. Gerçekleri oldu€u gibi alg›lamaktan kaç›nma
D. Çevrenin beklentilerine ald›r›fl etmeme
E. Sorunlar›na kal›c› çözümler üretme
205
9. Bireyin ruh sa€l›€›n›n yerinde olmas› hem onun içsel huzuru hem de toplumsal bar›fl›n gerçekleflmesi aç›lar›ndan önemlidir.
Bireye bu konuda yard›mc› olan faktörlerin en önemlisi afla€›dakilerden hangisidir?
A. Aile, arkadafl gibi sosyal destek gruplar›
B. ‹fl ve meslek çevresinde iliflkide bulundu€u kifliler
C. Stres yaratan olaylardan kaç›nabilme gücü
D. Yaflam› ciddiye almama tavr› gelifltirebilmesi
E. Çeflitli gruplardaki rollerini yerine getirmesi
10. Bir davran›fl›n normal olmas› yap›ld›€› yere, süreklili€ine ve niteli€ine göre de€iflir.
Buna göre afla€›dakilerden hangisi normal d›fl› bir davran›fl say›lamaz?
A. Bir etkinlikten di€erine atlama, dürtü ve isteklerine göre davranma
B. Al›fl›lm›fl›n d›fl›ndaki durumlar› enine boyuna düflünme
C. Herhangi bir durumda dikkati kolayl›kla ve tümüyle da€›lma
D. K›sa süreli ve anl›k amaçlara tutunup planlama yapamama
E. ‹lgisiz, hatta saçma bir etkinli€i durmadan sürekli tekrarlama
11. Organizmadaki yaflama koflullar›n›n kendili€inden devam›n› sa€layan do€al düzenlemeye dengelenme denir. Bu mekanizma ruh sa€l›€› için de geçerlidir. ‹stek ve olanaklar aras›nda dengenin sa€lanm›fl olmas› gerekir.
Buna göre afla€›dakilerden hangisi psikolojik dengeyi sa€lamaya yönelik bir davran›flt›r?
A. So€uk havada titreme
B. S›cak havada terleme
C. Alarm tepkileri gösterme
D. Ac›k›nca yemek yeme
E. Heyecanlan›nca s›k s›k nefes alma
12. ‹letiflimde empati son derece önemlidir. Bir dostumuz üzüntülüyken kendimizi onun yerine koyup neler düflündü€ünü ve neler hissetti€ini anlar›z yani onunla empati kurar›z. Sonra da hiçbir fley
yokmufl gibi gülümseyerek kafas›na takmamas›n› söyleriz. Böyle bir durumda empati süreci tamamlanmam›fl olur.
Bunun nedeni afla€›dakilerden hangisidir?
A. Biliflsel öge eksiktir.
B. Duyuflsal öge eksiktir.
C. Durum anlafl›lamam›flt›r.
D. Anlanan iletilememifltir.
E. Anlama ögesi eksiktir.
13. ‹letiflim, ruh sa€l›€›n›n korunmas›nda son derece önemlidir. Çünkü kiflinin kendisini açabilmesini, karfl› taraf› anlayabilmesini, topluma kolayca uyum yapabilmesini sa€lar. Bu yüzden de iletiflimin etkili hâle getirilmesi gerekir.
Afla€›dakilerden hangisi iletiflimi daha etkili hâle getirmenin yollar›ndan biridir?
A. Olas› farkl›l›klara anlay›fl ve sayg› göstermek
B. ‹letiflim sürecinde olay›n yaln›zca bir yönünü görmek
C. ‹letilecek konuyu planlamadan içten geldi€i gibi bildirmek
D. Farkl› görüfller karfl›s›nda kendi görüflünde direnmek
E. Karfl›daki kifli üzerinde bask› kurup onu yönlendirmek
206
B. Afla€›daki cümlelerde bulunan boflluklar› uygun sözcüklerle tamamlay›n›z.
1. Fizik ve sosyal çevreden gelen olumsuz etkiler karfl›s›nda organizman›n gerginleflmesi ve yeni duruma uymak amac›yla bedensel ve psikolojik s›n›rlar›n›n ötesinde çaba harcamas› durumuna
.......................... ad› verilir.
2. Organizman›n iç ve d›fl uyaran› stres olarak alg›lad›€› durum .......................... tepkisi ad›n› al›r.
3. ................................................. , kiflinin herhangi bir sorununu çözememesi sonucu meydana
gelen doyumsuzluk ve kayg› hâllerinde çocukluk ve gençlikteki geliflme dönemlerine dönmesidir.
4. Bir hedefe yönelen davran›fl›n, herhangi bir nedenle amac›na ulaflmas›n›n önlenmesine
......................................................... denir.
5. .................................................................... , istenilen ve istenilmeyen iki durumdan birinin seçilmesindeki zorluk sonucu ortaya ç›kan karars›zl›k ve gerginlik durumudur.
6. Organizmadaki en elveriflli yaflama koflullar›n›n kendili€inden devam›n› sa€layan do€al düzenleme ................................................ ad›n› al›r.
7. Bedensel hiçbir neden olmad›€› hâlde, yaln›zca psikolojik nedenlerle belirli ifllevsel yetersizliklerin ortaya ç›kmas› fleklindeki bozukluk ..................................................................... dir.
8. .............................................. , insan›n kendisiyle ve baflkalar›yla bar›fl içinde olmas›, denge ve
düzenini sürdürmesi, çevreye uyum sa€lamas› amac›na yönelik olan, e€itimli bir uzman›n tek kifli ya
da gruba uygulad›€› tedavidir.
