katı atıklar ve kontrolü - SABİS

advertisement
Çevre Müh.Böl-K
Katı Atıklar ve Konttrolü
Çevre Müh.Böl-K
Katı Atıklar ve Konttrolü
18.11.2011
KATI ATIKLAR VE KONTROLÜ
A.SUNA ERSES YAY
Yard.Doç.Dr
erses@sakarya.edu.tr
(Tel: 0 264 295 5465)
Öğrenci Görüşme Saatleri=Pazartesi-13:00-14:30
Sakarya Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi,
Çevre Mühendisliği Bölümü, Esentepe Kampüsü,
54187 SAKARYA
KAYNAKLARI, KOMPOZİSYONU VE ÖZELLİKLERİ
A. Suna Erses Yay
2
1
Çevre Müh.Böl-K
Katı Atıklar ve Konttrolü
18.11.2011
Amaç(lar): Katı atıkları tanımlayıp sınıflandırabilmek
Hedefler:
¾Atıkların sınıflandırmasını yapabilmek
¾Karışık atıkları bileşenlerine ayırabilmek
¾Atıkların fiziksel, kimyasal, biyolojik analizlerini yapabilmek
A. Suna Erses Yay
3
Çevre Müh.Böl-K
Katı Atıklar ve Konttrolü
KATI ATIK KAYNAKLARI, KOMPOZİSYON VE ÖZELLİKLERİ
1-Katı Atık Üretimi
2-Kaynakları
3-Kompozisyonu
4-Özellikleri
A. Suna Erses Yay
4
2
18.11.2011
Çevre Müh.Böl-K
Katı Atıklar ve Konttrolü
Çevre Müh.Böl-K
Katı Atıklar ve Konttrolü
KENTSEL KATI ATIKLARIN KAYNAKLARI, BİLEŞİMİ VE
ÖZELLİKLERİ
1. Toplanacak atıkların çeşitleri ve miktarları nelerdir?
2. Bu atıklar hangi oranlarda toplanacaktır?
3. Mevcut durumda geri kazanım ve tekrar kullanım maksadıyla toplanan
atıkların miktarı ve bileşenleri nelerdir?
4.
4 Katı atıkların toplandığı zamanki özellikleri nelerdir?
5. Katı atıkların özellikleri saatlik, günlük, haftalık ve mevsimsel olarak ne
gibi değişikler göstermektedir?
6. Katı atıkların özelliklerinde işleme süresince ne gibi değişiklikler
meydana gelmektedir.
7. Katı atıkların işlenmesi sırasında ne gibi değişiklikler meydana
gelebilir?
8. Ekonomik değere sahip katı atıkların özellikleri nelerdir?
9 Ne tür iri veya tehlikeli atıklar taşınabilir?
9.
10.Hangi kirleticiler taşınabilir?
11.Bu sorulara cevap verebilmek amacıyla hangi analizler ve ölçümler
yapılmalıdır?
12.Ölçülen miktarlarda meydana gelebilecek değişiklikler hangi
aralıktadır?
A. Suna Erses Yay
5
Atık miktarın belirlenmesi, toplama araçlarının güzergahının
tayininde, toplama ekipmanlarının seçilmesinde, maddesel geri
kazanım tesislerinin tasarlanmasında ve bertaraf yöntemlerinin
belirlenmesinde önemli rol oynamaktadır. Atık üretimini etkileyen en
önemli iki faktör, yerleşim yerinin sosyo ekonomik yapısı ve
mevsimsel değişimlerdir.
A. Suna Erses Yay
6
3
18.11.2011
Çevre Müh.Böl-K
Katı Atıklar ve Konttrolü
Bazı Ülkelerin Kişi Başına Atık Üretimi (kg/kişigün)
A. Suna Erses Yay
7
Çevre Müh.Böl-K
Katı Atıklar ve Konttrolü
İllere göre günlük kişi başına düşen katı atık miktarı
İller
Atık (kg/kişi-gün)
Adana
1,18
Antep
0,68
İstanbul
1,15
Ankara
1,37
Trabzon
0,75
Erzurum
1,08
İ i
İzmir
1 07
1,07
A. Suna Erses Yay
8
4
18.11.2011
Çevre Müh.Böl-K
Katı Atıklar ve Konttrolü
Çevre Müh.Böl-K
Katı Atıklar ve Konttrolü
Katı Atık Üretim Hızını Etkileyen Faktörler
Ortaya çıkan çöp miktarını ve çöp üretim hızını etkileyen birçok
faktör vardır. Bunların bazılarını şöyle sıralayabiliriz;
‰Coğrafi konum
‰Mevsim
‰Toplama sıklığı
‰Mutfak öğütücülerinin kullanımı
‰Toplumun sosyal ve ekonomik özellikleri
‰Geri kazanım çalışmaları
‰Yasa ve yönetmeliklerin uygulanabilirliği
‰Eğitim ve bilgilendirme programları
‰Bölgede bulunan işyeri sanayi ve kamu kurumlarının türleri, sayıları
A. Suna Erses Yay
9
A. Suna Erses Yay
10
5
Çevre Müh.Böl-K
Katı Atıklar ve Konttrolü
Çevre Müh.Böl-K
Katı Atıklar ve Konttrolü
18.11.2011
Üretilen katı atık miktarları yıl içerisinde mevsimlere göre farklılık
göstermektedir. Wisconsin'de bulunan beş farklı depolama alanı ve
New Orleans'da ölçülen atık üretim değerleri için ortalama yıllık
değişimler Şekil 'de verilmektedir. Wisconsin'de, soğuk kış aylarında
((Ocak ve Ş
Şubat))
A. Suna Erses Yay
11
Nüfus yoğunluğunun katı atık oluşumuna etkisi hala kesin değildir. Bu
konu ile ilgili bir çalışmada, yüksek nüfus yoğunluğuna sahip bir bölgede
yüksek katı atık üretimi gözlenmiştir.
A. Suna Erses Yay
12
6
Çevre Müh.Böl-K
Katı Atıklar ve Konttrolü
Çevre Müh.Böl-K
Katı Atıklar ve Konttrolü
18.11.2011
Toplama sıklığı da atık üretimi üzerinde etkili olmakladır. Genellikle
yüksek toplama sıklıkları uygulandığında daha yüksek miktarda KKA
oluşmaktadır.
oluşmaktadır Toplama sıklığı düşük (toplama aralığı daha uzun.)
uzun )
olduğunda katı atıklara yerinde farklı uzaklaştırma teknikleri
uygulanmaktadır. Diğer yandan, toplama işlemi sık yürütülmediği
yerlerde az atık oluşumunun gözlenmesi, değerlendirilebilir atıkların
yüksek oranda geri dönüştürüldüğü anlamına da gelebilmektedir.
