İÜHFM-LXIX-1 ve 2 ARMAĞAN

K A D I N L A R A KARŞI H E R BİÇİMİYLE AYRIMCILIĞIN
ORTADAN K A L D I R I L M A S I SÖZLEŞMESİ:
ÇEKİNCELER SORUNU IŞIĞINDA H A K L A R ANALİZİ
Prof. Dr. M e h m e t S e m i h
Gemalmaz*
B M G e n e l K u r u l u n u n 1 8 / 1 2 / 1 9 7 9 t a r i h ve 3 4 / 1 8 0 sayılı kararıyla k a b u l
e d i l e n ve 0 1 / 0 3 / 1 9 8 0 t a r i h i n d e B M m e r k e z i n d e i m z a y a açılan "Kadınlara
Karşı
Her
Biçimiyle Ayrancılığın
Ortadan
Kaldırılması
Sözleşmesi'
(KKAOKS y a h u t
Sözleşme), (md.27/1) uyarınca yürürlük için gereken 2 0 onay/katılım belgesinin
depo edilmesi koşulu gerçekleşerek, 0 3 / 0 9 / 1 9 8 1 t a r i h i n d e yürürlüğe girmiştir.
1
2
M a r t 2 0 1 1 i t i b a r i y l e 186 Devlet b u Sözleşmeye T a r a f bulunmaktadır. B u
yönüyle çok sayıda D e v l e t tarafından bağıtlanılan B M sözleşmelerinden b i r i d i r .
K K A O K K Y I L L I K RAPORLARINDAKİ VERİLERE GÖRE 1 9 8 2 İLA M A R T
2 0 1 1 ARASINDAKİ DÖNEMDE SÖZLEŞMEYE T A R A F D E V L E T L E R
SAYISINDAKİ ARTIŞI GÖSTEREN T A B L O
Yıl
V e r i n i n e s a s aldığı
tarih
K o m i t e Yıllık R a p o r u
referansı
T a r a f D e v l e t sayısı
1982
22/10/1982
(A/38/45) (Annex I , sf.33-15)
45
1983
01/08/1983
(A/39/45) ( V o l u m e I), (Annex
I , sf.43-44)
51
1984
09/03/1984
(A/39/45) (Volume II),
(Annex I , sf.51-52)
55
1985
21/01/1985
(A/40/45) (Annex I , sf.46-47)
65
1986
23/03/1986
(A/41/45) (Annex I I , s f . 5 2 53)
85
* İstanbul Üniversitesi, H u k u k Fakültesi öğretim üyesi. Yazar, değerli hocası sayın Prof.
D r . İl H a n Özay'a d e r i n saygılarını a r z eder.
1
2
1 8 / 1 2 / 1 9 7 9 t a r i h l i "Kadınlara Karşı Her Biçimiyle Ayrancılığın
Ortadan
Kaldırılması
Sözleşmesfnin
("KKAOKS") {"Convention
on the Elimination
of Ali Forms
of
Discrimination
against Women"), tarafımızdan yapılan Türkçe çevirisi için b k z . , M e h m e t
S e m i h G e m a l m a z , Ulusalüstü İnsan Hakları H u k u k u B e l g e l e r i , I I . C i l t - Uluslararası
S i s t e m l e r , Legal Yayınları, İstanbul, 2 0 1 0 , s f . 4 8 9 - 5 1 4 . Ayrıca b k z . , M . S. G e m a l m a z ,
Ulusalüstü İnsan Hakları U s u l H u k u k u Mevzuatı: 1. K i t a p (Açıklamalı - Karşılaş­
tırmalı) Birleşmiş M i l l e t l e r B e l g e l e r i , Legal Yayıncılık, İstanbul, M a r t 2 0 0 6 , s f . 2 9 9 3 1 4 (Türkçe).