C. Afla€›daki aç›k uçlu sorular› yan›tlay›n›z.
1. Verem hastal›€›na dünyan›n her taraf›nda ayn› teflhis konuldu€u hâlde, nevrasteni teflhisi konulan bir hastaya, baflka bir doktor taraf›ndan depresyon teflhisi konulabilir. Bu durumu,
ruh hastal›klar›n›n teflhisinde farkl› yaklafl›mlar›n de€erlendirmelerini göz önüne alarak yorumlay›n›z.
2. Zaman zaman coflku ya da çöküntü duygular›n›n egemen oldu€u, bu devrelerin aylarca
sürebildi€i ak›l hastal›€› hangisidir? Belirtiniz.
3. “Kayg›n›n korkuya dönüflmesidir.” diye tan›mlanabilen ruhsal bozuklu€a ne ad verilir?
Belirtiniz.
4. Anormal davran›fllar›n oluflumunda ailenin rolü ne olabilir? Bu konuyu aç›klayan bir yaz›
yaz›n›z.
5. Ruhsal bozukluklar›n temelindeki faktörler nelerdir? Belirtiniz.
207
Afla€›da yer alan öz elefltiri tablosundaki sorular› yan›tlayarak bu ünitede ö€rendiklerinizi de€erlendiriniz.
ÖZ ELEŞTİRİ TABLOSU
Bu bölümden önce, ruh sağlığı hakk›nda neler biliyordum?
Bu bölümde ruh sağlığı ile ilgili
Neler ö€rendim?
Kavrayamad›klar›m› nas›l ö€renebilirim?
4. ÜNİTE DİPNOTLAR
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
Orhan Hançerlio€lu, Ruhbilim Sözlü€ü, s. 233.
Orhan Hançerlio€lu, Ruhbilim Sözlü€ü, s. 229.
Cemal Y›ld›r›m, Bilimin Öncüleri, s. 168.
Norman L. Munn, Psikoloji, C 2, s. 410.
Jerry M. Burger, Kiflilik, s. 484.
Acar Baltafl, Zuhal Baltafl, Stres ve Bafla Ç›kma Yollar›, s. 265.
Acar Baltafl, Zuhal Baltafl, Stres ve Bafla Ç›kma Yollar›, s. 59.
Ayd›n Ankay, Ruh Sa€l›€› ve Davran›fl Bozukluklar›, s. 86.
Acar Baltafl, Zuhal Baltafl, Stres ve Bafla Ç›kma Yollar›, s. 19.
http://www.edebiyatdefteri.com/siir/309851/teknostres-1.html
Ayd›n Ankay, Ruh Sa€l›€› ve Davran›fl Bozukluklar›, s. 89.
D. Schultz, S. Schultz, Modern Psikoloji tarihi, s. 693.
Üstün Dökmen, ‹letiflim Çat›flmalar› ve Empati, s. 138.
Ayd›n Ankay, Ruh Sa€l›€› ve Davran›fl Bozukluklar›, s. 107.
D. Schultz, S. Schultz, Modern Psikoloji tarihi, s. 599.
Nazl› Eray, Marilyn Venüs’ün Son Gecesi, s. 55.
208
Neleri kavrayamad›m?
EKLER
Beyin F›rt›nas›
Beyin f›rt›nas›, belirli bir durum veya probleme iliflkin fikir ve seçenekleri ortaya
koymakt›r. Beyin f›rt›nas›na kat›lmak, insan›n kendine güvenini artt›r›r ve e€lencelidir. Beyin f›rt›nas› etkinli€inin, dört temel koflulu sa€lamas› gerekir: Kiflinin, hayal gücünü kullanabilmesi ve zihninde imgeleme yapabilmesi için düflüncelerinin yarg›lanaca€›
endiflesinden uzak olmas› gerekir. Üretilen fikirlerin do€ru olup olmamas›ndan çekinilmez, aksine de€iflik fikirler teflvik edilir. Bunlar, yeni çözüm yollar›n›n ortaya ç›kmas›na yard›mc› olur. Temel ilke, mümkün oldu€unca çok say›da fikir üretmek ve iyi bir çözüm bulma olas›l›€›n› artt›rmakt›r.
Teknik uygulan›rken konuflulanlar› ve görüflleri yazacak bir sekreter seçilmelidir. Bu teknikle ifllenecek olan
problem sunulmal›d›r. S›n›fa, ak›llar›na gelen herhangi bir fikri, mant›k ölçülerine vurmadan söylemelerinin gere€i belirtilmelidir. Tekni€in devam› esnas›nda elefltirilere yer verilmemelidir. Tart›flman›n sonunda, fikirler taran›p
de€erlendirmesi yap›lmal›d›r. Son olarak, problem için uygun olan çözüm biçimi özetlenmelidir.
D‹NLED‹M VE Ö⁄REND‹M
Ö€rencinin ad› ve soyad›
: ________________________
Konu
: ________________________
Uzmanın ad›
: ________________________
Sunufl s›ras›nda ö€rendiklerim:
Ö€rendiklerimin yaflam›ma katk›s›:
Sunufl s›ras›nda yaflad›€›m duygular:
209
GÖRÜfiME KONTROL L‹STES‹
Görüflmeyi yapan
: ________________________
Görüflme yap›lan kifli
: ________________________
Görüflme konusu
: ________________________
Görüflme tarihi
: ________________________
Baflar›l› bir görüflme gerçeklefltirilirken unutulmamas› gerekenler:
Evet
Görüflmeye ön haz›rl›k yaparak gittim.
Görüflme s›ras›nda kullanaca€›m sorular› haz›rlad›m.
Görüflme öncesi randevu ald›m.
Görüflmeyi yapaca€›m kifliye görüflme öncesi görüflme konusunu söyledim.
Görüflmeye zaman›nda gittim.
