PERTEK (TUNCELİ) YÖRESİ KURMANCİSİNDE GEÇEN
advertisement
YAZ SUMMER 2011 SAYI NUMBER 2 SAYFA PAGE 55-76 PERTEK (TUNCELİ) YÖRESİ KURMANCİSİNDE GEÇEN TÜRKÇE SÖZCÜKLER İbrahim TOSUN* Ali KOÇ ÖZET Ortak bir geçmişin ve kültürün birleştirdiği toplumun en önemli anlaşma aracı, taşıyıcısı ve aktarıcısı olan dil, toplumlarla birlikte yaşar, gelişir, değişir. Ne kadar değişse de onu kullanan toplumların etnik kökenlerini içinde barındıracak malzemeler ve ipuçları sunar. Pertek yöresi Kurmanci’sinin barındırdığı Türkçe malzeme bu yönüyle ele alındığında, pek çok sözcük ve ekin sıkça kullanıldığı görülür. Bu sözcük ve eklerin bir kısmının oldukça eski ve sadece bu yörede kullanılıyor olması (kiyinç > kınc), bize yörenin etnik yapısı hakkında iki önemli kanıya götürmektedir: 1. Yöre Kurmanclarının zaman içinde Kürtleşmiş eski bir Türk topluluğu olduğu, 2. Bunların, en az Eski Türkçe döneminden beri Türklerle çok yakın temasta olan farklı bir etnik unsur oldukları. Bu iki kanıdan hangisinin gerçek olduğu şu anda henüz net olmasa da, yörede yaptığımız bu küçük araştırma Türkçenin Pertek Kurmancisi üzerindeki etkisini ve içindeki yerini göstermeye yeterli olmaktadır. Anahtar Kelimeler: Ağız, Söz Varlığı, Etnik Yapı, Yapım Eki, Ödünç Sözcükler. TURKISH WORDS IN KURMANCİ OF THE PERTEK REGION ABSTRACT Language, that unifies a society by shared past and culture, is the most important communication tool, conveyer and transmitter. It survives, develops and changes together with societies. Although language changes over time, it provides abundantly materials and clues about ethnic origins of societies that speak of it. In this context, when we consider Turkish materials in Pertek’s Kurmanci, we notice that a lot of words and suffix are used in it. We can deduce two important opinion about ethnic structure of the region because of some words and suffix (kiyinç˃ kınc) are quite archaic, peculiar to Pertek region and they are only used in the region: 1. Pertek’s Kurmancis have been Kurdishcized an old Turkish society over time. 2. Pertek’s Kurmancis have been the different ethnic society and they have been close contact with Turks since ancient Turkish at least. Although it is unclear that which of them is valid, the conducted study in the region is quite enough to show Turkish’s effect on Pertek’s Kurmanci. Keywords: Dialect, Vocabulary, Ethnic Structure, Construction of Additional, Borrowing. * Dr., Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, Van - TÜRKİYE, E-posta: itosun62@hotmail.com 55 İBRAHİM TOSUN YAZ SUMMER 2011 SAYI NUMBER 2 GİRİŞ Duygu ve düşünceleri sözlü ya da yazılı olarak ifade etmeye yarayan, seslerin sistemli bir kuruluşundan oluşan dilin, bir yargıyı karşımızdakine tam olarak ileten, toplumsal nitelikli dilden ayrı olan, bireysel, anlıksal düzenekleri1 söz olarak tanımlanmaktadır. Bir dilin söz varlığı, o dili oluşturan söz birimleri içinde yer alan, zihindeki belirli soyut ve somut kavramlara karşılık gelen, seslerden oluşmuş bütün en küçük anlamlı birimleri içine almaktadır. Sözcük denen, söz içinde bir kısmı anlamlı bir kısmı ise görevli olarak nitelendirilen, bu en küçük birimler, bir oluşu, kılışı, durumu, yargıyı tam olarak başkasına iletmek için birbirleriyle çeşitli ilişkilere girerler. İçinde bulundukları dilin kuralları çerçevesinde bir araya geldiklerinde sözleri, sözler de yine aynı dilin kuralları doğrultusunda birleştiklerinde, sözlü ya da yazılı olarak üretilen ve bir dil dizgesi bütünü olan2 metinleri oluştururlar. Bir dilin söz varlığı içinde sadece sözcükler değil; aynı zamanda deyimler, kalıplaşmış sözler, birleşik kalıp sözler, atasözleri ve çeşitli anlatım kalıpları bulunur 3. Bu nedenle söz varlığına sadece bir dilde birtakım seslerin bir araya gelmesiyle kurulmuş simgeler, kodlar ya da dilbilimdeki adıyla göstergeler olarak bakmamak, onu, o dili konuşan toplumun maddi ve manevi kültürünün yansıtıcısı, dünya görüşünün bir kesiti olarak görmek gerekir 4. Böyle bakıldığında her dilin söz varlığının, o dili konuşan toplumun kültürü ve yaşam tarzıyla ilgili kavramları karşılayan kendine özgü bir malzeme içerdiği görülür. Bazı dillerde hiç tanınmayan, adlandırılmamış çeşitli kavram, nesne ve durumların başka bir dilde onlarca karşılığı bulunabilmektedir. Bazen aynı dilin lehçe ve ağızlarında bile, aynı kavram ve durumlar için birbirinden farklı yapıda ve çeşitlilikte sözcük, deyim, atasözü, anlatım biçimi ve kalıp sözle karşılaşmak mümkündür. 56 Anadolu’da şu anda yaşayan Kürtçe’ye ve ağızlarına bakıldığında bu dilin de kendine özgü bir söz varlığına sahip olduğu görülür. Bu dilin, etkilendiği dillere göre bölgeden bölgeye az çok farklılaşması ve çeşitli ağız yörelerine ayrılması kaçınılmazdır. Türkiye sınırları içerisinde konuşulan Kürtçe, güneyde Arapçanın etkisi altında iken, güneyden Doğu Anadolu’nun doğu ve orta kesimlerinden kuzeye kadar olan bölgelerde Farsça’dan, Doğu Anadolu’nun batısı ile İç Anadolu’nun doğu kesimlerinde de Türkçeden etkilenmektedir. Etkilenmenin derecesi yöreden yöreye değişmekle birlikte, etkilenme biçimi değişmemekte, seslerin telaffuzundan, çeşitli gramer yapılarından, cümle kuruluşundan söz varlığına kadar bu dillerin Kürtçe üzerindeki yoğun etkileri hissedilmektedir. Bölge Kurmancisini bu etkilenmeden kaynaklanan farklılaşmayı esas alarak, 1. Güney Kurmancisi, 2. Doğu Kurmancisi, 3. Batı Kurmancisi olarak üç ana ağız bölgesine ayırmak mümkündür. İnceleme Konusu yaptığımız Pertek, Batı Kurmancisi ağzı içinde yer almakta ve özellikle söz varlığı bakımından Türkçeden oldukça etkilenmektedir. Bu nedenle araştırmamızda öncelikle Türkçenin bu dilin sözvarlığı üzerindeki etkileri ele alınırken, daha yüzeysel olarak bazı ses kurallarına ve biçim özelliklerine de değinilmiştir. 1. AĞIZLARIN TANIMI, OLUŞUMU, ETNİK YAPI İLE İLİŞKİSİ Bir dilin ya da dilin bir lehçesinin sınırları içinde, belli bölgelerde, belli topluluklar tarafından konuşulan, bağlı olduğu dil veya lehçeden ses, yapı, anlam, kimi zaman da sözdizimi bakımından bazı farklılıklar taşıyan konuşma biçimi olarak tanımlanan ağızların oluşumunda coğrafya, eğitim, ekonomi, göçler, tarih ve etnik yapı gibi unsurlar büyük rol oynar 5. 1 Berke Vardar, Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü, Multilingual Yayınları, İstanbul 2002, s. 180. Doğan Günay, Metin Bilgisi, Multilingual Yayınları, İstanbul 2003, s. 35. 