K K A O K S hakkında b i l g i için b k z . , M . S. G e m a l m a z , Ulusalüstü İnsan Hakları H u k u k u ­
n u n G e n e l T e o r i s i n e Giriş, Legal Yayıncılık, İstanbul, 2 0 1 0 (7. Baskı), s f . 6 0 6 - 6 4 3 .
142
M. Semih
Gemalmaz
(ÎÜHFM C. LXIX,
S.l-2,
s. 141-240,
2011)
1987
30/03/1987
(A/42/38) (Annex I , sf.82-84)
92
1988
04/03/1988
(A/43/38) (Annex I , s f . 1 1 4 116)
94
1992
01/02/1992
(A/47/38) (Annex I , s f . 1 0 5 108)
111
1993
01/03/1993
(A/48/38) (Annex I I I , s f . 1 1 7 119)
121
1994
04/02/1994
(A/49/38) (Annex I , s f . 1 5 4 157)
132
1995
03/02/1995
(A/50/38) (Annex I , s f . 1 4 0 142)
140
1996
02/02/1996
(A/51/38) (Annex I , sf.50-53)
151
1997
25/07/1997
( A / 5 2 / 3 8 / R e v . l ) (Annex I ,
sf. 134-137)
160
1998
10/07/1998
( A / 5 3 / 3 8 / R e v . l ) (Annex I ,
sf.85-89)
161
2000
01/08/2000
(A/55/38) (Annex I , sf.86-89)
165
2001
01/08/2001
(A/56/38) (Annex I , s f . 1 1 6 122)
167
2002
15/09/2002
(A/57/38) (Annex I , s f . 2 2 0 226)
170
2003
01/08/2003
(A/58/38) (Annex I , s f . 1 5 9 163)
174
2004
01/08/2004
(A/59/38) (Annex I , s f . 1 7 7 -
177
24/11/2004
183)
179
(BM sitesi)
2005
18/03/2005
(BM sitesi)
180
Mart
2011
Mart 2011
(BM sitesi)
186
E k l e m e k u y g u n o l u r k i , Sözleşmenin 0 3 / 0 9 / 1 9 8 1 t a r i h i n d e yürürlüğe
g i r m e s i n d e n s o n r a bazı Devletler s i s t e m değiştirmiş; bazıları başka Devletle
bütünleşmiş; bazıları bölünmüş, bazıları d a a d değiştirmiştir. Örnek o l s u n ,
Sözleşmeyi 1 6 / 0 2 / 1 9 8 2 t a r i h i n d e o n a y l a y a n Çekoslovakya, 0 1 / 0 1 / 1 9 9 3 t a r i ­
h i n d e n i t i b a r e n Çek C u m h u r i y e t i ve S l o v a k y a o l a r a k i k i ayrı Devlet h a l i n e gel­
miştir. Zaire ise 1 7 / 0 5 y i 9 9 7 t a r i h i n d e n i t i b a r e n Kongo D e m o k r a t i k C u m h u r i ­
y e t i adını almıştır. Öte y a n d a , Sözleşmeyi Federal A l m a n C u m h u r i y e t i
1 0 / 0 7 / 1 9 8 5 ve D e m o k r a t i k A l m a n C u m h u r i y e t i ise 0 9 / 0 7 / 1 9 8 0 t a r i h l e r i n d e
onaylamışlardı ve b u i k i Devlet 0 3 / 1 0 / 1 9 9 0 t a r i h i n d e n geçerli olacak şekilde
birleşerek A l m a n y a adı altında t e k Devlet h a l i n e gelmiştir. B u n u n g i b i , d a h a
önce D e m o k r a t i k Y e m e n ve Y e m e n adlı i k i ayrı Devlet v a r i k e n 2 2 / 0 5 / 1 9 9 0 ' d a n
i t i b a r e n b u n l a r Y e m e n adı altında t e k Devlet o l a r a k birleşmiştir. Yine e s k i Y u ­
goslavya parçalanmış ve b u r a d a n Hırvatistan, B o s n a ve Hersek, Sırbistan ve
Karadağ bağımsız Devletleri o r t a y a çıkmıştır. Dolayısıyla, K K A O K S ' n i n Tarafı
Devletlere gerek sayı gerekse adları i t i b a r i y l e bakılırken b u g i b i değişiklikleri
göz önünde t u t m a k gerektiğini b e l i r t e l i m .