A. Suna Erses Yay
13
A. Suna Erses Yay
14
7
Çevre Müh.Böl-K
Katı Atıklar ve Konttrolü
A. Suna Erses Yay
15
Çevre Müh.Böl-K
Katı Atıklar ve Konttrolü
18.11.2011
A. Suna Erses Yay
16
8
18.11.2011
Çevre Müh.Böl-K
Katı Atıklar ve Konttrolü
Çevre Müh.Böl-K
Katı Atıklar ve Konttrolü
KATI ATIK KAYNAKLARI, KOMPOZİSYON VE ÖZELLİKLERİ
1-Katı Atık Üretimi
2-Kaynakları
3-Kompozisyonu
4-Özellikleri
A. Suna Erses Yay
17
Uygun değerlendirme ve kazanma yöntemlerinin tesbiti ve
uygulanabilmesi
amacıyla
katı
atıkların
sınıflandırılması
gerekmektedir. Bunun için de çeşitli sınıflandırma şekilleri
geliştirilmiştir.
A. Suna Erses Yay
18
9
18.11.2011
KAYNAKLARINA GÖRE
‰ Evsel
Çevre Müh.Böl-K
Katı Atıklar ve Konttrolü
Çevre Müh.Böl-K
Katı Atıklar ve Konttrolü
‰ Ticari
Kentsel Atıklar
‰ Kurumsal
‰ Sokak süprüntüleri
‰ Endüstriyel katı atıklar
‰ İnşaat yıkım ve hafriyat atıkları
‰ Arıtma tesisi çamurları
‰ Tehlikeli atıklar
‰ Hastane
H t
atıkları
t kl
A. Suna Erses Yay
19
Kaynak
Atıkların Oluştuğu Tesis,
Faaliyet veya Bölgeler
Katı Atık Türleri
Evsel
Müstakil konutlar, az, orta veya
çok katlı apartmanlar, v.b.
Yemek artıkları, kağıt, karton, plastik, tekstil, deri, cam,
metal kutular, alüminyum, diğer metaller, küller, özel atıklar
(piller, elektronik eşyalar, beyaz eşyalar, yağ ve lastikler),
evlerden kaynaklanan tehlikeli atıklar
Ticari
Mağaza, restoran, market, ofis,
otel, sanayi sitesi, matbaa v.b.
tesisler.
Kağıt, karton, plastik, ahşap, cam, metal,özel atıklar
(yukarıda sıralanan), yemek artıkları, tehlikeli atıklar
K
Kurumsal
l
Ok l h
Okul,
hastane
t
v.b.
b kurumlar
k
l
Ti
Ticari
i kaynaklardan
k
kl d ortaya
t
çıkan
k atıklara
t kl
benzer
b
İnşaat ve
yıkıntı
Yeni inşa edilen yapılar, yol bakım
ve onarım alanları, yıkılan binalar,
yol ve kaldırım çalışmaları
Ahşap, çelik, beton, toprak, v.b.
Sokak
süprüntüleri
Cadde ve sokak temizleme
faaliyetleri, peyzaj çalışmaları,
park ve bahçeler, diğer
rekreasyon bölgeleri
Özel atıklar süprüntüler ağaç dalları ve yapraklar, park ve
bahçelerden
kaynaklanan genel atıklar
Arıtma
tesisleri
Su, atıksu ve endüstriyel arıtma
prosesleri,v.b.
Genel olarak yarı katı haldeki çamurdan kaynaklanan arıtma
tesisi atıkları
Endüstriyel
atıklar
Bakım tesisleri, fabrikalar, hafif
ve ağır sanayi tesisleri,
rafineriler, kimyasal tesisler
enerji tesisleri sanayi siteleri,
v.b.
Endüstriyel proses atıkları, artık
döküntüler, bakım ve onarım atıkları, bazı özel atıklar bazı
tehlikeli atıklar, v.b
Tarımsal ve
hayvansal
atıklar
Tarımsal alanlar, meyve
bahçeleri, üzüm bağları,
mandıralar, çiftlikler, v.b.
Çürük yiyecek artıkları, tarımsal atıklar,
tehlikeli atıklar
A. Suna Erses Yay
20
10
18.11.2011
BİLEŞİMLERİNE GÖRE
Çevre Müh.Böl-K
Katı Atıklar ve Konttrolü
oOrganik
oİnorganik
oKüller
A. Suna Erses Yay
21
Çevre Müh.Böl-K
Katı Atıklar ve Konttrolü
KATI ATIK KAYNAKLARI, KOMPOZİSYON VE ÖZELLİKLERİ
1-Katı Atık Üretimi
2-Kaynakları
3-Kompozisyonu
4-Özellikleri
A. Suna Erses Yay
22
11
18.11.2011
Çevre Müh.Böl-K
Katı Atıklar ve Konttrolü
Çevre Müh.Böl-K
Katı Atıklar ve Konttrolü
Katı Atık Kompozisyonu
Katı atık kompozisyonu, bir atık yığınını oluşturan bileşenlerin
genellikle ağırlıkça yüzde cinsinden ifadesini temsil eden bir terimdir.
Katı atık bileşiminin belirlenmesi maksadıyla “Madde Grubu Analizi”
gerçekleştirilmektedir.
Katı atıklar düzenli depolama alanına gönderildiğinde, oluşan atık
miktarının belirlenmesi ve atık içerisinde tehlikeli maddelerin
varlığının kontrol edilmesi dışında, atıkların madde grubu (bileşenleri)
(kompozisyon) analizine ihtiyaç duyulmamaktadır. Bununla birlikte, bu
analizin birçok açıdan önemi vardır. Örneğin, atıkların düzenli
depolanmasında biyogaz elde edilmesi ya da bazı yararlı kullanımlarının
düşünülmesi durumunda, atık içerisindeki organik madde miktarının
bilinmesi gerekir.
gerekir Bunun dışında katı atıktan bazı maddelerin geri
dönüşümü planlandığında veya yakma ile enerji kazanımı söz konusu
olduğunda, katı atık karakterinin tayini gereklidir.