Görüflme esnas›nda kullanaca€›m malzemeleri yan›mda götürdüm.
Görüflme esnas›nda kullanaca€›m ses kay›t cihaz› ve foto€raf makinesi için izin istedim.
Görüflmeye bafllarken görüflmemin amac›n› anlatt›m.
Görüflme esnas›nda not tuttum.
Görüflme esnas›nda karfl›mdaki kifliyi etkili biçimde dinledim.
Görüflme sonras› görüflme yapt›€›m kifliye teflekkür ettim.
Görüflme sonras› ses kay›t cihaz›m› yeniden dinledim.
Görüflme sonras› ö€rendiklerimi düzenledim ve görüflme raporumu haz›rlad›m.
210
DERECEL‹ PUANLAMA ANAHTARI ÖRNE⁄‹
Ölçütler
1. Etkinliğe
katılım
4
3
1
Etkinliğe katılmak konusunda
Etkinliğe pek fazla katıloldukça istekli davrandı. Diğer Etkinliğe katılmak konusunda Etkinlik s›ras›nda baz›
madı. Etkinlik sırasında
arkadaşlarını da etkinliğe katıl- istekli davrandı.
yerlerde ilgisini kaybetti.
oldukça ilgisiz davrandı.
maları konusunda teşvik etti.
Kavramları oldukça doğru ve
yerinde kullandı. Tartışmalar
2. Kavrama sırasında kendi yaşantısıyla
da ilişkilendirme yaptı ve yorum kattı.
3. Tartışma
2
Tartışma sırasında düşüncelerini açık ve net bir şekilde
ifade etti. Diğerlerini etkili şekilde dinledi. Eleştirilere açık
olduğunu gösterdi.
Kavramları genellikle doğru
ve yerinde kullandı. Zaman
zaman kendi yorumlarını
kattı.
Kavramları bazı zamanlarda doğru kullandı.
Çok az kavramı doğru
Ancak bazı kavramların
kullandı.
kullanımı sırasında hatalar yaptı.
Tartışma sırasında genellikle
düşüncelerini açık bir şekilde ifade etti. Diğerlerini dinledi. Çoğu zaman eleştirilere
açık olduğunu gösterdi.
Tartışmalara ara sıra
katıldı. Bazı zamanlarda
düşüncelerini ifade etti.
Eleştirilere kimi zaman
tepki gösterdi.
Genelde baflkalar›n›n düflüncelerini onaylad›€›n›
gösteren ifadelerle tart›flmaya nadiren kat›ld›.
PSİKOLOJİ DERS‹NE YÖNEL‹K TUTUM ÖLÇE⁄‹
Ö€rencinin ad› ve soyad›
: ________________________
S›n›f›, numaras›
: ________________________
Aç›klama: Afla€›da, bu y›l içinde alm›fl oldu€unuz psikoloji dersine iliflkin tutumlar›n›z› belirlemeye yönelik cümleler ve karfl›lar›nda seçenekler verilmifltir. Dikkatlice okuduktan sonra kendinize uygun seçene€i iflaretleyiniz.
1. Psikoloji dersi konular› benim için e€lencelidir.
2. Psikoloji dersine girerken isteksiz olurum.
3. Arkadafllar›mla psikoloji dersi konular›n› tart›flmaktan zevk al›r›m.
4. Psikoloji dersi için ayr›lan ders saatlerinin fazla olmas›n› isterim.
5. Psikoloji dersine çal›fl›rken can›m s›k›l›r.
6. Psikoloji dersi benim için gereksizdir.
7. Psikoloji dersi konular›n› severim.
8. Psikoloji dersinde zaman ak›c› geçer.
9. Psikoloji dersi s›nav›ndan çekinirim.
10. Psikoloji dersi benim için ilgi çekicidir.
211
Tamamen
kat›l›yorum.
Kat›l›yorum.
Karars›z›m.
Kat›lm›yorum.
DERECELER
Hiç kat›lm›yorum.
ÖLÇÜTLER
Ö⁄RENC‹ GÖRÜfiME RAPORU
Görüflmeyi yapan
: ________________________
Görüflme yap›lan kifli
: ________________________
Görüflme konusu
: ________________________
Görüflme tarihi
: ________________________
Görüflme yeri
: ________________________
Görüflme s›ras›nda kullan›lan malzemeler: ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Görüflme s›ras›nda sorulan sorular: ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Görüflme s›ras›nda ö€rendiklerim: ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Görüflme boyunca en ilgimi çeken fley: ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Görüflme s›ras›ndaki duygular›m:––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Görüflme yapt›€›m kifli ile ilgili duygu ve düflüncelerim: ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Bu görüflmenin yaflam›ma katk›s›: ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
212
S…ZL†K
—A—
amnezi
: Bellek yitimi. Genel anlamda, herhangi bir bellek kayb›; özel
anlamda, kiflinin kimli€ini, tan›d›€› kifli ve durumlar› unutmas›yla belirlenen bir nevrotik reaksiyon türü.
anatomi
: 1. ‹nsan, hayvan ve bitkilerin yap›s›n› ve organlar›n›n birbiriyle olan ilgilerini inceleyen bilim. 2. Beden yap›s›, gövde yap›s›. 3. Bir fleyin oluflumunda göze çarpan özel yap›.
—B—
bast›rma
: Belirli ruhsal etkinlik ve süreçleri, kiflinin iste€i d›fl›nda bilinç alt›na itmesi ya da bu itilenlerin bilinç alan›na ç›kmas›n›n önlenmesi.
bilinçalt› süreçler
: Kiflinin fark›nda olmad›€› psikolojik süreç ya da olaylar.
biliflsel süreç
: Organizman›n bir nesne ya da olay›n varl›€›na iliflkin bilgi edinme ya da bilinçli hâle gelme
süreci.