Türkiye, K K A O K S ' n e i m z a koymamış, bağıtlanma işlemini "katılma" s u ­
retiyle gerçekleştirmiştir. B u amaçla Türkiye 1 1 / 0 6 / 1 9 8 5 t a r i h ve 3 2 3 2 sayılı
"Kadınlara Karşı H e r Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi Sözleşmesine Katılmanın
Kadınlara Karşı Her Biçimiyle Ayrımcılığın Ortadan
Kaldırılması Sözleşmesi: Çekinceler Sorunu Işığında Haklar
143
Analizi
U y g u n Bulunduğuna D a i r K a n u n ' u çıkartmıştır, (RG, 2 5 / 0 6 / 1 9 8 5 , s. 18792).
B u işlemin ardından, B a k a n l a r K u r u l u n u n 2 4 / 0 7 / 1 9 8 5 t a r i h ve 8 5 / 9 7 2 2 sayılı
b u Sözleşmeye "Katılmanın Onaylanmasına D a i r " K a r a r çıkartılmış ve b u n a e k l i
olarak
Sözleşmenin
Türkçe
resmi
çevirisi
de yayımlanmıştır,
(RG,
14/ 10/ 1985, s. 18898). Türkiye, 2 0 / 12/ 1985 t a r i h i n d e "katılma" belgesini depo
ederek Sözleşmeye t a r a f olmuştur ve Sözleşme, (md.27/2) uyarınca Türkiye
bakımından 1 9 / 0 1 / 1 9 8 6 t a r i h i n d e n i t i b a r e n yürürlük kazanmıştır.
3
4
B u çalışmanın amacı K K A O K S ' n i n m a d d i h u k u k , y a n i esasa ilişkin k o l o ­
n u n d a düzenlenen hakları ve özgürlükleri diğer i n s a n hakları belgeleriyle ve
ayrıca gerek b u Sözleşme gerekse diğer i n s a n hakları sözleşmeleri organlarının
Genel Tavsiye ve Genel Y o r u m k a t e g o r i s i altında ürettikleri i l g i l i s t a n d a r t l a r l a
karşılaştırmalı o l a r a k i n c e l e m e k t i r . Sözleşmeye k o n u l a n çekinceler doğrudan
hakları etkililiği üzerinde o l u m s u z sonuç doğurduğundan, çalışmaya t e m e l
teşkil eden k o n u çekinceler, b u n a karşı yürütülen mücadele ve kazanımlar
ışığında değerlendirilmektedir.