3 Doğan Aksan, Türkçenin Sözvarlığı, Engin Yayınevi, Ankara 1996, s. 7. 4 Age, s. 7. 5 Faruk Yıldırım, “Türkiye Türkçesinin Ağızları ve Etnik Yapı: Çukurova Ağızları Örneği”, Türkbilig, 2002/4, s. 136153. 2 Pertek (Tunceli) Yöresi Kurmancisinde Geçen Türkçe Sözcükler YAZ SUMMER 2011 SAYI NUMBER 2 Ağız araştırmalarında dikkate alınması gereken değişkenlerin başında, o ağzı konuşanların mensup olduğu etnik gruplar gelir. Etnik gruplar ağızları doğuran, geliştiren ve değiştiren sosyal birliklerdir ve hem iç, hem de dış etkilerle sürekli olarak değişirler. Etnik grupların özellikle birbirlerini etkilemeleri ve bu etkileşmede değişime uğramaları dil alanını da kapsar. Bu anlamda ağızlar da tarih içinde türlü değişimler geçirirler. Başka dil birlikleri içinde eriyebilir, onları kendi içinde eritebilir, onlara benzeyebilir veya onları kendilerine benzetebilirler. Bu durumda çok farklı ağızlar da ortaya çıkabilir6. Etkileşim ve değişimin derecesi ne olursa olsun, ağızlarda asıl etnik yapıyla ilgili olarak ipucu niteliğinde pek çok yapı, ses ve anlam bulunur. Bu bakımdan ağızlar etnik yapı ve yerleşim tarihinin ortaya çıkarılmasına yarayacak geniş bir malzeme de içermektedirler. Anadolu toprakları çok eski dönemlerden beri sürekli göçlere sahne olmuş, farklı millet ve kültürlerin yerleşim alanı haline gelmiş, çoğunlukla da bir önceki kültür kendisinden sonra hâkim duruma gelen bir sonraki kavmin kültürü içinde eriyip asimile olmuştur. Geçmişte Anadolu’da yüzyıllar boyunca hüküm sürmüş birçok önemli uygarlığın dilinin bugün birer ölü dil olması (Hitit, Sümer, Urartu vb. dilleri) bu etkileşimin ve asimilasyonun en belirgin örneğidir. Bu bakış açısından yola çıkarak, ele alınacak olan Tunceli / Pertek yöresi Kurmanci ağzında, bugün Türkiye Türkçesi yazı dilinde ve diğer Anadolu ağızlarında kullanılmayan, unutulmuş, Eski ve Orta Türkçe dönemine ait pek çok sözcük ya hiç değişmemiş ya da bazı fonetik değişikliklere uğramış biçimiyle yaygın olarak kullanılmaktadır. Bir kısmı XIII. yüzyıl öncesine ait olan bu sözcüklerin Anadolu’da sadece bu yöre Kurmancisinde yaşamasının tek mantıklı açıklaması, bu sözcüklerin, bu yöre halkının dillerinde eskiden beri var olduğudur. Bugün Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da konuşulan Kürtçe ağızlarının söz varlığına bakıldığında, ölçünlü dilde bulunmayan pek çok Türkçe sözcüğün bu ağızlarda yaşadığı, yöreden yöreye de farklılıklar taşıdığı görülür. Yöreden yöreye görülen farklılıklar, o yöre insanının yerleşmiş olduğu fiziki coğrafya ve iklim koşulları, geçim kaynakları ve uğraşı alanları, kendilerinden önce o yörede yaşamış etnik yapıların dilleri, etkilendikleri komşu kültürlerin dilleri ve kendi etnik yapılarından kaynaklanmakta; bütün bunlar bu ağızların söz varlığı üzerinde önemli değişiklikler yaratmaktadır. Bu yönüyle bakıldığında bir dilin, lehçenin ya da ağız bölgesinin söz varlığı, onun gelişim tarihine ışık tutarak, başlangıçtan günümüze kadar ortaya çıkan ses, biçim, söz dizimi ve anlam değişikliklerine açıklık getirmekte, bu süreçte hangi dillerin etkisinde, ne ölçüde kaldığını ve ne tür değişmeler geçirdiğini göstermektedir. Bir dilin söz varlığının içinde birbirinden farklı, çeşitli ögeler bulunmaktadır. İnsan organları başta olmak üzere onun en doğal ihtiyaçlarını karşılayan yemek, içmek, uyumak, gitmek, gelmek, almak, vermek gibi kavramlar; ona en yakın kişileri gösteren akrabalık adları; sayılar ve insanın maddi, manevi kültürü içinde yer alan kavramları kapsayan temel söz varlığı bu ögelerin başında gelmektedir7. Söz varlığının içine giren diğer ögeler; yabancı sözcükler, deyimler, atasözleri, ilişki sözleri (kalıp sözler), kalıplaşmış sözler, terimler ve çeviri sözcüklerdir 8. Genellikle diller arasındaki köken ilişkisi araştırılırken temel sözcüklerin karşılaştırılması en önemli kıstaslardan biridir. Temel sözcüklerdeki ortaklık, dilleri aynı kökene götüren önemli kanıtlardan biri olmakla birlikte, farklılıklar da dilleri birbirinden ayırmaktadır. Bir dil ile ağızları arasındaki en birleştirici noktalardan biri de temel sözcüklerin tamamen ortak olmasıdır. Bölgede konuşulan Kürtçe ağızları söz varlığı bakımından ayıran en önemli göstergeler temel söz varlığı dışındaki ögelerde, özellikle de ödünç sözcüklerde ortaya çıkmaktadır. 6 Agm, s. 136-153. Doğan Aksan, age, s. 26. 8 Age, s. 29-39. 7 57 İBRAHİM TOSUN YAZ SUMMER 2011 SAYI NUMBER 2 Bir dilde kullanım alanına çıkmış, kökeni bakımından hangi dile ait olursa olsun, en küçük anlam ya da görev taşıyıcıları durumunda olan, sözcük diye tanımlanan birimler, atasözü ve deyim gibi kalıplaşmış yapılar, o dilin söz varlığı içinde değerlendirilirler. Anadolu’daki Kürtçe ağızların söz varlığını da Kürtçe, Arapça, Farsça, Türkçe, Rusça, Ermenice sözcükler oluşturmakta, bu ağızlarda eski yerli dillere ait arkaik yapılar da yer almaktadır. Bunlar dışında kökenleri tam olarak belirlenemeyen sözcükler Kürtçe ağızlarının söz varlığı içinde az da olsa yer almaktadır. Pertek yöresi Kurmancisinde de Türkçe sözcüklerin ve eklerin çok yaygın kullanılması, ayrıca cümle yapılarının genellikle Türkçedeki gibi (özne + tümleç + yüklem) şekillenmesi daha çok Türkçeden etkilendiğini göstermektedir. 2. PERTEK VE YÖRESİNİN ETNİK YAPISI Anadolu IX. yüzyıldan başlayarak Türk gruplarının yaşamaya başladığı, XI. yüzyıldan itibaren sürekli göç alan, buna bağlı olarak da yer yer lehçe tabakalaşmalarının yaşandığı bir bölge olmuştur. Bölgeye az da olsa Oğuz dışı Türk toplulukları gelmiş, Anadolu Türkçesinin oluşum ve gelişimine bunların da birçok etkisi olmuştur. Aynı zamanda Türk topluluklarının göç yolları üzerinde ve gelip yerleştikleri bu bölgelerde bulunan temas ettikleri dillerin, hem Türkiye Türkçesi yazı dilinin, hem ağızların gelişmesine katkı ve etkilerinin bulunduğu da bir gerçektir. 