A. Suna Erses Yay
23
Katı atıkların karakterizasyonu için yürütülecek numune alma
çalışmaları, en kullanışlı ve doğru verilerin en az maliyet ve gayretle
sağlanacağı şekilde tasarlanmalıdır. Bu tür numune alma
çalışmalarının tasarlanmasındaki en önemli iki kriter, numune hacmi
ve katı atıkların karakterize edilmesinde kullanılacak yöntemdir.
Kompozisyon belirlemek için, elle numune alma hala en doğru yöntem
olarak kabul edilse de diğer teknikler, örneğin fotogrametri, istikbal
vaat eden yöntem olarak düşünülmektedir.
Karışık kentsel atıklar gibi tamamen heterojen bir malzemenin
bileşiminin ölçülmesi kolay bir iş olmasa da, atığın birçok kısmı
ayrılabilir ve geri dönüştürülebilir karakterdeyse, bileşenlerin ne
olduğunu belirlemek gerekli olabilir. Bazı kaynaklar, doğru sonuç elde
durumlarda bu iş
etmek için çok fazla çaba sarf edilmesi gereken durumlarda,
için güç ve para harcamak yerine ulusal ortalamaların kullanılmasını
önermektedir. Gelecekteki katı atık yönetimi alternatiflerinin
belirleneceği durumlarda ise, kesin tahminler gerekeceği için atık
kompozisyonu analizlerinin yapılması şarttır.
A. Suna Erses Yay
24
12
Çevre Müh.Böl-K
Katı Atıklar ve Konttrolü
Çevre Müh.Böl-K
Katı Atıklar ve Konttrolü
18.11.2011
Numune alma şekli atık kompozisyonunun belirlenmesi çalışmalarında
oldukça önemlidir. Öncelikle, analizde örnekleme hatalarının
önlenebilmesi için doğru atık miktarları seçilerek atık doğru bir
şekilde temsil edilmelidir. Atık toplama araçlarındaki atık miktarının
kaç kişilik bir yerleşim yerinden yüklendiğinin bilinmesi, üretilen
ortalama atık miktarlarının doğru temsil edilebilmesini sağlayacaktır.
Toplama araçlarına yapılacak yükleme miktarı seçildikten sonra,
analiz yapılabilecek ve KKA karakterini istatistiki açıdan temsil
edecek kadar yeterli miktarda numune alınmasını sağlayacak bir
metodoloji geliştirilmelidir, istatistiki geçerliliğin sağlanabilmesi
amacıyla gerekli numune sayısının belirlenebilmesi için en sık
kullanılan yöntem, ASTM tarafından geliştirilen "İşlem Görmemiş
KKA'mn
KKA
mn Kompozisyonunun Belirlenmesinde Kullanılan Standart Test
Test"
(D 5231-92)'de tanımlanmıştır. Bu standart, atık karakterizasyon
çalışmaları yürütülürken uygulanacak prosedürleri ve atığın
karakterize edilebilmesinde gerekli olacak numune sayısının
belirlenmesini sağlayacak istatistiki yöntemi tanımlamaktadır.
A. Suna Erses Yay
25
Ölçümün güvenilir düzeyde sağlanabilmesi için gerekli numune
sayısı, ele alınan numunenin bileşenlerine ve istenen doğruluk
seviyesine bağlıdır. Hesaplamalara, önerilen numune sayısı
ortalamasının ve atık bileşenleri için standart sapmaların
belirlenmesi ile başlanmalıdır. Birçok çalışmada tipik olarak % 95
edilmektedir ilk tahmin olarak,
olarak her
doğruluk düzeyi yeterli kabul edilmektedir,
bir numunede 100 kg'dan fazla atığın sınıflandırılması ve analiz
edilmesi istatistiksel bir avantaj sağlayacaktır. Burada önemli
olan atık kompozisyonu hakkında istatistiki sonuçlara varılabilmek
için kaç tane 100 kg'lık atık numunesinin yeterli olacağının
belirlenmesidir.
A. Suna Erses Yay
26
13
Çevre Müh.Böl-K
Katı Atıklar ve Konttrolü
Çevre Müh.Böl-K
Katı Atıklar ve Konttrolü
18.11.2011
Ayırma
ASTM tarafından temsil edici 100 kg'lık
numunelerin hazırlanması için dörde bölme ve
karıştırma
işlemlerinin
uygulanması
önerilmektedir. Dörde bölme işlemi, bir
toplama aracı dolusu atığın son yüklemeden
sonra iyice
y
karıştırılmasının
ş
m
ardından uygun
yg
bir
şekilde
dörde
bölünmesi
ile
uygulanmaktadır. Bu işlemden sonra, bölünen
parçaların her biri tekrar karıştırılıp ardından
tekrar dörde bölünür. Bu dörde bölme ve
karıştırma işlemleri numune miktarı yaklaşık
100 kg'a ininceye kadar tekrarlanır.
Tartma
A. Suna Erses Yay
27
Yüksek oranda doğruluğun sağlanabilmesi için fazla sayıda 100
kg'lık numune ölçülmelidir, istenen düzeyde doğruluğa bağlı
olarak, ilk tahminler için gerekli temsil edici numune sayısı
Şekil'de gösterildiği gibi belirlenmektedir.
A. Suna Erses Yay
28
14
Çevre Müh.Böl-K
Katı Atıklar ve Konttrolü
Çevre Müh.Böl-K
Katı Atıklar ve Konttrolü
18.11.2011
Numune alma programlarında ilk olarak atığın kaç kategoride (grup)
sınıflandırılacağım bilmek, neyin ölçüleceğine karar verilmesi
açısından önemlidir. Bu karar, eldeki verilerin ne amaçla
kullanıldığına bağlıdır.
nın değerlendirilebilir kısmının geri
bağlıdır KKA
KKA'nın
kazanılabilmesi için yürütülen bir çalışmada, atıkların 43 kategoride
yer aldığı Tabloda belirlenmiştir . Bu tür bir sınıflandırma çalışması,
oldukça kullanışsız ve geniş kapsamlı olup ekonomik olmayabilir. Bu
kadar detaylı bilgilerin gerçekten gerekli olup olmadığı
tartışılmalıdır.