1-) K K A O K S ' d e ayrımcılığın tanımı v e kapsamı
K K A O K S kadının i n s a n haklarına saygı gösterilmesini ve b u n l a r a riayet
e d i l m e s i n i g e r e k t i r e n y a h u t talep eden uluslararası y a s a l b i r b e l g e d i r . B u Söz­
leşmenin amacı, k a d m - e r k e k eşitliğini öngören m e v c u t uluslararası belgeler­
d e k i hükümleri teyit e t m e k ve kadınlara karşı d e v a m eden ayrımcılıkla müca­
dele e t m e k t i r . Sözleşme, kadınlara yönelik ayrımcılığın kapsamlı ve s i s t e m l i
niteliğini o r t a y a koyması ve kadınların m a r u z kaldığı ayrımcılığın h e r türlü
biçiminden söz edip, k a d m - e r k e k eşitsizliğinin t o p l u m s a l n e d e n l e r i n i n de d i k ­
kate alınması gereğini içermesi bakımından k a d m - e r k e k eşitliğini öngören ön­
c e k i genel n i t e l i k l i sözleşmelerden d a h a i l e r i c i b i r t u t u m sergilemektedir. B u
yönüyle kadınların karşılaştıkları ayrımcılığın özel niteliğine ve farklılığına ce­
vap v e r e b i l m e k t e d i r . K K A O K S ' n i n amacı, e r k e k l e r ve kadınlar arasında i n s a n
haklarının eşit biçimde uygulanması h u s u s u n u düzenleyen diğer i n s a n hakları
sözleşmelerinin ötesine geçmektedir. Z i r a K K A O K S özellikle kadının i n s a n
haklarının korunması üzerinde yoğunlaşmaktadır ve Sözleşme hazırlayıcıları­
nın d a farkında olduğu g i b i , tüm t o p l u m l a r d a uluslararası i n s a n haklarının eşit
şekilde uygulanması engelleyen ve t a r i h s e l kökleri b u l u n a n ayrımcılıktan k a ­
dınlar genel o l a r a k m u s t a r i p t i r l e r . B u n d a n ötürüdür k i , Sözleşme (md. 1) hük­
münde, " h e r biçimiyle" b u tür ayrımcılığın o r t a d a n kaldırılması hedeflenmiştir.
5
6
7
8
3
4
5
6
7
8
B u Sözleşmenin Türkçe r e s m i çeviri m e t n i n i n başlığında ve çok sayıda
c i d d i çeviri hataları bulunduğunu hatırlatalım.
maddesinde
M . S. G e m a l m a z , G e n e l T e o r i , 2 0 1 0 , s f . 6 0 7 .
R e b a c c a Cook, "Reservations
to the Convention
on the Elimination
of All Forms
Discrimination
against Women", V a . J . I n t ' l L a w , V o l . 3 0 , 1 9 9 0 , s f . 6 4 3 - 7 1 6 , s f . 6 4 3 .
T h e r e s a P a p a d e m e t r i o u , " I n t e r n a t i o n a l Protection
of Women's
de D r o i t I n t e r n a t i o n a l , N o . l , 1 9 9 6 , sf. 1 6 1 - 1 8 6 , s f . 1 6 3 .
Rights",
Revue
of
Hellenique
Rebecca J . Cook, "Women's
International
Human
Rights
Law: The Way
Forward",
H u m a n R i g h t s o f W o m e n N a t i o n a l a n d I n t e r n a t i o n a l P e r s p e c t i v e s , Rebecca J . C o o k
(ed.), U n i v e r s i t y o f P e n n s y l v a n i a Press, P h i l a d e l p h i a , 1 9 9 4 , s f . 3 - 3 6 , özellikle sf. 1 1 . Ay­
rıca b k z . , M . S. G e m a l m a z , G e n e l T e o r i , 2 0 1 0 , s f . 6 0 9 .
L a b o n i A m e n a H o q , "The Women's
Convention
Women to Claim Their Internationally
Protected
Vol.32, 2 0 0 0 - 2 0 0 1 , sf.677-726, sf.681.
and Its Optional
Protocol:
Empowering
Rights",
Colum. Hum. R t s . L. Rev.,
144
M. Semih
Gemalmaz
(ÎÜHFM C. LXIX,
S.l-2,
s. 141-240,
2011)
K K A O K S , Başlangıç bölümünü i z l e y e n altı Bölüm altında t o p l a m 3 0
m a d d e içermektedir. B u Sözleşmenin oldukça u z u n b i r Başlangıç bölümü b u ­
lunmaktadır ve b u r a d a B M Şartına, 1 0 / 1 2 / 1948 t a r i h l i "Evrensel
İnsan Hakları
Bildirisi'ne
(EİHB) , 0 7 / 1 1 / 1 9 6 7 t a r i h l i "Kadınlara Karşı Ayrımcılığın
Ortadan
Kaldırılması Bildirisi'ne
( K K A O K B ) , h e r i k i s i de 1 6 / 1 2 / 1 9 6 6 t a r i h i n d e k a b u l
e d i l e n "Medeni
ve Siyasi
Haklar
Sözleşmesi'
(MSHS)
ile "Ekonomik,
Sosyal
ve
Kültürel Hakları Sözleşmesi'ne
( E S K H S ) gönderme yapılmaktadır.