—D—
davran›fl
: Organizman›n iç ya da d›fl uyar›c›lara karfl› gösterdi€i, ölçülebilen ya da gözlenebilen her
türlü tepki.
de€iflken
: Gözlemden gözleme farkl› de€erler alabilen bir koflul ya da obje.
denek
: Deneylerde kullan›lan canl›.
dengelenme
: Organizmadaki, en elveriflli yaflama koflullar›n›n kendili€inden devam›n› sa€layan do€al
düzenleme, homeostatis.
devaml› pekifltirme
: Do€ru davran›m›n her yap›l›fl›nda pekifltirilmesi.
duygu
: Belirli nesne, olay ya da kiflilerin bireyin iç dünyas›nda uyand›rd›€› izlenim.
duyusal alan
: Beynin duyusal ifllevlerle ilgili olan k›sm›.
dürtü
: Davran›fla veya faal çabalamaya iten güç.
edim
: Belirli bir durumla karfl›laflt›€›nda kiflinin yapabildikleri.
enformasyon
: Belli bir alanda ve belli bir toplumda bilgi ve haberlerin yay›lmas›na olanak sa€layan araçlar›n tümü. Yap›land›r›lm›fl veriler bütünü.
edimsel koflullama
: Olumlu pekifltirecin elde edilmesini ya da itici olaylardan kaçma ve kaç›nmay› sa€layan
davran›m› ö€renme.
eflik
: Genel olarak tepkinin ortaya ç›kmas›nda etkili olan ruhsal, fizyolojik nokta. Duyu organ›n›n tepkide bulundu€u uyar›c› fliddeti s›n›r›.
fark efli€i
: ‹ki uyaran aras›nda duyumlanabilen en küçük fliddet fark›.
fizyolojik güdü
: Vücuttaki baz› eksiklik veya yetmezliklerden, hormonlardan ya da vücudun di€er koflullar›ndan do€an güdü.
—E—
—F—
—G—
genel uyar›lm›fll›k hâli : Organizman›n kas geriliminin artt›€›, tetikte, uyan›k ve ö€renmeye haz›r oldu€u durum.
213
genelleme
: Bir organizman›n koflulland›€› durumlara benzer durumlara da ayn› davran›m› göstermesi.
gereksinim
: Organizman›n yaflamas› için gereken maddi ve manevi gerekliliklerin bir ya da birkaç›n›n
eksikli€inin duyulmas›.
gizil güç
: Bireyin do€ufltan getirdi€i ve e€itimle yetenek hâlini alan geliflme e€ilimi.
—H—
haf›za geniflli€i
: Bir defa görülen veya iflitilenlerden do€ru olarak hat›rlanabilen miktar.
hayal k›r›kl›€›
: Güdülerin engellenmesi sonucu, insan›n içine düfltü€ü gerilim.
heyecan
: Olumlu veya olumsuz olabilen, çok yo€un olarak duyulan ve organizmada gerginlik yaratan duygular.
hipnoz
: Sözle, bak›flla ya da yard›mc› nesneler kullanarak telkinle oluflturulan yapay uyku hâli.
huy
: Mizaç. Kiflili€in do€ufltan gelen yönü.
iç çevre
: Fizyolojik, biliflsel ve duyuflsal süreçlerden oluflan iç dünyas›.
içe bak›fl
: Denekten, kendisine gösterilen uyar›c›ya iliflkin duyumlar›n› ayr›nt›l› olarak aç›klamas›n›n
istendi€i bir teknik. Bireyin kendi iç dünyas›nda olup bitenler hakk›nda bilgi vermesi tekni€i.
iletiflim
: En az iki kifli aras›ndaki karfl›l›kl› düflünce ve bilgi al›flverifli.
istenç
: Bir davran›m› yapmay› ya da yapmamay› seçtiren ya da gerçeklefltiren zihin gücü.
kal›t›m
: Çevre etkileriyle köklü biçimde de€ifltirilemedi€ine inan›lan özelliklerin, döllenme s›ras›nda difli ve erke€in kromozomlar› yoluyla nesilden nesile geçmesi.
karakter
: Kiflili€in, çevrenin de€er yarg›lar›yla oluflan yan›.
—I—
—K—
kayg›
: Nesnesi olmayan belirsiz korku.
kimlik
: Bireyin kendi kiflili€ine ait de€erlendirmelerinin yer ald›€› kiflili€in öznel yan›.
korteks
: Beyin kabu€u.
kuram
: Teori. Deney yönteminde hipotezlerin deneyle gerçeklenmifl hâli (Kuram›n unsurlar› aras›ndaki iliflkinin matematiksel olarak ifade edilmesiyle yasalar oluflur.).
meditasyon
: Beden üzerinde ruhsal denetim sa€layarak farkl› bir bilinç durumu yarat›p gerginlikten ve
kayg›dan kurtulmak amac›yla gelifltirilen teknik.
muhakeme
: Bir kimsenin, geçmifl yaflant›lar›n›n iki ya da daha fazlas›n› birlefltirerek bir problemi çözmeye çal›flt›€› düflünme biçimi.
mutlak eflik
: Alg›lanabilen en az uyar›c› miktar›. Alt duyum efli€i.
—M—
—N—
nesnel
: Objektif. Herkesçe ayn› biçimde alg›lanabilen. Bireyin kiflisel görüfllerinden ba€›ms›z olan.
nöron
: Sinir hücresi.
obez
: Çok fliflman, afl›r› fliflman.
olgunlaflma
: Büyüme ve geliflme sonucu ortaya ç›kan ö€renmeye elverifllilik durumu. Organizman›n
bedensel ve zihinsel yönden takvim yafl›na uygun düflen çeflitli nitelikleri kazanacak yeterlili€e sahip olmas›.