A. Suna Erses Yay
Kâğıt
Elektronik Bileşenler
Basılı yayınlar
Bilgisayar parçalan
Dergiler
Yazıcılar
Mukavva
Fotokopi makinaları
Telefon kitapları
Camlar
Büro/bilgisayar kâğıtları
Şeffaf
Diğer karışık kâğıtlar
Yeşil
Pl ikl
K h
i
Plastikler
Kahverengi
PETE şişeler
Diğer camlar
HDPE şişeler
Ahşaplar
PVC kaplar
Kereste
Polipropilen kutular
Boyalı tahta
Polyester
Diğer ahşaplar
Diğer kutular
Ayrışamayan maddeler
Film, çanta ve diğer katı plastikler
Asfalt kaplama malzemeleri
Organik maddeler
Beton, tuğla ve kaya
Yiyecek atıktan
Kaya parçalan
Tekstil/kauçuk/deri atıklan
Çatı kiremitleri
Tanımlanamayan küçük organik partiküller
Toz, kül ve diğer aynşamayan maddeler
Diğer organikler
Bahçe atıkları
Demirli maddeler
Çim atıldan
Demirli/bimetal kutular
Yapraklar
Boş aerosoller
Ağaç kalıntıları
Diğer demirli metaller
Tehlikeli maddeler
Demirsiz metaller
Kurşun asitli piller
Alüminyum kutular
Diğer piller
Diğer demirsiz metaller
Diğer tehlikeli maddeler
A. Suna Erses Yay
29
30
15
Çevre Müh.Böl-K
Katı Atıklar ve Konttrolü
Çevre Müh.Böl-K
Katı Atıklar ve Konttrolü
18.11.2011
Analiz sonuçlarının kullanım amacına yönelik olması açısından, numune
alma çalışmaları sırasında atık bileşenlerinin daha az gruba ayrılarak
sınıflandırılması daha kullanışlı ve ekonomik olacaktır. Bu tür bir
sınıflandırma Tabloda verildiği gibi yapılabilir.
Kağıt
Plastikler
Basılı yayınlar
PETE
Dergiler
HDPE
Mukavva
Diğer plastikler
Diğer karışık kâğıtlar
Bahçe atıkları
Metaller
Ahşap (dallar ve kereste)
Alüminyum kutular
Yapraklar ve diğer atıklar
Çelik kutular
Yiyecek atıkları
Diğer alüminyumlar
Diğer atıklar
Diğer demirli metaller Diğer demirsiz metaller
Camlar
Şeffaf
Yeşil
Kahverengi
Bir miktar geri dönüşebilir özelliğe sahip atıklar
veya atığın içersindeki küçük
bileşenler;
örneğin
kauçuk, seramik,
diğer
camlar,
tuğla ve kayalar
A. Suna Erses Yay
31
Katı atıkların doğası
ğ
nedeniyle,
y , özenli numune alma çalışmalarında
ç ş
bile
kesin doğru bilgilere ulaşılamayabilir. Bütün maddeler, istenen
bileşenlere kolayca tasnif edilemeyebilir. Örneğin, alüminyum kapaklı ve
kâğıt sarılı bir teneke kutu dört bileşene sahiptir. Bu bileşenler, çelik,
teneke, alüminyum ve kâğıttır. Bu nedenle madde grubu analiz
sonuçlarında yanıltıcı verilerle karşılaşılması mümkün olmaktadır.
A. Suna Erses Yay
32
16
Çevre Müh.Böl-K
Katı Atıklar ve Konttrolü
18.11.2011
Katı Atık Bileşimi
Ağırlıkça Yüzde (%)
Gıda Atıkları
20-25
Bahçe Atıkları
2-4
Kağıt, Karton
20-35
Plastik, Kauçuk
3-6
Tekstil
3-5
Tahta
1-2
Metal
3-6
C m
Cam
2 4
2-4
Kül, cüruf, toprak ve diğerleri
10-15
A. Suna Erses Yay
33
Çevre Müh.Böl-K
Katı Atıklar ve Konttrolü
ISTANBUL ÇÖPÜ
Katı atık bileşimi
Ağırlıkça %
Organik Madde
45
K ğ
Kağıt
14 5
14,5
Plastik
9,5
Tekstil
5,6
Metal
2,2
Cam
3,8
Seramik, tuğla, inert madde
4,4
Linyit kömürü külü
15
A. Suna Erses Yay
34
17
18.11.2011
Çevre Müh.Böl-K
Katı Atıklar ve Konttrolü
Katı Atık Bileşiminin Ülkelere Göre Değişimi
A. Suna Erses Yay
35
Türkiye’de Atık Miktarı ve Kompozisyonu
Çevre Müh.Böl-K
Katı Atıklar ve Konttrolü
Nüfus: 72.561.312
Kişi başı atık üretimi: 1,15 kg/kişi-gün
Toplanan Belediye Atığı Miktarı: 24.361.000 ton/yıl (TUİK, 2008)
A. Suna Erses Yay
36
18
Çevre Müh.Böl-K
Katı Atıklar ve Konttrolü
18.11.2011
Grafik ve tabloda görülenler başlıca bileşenler veya madde gruplarıdır.
Bu bileşenler ve değerleri ülkelere, şehirlere ve mevsimlere göre
değişmektedir. Aynı şehirde dahi seneler boyunca ekonomik ve
sosyal şartlara bağlı olarak bileşim de değişmektedir. Katı atık
yönetiminde bileşenleri ve oranlarını bütün mevsimleri, mümkünse ayları
da kapsayacak şekilde araştırıp tespit etmek gerekir.
gerekir Katı atık
bileşenlerinin bilinmesi halinde çöpten nasıl yararlanılacağı, onun
çevreye en uygun şekilde nasıl bertaraf edileceği ortaya konabilir.
Katı atık bileşenleri için aşağıdaki gibi sınıflandırmalar yapılabilir:
1. Yanabilenler: Organik maddeler, gıda atıklar, kağıt, karton, plastik,
kauçuk, tekstil, tahta, bahçe atıkları.
2. Kompost olabilenler: Gıda atıkları, bitkiler, kağıt ve karton.
3. Yanamayan ve kompost olamayanlar: Kül, toprak, cam, metal, cüruf,
seramik.
4. Geri kazanılması mümkün olanlar: Plastik, cam, metal, kağıt, tekstil, v.d.
A. Suna Erses Yay
37
Çevre Müh.Böl-K
Katı Atıklar ve Konttrolü
KATI ATIK KAYNAKLARI, KOMPOZİSYON VE ÖZELLİKLERİ
1-Katı
1
Katı Atık Üretimi
2-Kaynakları
3-Kompozisyonu
4-Özellikleri
A.Suna Erses Yay
38
19
18.11.2011
Çevre Müh.Böl-K
Katı Atıklar ve Konttrolü
Katı Atıkların Fiziksel, Kimyasal ve Biyolojik Özellikleri
o Depolama, toplama ve taşıma, boşaltım, değerlendirme ve geri kazanma
yöntemlerinin en verimli şekilde planlanması için katı atık bileşiminin
belirlenmesi,
p
o Uzun süreli analizlerin y
yapılarak
karşılaştırılması sonucu katı atık bileşim
ve yoğunluğunda meydana gelen değişiklikler saptanarak daha sonraki yıllar
için tahminler yapılması (bu tahminler, geri kazanma, yakma, kompostlaşma
tesislerinin tasarımları için oldukça önemlidir),
o Yapılan analizlere göre düzenli depolama işleminin ömrü ve kapasitesinin
tesbiti,
o Analizler ile tespit edilen katı atık miktarı, hacim ve yoğunluklarının
belirlenmesi sonucu katı atık depolama gereçleri, taşıma araçlarının miktar
ve kapasiteleri ve ayrıca taşıma araçlarının sıkıştırma oranları
h s l
hesaplanabilir.
bili
A. Suna Erses Yay
39
Çevre Müh.Böl-K
Katı Atıklar ve Konttrolü
Katı Atıkların Fiziksel Özellikleri
KKA'nın
KKA
nın bazı fiziksel özelliklerinden dolayı işlenmesi ve taşınması zor
olabilir ya da çevreye zarar verebilir. Heterojen bir yapıya sahip ve
özellikleri zamana bağlı olarak değişim gösteren KKAların taşınması ve
depolanması gibi işlemler sırasında sorunlar oluşabilmektedir. Bu
yüzden, atığın fiziksel yapısı net bir şekilde tanımlanmalıdır.
A. Suna Erses Yay
40
20
18.11.2011
Çevre Müh.Böl-K
Katı Atıklar ve Konttrolü
Katı Atıkların Fiziksel Özellikleri
o Özgül Ağırlık (Yoğunluk)
o Su Muhtevası
o Partikül Boyutu ve Boyut Dağılımı
o Arazi Kapasitesi
o Permeabilite
A. Suna Erses Yay
41
Çevre Müh.Böl-K
Katı Atıklar ve Konttrolü
Özgül Ağırlık (Yoğunluk)
Bir atık yığının birim hacminin kütlesi olarak tanımlanmaktadır
(örneğin, kg/m3 lb/ft3). Atık yoğunluğu mutlak bir madde özelliği
değildir. Katı atıklarda yoğunluk kabın ne şekilde doldurulduğuna,
k b b
kabın
boyutları
l
ve atıkların
kl
k
kaba
b ne şekilde
kild yüklendiğine
ükl diği b
bağlıdır
ğl d
Dikkat edilmesi gereken konu katı atığın sıkıştırılıp sıkıştırılmadığıdır.
Genellikle sıkıştırılmamış atık anlamına gelmektedir.
Bu durum coğrafi konum, mevsimler ve depolama süresinin uzunluğu ile
değişmektedir.
A. Suna Erses Yay
42
21
18.11.2011
Çevre Müh.Böl-K
Katı Atıklar ve Konttrolü
Özgül Ağırlık (Yoğunluk)
KKA'lar, üzerine uygulanan basınca bağlı olarak değişen yoğunluğa sahiptir.
Sıkıştırılmamış bir maddenin atık kabına (konteynere) atılması kentsel katı
atığın yoğunluğunu 90-150 kg/m ten 180 kg/m3’e yükseltebilir. Katı atık
toplama araçlarında,
araçlarında sıkıştırılmış katı atığın yoğunluğu 350-420
350 420 kg/m3
arasındadır. Bu katı atıklar depolama alanında makinayla sıkıştırıldığında
yoğunluk 700-1000 kg/m3'e kadar çıkabilmektedir.
Koşullar
Gevşek atık, işlenmemiş ve sıkıştırılmamış
Toplama aracında sıkıştırılmış
Balyalanmış atık
Depolama alanında sıkıştırılmış atık (örtülmemiş)
Yoğunluk (kg/m3)
90-150
360-540
720 - 840
450 - 750
Karışık KKA'ların kaynaktan depolanmaya kadar geçen aşamada sahip olduğu
yoğunluklar verilmiştir. Bu değerler, atık bileşenlerinin ve maddelerin boşluksuz
yoğunluk değerlerinden farklıdır. Örneğin, bir çelik kutunun maddesel (boşluksuz)
yoğunluğu 7,7 g/cm3ldür. Ezilmemiş boş çelik kutunun hacminin yaklaşık % 95'i hava
olacağı için bu maddenin hacimsel yoğunluğu sadece 0,4 g/cm3 civarında olacaktır.
A. Suna Erses Yay
43
Çevre Müh.Böl-K
Katı Atıklar ve Konttrolü
Özgül Ağırlık (Yoğunluk)
Şekil 'de görüldüğü gibi, depo tabanına olan mesafenin (atık dolgusu
yüksekliği) yoğunluk üzerinde oldukça önemli etkisi vardır (tabana
yaklaştıkça yoğunluk artar). Yoğunluktaki bu farklılık, depolama tesisinin
tasarımında önemli bir faktör olarak dikkate alınmalıdır.
A. Suna Erses Yay
44
22
18.11.2011
Özgül Ağırlık (Yoğunluk)
Çevre Müh.Böl-K
Katı Atıklar ve Konttrolü
Bileşen
Özgül ağırlık (yoğunluk), kg/m3
Limitler
Yiyecek Atığı
Kağıt
Tipik değer
130-480
290
40-130
89
Plastikler
40-130
64
Bahçe Atıkları
65-225
100
Cam
160-480
194
Teneke Kutular
50-160
89
Alüminyum
65-240
160
A. Suna Erses Yay
45
Özgül Ağırlık (Yoğunluk)
Çevre Müh.Böl-K
Katı Atıklar ve Konttrolü
İstanbul'da aylara ve semtlere göre birim hacim ağırlıkları, (kg/m3)
Aylar
Ataköy
Şişli
Gaziosmanpaşa
Eminönü
Ocak
305
500
505
260
Şubat
203
500
510
220
Mart
230
550
470
180
Nisan
210
570
450
390
Mayıs
225
350
450
290
Haziran
350
290
350
270
Temmuz
330
280
360
290
Ağustos
320
250
340
260
Eylül
350
300
450
450
Ekim
370
300
440
330
Kasım
420
360
400
240
Aralık
350
480
500
280
A. Suna Erses Yay
46
23
18.11.2011
Çevre Müh.Böl-K
Katı Atıklar ve Konttrolü
Su Muhtevası
Su muhtevası numunelerin 24
saat 103-105 °C’de kurutulması
suretiyle tayin edilir.