58 Adlarına, ilk olarak, Türkçenin en eski belgelerinden olan ve VII. Yüzyılda yazılmış Barlık yazıtında rastlanan9 Oğuzlar, X. Yüzyılda Hazar Denizi’nden, Seyhun ırmağı yatağında bulunan Farab ve İsficab yörelerine kadar olan bölgeyle, bu ırmağın kuzeyindeki bozkırlarda yaşarken10, XI. Yüzyıldan itibaren büyük gruplar halinde Anadolu’ya gelip burada egemenlik kurmuşlardır. Oğuzların bu yüzyılda 24 boydan meydana geldikleri bilinmektedir11. Kaşgarlı Mahmud’un Divanü Lugati’t- Türk’ünde bu boyların 22’si verilmiş12, Reşidüddin ise 24 boyun listesini vermiştir. Daha sonra bu liste Hamdullah-i Müstevfi, Yazıcıoğlu Neşri ve Ebul-Gazi Bahadırhan tarafından da aktarılmıştır13. Bu listelere göre, 24 Oğuz boyu, Boz-Oklar ve Üç-Oklar olarak iki gruba, her biri kendi içinde üç kola, bu kollar da her biri dörder boya ayrılmıştır. Bu listelerde 24 Oğuz boyu şöyle sıralanmıştır14: BOZ-OKLAR A- Gün-Han Oğulları 1- Kayı 2- Bayat 3- Alka Evli 4- Kara Evli B- Ay-Han Oğulları 1- Yazır 2- Döğer 3- Dodurga 4- Yaparlı C- Yıldız-Han Oğulları 1- Avşar 2- Kızık 9 Hüseyin Namık Orkun, Eski Türk Yazıtları, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1987, s. 471. Faruk Sümer, Oğuzlar ( Türkmenler ), Tarihleri, Boy Teşkilatı, Destanları, İlavelerle 3. Bas., Ana Yayınları, İstanbul 1980, s. 33. 11 Age, s. 203. 12 Besim Atalay, Divanü Lugati’t – Türk I, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1940, s. 55-58. 13 Faruk Sümer, age, s. 203. 14 Age, s. 210-211. 10 Pertek (Tunceli) Yöresi Kurmancisinde Geçen Türkçe Sözcükler YAZ SUMMER 2011 SAYI NUMBER 2 3- Beğdili 4- Karkın ÜÇ-OKLAR A- Gök-Han Oğulları 1- Bayındır 2- Peçenek 3- Çavuldur 4- Çepni B- Dağ-Han Oğulları 1- Salur 2- Eymür 3- Ala Yuntlu 4- Yüreğir C- Deniz-Han Oğulları 1- İğdir 2- Büğdüz 3- Yıva 4- Kınık Bugün Anadolu’da bu Oğuz boylarından Alka Evli boyu hariç, diğer 23 boya ait yer adları bulunmaktadır. En çok yer adına sahip boylar sırasıyla Kayı, Avşar, Kınık, Eymür, Karkın, Bayındır ve Salur’lardır15. Pertek yöresi de farklı zamanlarda gelip buraya yerleşen çeşitli Oğuz boylarının iskân alanı olmuştur. MS. 750 – 760 yılları arasında, Halife Mansur’un emriyle, Malatya ve Adana çevrelerine çeşitli Horasan birlikleri yerleştirilmiştir. Böylece Horasan Türklerinin bölgeye geliş tarihleri VIII. yüzyıla kadar indirilmektedir16. Fakat Tunceli’deki aşiretlerin büyük bir bölümü, XIV. yüzyılın başlarında bu bölgeye gelmiştir. Bu tarihlerde yöreye yerleşmiş başlıca aşiretler Şeyh Hasanan, Kureyşan, Hormek, İzoli, Şeydan, Karsan, Mıllan ve Bamasur’dur. XVI. yüzyıla kadar, büyük olasılıkla bu aşiretlerin bağlı olduğu, Yıva, Ağaçeri, Çavundur, Döğer, Çepni ve Eymür başta olmak üzere çeşitli Oğuz boyları bölgede yurt tutmuştur. XVI. yüzyılda ise yöreye Uluyörük ve Bozoklu oymakları yerleşmiştir. Aynı dönemde Boz–Ulus Türkmenleri de Dersim yaylalarından yararlanan Türk aşiretleri arasındadır17. XII. yüzyılda Çubukoğulları’ndan Çubuk Bey zamanında zapt edilen Pertek18, Anadolu Selçukluları döneminde Mengücek Beğliği’nin idaresine girmiştir. Pertek tarihinde Osmanlılar dönemi 1515’te Pir Hüseyin Bey’in Çemişgezek’e tayini ile başlamaktadır.1788 – 89 tarihlerinde, şu anda Pertek’e bağlı merkez köy olan Sağman, kadılık haline getirilerek Harput Sancağı’na bağlanmıştır. Bölge 1888’de, Hozat merkez olmak üzere, Dersim adıyla Ma’muretü’l – Aziz Vilayetine bağlı bir sancak haline getirilmiş ve bu durumunu Osmanlı Devleti’nin yıkılışına kadar sürdürmüştür19. Bugün Elazığ’ın 30 km kuzeydoğusunda, Keban Barajı kıyısında yer alan Pertek Anadolu ağızları sınıflandırmasında Doğu grubu ağızlarına dâhil olmaktadır. Ağız özellikleri bakımından Elazığ / Harput, Çemişgezek ve Erzincan’la tamamen, diğer Doğu ve Güneydoğu ağızlarıyla da 15 Age, s. 212. Şükrü Kaya Şerefoğlu – Hayri Başbuğ, Millet ve Milli Birlik Bilinci, Ankara 1985, s. 50 – 55. 17 “ Dersim Maddesi”, Türk Ansiklopedisi, c. XIII, Ankara 1996. ; İbrahim Yılmazçelik, XIX. Yüzyılın İkinci Yarısında Dersim Sancağı ( İdari, İktisadi ve Sosyal Hayat ), Elazığ 1991, s. 21 – 22. 18 Serkan Erdoğan, Yerli ve Yabancı Kaynaklara Göre Dersim ve Çevresindeki Arkeolojik Araştırmalar I, Kalan Yayınları, Ankara 2004, s. 17 – 20. 19 İ. Yılmazçelik, age, s. 26. 16 59 İBRAHİM TOSUN YAZ SUMMER 2011 SAYI NUMBER 2 kısmen örtüşmektedir. Tabii ki bu örtüşme yörede sadece Türkçe ağızları için geçerlidir. Yörede konuşulan, Anadolu ağızları içine sokulamayacak, sözvarlığının önemli bir kısmı Farsça, Türkçe ve Arpça sözcüklerden oluşan Kurmanci için aynı durum söz konusu değildir. Çünkü, yöre Kurmancisinde, oldukça fazla sayıda Türkçe sözcük ve ek yer alsa da, özellikle gramer kategorileri bakımından, Türkçe’den farklı, Farsça’ya çok yakın bir yapılanma göstermektedir. Bu nedenle bazı bilim adamları Kurmanci’yi Farsçanın bir lehçesi (Batı Lehçesi) ya da farklı bir dil olarak değerlendirmişlerdir20. Yörede konuşulan ve konuşanların, adına Kurmanci dedikleri, çoğunlukla Kürtçe, Türkçe, ikinci derecede ise Farsça ve Arapça sözcüklerin kendine özgü kurallarla oluşturduğu dilin diğer bölgelerdeki Kurmanciden farklı olmasının birçok nedeni vardır. 60 Bilindiği gibi Oğuzlar Orta Asya’nın Batı ve Güneybatı bölgelerinde yaşama alanı bulmuş Türk topluluğudur. Bu konumlarından dolayı, tarih boyunca Farslarla daha yoğun münasebette bulunmuşlardır. X. – XI. yüzyıllarda Oğuzların diğer Türk topluluklarından farklı bir lehçe oluşturma aşamasında oldukları Kaşgarlı Mahmut’un tespitlerinden anlaşılmaktadır 21. Tam da bu değişim sürecinde Orta Asya’dan batıya doğru büyük göç dalgalarının yaşanması batıdaki Oğuzları Fars Kültürünün yoğun olarak yaşandığı bölgelerin içine atmıştır. Bu bölgelerde geçici bir süre kalıp daha sonra Anadolu’ya göç eden Türklerin dilleri gelişerek varlığını sürdürmüş. Fakat uzun süre bu bölgelerde kalan Türk topluluklarının dilleri, bölgenin hâkim şehir dili olan Farsça’nın etkisinde kalarak önce kelime, sonra da çeşitli gramer unsurları ve söz dizimi bakımından değişime uğramıştır22. Pertek yöresi halkının hep bir ağızdan Horasan’dan gelmiş olduklarını söylemesi, aslında oraya nereden geldiklerini bilmeseler de, Horasanda uzun süre kaldıklarının bir göstergesidir. Orada kaldıkları uzun süre, onların Horasandaki diğer etnik unsurlarla karışmasına, karşılıklı etkileşmelere yol açmış, bu etkileşim dilleri bile kapsayacak derecede şiddetli olmuştur. Belki de yöre halkının kendisini Türk olarak tanımladığı halde Kürtçe de konuşması bu etkileşimin bir sonucudur. XI. – XIII. yüzyıllar arasında bir yandan Orta Asya’nın Harezm ve Horasan bölgeleri ile İran ve Irak’ta, bir yandan da Anadolu bölgesinde, çoğunluğu Oğuz unsuruna dayalı bir devlet kurmuş olan Büyük Selçuklular ile Anadolu Selçukluları bile resmi dil, edebi ve ilim dilleri olarak Farsça’yı ve Arapça’yı benimsemişlerdir23. Bu durumun geçiş dönemi aşamasında olan Oğuzca üzerinde büyük olumsuz etkileri olmuştur. Aynı etki Kürtçe üzerinde de oldukça yoğun görülmekle birlikte, Pertek yöresi Kurmancisi daha çok Türkçeden etkilenmiştir. Türkçe sözcükler, yapılar ve ekler bu yörede yaygın ve işlek olarak kullanım alanına çıkmaktadır. 