9
1 0
11
12
i) K K A O K S ' n d e
ayrımcılık tanımının unsurları v e K K A O K B i l e k a r ­
şılaştırmalı o l a r a k değerlendirilmesi
1 8 / 1 2 / 1 9 7 9 t a r i h l i K K A O K S ' n i n önemli b i r özelliği "kadınlara karşı ay­
rımcılığın" tanımını v e r m e s i d i r . « 0 7 / 1 1 / 1 9 6 7 t a r i h l i K K A O K B ( m d . l ) ' d e de
k o n u y a açıklık g e t i r e n b i r hüküm bulunmaktaydı. Dolayısıyla, i l k e t a p t a ,
K K A O K B ( m d . 1) ile K K A O K S ( m d . l )
hükümlerini karşılaştırarak o k u m a k y a ­
rarlı olacaktır.
1 4
9
10
1 1
12
1 3
1 4
1 0 / 1 2 / 1 9 4 8 t a r i h l i "Evrensel
İnsan Hakları Bildirisfnin
{"Universal
Declaration
on
Human Rights") tarafımızdan yapılan Türkçe çevirisi için b k z . , M . S. G e m a l m a z , U İ H H
B e l g e l e r i , I I . C i l t , 2 0 1 0 , s f . 3 - 1 9 . EİHB hakkında b i l g i için b k z . , M . S. G e m a l m a z , G e n e l
Teori, 2010, sf.57-225.
"Kadınlara
Karşı Ayrımcılığın
Ortadan
Kaldırılması
Bildirisf
{"Declaration
on the
Elimination
of Discrimination
against Women") B M Genel K u r u l u n u n 0 7 / 1 1 / 1 9 6 7 t a r i h
ve 2 2 6 3 (XXII) sayılı kararıyla k a b u l edilmiştir. B u B i l d i r i n i n tarafımızdan yapılan
Türkçe çevirisi için b k z . , M . S. G e m a l m a z , U İ H H B e l g e l e r i , I I . C i l t , 2 0 1 0 , s f . 4 6 1 - 4 6 9 .
K K A O K B hakkında b i l g i için b k z . , M . S. G e m a l m a z , G e n e l T e o r i , 2 0 1 0 , s f . 6 0 4 - 6 0 6 .
16/12/1966
tarihli
"Uluslararası
Medeni
ve Siyasi
Haklar
Sözleşmesfnin
{"International
Covenant
on Civil and Political Rights") tarafımızdan yapılan Türkçe çevi­
r i s i için b k z . , M . S. G e m a l m a z , U İ H H B e l g e l e r i , I I . C i l t , 2 0 1 0 , s f . 9 5 - 1 3 9 . M S H S h a k ­
kında b i l g i için b k z . , M . S. G e m a l m a z , G e n e l T e o r i , 2 0 1 0 , s f . 2 2 9 - 2 7 5 .
1 6 / 1 2 / 1 9 6 6 t a r i h l i "Uluslararası Ekonomik,
Sosyal
ve Kültürel Haklar
Sözleşmesfnin
{"International
Covenant
on Economic,
Social and Cultural Rights") tarafımızdan yapılan
Türkçe çevirisi için b k z . , M . S. G e m a l m a z , U İ H H B e l g e l e r i , I I . C i l t , 2 0 1 0 , s f . 2 1 - 4 3 .
E S K H S hakkında b i l g i için b k z . , M . S. G e m a l m a z , G e n e l T e o r i , 2 0 1 0 , s f . 3 2 6 - 3 7 8 .