A. Suna Erses Yay
47
Su Muhtevası
Çevre Müh.Böl-K
Katı Atıklar ve Konttrolü
Bir örnekteki su muhtevası evsel atık malzemesinin yüzdesel ıslak ağırlığı
olarak ifade edilir.
Analiz Prosedürü :
¾ Alüminyum tabak tartılır
¾ Tabak katı atık ile doldurulur ve yeniden tartılır
¾ Katı atığı tabağı en az 24 saat süreyle 105 ° C bir fırında tutarak
kurutun
¾ Tabak fırından çıkarılır, desikatörde soğuması bekleyin, ve tartın
¾ Kuru katı atık ağırlığını ve tabağın ağırlığını kaydedin
denklemi yardımıyla katı atık örneğinin rutubetini
¾
(M) hesaplayın
A. Suna Erses Yay
48
24
18.11.2011
Su Muhtevası
Çevre Müh.Böl-K
Katı Atıklar ve Konttrolü
M: su muhtevasını, ıslak ağırlık bazında, %
w: örneğin (numune) başlangıçtaki ıslak ağırlığını, g
d: örneğin işlem sonundaki kuru ağırlığını,
ağırlığını g ifade etmektedir.
etmektedir
Aynı zamanda nem içeriği kuru ağırlık bazında da ifade edilmektedir.
Md =
w−d
x100
d
Md= su muhtevasını, kuru ağırlık bazında, %
A. Suna Erses Yay
49
Su Muhtevası
Sıkıştırılmamış katı atık bileşenlerinin su muhtevası
Çevre Müh.Böl-K
Katı Atıklar ve Konttrolü
Bileşen
Evsel
Değer Aralığı
Alüminyum kutular
Mukavva
M
k
Küçük partiküller
Yiyecek atıkları
Cam
Çimen
Deri
Yaprak
Kağıt
Plastik
Kauçuk
Çelik kutular
Tekstil ürünleri
Ahşap
Bahçe atıkları
Ticari
Yiyecek atıkları
Karışık ticari atıklar
Ahşap kasalar vekaletler
A. Suna Erses Yay
Su muhtevası (%)
Ortalama Değer
2-4
4 8
4-8
6-12
50-80
1-4
40-80
8-12
20-40
4-10
1-4
11-4
4
2-4
6-15
15-40
30-80
3
5
8
70
2
60
10
30
6
2
2
3
10
20
60
50-80
10-25
10-30
70
15
20
50
25
18.11.2011
Çevre Müh.Böl-K
Katı Atıklar ve Konttrolü
Su Muhtevası
Katı atık bileşenlerinin su muhtevaları Tablo'da görüldüğü gibi oldukça
değişkendir. Toplama işleminden önce yağmura maruz kalmaması durumunda,
sıkıştırılmamış katı atıkların su muhtevası ABD'de ortalama % 20-30
civarındadır. Yağmurlu mevsimler sırasında su muhtevaları % 40-60 gibi
değerlere ulaşabilmektedir. Bir katı atık toplama aracında atıklar arasında
nem transferi gerçekleşirse, birçok katı atık bileşeninin su muhtevası da
değişmektedir. Özellikle kağıt atıklar sıvı atıkları emdiği için nem içerikleri
oldukça artmaktadır.
A. Suna Erses Yay
51
Çevre Müh.Böl-K
Katı Atıklar ve Konttrolü
Su Muhtevası
Katı atık yapısının bilinmesi halinde, bileşenlerin nem içerikleri
belirlenerek yada Tablo'da verilen değerler kullanılarak, herhangi bir
atığın su muhtevası hesaplanabilir. Bu tür bir hesap Örnek ‘te
açıklanmaktadır.
Örnek
Kağıt
Cam
Yiyecek atıktan
Bahçe atıkları
: %50
: %20
: %20
: %10
A. Suna Erses Yay
52
26
18.11.2011
Çevre Müh.Böl-K
Katı Atıklar ve Konttrolü
Partikül Boyutu
Katı atık içerisindeki materyal boyutu yada büyüklüğü katı atıkların elek ve
manyetik ayıklayıcılar ile ayıklanmasında önem taşımaktadır. Özellikle geri
kazanılabilen atıkların tane büyüklükleri ayıklama işlemlerinde kullanılacak
elek ve benzeri materyallerin seçiminde önemlidir. Kompostlaştırma
işleminde
bertaraf
de ttane b
boyutu
önemlidir.
i l i d olduğu
ld ğ gibi
ibi b
t
f yöntemlerinde
ö t l i d d
t ö
lidi
A. Suna Erses Yay
53
Çevre Müh.Böl-K
Katı Atıklar ve Konttrolü
Partikül Boyutu
Çeşitli boyutlardaki partikül karışımlarının analitik olarak tanımlanması
oldukça zordur. Bu atıklar düzgün şekilli değilse, problem daha da
artmaktadır. KKA, partikül boyutu analizleri açısından oldukça sorunlu olup
birçok KKA işleme teknolojisi partikül boyutunun doğru belirlenmesi esasına
dayanmaktadır. Karışık partiküllerin tanımlanması için tek bir değerin
kullanılması doğru olmamaktadır.
olmamaktadır Bu doğrultuda muhtemelen en uygun yöntem,
yöntem
partikül dağılımını veren eğrinin çizilmesi ile partikül boyutlarının belirlenmesi
olacaktır. Bu tür bir eğri, Şekil 'de gösterildiği gibi, birim aralıklarla
işaretlenebilir
Partikül boyutu, cm
A. Suna Erses Yay
54
27
18.11.2011
Çevre Müh.Böl-K
Katı Atıklar ve Konttrolü
Partikül Boyutu
Eğride gösterilen iki karışım çok farklı partikül boyut dağılımına
sahiptir. Karışım A nispeten düzenli boyutlara sahip partiküllerden
oluşurken, karışım B'yi oluşturan partiküller çok çeşitli boyutlardadır.