3. YÖRE KURMANCİSİNİN BAZI DİL ÖZELLİKLERİ Günümüzde diller arasında köken birliği olduğunu kanıtlamak için çok sayıda ortak sözcük ve dilbilimsel öğe olduğunu göstermek gerekmektedir. Bu ortak sözcüklerin anlamları, karşılaştırılan dillerde yeterince yakın olmalı ve aralarında sayı sözcükleri, çok kullanışlı fiiller gibi ödünç alındığı az görülen öğeler bulunmalıdır. Başka bir önemli şart da, iki dilin öğeleri arasındaki fonetik farkların keyfi değil, kurallara bağlı olmasıdır. 20 H. W. Bailey, İslam Ansiklopedisi, “İran” maddesi “Dil ve Lehçeler” bölümü, s. 1030 – 1041. ; V. Minorsky, İslam Ansiklopedisi, “Kürtler” maddesi, s. 1089 – 1144. 21 Zeynep Korkmaz, “Kaşgarlı Mahmud ve Oğuz Türkçesi” Türk Dili Üzerine Araştırmalar, Birinci Cilt, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1995, s. 241- 253. 22 Ahmet Buran, Doğu ve GüneydoğuAnadolu Ağızları Üzerine Araştırmalar II ( Ağızlar ), Boğaziçi Yayınları, Ankara 1992, s. 17. 23 Z. Korkmaz, “Eski Türkçedeki Oğuzca Belirtiler”, Türk Dili Üzerine Araştırmalar, Birinci Cilt, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1995, s. 205 – 216. Pertek (Tunceli) Yöresi Kurmancisinde Geçen Türkçe Sözcükler YAZ SUMMER 2011 SAYI NUMBER 2 Bu şartlara göre inceleme konusu olan Pertek yöresi Kurmancisi’ne bakıldığında, tespit edilen Türkçe sözcük sayısı oldukça fazladır ve bu sözcüklerin anlamları Türkçedeki anlamlarıyla tamamen örtüşmektedir. Bunlar arasında sayı adları ve fiiller çok az bir yer tutmaktadır. Sözcüklerin büyük bir kısmı çevre ve kültür yaşamında yer alan nesne ve varlıkların adlarıyla ilgilidir. Bunların bir kısmı bugün Türkiye Türkçesi’nde ve Anadolu ağızlarında bulunmayan Eski ve Orta Türkçe dönemine ait kelimelerdir. Bununla birlikte sayı adları ve fiillerin çoğu Farsça ile büyük benzerlik göstermektedir. Fakat sayı ve fiillerdeki bazı şekiller Türkçe kurallara göre yapılandırılmaktadır. Örneğin; 10 ile 20 arasındaki ve yüzden sonraki bazı sayılar, yėzdeh > devyeḲ ( on bir ), devazdeh > devdıdo ( on iki ), sizdeh > devsė ( on üç ), çahardeh > devçar ( on dört ), panzdeh > devPenc ( on beş ), şanzdeh > devşeş ( on altı ), hifdeh > devhefT ( on yedi ), hicdeh > devheyşt ( on sekiz ), nuzdeh > devnehe ( on dokuz ), divist hezar > dȯsed hezar ( iki yüz bin ) şeklinde Farsça’nın tersine Türkçe bir yapılandırma ile oluşturulmaktadır. Bazı sıfat-fiil şekilli Türkçe sözcüklerin Farsça “buden, kerden” yardımcı fiilleriyle birleşik yapı oluşturduğu görülür: azmiş buyin – azmış olmak, ḳarmiş Ḳırın – kayırmış olmak, ezmiş Ḳırın – ezmek, çoḲmiş buyin – çökmüş olmak, vb. gibi. Diğer sayılar ve fiillerin mastar biçimleri Farsça ile benzerlik göstermektedir. Sayılar: yek > yėḲ ( bir ) do > dȯ ( iki ) se > sė ( üç ) çahar > çar ( dört ) penc > Pėnc ( beş ) şeş > şeş ( altı ) deh > dehe ( on ) bist > bisT ( yirmi ) si > si ( otuz ) şast > şėşT ( altmış ) nevad > nod ( doksan ) sad > sed ( yüz ) hezar > hezar ( bin ) Fiiller: buden > buyin ( olmak ) kerden > Ḳırın ( yapmak ) şoden > çuyin ( gitmek ) goften > ġoTın ( söylemek ) handen > ḫandın ( okumak ) şosten > şȯşTın ( yıkamak ) manden > mayin ( kalmak ) morden > mırın ( ölmek ) keşiden > kışandın ( çekmek ) diden > diyin ( görmek ) Yörede “r” ve “l” ile başlayan başka dillerden alınma kelimelere de rastlanır: leġan < leğen, rast (doğru, sağ), rahan < reyhan, lazım < lazım, rayver < rehber, loḳme < lokma, lambe < lamba. Seyrek olarak bu tür kelimelerin başında ünlü türemesi olur: Urum < Rum, Urıs < Rus. Farsça kökenli “na, bė, me” olumsuzluk ekleri dışındaki ( ne-hatın ‘gelmemek’, ne-Ḳırın ‘yapmamak’, bėkes ‘kimsesiz’, bėḫȯdi ‘sahipsiz’, me-bin ‘görme’, me-Ke ‘yapma’) bütün ekler sözcüklerin sonuna gelirler. me, na > ne > me şeklinde bir değişimle ortaya çıkmış, genellikle bu yörede kullanılan bir olumsuzluk ekidir. Sona gelen ekler arasında Türkçe yapım ekleri çoğunluktadır. Bu ekler hem Türkçe hem de diğer dillerden olan sözcüklere getirilerek türetme yapabilmektedir: dil-ım, ol-ım, yol+ci, tȯr+li, sev-ġȯ+li, Toy-im+ lığ, ḳaT+le-me, çaḫ-maḫ, is+sız, ġor-me-miş, ol-ecağ, danȯ-ğ, toP+ıḲ, Til-ıḲ ( parça), bil-dȯği, ġos-Tar-me, aḫ-Tar, bir+ınci, yėlan+cȯğ; dert+sız, fam+sız, izan+li, şalvar+lığ, nişan+ci, bırçi+lıği (açlık). Bazı Türkçe birleşik sözcükler ses ve hece düşmeleri sonucunda tanınmaz hale gelmişlerdir. Örneğin; ḳarnaḫsi < karın ağrısı, ağuçan < ağu içen, anġore < ona göre, esġeteġ < eksik etek, pelenPoş < palanı boş ( üstü başı dağınık, rüküş), eḫToni < ayak donu, ya ‘bozlaTė’ ḫızır < ya ‘boz atlı’ Hızır. 61 İBRAHİM TOSUN YAZ SUMMER 2011 SAYI NUMBER 2 Kendilerini Horasandan gelmiş halis muhlis Türkler olarak nitelendiren Pertek yöresi Kurmanclarını diğer bölgelerdeki Kurmanclardan ayıran en önemli özellik iki dilli hatta üç dilli olmalarıdır. Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da, özellikle kırsal alanlarda yaşayan Kurmacların Türkçe bilmemesine karşılık, Pertek yöresi Kurmancları hem Türkçeyi hem de Kurmanciyi, aynı anda öğrenmekte ve konuşmaktadırlar. Yöre halkının büyük bir kısmı bu iki dille birlikte Zazacayı da anlamakta ve konuşmaktadır. 4. SONUÇ 62 Pertek yöresi Kurmanclarının günümüzde Horasandan geldiklerini unutmamış olmaları, belki de orada yüzyıllar boyunca yaşamış olmalarındandır. Anadolu’ya geliş süreçlerinde, geçirdikleri sosyal ve kültürel değişimlerle ilgili kelimeleri Kürtçe, Farsça ve Arapçadan alıp, zaten sınırlı olan eskiden bildikleri Türkçe kelimelerle karıştırarak bugün Pertek yöresinde konuştukları Kurmanci ağzını oluşturmuşlardır. XIV. yüzyılda24 (belki de daha sonra) gelip Tunceli yöresine yerleşen bu Türk toplulukları, Alevi olmaları ve bölgenin coğrafi konumu yüzünden, diğer Türk toplulukları tarafından dışlanarak tek başına bırakılmışlardır. Murat ve Fırat nehirlerinin bir yay gibi kuşattığı bölgede, çevreyle iletişimleri kesilen bu Türk aşiretleri, XIII. yüzyıldan itibaren Anadolu topraklarında doğup gelişen Batı Türkçesi’ne tamamen yabancı kalmışlardır. Osmanlılar’da da Türkçe’yi yaygınlaştırmayı hedef alan bir devlet politikasının bulunmayışı sebebiyle bu durum bugüne kadar devam etmiştir. Her şeye rağmen bu topluluklar, büyük olasılıkla Eski Türkçe döneminden beri bilip konuştukları Türkçe sözcükleri Kurmanci’nin içinde bile olsa günümüze kadar yaşatmayı başarmışlardır. Pertek yöresi Kurmancları bu özellikleriyle, Türkçe’nin Anadolu sahasında ( Batı kolunda ) pek de yaşama alanı bulamamış yüzlerce sözcüğü dillerinde barındırmış ve bugüne kadar muhafaza etmişlerdir. Bu durum, yöre halkının etnik kökeni konusunda iki sonuca bağlanabilir: 1. Bunların zamanla Kürtleşmiş eski bir Türk topluluğu olduğu, 2. Farklı bir etnik unsur olarak, Eski Türkçe döneminden beri Türklerle çok yakın temasta bulundukları. Moğol saldırılarından kaçarak gelip Dersim’e yerleşen aşiretlerin büyük bir bölümü şimdi bile Horasandan gelen Türkler olduklarını söylemekte ve buna inanmaktadırlar 25. Bu inanışın tarihini çok eskilere götürmek mümkündür. Bazı eserlerde Abbasiler döneminde pek çok Türk’ün bu bölgeye yerleştirildiği kayıtlıdır. 