—O—
214
—Ö—
öngörü
: Gelecekteki olaylar› önceden sezinleme.
özdefl ikizler
: Döllenen tek yumurtan›n kromozomlar›n›n eflit iki parçaya bölünmesi sonucu olarak geliflen ikizlerden her biri.
özümleme
: Edinilmifl olan bilgileri kendi öz mal› durumuna getirme.
pekifltireç
: Bir davran›m›n güçlendirilmesine yarayan uyaranlar.
—P—
pekifltirme
: Koflullu tepkinin sönmemesi için koflullu tepkiyi oluflturan uyar›c›n›n tekrarlanmas›.
projektif teknikler
: Kiflili€i incelemek için belirsiz bir uyar›c› kullan›larak uygulanan kiflilik testleri.
psikiyatri
: Davran›fl bozukluklar›n›n tan›nmas› ve tedavisiyle ilgilenen t›p dal›.
psikosomatik hastal›k : Duygusal bozukluktan kaynaklanan bedensel rahats›zl›k.
psikoterapi
: Davran›fl bozukluklar›n›n ya da hafif fliddetteki uyum bozukluklar›n›n psikolojik tekniklerle tedavisi.
—R—
refleks
: Do€ufltan, otomatik, ani ve organizmay› korumaya yönelik davran›fl.
REM uykusu
: Uykunun, h›zl› göz hareketlerinin ve rüyalar›n görüldü€ü beflinci ve son evresi.
soyut zekâ
: Soyut kavramlar›, ifllemleri ve sembolleri anlamak ve baflar›l› biçimde kullanmak için gerekli olan zihinsel güç.
statü
: Kiflinin toplum içindeki yeri.
sürrealizm
: Freud’un görüfllerine dayanan, bilinçalt›n› rüyalarda oldu€u gibi kopuk parçalar hâlinde
vermeye çal›flan, ça€r›fl›mlara önem veren ve ruhsal mekanizmalar› ortadan kald›rmay›
amaç edinen fikir ak›m›.
—T—
tutum
: Bireyin, bir durum, olay veya nesne karfl›s›ndaki olumlu ya da olumsuz vaziyet alma e€ilimi.
—S–Ş—
tümdengelim
: Genel önermeden tikel önermeye, yasalardan olaylara gidifl fleklindeki ak›l yürütme türü.
tümevar›m
: Tikel önermeden genel önermeye, olaylardan yasalara gidifl fleklindeki ak›l yürütme türü.
türe özgü davran›fl
: Belli bir türe özgü olup baflka bir türün özelli€i olmayan davran›fl.
—U—
uyar›c›
: Fiziki çevreden ya da organizmadan kaynaklanarak duyu organ›n› harekete geçiren herhangi bir nesne, enerji ya da enerji de€iflmesi.
uyum
: Organizma ve çevre aras›nda tepki yaratmayan denge durumu.
—Y—
yasa
: Teorinin unsurlar› aras›ndaki iliflkinin matematiksel olarak ifade edilmesiyle ortaya ç›kan;
genel, gerçekleflme olas›l›€› yüksek önerme.
yetenek
: 1. Bir becerinin kazan›lmas›na iliflkin gizil gücü veya önceden kazan›lm›fl beceriyi ifade
eden genel terim. 2. E€itimden yararlanma gücü.
zihin
: Anl›k. Duyu ve istençten ayr› olarak düflünülen bilme yetisi, ak›l yürütme, yarg›lama ve anlama gücü.
zorlanma
: Stres. Organizmada gerginlik, düzen bozuklu€u yaratan güç.
—Z—
215
KAYNAK‚A
Ankay, Ayd›n, Ruh Sa€l›€› ve Davran›fl Bozukluklar›, Turhan Kitabevi, Ankara, 1992.
Ataç, Füsun, Psikolojik Geliflim, Beta Yay›nc›l›k, ‹stanbul, 1991.
Baltafl, Acar; Zuhal Baltafl, Stres ve Bafla Ç›kma Yollar›, Remzi Kitabevi, ‹stanbul, 1990.
Baflaran, ‹brahim Ethem, E€itime Girifl, Kad›o€lu Matbaas›, ‹stanbul, 1982.
Baymur, Feriha, Genel Psikoloji, ‹nk›lap Kitabevi, ‹stanbul, 1976.
Binbafl›o€lu, Cavit, Ö€renme Psikolojisi, Kad›o€lu Matbaas›, Ankara, 1991.
Bloomfield, Harold; Michael Cain; Denis Jaffe; Robert Kory, Transandental Meditasyon, çev.: Nahit Oralbi, ‹nk›lap
Kitabevi, ‹stanbul, 1990.
Burger, Jerry M. , Kiflilik, çev.: Erguvan Sar›o€lu, Kaknüs Yay›nc›l›k, ‹stanbul, 2006.
Buscaglia, Leo, Kiflilik, ‹nk›lap Kitabevi, ‹stanbul, 1987.
Cevizci, Ahmet, Ayd›nlanma Felsefesi, Ezgi Kitabevi, Bursa, 2002.
Cücelo€lu, Do€an, ‹nsan ve Davran›fl›, Remzi Kitabevi, ‹stanbul, 1991.
Cücelo€lu, Do€an, Yeniden ‹nsan ‹nsana, Remzi Kitabevi, ‹stanbul, 1993.
Cücelo€lu, Do€an, ‹çimizdeki Çocuk, Remzi Kitabevi, ‹stanbul, 1993.