Ancak her iki karışım için de medyan partikül boyutu partiküllerin %
50'sinin eşit veya küçük olduğu partikül çapı olarak tanımlanmaktadır.
Grafik metotla partikül boyut dağılımı en doğru şekilde ifade edilebilse
de, partikül boyut dağılımının belirlenebilmesi için çeşitli matematiksel
metotlar önerilmektedir. Örneğin, su mühendisliğinde filtre kumlarının
partikül boyutu üniformluluk katsayısı ile ifade edilmektedir. Bu
katsayı aşağıdaki formülle tanımlanmaktadır.
UC =
UC
D60
D10
D60
D10
: üniformluluk katsayısını,
: Partiküllerin % 60'ının küçük olduğu elek boyutunu (çapını)
: Partiküllerin % 10'unun küçük olduğu elek boyutunu (çapını)
A. Suna Erses Yay
55
Çevre Müh.Böl-K
Katı Atıklar ve Konttrolü
Partikül Boyutu
KKA'nın doğası gereği partikül boyutunun belirlenmesi oldukça zordur. Elekler
sadece iki ebatla boyutu belirleyebilmektedir. Böylece bir kısım atık tel
elekten geçebilmekte ama boyutunun tam olarak tanımlanabilmesi zor
olmaktadır.
Partikül boyutunun
y
ölçülmesi:
ç m
Küresel olmayan
m y partiküllerin
p
eşdeğer
ş ğ p
partikül
çapı aşağıdaki eşitliklerden herhangi biriyle belirlenebilir.
D=l
l+w
D=
2
l + w+h
D=
3
D : partikül çapı, mm
l : uzunluğu, mm
w : genişlik, mm
h : yükseklik, mm
D = l * w* h
D = l*w
A. Suna Erses Yay
56
28
18.11.2011
Çevre Müh.Böl-K
Katı Atıklar ve Konttrolü
Partikül Boyutu
Partikül Boyutu ve Boyut Dağılımı
8 mm → İnce katı atık
8-40 mm → Orta büyüklükte katı atık
40-120 mm → İri katı atık
120 mm → Çok iri atık
A. Suna Erses Yay
57
Partikül Boyutu
Örnek : Boyutları uzunluk, l = 2 birim, genişlik, w = 0,5 birim, yüksekliği h =
Çevre Müh.Böl-K
Katı Atıklar ve Konttrolü
0,5 birim olan, küresel olmayan partiküllerin partikül boyutunu yukarıda
verilen ifadelerle hesaplayınız
Tanımlamalara bağlı olarak partikül çapının 1,0 ve 2,12 birim arasında değiştiği
dikkate alınmalıdır. Partikül boyutunun elek analizi ile belirlendiği durumlarda,
partiküllerin elekten geçebilmesi için sadece iki temel boyutun elek
açıklıklarından küçük olması gerektiğinden, partikül boyutunu veren en uygun
tanımlama,
A. Suna Erses Yay
58
29
18.11.2011
Arazi Kapasitesi
Çevre Müh.Böl-K
Katı Atıklar ve Konttrolü
Herhangi bir dış etken olmaksızın atıklardan ayrılabilecek su miktarı olarak
ifade edilebilir.
Çöplüklere sızıntı suyu oluşumu belirlenmesinde alan kapasitesi kritik önem
taşımaktadır.
Sıkıştırılmamış evsel atıkların arazi kapasitesi %50-60 civarındadır.
A. Suna Erses Yay
59
Çevre Müh.Böl-K
Katı Atıklar ve Konttrolü
Permeabilite- Hidrolik Geçirgenlik
¾ Sıkıştırılmış katı atığın geçirgenliği (hidrolik iletkenlik)
önemli bir fiziksel özellik olup bu durum depolama alanında sıvı ve
gazların hareketini yönetmektedir.
¾ Geçirgenliğin bağlı olduğu durumlar
* Gözenek boyutu dağılımı
* Yüzey alanı
* Gözeneklilik
¾ Birim: cm/s
¾ Darcy Kanunu, Q=KiA or V=Ki
¾ Atık içerisindeki değeri: 10-3 to 10-6 cm/s
¾Atık ile diğer materyaller karşılaştırıldığında (cm/s):çakıl~10-1,
kum~10-2, kil~10-6
¾ Kullanımı:
¾Sızıntı suyu oluşumunu tahmin etme
¾Taban örtü sistemlerini geliştirme
¾Taban örtüsünden sızıntı ve kaçakları tahmin etme
A. Suna Erses Yay
60
30
18.11.2011
Çevre Müh.Böl-K
Katı Atıklar ve Konttrolü
Katı Atıkların Kimyasal Özellikleri
oKısmi analizler,
oKülün ergime noktası,
oElementel analizler,
oEnerji içeriği
A. Suna Erses Yay
61
Kısmi Analizler
Çevre Müh.Böl-K
Katı Atıklar ve Konttrolü
Katı atıkların yanabilen kısmi için gerçekleştirilen kısmi analizler ;
oNem muhtevası (105 °C’de 1 saat kurutmadan sonraki nem kaybı)
oUçucu maddeler (950 °C’de yanma sonucu meydana gelen ağırlık
kaybı)
oSabit karbon (uçucu maddelerin giderilmesinden sonra geriye kalan
artık)
oKül (yanma sonucu geriye kalan artık madde)
A. Suna Erses Yay
62
31
18.11.2011
Çevre Müh.Böl-K
Katı Atıklar ve Konttrolü
Kısmi Analizler
A. Suna Erses Yay
63
Çevre Müh.Böl-K
Katı Atıklar ve Konttrolü
Kısmi Analizler
A. Suna Erses Yay
64
32
18.11.2011
Çevre Müh.Böl-K
Katı Atıklar ve Konttrolü
Ergime Noktası
Ergime noktası katı atıkların yanması sonucu oluşan külün ergime ve
topaklanması sonucu katılaştığı (cüruf) sıcaklık olarak tanımlanmaktadır.
Katı atıklardan klinker oluşumu için ergime noktası genel olarak 1100
1200
1100-1200
°C civarındadır.
A. Suna Erses Yay
65
Çevre Müh.Böl-K
Katı Atıklar ve Konttrolü
Elementel Analizler
¾ Katı atıkların kimyasal analizi karbon (C), hidrojen (H), oksijen
(O), azot (N), kükürt (S) ve kül miktarlarının belirlenmesidir
¾ Sonuçlar evsel katı atıktaki organik maddenin kimyasal
kompozisyonu karakterize etmek için kullanılmaktadır.