756–757 yıllarında Halife Mansur’un emriyle Malatya’ya, 760 tarihinde de Adana’ya Horasan birlikleri yerleştirilmiştir. Böylece Horasan Türklerinin bölgeye geliş tarihleri VIII. Yüzyıla kadar indirilmektedir26. Fakat Dersimdeki aşiretlerin büyük bir bölümü, yaklaşık 1300 tarihlerinde Horasan’dan bu bölgeye gelmiştir. Bugün bu aşiretler Tunceli, Ovacık, Pülümür, Nazımiye, Mazgirt ve köylerinde yaşamaktadırlar, çoğunlukla da Zazaca konuşmaktadırlar. Pertek ve köylerinde yaşayan Pilvenk (Pilvank), Hozat yöresine yerleşmiş Bahtiyaran ve Çemişgezek yöresinde ikamet eden Şavak aşiretleri ise Kurmanci konuşmaktadırlar. Pilvenk aşiretinin yaşlıları, çok eskiden Horasan’dan çıkıp, Tunceli’nin merkez köyü olan Pilvenk’e geldiklerini, daha sonra dört kardeşin Pilvenk’ten ayrılıp Pertek bölgesine yerleştiğini, birinin çocuklarının olmadığını, Pilvenk aşiretinin diğer üç kardeşin soyundan geldiğini söylemektedirler. Aşiretin içinde de her biri kendilerini bu üç kardeşten birine bağlayan Keşkeḫoran, Piran ve Lelifan adlı üç boy vardır. Bu çalışmada Pertek’in Dere nahiyesi ve bu nahiyeye bağlı altı köyünden derlenen bine yakın sözcük, sözlük olarak verilmiştir. Tümü sadece yöre Kurmancisi içinde geçen, yöredeki Türkçe ağızlarında kullanılmayan sözcüklerdir. Sözcüklerin çokluğu, eskiliği ve pek de 24 İbrahim Yılmazçelik, age, s. 21 – 22. İ. Yılmazçelik, age, s. 16-17-18. 26 Şükrü Kaya Şerefoğlu - Hayri Başbuğ, age, s. 50–55. 25 Pertek (Tunceli) Yöresi Kurmancisinde Geçen Türkçe Sözcükler YAZ SUMMER 2011 SAYI NUMBER 2 bozulmadan günümüze kadar gelmeleri, yöre halkının “biz Türk’üz” demesini haklı çıkaracak önemli bir kanıttır. Araştırma bir nahiye ve altı köyü kapsayan dar bir sahada yapılmıştır. Ayrıca Türkçe sözcük + yabancı sözcük, yabancı sözcük + Türkçe sözcük biçiminde kalıplaşmış birleşik kelimeler ve yabancı kelimelerden Türkçe eklerle türetilmiş sözcükler sözlüğe alınmamıştır. Eğer saha genişletilir ve bu sözcükler de sözlüğe dâhil edilirse sözlükteki kelime sayısının büyük oranda artacağı esindir. 5. SÖZCÜKLERİN DERLENDİĞİ KAYNAK KİŞİLER 1. Şeyh Hasan TOSUN, 1932 Ulupınar köyü doğumlu, ilkokul mezunu. 2. Hüseyin KÖSE, 1928 Elmakaşı köyü doğumlu, ilkokul mezunu. 3. Rıza ÖNER, 1918 Kayabağ köyü doğumlu, okuma yazması yok. 4. Sultan YILDIRIM, 1927 Yalınkaya köyü doğumlu, okuma yazması yok. 5. Menevşe BALCI, 1926 Yamaçoba köyü doğumlu, okuma yazması yok. 6. Hatayı KÖSE, 1938 Kayabağ köyü doğumlu, okuma yazması yok. 7. Kumru DEMİROL, 1925 Ardıçlı köyü doğumlu, okuma yazması yok. 8. Leylan ERDOĞAN, 1925 Yamaçoba köyü doğumlu, okuma yazması yok. 9. İmam DEMİRTAŞ, 1934 Dere Nahiyesi doğumlu, ilkokul mezunu. 10. Sultan ÇAKMAK, 1930 Bakırlı köyü doğumlu, okuma yazması yok. 63 6. KULLANILAN ÇEVİRİYAZI İŞARETLERİ ė ȯ C ġ ḡ ḫ K Ḳ ḳ P T : e-i arası, yarı dar ünlü. : o-u arası, yarı dar ünlü. : ç-c arası, yarı ötümlü ünsüz. : Ötümlü, orta damak g’si. : Kalın ünlülerle hece kuran daha baskın telaffuz edilen, sızıcı, ötümlü ğ sesi. : Hırıltılı h. : Yarı ötümlü, k-g arası ön damak ünsüzü. : Yarı ötümlü, k-ġ arası orta damak ünsüzü. : Ötümsüz, k-ġ arası arka damak ünsüzü. : Yarı ötümlü, p-b arası, çift dudak ünsüzü : Yarı ötümlü, t-d arası ünsüz. İBRAHİM TOSUN YAZ SUMMER 2011 SAYI NUMBER 2 64 7. SÖZLÜK a aci: Ağrı. aci arḡi: Acı ağrı. açȯḡ: Açık. aḡa: Ağa. aḡızlıḫ : Ağızlık. aḡler: Ağalar, ileri gelenler. aḡu: Zehir, ağu. aḡuçan: Ağu içen, bir ermiş ve efsane kahramanı. aḫer: Akar, eğim. aḫın: Akın. aḫınti: Akınti. aḫmiş: Akmış. aḫTar-: Tersini çevirmek, yığılıp kalmak. aḫTarme: Yorgun düşme, bitkinlik. alecaḡ vėrecaḡ: Biriyle olan sorun, borç. alçaḡ: Yüksek olmayan, alçak gönüllü. alım satım: Ticaret, alış veriş. alTmişalti: Bir tür kağıt oyunu. altili: Altılı, iskambilde üzerinde altı yazan kağıt. altiüz: Hoşkin oyununda her kağıt türünden iki kızın gelmesiyle oluşan sayı. altun: Bayan adı. altun: Altın. alT usT: Alt üst. ana: Pir veya mürşidin karısı. analıḡ: Üvey anne. ancaḫ: Ancak. anġore: Ona göre. anıḲ: Anacık. apo: Amca, büyük. ara: Ara, orta. aralıḡ: Arı kovanlarının içine konulduğu kulübe, arılık. are sıre: Bazen, arada sırada. arḡi: Ağrı. arḫa: Sırtla taşınacak yük. arḫala-: Sırtlamak, sırtına almak. arpalıḡ: Yağmalanmaya müsait. artım: Bereket. asraḫ: (asarak) Toprağı tutması için evlerin üzerine sık olarak dizilen sırıklar. asüzi: Hoşkin oyununda her kağıt türünden bir as gelmesiyle oluşan sayı. aş: Yemek, değirmen. aşCi: Aşçı. aşi: Aşı. aşili: Aşılı. aşisız: Aşısız. ata: Baba, dede. ataḡ: Atik, çevik. atalıḡi: Atalık, babalık, büyüklük. atėşli: Bir çocuk oyunu. atıl: Duvar yapımında taşların arasına belli aralıklarla atılan kalın tahta. atmece: Atmaca. avci: Avcı. avcilıḡi: Avcılık. ayle: Yayla. aylığ: Aylık, maaş. ayrığ: Ayrık otu. ayri: Ayrı. azḡun: Azgın, sapkın. azmiş: Azmış, kudurmuş. b babaigid: Babayiğit. babalıḡ: Üvey baba. bacaḡ: İskambil kağıtlarından biri, vale, joker. bacanaḡ: Bacanak. baḫım: Bakım, onarım. baḳȯriġ : Bangır-ık, gırtlak, sesin çıktığı yer. balçıḡ: Balçık. baldır: Baldır. balduz: Eşin küçük kız kardeşi. ban: Çağırma. bardaḡ: Bardak. basḳu: Baskı. basḡun: Baskın. basme: Basma, bir dokuma türü. basTıḡ: Pestil. başaḳ: Ürün toplandıktan sonra dallar üzerinde kalan artıklar. başiboş: Başıboş. baT: Batmak, yok olmak. bataḡ: Bataklık. bavo: Baba. bayir: Bayır. beġ : Bey. beḳ: Kurbağa. beḲCi: Bekçi. Pertek (Tunceli) Yöresi Kurmancisinde Geçen Türkçe Sözcükler YAZ SUMMER 2011 SAYI NUMBER 2 beḲmez: Pekmez. bėl: Sürüden ayrılmış daha küçük hayvan bölüğü. beleḲ: Alacalı. belli: Belli, açık. bellisız: Belirsiz, meçhul. bėsḲu: Besi, besleme, bakım. bėsleme: Hizmetçi, odalık. beşıḲ: Alnı beyaz, başında beyaz leke olan. bėşibirliK: Beşi bir yerde. bėşli: Bir tür ateşli silah. bėşli: İskambilde üzerinde beş yazan kağıt. beyaḡi: Yabancı. beyaT: Bayat. bıḡociġ : Böcek. bıjėreḲ: Bıcırık ( kavrulmuş buğday ). bılamaç: Bulamaç. bılaş-: Karışmak, bulaşmak. bıtum: Bütün, tüm, hepsi. bıtun: Bütün, tüm, hepsi. bışḲu: Tomurcuk. bi: Bey denen böcek, dul erkek veya kadın. bibi: Hala, babanın kız kardeşi. biçım: Biçim, ekin veya ot biçme zamanı. biçım: Biçim, tarz. bildȯḡi: Bildik, bilinen. bilmez: Bilmeyen, cahil. bin: Hoşkin oyununda her kağıt türünden iki as gelmesiyle oluşan sayı. binbaşi: Binbaşı. birınci: Birinci, ilk. birli: İskambil kagitlarından biri, as. bişi: Yumurta ve undan yapılan bir yemek. bitırım: Yaman, uyanık. biyaḫ: Boya. boC: Kuyruk sokumu, kuyruk. boCıḲ: Pöçük, kuyruk. boḡe: Boğa. boḡer: Boğan, boğar (köpek adı). boḡım: Boğum. bȯḫ: Buğu, buhar. boḫşi: Bıçkı, testere. bȯlḡȯr: Bulgur. bollıḡi: Bolluk. bom: Deli, aptal. bomıḲ: Aptalca, safça. bor: Sürülmemiş, otlu sert toprak. bor: Kül rengi, boz. boraḫ: Rengi açık kahverengine yakın olan. bȯrḡu: Burgu, vida. borlıḡ: Ekilmemiş tarla. boro: Boz öküz. boş: Boş. boşboğaz: Geveze, çok ve gereksiz konuşan. bȯşḫu: Bıçkı, testere. boy: Güzel kokulu bir ot, altın otu. boy: Beden, vücut. boyir-: Buyur etmek. boyrıḡ: Buyruk, emir. boz: Boz renk. bozıḫ : Bozuk. bozıḲ: Sarışın. bozmiş: Bozulmuş. bozo: Erkek sarışın. bozraḫ : Rengi boza çalan. bucaḡ: Bucak, son. budaḡ: Dal, budak. buḲıḲ: Tomurcuk, açılmamış çicek, yeni gelin. burde: (bürüden) Giysi. c caymiş: Caymış, vazgeçmiş. cırcır: Fermuar. cirım cirım: Parça parça ( cır-malamak, yırtmak kökünden). cȯre: Cılız, çelimsiz, ufak tefek. cucıḲ: Erkek cinsel organı C CeK: Giysi, elbise, teçhizat. Cır-: Kumaş veya elbise yırtılmak. CırTıḲ vırTIḲ: Yırtık pırtık, ( boş, işe yaramayan söz veya şey). CiCıḲ: Tatlı, güzel, hoş. CiroḲ: (yır, cır ) Söylence, masal. CuCıḲ: Serçe ve ona benzer kuş. ç çadır: Çadır. çaḫım: Tek atımlık. çaḫmaḫ : Çakmak. çaḳıl: Çakıl. çakut: Çekiç. çalḡu: Çalgı. çalım: Gösteriş. çali: Çalı, diken. çamur: Çamur. 65 İBRAHİM TOSUN YAZ SUMMER 2011 SAYI NUMBER 2 66 çamurlıḡ: Çamurluk (yer adı ). çarıḫ : Çarık. çaTi: Çatı. çaTleme: Çatlama, patlayacak duruma gelme. çavuş: Çavuş. çayir: Çayır. çekçeko: Çekirge. çeKecaḡ: Dert, sorun, sıkıntı. çeKecaḡ: Çekecek, kerata. çeḲem: İğne yapraklı bir ağaç. çeḲu: Parsel. çelliġ: Çelik. çelPeşuġ : Çapraşık, karmaşık. çemçe: Kepçe. çemçıḲ: Kepçe. çenTıḲ: Çentik, kesik. çePer: Çit, engel. çet: Oyuk, vadi, in. çetel: Çatal. çeTıḲ: Küçük, dar vadi. çevırme: Çevirme ( yer adı ). çıḡ: Çığ. çıḡır: Karda açılan yol. çırPi: Çırpı. çırtan: Eğimi çok fazla olan uçurumlu, şelaleli dere. Kurut. Keş çıtırTi: Çıtırtı. çıtpıt: Çıtçıt. çıvit: Yeşil olan, olgunlaşmamış ekin. çızġe: Hafif serpiştiren yağmur. çiçeġ: Çiçek, bayan adı. çiġ: Talimsiz, idmansız, pişmemiş. çiman: Çimen, bayan adı. çimıḲ: Küçük çimenlik alan. çir: Kayısı kurusu. çit: Çalı veya ince ağaç dallarından yapılmış engel, tülbent. çiTıḲ: Tülbent. çoġan: Baston, değnek. çȯḡȯr: Çukur. çoḫbilan: Çok bilmiş. çoḲ: Diz, dizlerin bükülmesi. çoḲ-: Diz çökmek, çömelmek, oturmak. çoḲeḲ: Çöküntü, çökmüş yer. çoḲmiş: Çökmüş, yıkılmış. çol: Çöl, bozkır. çolaḫ: Sağ elini kullanamayan, solak. çor: Hastalık (çor soḫmaḫ). çoraḫ: Çorak yer, verimsiz toprak. çȯriġ: Çürük. çȯrmiş: Çürümüş, çürük, güçsüz. d dalḡıC: Dalgıç. dalḡun: Dalgın. damḡeci: Damga yapan. danış-: Danışmak. danışmiş: Danışmış. danȯḡ: Tanık, şahit. darlıḡi: Sıkıntı, kötü gün. dartu: Tartı. daru: Darı, bir bitki. daruce: Darıya benzer bir bitki, yalancı darı. daşpıḫar: Taşpınar ( yer adı ). dayė: Anne. dėdiḳodi: Dedikodu. deḡme: Damga. delice: Bir bitki. dėllıḲ: Dişi köpek ( dölek ). dėma: Demek. denġız: Deniz. derebegi: Derebeyi. dėş: Deyiş. devar: Davar, büyük baş hayvan. deve: Deve. deyaḡ: Dayanacak güç, dayanak. dırdır: Dırdır etme. dırıḲ: Böğürtlen ( tır-malamak ). dıri: Tımalayan, arsız. dırmıḡ: Tırmık. dıPıduz: Düpedüz, dümdüz. dileġ: Dilek, istek. dilım: Dilim. diloti: Kekemeliğe iyi geldiğine inanılan bir bitki. direġ: Direk. dirlıḡi: Rahat, huzur. dirlıġsız: Geçimsiz. diyecaḡ: Söz, söylenen şey. dȯġım: Düğüm. doġış: Dövüş. doġme: Dövme. doḡan: Doğan, yırtıcı bir kuş. doḡan: Güzel, yakışıklı. doḳȯzli: İskambilde üzerinde dokuz yazan kağıt. dol: Döl, tohum. Pertek (Tunceli) Yöresi Kurmancisinde Geçen Türkçe Sözcükler YAZ SUMMER 2011 SAYI NUMBER 2 dolaḡ: Atkı, boyun bağı. dolame: İltahaplanma. dolım: Dönüm, sefer, defa, kere. dolsız: Dölsüz, soyu devam ettirecek çocuğu olmayan. dȯn: Eritilip dondurulmuş iç yağı. donḡız: Domuz. donım: Dönüm. dȯraḡ: Konaklanacak, durulacak yer. dorḡȯ: Doğru. dȯrım: Durum, hal. dȯrme: Tok, semiz, karnı şiş. dorpi: Ağaç, tahta yontucu, keser. doşeġ: Döşek. dorTli: Dörtlü, iskambilde üzerinde dört 67 İBRAHİM TOSUN YAZ SUMMER 2011 SAYI NUMBER 2 68 ġeyiġ: Geyik. ġıjıḲ: Saç, perçem, dağınık saç. ġırmıḲ: Yumruk, avuç. ġȯc: Güç, kuvvet. ġociġ : Şubat ayı. ġoç: Göç ġoçeber: Göçebe. ġoġerçin: Güvercin. ġol: Göl. ġȯlaş: Güreş. ġolıḲ: Buzağı, dana. ġoliġ: Yük hayvanı. ġomılġan: Yer adı. Gömülgen ˃ gömülen ġoncıḲ: Kütük. ġore: Göre. ġorecaḡ: Yaşanacak şey, başa gelecekler. ġȯrlaḡ: Yoğun, sık, çok, bol, gürlek ġormemiş: Görmemiş. ġosTarme: Maskara, palyaço. ġotır –: Dayanmak, götürmek, kaldırmak. ġozbayici: Sihirbaz, büyücü, göz boyayıcı. ġoz daḡi: Göz dağı. ġozel: Güzel ( erkek adı ). ġozliġ: Gözlük. ġȯvan: Güven, inanma. ġovde: Gövde. ġun: Güneş, aydınlık. h hayleme: Haykırma, bağırma. haymiş: Yaramaz, şımarık. hėdiġ: Kar ayakkabısı. hefşe: Etrafı çitle çevrilmiş üstü açık hayvan barınağı. hėġe: Eğe, eğelemek. helmiş: Korkak, pasif, çekingen. helvırTıK: (alvır-t-ık) Hoppa, oynak, basit kadın. hePPi: Hepsi, tümü. hėriġ: Erik. heyva: Ayva. hon: Tarlada ekin biçenlerin hiç dinlenmeden biçecekleri,önlerine aldıkları alan, ön. honci: Öncü, tarlada biçilecek alanı belirleyen kişi. horiġ: (Yörük) Yer adı. hupupıḲ: Çavuşkuşu, hüthüt, ibibik. hurıḲ: Ufak, kırık, kırıntı. ḫ ḫan: Han. ḫaTun: Bayan adı. Hatun ḫaTun: Beyin, ağanın eşi. ḫelıt-: Unutmak, bırakmak. ḫınc-: Kırmak, koparmak, parçalamak. ḫıncıḲın: Kıskanç, sinirli. ḫışırti: Hışırtı. ḫışTıḲ: Şarbon hastalığı. ḫotar: (otar) Yaylanın biçimlik yerleri. ı ışḲeve: Saç üzerinde pişirilen mayasız ekmek. i içım: İçim, içilen şeyde alınan tat. içi ḳere: İçi kara, kıskanç. içme: Kaplıca. ikili: İskambilde üzerinde iki yazan kağıt. inam: İnanç, güven, itimat. inci: İnci. inme: İnme, felç. inneci: İğne yapan. iPisız: Ipıssız. iPsız saPsız: Başıboş, kim olduğu belli olmayan. isız: Issız, boş, tenha. isot: Issı ot, biber. isTer isTer: İster … ister. iş: İş. işCi: İşçi. işleġ: İşlek, sürekli işleyen. işliġ : Gömlek. işsız: İşsiz. it-: Yitmek, yok olmak. k (ön, ince) kėrTıḲ: Kertik, kesik, ağaçta açılan kertik. kės: İri kıyılmış saman. kese: Kestirme, en kısa yol. keser: Yontma aracı. kėsıḲ: İçine bir şeyler konulan kese. kėsılmiş: Sesin soluğun kesilmesi. kėsım: İki taraf arasında kararlaştırılan şey. kesTırme: Bir yere vardıracak en kısa güzerğah. ki: Kim. kilkıt: Halıcılıkta kullanılan araç. Pertek (Tunceli) Yöresi Kurmancisinde Geçen Türkçe Sözcükler YAZ SUMMER 2011 SAYI NUMBER 2 Kingė: (kangı) Ne zaman küsi: Köstebek. k (orta, kalın) kal: Olgunlaşmamış, patavatsız, kırıcı. kanė: (kanı) Hani, nerede. kaş: Eğimli yer, yamaç. kaşıḲ: Yamaç, hafif eğimli yer. keçe: Keçe. keçelce: Erkek hizmetçi, köle. kenġer: Kenger, dikenli bir bitki. kenġerci: Kengerci. kepeġ: Kepek, öğütülmüş tahılların kabuğu. kerme: Tezek. keseġ : İri toprak parçası. kıḫ: Pis, kötü, kaka. kınc: Elbise, giyinç. kındır: Hasır otundan yapılmış ip. kızıri : Yanık, ekmek veya yemeğin yanmış kısımları. koçeḲ: Köçek, pirin yanında dolaşan ve onun bazı işlerini gören kişi. kȯf: Küf koḲ: Kök, geçmiş. koḲım: Yaşlı, ihtiyar. koḲımlıḡi: İhtiyarlık. kom: Grup, küme. komır: Kömür. kopeġ : Köpek kopriġ: Köpük. kȯrıḲ: Sıpa, tay. kȯrın: Tahtadan yapılmış uzun hayvan yemliği. korocaḡ: Hayırsız, bir işe yaramayan. korPi: Köprü. kort: Çukur, ( yer adı ). kȯrTan: Eski püskü giysi ( kürtün: semer, palan). korTıḲ: Küçük çukur. kȯrtıḲ pırtıḲ: Eski püskü. kosavu: Ocak karıştırmakta kullanılan ucu 69 İBRAHİM TOSUN YAZ SUMMER 2011 SAYI NUMBER 2 70 Pertek (Tunceli) Yöresi Kurmancisinde Geçen Türkçe Sözcükler YAZ SUMMER 2011 SAYI NUMBER 2 ḳori: Koruma altında olan yer, koru. ḳȯrmiş: Şaşırmış, donup kalmış. ḳȯrȯnti: Böğürme, böğürtü. ḳotıḲ: Bir hastalık, inme. ḳoTmiş: Parçalanmış, bütünden kopmuş. ḳoyi: Koyu ḳum: Kum. ḳurşın: Kurşun. ḳuşaḡ: Vadinin çevresini dolanan uçurum, yar, kuşak. ḳuyi: Kuyu. l lavaşe: Hayvanı nallarken dudağına geçirilen tahta kıskaç. lazȯT: Laz otu, mısır. m mın: men, ben. mın ġore: Bana göre. n nėçe: Ne kadar, nasıl. nėçeler: Çok kimseler, birçokları. nėçe Ḳȯ: Ne kadar ki, nice ki. nenni: Ninni, türkü, ezgi. nıteḲım: Nitekim, sonuç olarak. ȯ ȯrḡaş: İş, uğraş. ȯrḡe-: Uğramak. ȯsırıḫ: Osuruk, yelleme. ȯsTın: 1-Üstün, üstünlük, 2- Evin damını taşıyan direk. o obiri: Öbürü, diğeri. ocaḡ: Ocak, ev. ocaḡKür: Beceriksiz, elinden hiçbir iş gelmeyen. ode: Oda. ofḲe: Öfke, sinirlilik durumu. oḡ-: Ağmak, yükselmek, yaşamak. oḡıl: Oğul, evlat. oḡır: Uğur. oḡlan: İskambilde vale, joker. oḡlıḡ: Üvey evlat. oḡmiş: Ağmış, yükselen, uzun ömürlü. oġıt: Öğüt, terbiye. oḫ: Ok. oḫ: Oh ( ünlem ). oḫ ilani: Ok yılanı. oḳış: Yokuş. olaḡ: Küçük yol, sokak. olçeġ: Ölçek. olçım: Şımarık, bilmiş, yaramaz. olçımlıḡi: Şımarıklık, bilmişlik, yaramazlık. olçi: Ölçü. olecaḡ: Olacak kötü şey. olḡun: Olgun, kâmil. olım: Ölüm. ollıḫ : Oluk, delik. olmez: Aksi, yaramaz. omėd: Kendisinden umut beklenenler, yakınlar, akrabalar. onbaşi: Onbaşı. onbirli: Kâğıt oyunlarında en büyük sayı, as. once: Yonca. one ġore: Ona göre. onli: On işaretli iskambil kâğıdı. oraḡ: Orak. orali: Oralı ( olmamak ), bir şeyi kendisine mal etmemek. ordeġ: Ördek. ordi: Ordu. orḡan: Yorgan. orneġ: Örnek. orse-: Örselemek, hırpalamak. ortaḡ: Ortak. ortalıḡ: Ortalık, çevre. orte: Orta, ara. orti: Örtü. ortiġ: Örtü. otlaḡ: Otlak, mera, çayır. otlaḡci: Otlakçı. oy: Oy, rey. oyin: Hile, düzenbazlık. oyin: Öğün, defa, kere, yemek yeme. oynaḡ: Oynak, ağırbaşlı olmayan. ö örken: Kıldan örülmüş kalın ip. örtesi: Ertesi. P PırCıḲ: Vücudun her tarafında çıkan kıllar, yün, kıl. 71 İBRAHİM TOSUN YAZ SUMMER 2011 SAYI NUMBER 2 p paḳır: Bakır. parsu: Kaburga. patpatıḲ: Bahçelerin çevresinde set oluşturan bir ağaç türü. pėt: Sıkı, sağlam. pırTıḲ: Eski, paçavra. pȯrTu: Eşya, giyim eşyası. pışıriġ : Un, yağ ve su ile yapılan bir tür yemek. pis: Pis, kirli. pisTıḲ: Elbise, giysi. pişırım: Bir seferlik pişirmeye yetecek yiyecek. pozḡun: Sinmiş, üzgün. pėtaġ : Çamurdan yapılmış ambar, arı kovanı. pus: Sis, duman. pusi: Pusu. 72 s saḡlem: Sağlam, dayanıklı. saḡman: Yer adı (Sağman ve Sağmandersim olarak iki köy adı vardır). saḫle-: Korumak. sal: Yayvan, yassı, düz taş. salıḲ: Küçük, yassı, düz taş. salme: Eskiden devlete ödenen bir tür vergi. sancu: Sancı. saP: Aletlerin elle tutulan kısımları. sape: Sapa, güzergah üzerinde olmayan. saralıḡ: Sarılık hastalığı. sarıḫ: Sarık. sarsmiş: Sarsıntı geçirmiş. sataş: Sataşma, rahatsız etme. sayi: Sayı. sėçme: Saçma. sekizli: İskambilde sekiz sayılı kağıt. sekizüz: Hoşkin oyununda her kağıttan iki papaz gelmesiyle oluşan sayı. seku: Seki. sėlpuġ: Başıboş, üstü başı dağınık. sėpȯndi: Saşıboş dolaşan, süprüntü. serġu: Sergi, gübre yığını. sėreḲ: Seyrek. sevġuli: Sevgili, sevilen. sıḫ: Sık. sıḫım: Avuç içinde sıkılan miktar. sıḫınti: Sıkıntı, sorun. sıncıḲ: Diken. sınemiş: Sınama, deneme. sıpırmiş: Önüne katıp götürme, silip süpürme. sırığ: İri iri dikme. sırme: Sürme. sırmeli: Sürmeli. sırmiş: Sıyrılarak gitme. sırTi ḳere: Sırtı kara, cesur, çevik. sıvri: Sivri. silme: Ağzına kadar dolu. sirme: Sıyırma, ağzına kadar düz dolu olan. sis: Sis, duman. siyaḡ: Sıva. siyaḡci: Sıvacı. soḡıni: Son. sokın: Söküm, göçmen kuşların baharda sürü sürü gelmeleri. soḳi: Soku, havan. soḲmiş: Sökülmüş. solıḫ: Soluk, nefes. soni: Son, bitiş, ölüm. sorḫım: Dere kenarlarında yetişen bir söğüt türü. sȯri: Sürü. sȯrȯtme: Sürütme, kar temizleme aracı. sȯrtiġ: Kötü yolda olan kadın, sürtük. sȯTlac: Sütlaç. sȯTsız: Sütsüz, gözetmeyen, ihanet eden. soy soP: Geçmiş, sülale, köken. soz birlıḡi: Anlaşma, sözleşme. sȯzme: Süzgeç. sȯzȯnti: Sızıntı, sızarak akan. sögi: Küfür, söğme. suç: Suç. suçli: Suçlu. suçsız: Suçsuz. sus: Süs, bezek. susli: Süslü. suspus: Sessiz kalma, konuşmama. ş şaḫşaḫ: Uçurum, gevşek kayalık. şaş-: Doğru yoldan ayrılmak. şaş, şaş-: Şaşı, hedefi