Daco, Pierre, Ça€dafl Psikolojinin Ola€anüstü Baflar›lar›, çev.: A. Gürün, ‹nk›lap Kitap Evi, ‹stanbul, 1989.
Doğan, Mehmet H., Estetik, Dokuz Eylül Yayınları, İzmir, 1998.
Dökmen, Üstün, ‹letiflim Çat›flmalar› ve Empati, Sistem Yay›nc›l›k, ‹stanbul, 2005.
Dyer, Wayne W., Hatalı Alanlarımız, çev.: Nizamettin Bilgiç, Profil Yayınevi, İstanbul, 2009.
Enç, Mitat, Ruh Sa€l›€› Bilgisi, ‹nk›lap ve Aka Kitabevi, ‹stanbul, 1979.
Eray, Nazlı, Marilyn Venüs’ün Son Gecesi, Doğan Yayıncılık, İstanbul, 2010.
Freedman, Jonathan L.; David O. Sears; Merrill Carl Smith, Sosyal Psikoloji, ‹mge Kitabevi, ‹stanbul, 1989.
Gates, Arthur; Arthur Jersild; Robert Challman, E€itim Psikolojisi, Remzi Kitabevi, ‹stanbul, 1962.
Geçtan, Engin, Ça€dafl Yaflam ve Normal D›fl› Davran›fllar, Remzi Kitabevi, ‹stanbul, 1991.
Geçtan, Engin, ‹nsan Olmak, Remzi Kitabevi, ‹stanbul, 1991.
Gillet, Richard; Patrick Pietroni, Depresyon, çev.: Ziya Kütevin, Remzi Kitabevi, ‹stanbul, 1990.
Gökçe, Birsen, Toplumsal Bilimlerde Araştırma, Savaş Yayıncılık, İstanbul, 2007.
Hançerlioğlu, Orhan, Düflünce Tarihi, Remzi Kitabevi, ‹stanbul, 1970.
Hançerlio€lu, Orhan, Ruhbilim Sözlü€ü, Remzi Kitabevi, ‹stanbul, 1993.
Hanımefendi dergisi, ABY Ajans, İstanbul, Ağustos, 2007.
Hayyam, Ömer, Rubailer, Alter Yay›nc›l›k, Ankara, 2009.
Horney, Karen, Nevrozlar ve ‹nsan Geliflimi, çev.: Selçuk Budak, Aç› Yay›nc›l›k, Ankara, 1990.
Horney, Karen, Ruhsal Çat›flmalar›m›z, çev.: Selçuk Budak, Aç› Yay›nc›l›k, Ankara, 1990.
Hortaçsu, Nuran, ‹nsan ‹liflkileri, Remzi Kitabevi, Ankara, 1991.
‹nceo€lu, Metin, Tutum, Alg›, ‹letiflim, Verso Yay›nc›l›k, Ankara, 1993.
Ka€›tç›bafl›, Çi€dem, ‹nsan ve ‹nsanlar, Sevinç Matbaas›, ‹stanbul, 1988.
Köknel, Özcan, Zorlanan ‹nsan, Alt›n Kitaplar Yay›nevi, ‹stanbul, 1987.
Köknel, Özcan, Kiflilik, Alt›n Kitaplar Yay›n Evi, ‹stanbul, 1985.
Maurice, Reuchlin, Psikoloji Tarihi, çev.: Tanju Gökçöl, Remzi Kitabevi, ‹stanbul, 1991.
Morgan, Clifford T., Psikolojiye Girifl, çev.: Komisyon, Hacettepe Üniversitesi Yay›nlar›, Ankara, 1980.
Munn, Norman L. , Psikoloji, çev.: Nahit Tendar, MEB Bas›mevi, ‹stanbul, 1968.
Orwell, George, 1984, çev.: Nuran Akgören, Can Yayınları, İstanbul, 2010.
216
Özgür, ‹brahim, Çocuk Psikolojisi, Gülek Bas›mevi, ‹stanbul, 1979.
Presey, Sidney L.; Francis Robinson, Psikoloji ve Yeni E€itim, çev.: Hasan Tan, ‹stanbul, 1969.
Robinson, Ken, Yaratıcılık Aklın Sınırlarını Aşmak, çev.: Nihal Geran, Koldaş Yayıncılık, İstanbul, 2003.
Schultz, Duane, Sydney Schultz, Modern Psikoloji Tarihi, çev.: Yasemin Aslay, Kaknüs Yay›nc›l›k, ‹stanbul, 2007.
Songar, Ayhan, Temel Psikiyatri, Minneto€lu Yay›nlar›, ‹stanbul, 1991.
Stora, Jean Benjamin, Stres, çev.: Ayflen Kal›n, Remzi Kitabevi, ‹stanbul, 1992.
fierif, Muzaffer, Carolyn W. fierif, Sosyal Psikolojiye Girifl, çev.: M. Atakan, A. Yavuz, Sosyal Yay›nlar, ‹stanbul, 1996.
Tolan, Barlas; Galip ‹sen; Veysel Batmaz, Ben ve Toplum, Teori Yay›nc›l›k, ‹stanbul, 1969.
Topses, Gürsen, E€itim Sürecinde ‹nsan ve Psikolojisi, Arsu Yay›nc›l›k, Ankara, 1992.
U€urel, Refia fiemin, Gençlik Psikolojisi, Remzi Kitabevi, ‹stanbul, 1992.
West, Peter, Bioritmler, Akafla Yay›nlar›, ‹stanbul, 1993.
Vester, Frederic, Düflünmek, Ö€renmek, Unutmak, çev.: Ayd›n Ar›tan, Ar›tan Yay›nevi, ‹stanbul, 1991.