¾ Ayrıca atık malzemelerin özel karışımlarını tanımlamak için de
kullanılmakta olup bu şekilde C/N oranları için biyolojik dönüşüm
süreçleri elde edilmektedir.
A. Suna Erses Yay
66
33
18.11.2011
Çevre Müh.Böl-K
Katı Atıklar ve Konttrolü
Elementel Analizler
A. Suna Erses Yay
67
Çevre Müh.Böl-K
Katı Atıklar ve Konttrolü
Enerji İçeriği
Katı atıkların organik kısmının enerji içeriği kalorifik değer tayiniyle
belirlenir. Kalorifik değer katı atıkların yakılarak bertarafı halinde en önemli
kriterdir ve birim ağırlıkça bir materyalin yakılması sonucunda açığa çıkan
enerjiyi gösterir. Laboratuarda kurutulmuş katı atık numunesinin adyabatik
bomba kalorimetre aletinde yakılması suretiyle üst kalorifik değer elde
edilir Alt kalorifik değer ise su muhtevasına bağlı olarak çıkartılır.
edilir.
çıkartılır
¾ Enerji içeriği aşağıdaki yollarla
saptanmaktadır;
1. Kalorimetre olarak tam ölçekli bir
boylerin kullanılması
2. Bir laboratuvar bomba kalorimetre
kullanarak
3. Hesaplama ile
Bir katı atığın kendi kendine yanabilmesi
için ısıl değeri 1500-2000 kcal/kg, ilave bir
yakıtla yanabilmesi için gereken alt ısıl
değer 950-1300kcal/kg olmalıdır. Isıl
değerin 1200 kcal/kg‟ın altına düşmesi
atığın ekonomik olarak yanmayacağını
gösterir
A. Suna Erses Yay
68
34
18.11.2011
Çevre Müh.Böl-K
Katı Atıklar ve Konttrolü
Katı Atıkların Biyolojik Özellikleri
oSuda çözünebilen bileşenler;
oHemiselüloz;
oSelüloz;
oYağlar;
oLignin;
oLignoselüloz;
oProteinler;
A. Suna Erses Yay
69
Katı Atıkların Biyolojik Özellikleri
Çevre Müh.Böl-K
Katı Atıklar ve Konttrolü
Evsel Katı Atığın organik fraksiyonu (Plastikler hariç, kauçuk ve deri)
olarak sınıflandırılabilir:
¾ Suda ç
çözünen bileşenleri
ş
- şşekerler,, nişasta,
ş
, amino asitler ve çeşitli
ç ş
organik asitler
¾ Hemiselüloz - 5 ve 6-karbon şekerin bir ürünü
¾ Selüloz - 6 karbonlu şeker glikozunun bir ürünü
¾ Katı yağlar, sıvı yağlar ve mumlar - alkollerin esterleri ve uzun zincirli
yağ asitleri
¾ Lignin
Li i - bazı
b
kağıt
k ğtü
ürünleri
ü l i
¾ Lignoselüloz - lignin ve selüloz kombinasyonu
¾ Proteinler - amino asit zincirleri
A. Suna Erses Yay
70
35
18.11.2011
Çevre Müh.Böl-K
Katı Atıklar ve Konttrolü
Biyolojik Ayrışabilirlik
BF=0.83-0.028LC
BF = biyolojik fraksiyon
LC= lignin miktarı (% kuru ağırlık)
Gıda atıkları (BF=0.82, LC=0.40)
Kağıt atıkları (BF=0.22, LC=21.9)
Bahçe atıkları (BF=0.72, LC=4.1)
A. Suna Erses Yay
71
Çevre Müh.Böl-K
Katı Atıklar ve Konttrolü
Biyolojik Ayrışabilirlik
Tipik KKA'nın bileşenlerinin organik madde içerikleri Tablo'da verilmiştir.
Hesaplanan ve tahmin edilen ayrışma yüzdeleri kullanılarak kentsel katı
atığın % 45'inin biyolojik olarak ayrışabilir olduğu söylenebilir. Yakma gibi
termal arıtma tekniklerinde, KKA'nın büyük bir kısmının biyolojik olarak
ayrışamadığı göz önüne alınmalıdır.
Madde
Kağıt ve Mukavva
KKA içinde yüzdesi
37,6
Biyolojik ayrışabilirlik yüzdesi
0,50
Cam
5,5
0
Demirli metaller
5,7
0
Alüminyum
1,3
0
Diğer demirsiz metaller
0,6
0
Plastikler
9,9
0
Kauçuk ve deri
3,0
0,5
Tekstil
3,8
0,5
Ahşap
h
5
5,3
0
0,7
Diğer maddeler
1,8
0,5
Yiyecek atıkları
10,1
0,82
Bahçe atıkları
12,8
0,72
Çeşitli inorganikler
1,5
0,8
Toplam
100
A. Suna Erses Yay
72
36
18.11.2011
Kokuların Oluşumu
Çevre Müh.Böl-K
Katı Atıklar ve Konttrolü
¾ Katı atıklar düzenli depolama, transfer istasyonları ve toplama
esnasında uzun zaman tutulursa koku oluşur.
¾ Ilıman ve sıcak iklimlerde önemlidir.
¾ Katı atıklar içerisindeki hızlı ayrışabilen organiklerin anaerobik
ayrışması sırasında koku oluşumu,
2CH3CHOHCOOH + SO4Æ2CH3COOH + S-2 + 2H2O+2CO2
2CH3CHOHCOOH = süzüntü suyu
S-2+2H+ Æ H2S ……….koku
koku
S-2+Fe+2 Æ FeS ………koku
A. Suna Erses Yay
73
Çevre Müh.Böl-K
Katı Atıklar ve Konttrolü
Katı atık bertaraf etme metotları ile katı atığın özellikleri
arasındaki ilişki
Açıklama
ç
:
((X : Önemli;; O : Kullanılabilir;; ~ : Önemsiz )
Katı atık yönetimi incelenecek olan bir şehirde çalışmaların başlangıcında,
hangi bertaraf yönteminin tercih edileceği belli olmadığından katı atıklara
ait yukarıda yazılı olan niteliklerin tümü araştırılıp tespit edilmelidir.
A. Suna Erses Yay
74
37
Download