şaşırmak, sapmak. şavėrdi: Şahverdi (özel isim). şelpaḡ: Şaplak, tokat. şėn: Mamur, neşeli. şėnlıḡi: Şenlik. Pertek (Tunceli) Yöresi Kurmancisinde Geçen Türkçe Sözcükler YAZ SUMMER 2011 SAYI NUMBER 2 şıv: İnce ve taze dal. şıvıḲ: Çubuk, ince ağaç dalı. şip: Çabuk, hızlı. şişeġ: İki yaşında koyun. T Tazi: Çıplak. Tefşu: Bir tarafı keskin çekiç. TeḲış: Erkek keçi, teke. Temar: Damar. Temazȯḡ: Soyu devam ettirecek olan çocuk veya yavru, maya, damızlık. Ter: Diri, yaşayan, canlı. Tevaḡ: Hayvanlarda görülen bir deri hastalığı. Tevır: Toprağı alt üst eden alet, kazma. TilıḲ: Yama yapmakta kullanılan bez parçası. TiTız: Titiz, özenli. TollıḲ: İçi boş olan, doldurulmaya elverişli. Ton: Şekil, biçim, elbise, kıyafet. Toraḳ: Süzülmüş yoğurt, çökelek. Toyımlıḡ: Hisse, pay, bahşiş. Tu: Dut. TuTıḲ: Düdük. t taḫım: Takım. taḫme: Takma, protez. taḳle: Takla. tanış: Tanıdık. tapan: Toprağı düzlemek için tarlada gezdirilen ağaç veya demir. tapleme: Tokat, tartaklama, itekleme. taptiġ: Tapılan şey ( yer adı ). taPu: Bir gayri menkulun kime ait olduğunu belirten belge, tapu. taPul: Elle tutulup kaldırılabilecek ot yığını. tasıḲ: Küçük bakır tas. tavan: Tavan, evlerin üstünü örten kısım. tavlan: Bostanı bozma, yağma, talan. tavuġ: Kızak. tavur: Tabur. teḲer: Yuvarlanma, düşme, bir şeye takılıp sendeleme. teḲȯ: Yeter ki, tek ki. temır: Demir (özel isim). tencıḲ: Tencere. tePeli: Ağzına kadar dolu. tePıḲ: Küçük tepe. terPen-: Hareket etmek, kımıldamak. teterhami: Tatar hamı, bunamak, delirmek. Tevaḡ: Tabak. tıfanġ: Tüfek. tıftıḲ: Tiftik. tıḫnaz: Tıknaz, toplu, şişmanca. tiḲ: Dik, dik durumda olan. tiḲe: Parça, lokma. tiḲıḲ: Dik. toḲmiş: Çiçeğe durma, meyveye durma. top: Bütün, hep, hepsi. toPal: Aksak, düzgün yürüyemeyen. toPıḲ: Top gibi, yuvarlak. toPiÇ: Çamaşır yıkarken kullanılan tokmak. toPlanti: Toplantı. toPlȯm: Toplum. tor: Ağ. tore: Töre. toreKi: Tuhaf. toremiş: Türemiş, yaratılmış. tȯrli: Çeşit, türlü. tortop: Bir araya toplama, yuvarlama. tȯTım: Tutum, davranış. toz: Toz. tozıḲ: Tozarak yağan kar. tu: Tüy. tuleġın: Tüy değiştirmiş, tüy dökmüş. tumıḲ: Tarlanın yüksekte kalan, ekilmeyen eğimli kısımları. u ucaḡ: Ocak, hane. ucız: Pahalı olmayan. uli: Ulu, büyük, yaşlı. ulupıḫar: Ulupınar ( yer adı ). urd: İkamet edilen yer, yurt. utanmez: Utanmaz. ü üCli: İskambilde üç sayılı kâğıt. üz ġorımlıḡi: Yüz görümlüğü. üzi ḳere: Yüzü kara, utanılacak bir şey yapmış olan. v varcȯḡ: Varcık ( bir bitki ). varıḲ: Piliç. varı yoḡ: Varı yoğu, nesi varsa. 73 İBRAHİM TOSUN YAZ SUMMER 2011 SAYI NUMBER 2 varlıḡi: Varlık, zenginlik. vėrdi: Verdi ( özel isim). vėrġu: Vergi, yetenek vėrısi: Veresiye. vızıḲ: Sinek. viCıḲ: Çok küçük parça, azıcık. vurme: Vurma, bir hastalık. y yaḡıl-: Yanılmak. yaḡılmiş: Yanılmış. yaḫe: Yaka, elbise yakası. yaḫecaḡ: Yakacak, odun. yaḫer-: Yakarmak, yalvarmak. yaḫınlıḡi: Yakınlık, yakın akrabalık. yalavuz aḡaC: 74 davranma, Pertek (Tunceli) Yöresi Kurmancisinde Geçen Türkçe Sözcükler YAZ SUMMER 2011 SAYI NUMBER 2 KAYNAKLAR AKSAN Doğan, Türkçenin Sözvarlığı, Engin Yayınevi, Ankara 1996. AKSOY Bilal, Tarihsel Değişim Sürecinde Tunceli, C. I, Ankara 1995. ARAT Reşit Rahmeti, Kutadgu Bilig III, İndeks, TKAE, İstanbul 1979. ATALAY Besim, Divanü Lugati’t-Türk Dizini “Endeks”, 1V. Cilt, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1999. __________, Divanü Lugati’t – Türk I, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1940. BAİLEY H. W., “İran” maddesi “Dil ve Lehçeler” bölümü, İslam Ansiklopedisi, s. 1030 – 1041. BAŞBUĞ Hayri, İki Türk Boyu Zaza-Kurmanclar, Ankara 1984. BURAN Ahmet, Doğu ve GüneydoğuAnadolu Ağızları Üzerine Araştırmalar II (Ağızlar), Boğaziçi Yayınları, Ankara 1992. __________, “-Ik Ekinin Anadolu Ağızlarındaki Kullanılışları”, TDAY-B, 1994, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1996, s. 11-18. ÇAY Abdulhaluk, Doğu ve Güney Doğu Anadolu’nun Kültürel Yapısı, Ankara 1986. “Dersim Maddesi”, Türk Ansiklopedisi, C. XIII, Ankara 1996. DİLÇİN Cem, Mes’ud Bin Ahmed-Süheyl Ü Nev-Bahar (İnceleme-Metin-Sözlük), Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara 1991. __________, Yeni Tarama Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1983. ERDOĞAN Serkan, Yerli ve Yabancı Kaynaklara Göre Dersim ve Çevresindeki Arkeolojik Araştırmalar I, Kalan Yayınları, Ankara 2004. ERÖZ Mehmet, “Kürt Adı Üzerine”, Türk Kültürü Dergisi, S. 256, Ağustos 1984, s. 256 – 257. FIRAT M. Şerif, Doğu İlleri ve Varto Tarihi, Ankara 1983. GABAIN A. Von (Çev. Mehmet Akalın), Eski Türkçenin Grameri, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1998. GÜNAY Doğan, Metin Bilgisi, Multilingual Yayınları, İstanbul 2003. KALAFAT Yaşar, Doğu Anadoludaki Eski Türk İnançlarının İzleri, Ankara 1990. KORKMAZ Zeynep, “Kaşgarlı Mahmud ve Oğuz Türkçesi”, Türk Dili Üzerine Araştırmalar, Birinci Cilt, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1995, s. 241-253. __________, “Eski Türkçedeki Oğuzca Belirtiler”, Türk Dili Üzerine Araştırmalar, Birinci Cilt, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1995, s. 205-216 MİNORSKY Vladimir, “Kürtler” maddesi, İslam Ansiklopedisi, 1089-1144. ORKUN Hüseyin Namık, Eski Türk Yazıtları, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1987. ÖNLER Zafer, Celalüddin Hızır (Hacı Paşa) Müntahab-I Şifa, II Sözlük, Simurg Yayınları, İstanbul 1999. SÜMER Faruk, Oğuzlar ( Türkmenler ), Tarihleri, Boy Teşkilatı, Destanları, İlavelerle 3. Baskı, Ana Yayınları, İstanbul 1980. 75 İBRAHİM TOSUN YAZ SUMMER 2011 SAYI NUMBER 2 76 ŞELIÇ H., Zaza Gerçeği, Dicle-Fırat Yayınları, Nr.1, Münih / Almanya (Tarihsiz). ŞEREFOĞLU Şükrü Kaya – BAŞBUĞ Hayri, Millet ve Milli Birlik Bilinci, Ankara 1985. TANYU Hikmet, Türklerin Dini Tarihçesi, İstanbul 1978. TEKIN Talat, Orhun Yazıtları Kül Tigin, Bilge Kağan, Tunyukuk, Yıldız Dil ve Edebiyat I, İstanbul 2003. ÜLKÜ Fethi, “XIX. Yüzyıl Sonlarında Bugünkü Tunceli’nin Durumu”, Yeni Fırat Dergisi, Elazığ 1964. S. 22, s. 18 – 20. VARDAR Berke, Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü, Multilingual Yayınları, İstanbul 2002. YILDIRIM Faruk , “Türkiye Türkçesinin Ağızları ve Etnik Yapı: Çukurova Ağızları Örneği”, Türkbilig, 2002/4, s. 136-153. YILMAZÇELIK İbrahim, XIX. Yüzyılın İkinci Yarısında Dersim Sancağı (İdarî, İktisâdi Ve Sosyal Hayat), Doktora Tezi, Elazığ 1999. ZÜLFÜ Mehmet, Dersim Tarihi, Ankara 1994.