Y›ld›r›m, Cemal, Bilimin Öncüleri, TÜB‹TAK Yay›nlar›, Ankara, 1994.
Zulliger, Hans, Çocukta Ruhsal Bozukluklar ve Tedavisi, çev.: Kâmuran fiipal, Cem Yay›nevi, ‹stanbul, 1991.
GÖRSEL KAYNAKÇA
Resim 1. 3 : http://www.google.com.tr/imgres?imgurl=http://members.aon.at/austrianart/freud.jpg&imgrefurl
Tablo 1. 2 : http://tr.wikipedia.org/wiki/Korelasyon
Afiş 1. 1 : http://pirandonopapio.blogspot.com/2011/07/1984-george-orwell-e-suposta-segregacao.html
Karikatür 1. 1 : http://www.karikaturokulu.com/content/images/YazisizKarikaturler/psikolog%5B1%5D.jpg
Karikatür 1. 2 : http://1.bp.blogspot.com/_axRj_BZGlH4/SYaVrIcs0cI/AAAAAAAAByA/uaIDN-uQdCo/s1600h/varmıyımyokmuyum.bmp
Karikatür 1. 3 : http://www.komikim.com/karikatur/Karikaturler/selçuk_erdem/sevgili.jpg
Karikatür 1. 4 : http://www.cenebaz.com/karikaturdepo/2010/1/Utanga%C3%A7.jpg
Karikatür 1. 5 : http://rt.com/s/obj/2009-06-12/kremlev-big.jpg
Karikatür 1. 6 : http://tr.toonpool.com/cartoons/japanese%20whale%20research_2745#img9 balina
Karikatür 1. 7 : http://www.hafif.org/yazi/talidomid-faciasi-bazen-fakirlik-ise
Karikatür 1. 8 : http://www.turkpdr.com/galeri/album/?W=6716wb8m
Karikatür 1. 9 : http://www.google.com.tr/imgres?imgurl=http://3.bp.blogspot.com
Karikatür 2. 1 : http://karikaturce.wordpress.com/2007/03/24/kasim-ozkan-karikaturleri/
Karikatür 2. 2 : http://www.komikim.com/karikaturgoster.asp?fldAuto=1210
Karikatür 2. 3 : http://www.google.com.tr/imgres?q=alg%C4%B1lama+karikat%C3%BCr&hl
Karikatür 2. 4 : http://www.google.com.tr/imgres?imgurl=http://www.kulturtarihi.org/iktam/krk_images/byk/
image5210840106 .jpg&imgrefurl
Karikatür 2. 5 : http:img261.imageshack.us//img261/1130/karikatur13buyukey0.gif
Karikatür 2. 6 : http://haciaelfuturoconelcoach.blogspot.com/2011/01/segundo-habito.html
Karikatür 2. 7 : http:img261.imageshack.us//img261/1130/karikatur13buyukey0.gif
Karikatür 2. 8 : http://www.chrismadden.co.uk/genetics/geneticselect.html
Karikatür 2. 9 : http://tr.toonpool.com/cartoons/Genetik_50656#img9
Karikatür 2.10 : http://www.psikologdeniztuncer.com/page19.php?SessionID=fca694e1af3e511899
Karikatür 2. 11 : http://kanlica.blogcu.com/birbirinden-ilginc-muhtesem-karikaturler/2948507
Karikatür 2. 12 : karikaturcu.bloggum.com/yazilar/2009/01/ Karikatür 2. 13 : http://www.research-insight.com/Documents/e005_january_2009_march_research.htm
217
Resim 2. 5 : http://artsonearth.com/2008/07/awesome-3d-street-paintings-of-kurt.html
Resim 2. 9 : http://www.postaciniz.com/wp-content/uploads/2008/05/illuzyon_postaciniz_com_016.jpg&
Karikatür 2. 14 : http://www.google.com.tr/imgres?imgurl=http://i56.tinypic.com/2qtieu1.jpg&imgrefurl=
http://dusunenadam. freeforums.org/karikatur-18Karikatür 2. 15 : http://www.komikim.com/karikaturgoster.asp?fldAuto=1387
Resim 2. 10 : http://www.abvizyonu.com/wp-content/flamenko-1.jpg&imgrefurl
Resim 2. 11 : http://www.freeiconsdownload.com/Big_Preview.asp?id=187
Karikatür 2. 16 : http://www.hayalevi.com/_k.asp?sayfa=31
Resim 2. 14 : http://tr.wikipedia.org/wiki/Hipnoz
Karikatür 2. 17 : http://www.glasbergen.com/wp-content/gallery/social-networking/socnet-49.gif&imgrefurl
Resim 3. 1 : http://www.med.navy.mil/sites/nhcl/siteCollectionImages/HW/LearningTree.jpg&imgrefurl
Resim 3. 3 : http://intropsycho.javabien.fr/IMAGES/pavlov.gif&imgrefurl
Karikatür 3. 1 : http://media.photobucket.com/image/al%2525C4%2525B1%2525C5%25259Fveri%2525C5
%25259F/ DebeMaxwell/shopping.png
Karikatür 3. 2 : http:img17.imageshack.us/img17/7105/scannedat110520092222co.jpg&imgrefurl
Resim 3. 5 : http://img135.imageshack.us/img135/8087/40la.jpg&imgrefurl)
Karikatür 3. 3 : http://3bp.blogspot.com/_eYjwy16Osjg/SXoURzsXoDI/AAAAAAAAAKg/bJcuSBbnb4Q/s320/
karikatur22 buyuksk0.gif&imgrefurl)
Karikatür 3. 4 : http://3.bp.blogspot.com/_eYjwy16Osjg/SXoURzsXoDI/AAAAAAAAAKg/bJcuSBbnb4Q/s320/
karikatur22buyuksk0.gif&imgrefurl
Karikatür 3. 5 : http://3.bp.blogspot.com/_eYjwy16Osjg/SXoURzsXoDI/AAAAAAAAAKg/bJcuSBbnb4Q/s320/
karikatur22buyuksk0.gif&imgrefurl)
Karikatür 3. 6 : http://3bp.blogspot.com/_eYjwy16Osjg/SXoURzsXoDI/AAAAAAAAAKg/bJcuSBbnb4Q/s320/
karikatur22buyuksk0.gif&imgrefurl
Karikatür 3. 7 : http://www.ilkogretim.info/?attachment_id=3111
Resim 3. 8 : http://www.telegraph.co.uk/education/universityeducation/4270613/Quentin-Blakes-sketchesof-Darwin-and-Newton-mark-Cambridge-Universitys-800th-birthday.html
Karikatür 3. 8 : http://www.eglenin.net
Karikatür 3. 9 : http://palermoviejo.mforos.com/545880/9852184-caricaturas/
Resim 3.12 : http://www.threadless.com/product/1074/Connect_It?utm_medium=affiliate&utm_source=gg_
aff&utm_campaign=k109972
Resim 3. 13 : http://wallpaperart.org/2010/05/flying-mouse-wallpapers/
Resim 3. 14 : http://weheartit.com/entry/7260714
Karikatür 4. 1 : http://img13.imageshack.us/i/10karakterler.jpg/
Resim 4. 2 : http://images.gittigidiyor.com/1145/NASREDDIN-HOCA-KARTPOSTALI-ESEKTEN-DUSMUS__11451981_0.jpg&imgrefurl)
Karikatür 4. 2 : http://www.dunyadanbilgiler.com/yazilar/431-freudun-kisilik-kurami-yapisal-kuram.html
Resim 4. 3 : http://www.google.com.tr/imgres?imgurl=http://www.pdrservisi.com/Resimler/manset/
2.jpg&imgrefurl
Resim 4. 4 : http://ruhüzerine.com
Karikatür 4. 3 : http://www.google.com.tr/imgres?imgurl=http://4.bp.blogspot.com/_x0AzhByC-qQ/
SLRX7kILD_I/AAAAAAAAAjg/7e7_FYvHZfs/s400/Stress%2Bcartoon.jpg&imgrefurl
Karikatür 4. 4 : http://www.aydindoganvakfi.org.tr/Gallery/Prize.aspx?Prz=2
Karikatür 4. 5 : http://www.aydindoganvakfi.org.tr/Gallery/Prize.aspx?Prz=2
218
CEVAP ANAHTARI
A
1. D
2. C
3. E
4. E
5. A
6. D
7. A
8. B
9. D
10. C
11. B
D
2
1
10
G
P
F R E U D
3
S
N
Ü
4
Ü
E
N
B
K
D
T
E
O R G A N Ü Z M A
T
L
V
K
Ü
7
O
R
M
J 6 M A S L O W
L
Ü
N
U
E
I 8 Y … N T E M
Þ
D
E
T
4. ÜNİTE (II)
4. ÜNİTE (I)
3. ÜNİTE (II)
3. ÜNİTE (I)
2. ÜNİTE (II)
2. ÜNİTE (I)
1. ÜNİTE
9
B
1. Davran›fl 2. Tan›mlama 3. Yap›salc›, Wilhelm Wundt
4. Sigmund Freud, psikodinamik
5. Biliflsel 6. Deneysel
7. Vaka incelemesi 8. Sosyal psikoloji, 9. Endüstri ve örgüt
C
3, 5, 1, 6, 2, 4
A
1. B
B
2. A
3. C
4. D
5. E
1. B
11. C
B
1. Yetersiz uyar›lma 2. Al›flma
7. ‹llüzyon 8. Sosyal psikoloji
B
A
7. A
10. Genetik
8. E
1. Organizma 2. Beyin kabu€u 3. Uyar›m
4. Genotip, fenotip
6. Kuflak çat›flmas› 7. Jean Piaget 8. Olgunlaflma 9. 12 yafl
A
A
6. D
5
2. D
12. A
1. C
2. E
3. E
13. E
3. A
4. B
14. D
4. A
1. Ö€renme 2. Koflulsuz tepki
5 Biliflsel ö€renme 6. Anlatma
1. B
2. C
3. E
4. A
5. B
15. A
6. A
16. D
7. D
17. E
8. C
18. C
3. Dürtü 4. Güdülenme
9. Ön yarg› 10. Bilinç
5. Geliflimsel görev
9. B
5. Birincil
10. A
6. Alg›
5. B
3. Kendili€inden geri gelme
7. Azalt›r
5. B
6. E
7. A
8. C
4. Edimsel koflullanma
9. D
10. C
B
1. Duyumsal 2. Unutma 3. Gruplama 4. Ket vurma 5. Tanıma 6. Kavram
7. Yaratıcı düşünme 8. İstidat, yetenek 9. Dil 10. Yapay semboller 11. Zekâ
12. Zekâ bölümü 13. Takvim yaşı, zekâ yaşı 14. 110
A
1. A
B
1. Kiflilik
A
1. E
11. C
B
1. Stres 2. Alarm tepkisi 3. Gerileme 4. Engellenme 5. Yaklaflma kaç›nma çat›flmas›
6. Dengelenme 7. Konversiyon histerisi 8. Psikoterapi
2. E
3. D
4. E
2. Karakter
2. A
12. D
3. B
13. A
5. C
3. Psikodinamik
4. C
5. E
4. Projektif
6. D
219
7. D
5. Derecelendirme ölçe€i
8. E
9. A
10. B