B k z . , M . S. G e m a l m a z , "Ulusalüstü
İnsan Hakları Hukukunda
Ayrımcılık
Yasağı ve
Eşitlik hkesi Bağlamında
'Özel Önlemler', 'Geçici Özel Önlemler', 'Pozitif Edim' ve 'Des­
tekleyici Edim'", Prof. D r . Tunçer Karamustafaoğlu'na Armağan, A d a l e t Yayınevi, A n ­
k a r a , 2 0 1 0 , sf. 1 0 5 - 3 0 6 , s f . 1 1 4 .
K K A O K S ( m d . l ) ' i n İngilizce o r i j i n a l i şöyledir: " F o r t h e p u r p o s e s o f t h e p r e s e n t
Convention, the t e r m 'discrimination against w o m e n ' shall m e a n any distinction,
e x c l u s i o n o r r e s t r i c t i o n m a d e o n t h e b a s i s o f sex w h i c h h a s t h e effect o r p u r p o s e o f
i m p a i r i n g o r n u l l i f y i n g t h e r e c o g n i t i o n , e n j o y m e n t o r exercise b y w o m e n , i r r e s p e c t i v e o f
t h e i r m a r i t a l s t a t u s , o n a basis o f e q u a l i t y o f m e n a n d w o m e n , o f h u m a n r i g h t s a n d
f u n d a m e n t a l freedoms i n t h e p o l i t i c a l , e c o n o m i c , social, c u l t u r a l , c i v i l o r a n y o t h e r
field"
Kadınlara
Kaldırılması
Karşı Her Biçimiyle
Sözleşmesi:
Çekinceler
Ayrımcılığın
Sorunu
145
Ortadan
Işığında Haklar
Analizi
K K A O K B (md.l)
K K A O K S (md.l)
E r k e k l e r ile eşit h a k l a r a s a h i p l i k l e r i n i
i n k a r e d e n y a d a sınırlayan kadınlara
karşı ayrımcılık, t e m e l i n d e n g a y r i
a d i l d i r / ( h a k k a n i y e t e aykırıdır) ve i n s a n
o n u r u n a karşı b i r suç teşkil eder.
B u Sözleşmenin amaçları bakımından " k a ­
dınlara karşı ayrımcılık" t e r i m i , kadınların
m e d e n i durumları h e r n e o l u r s a o l s u n , siya­
sal, e k o n o m i k , sosyal, kültürel, m e d e n i y a d a
h e r h a n g i b i r başka a l a n d a k i i n s a n haklarının
ve t e m e l özgürlüklerin, e r k e k l e r ve kadınlar
arasında eşitlik t e m e l i n d e o l a r a k , kadınlara
tanınmasını, kadınlar tarafından b u n l a r d a n
yararlanılmasını y a d a kullanılmasını zayıf­
l a t m a / (azaltma) y a h u t hükümsüz kılma e t k i ­
s i n i doğuran y a d a b u amacı taşıyan, c i n s i y e t e
dayalı h e r h a n g i b i r farklılık gözetme, dışlama
y a d a kısıtlama anlamına gelecektir.
B u i k i b e l g e d e k i tanım içeren hükümlere baktığımızda Sözleşmenin, B i l ­
d i r i y e göre çok d a h a ayrıntılı o l a r a k düzenlendiğinizi görüyoruz.
Öte y a n d a K K A O K S ( m d . l ) ' d e k i kadınlara karşı ayrımcılık" tanımını, Af­
r i k a Birliği M e c l i s i tarafından 1 1 / 0 7 / 2 0 0 3
ve Halkların
Hakları
Şartının, Afrika'da
t a r i h i n d e k a b u l e d i l e n "Afrika
Kadınların
Hakları
İnsan
("Af­
Protokolü"nün
15
r i k a Kadın Protokolü") ( m d . l / f ) hükmü ile karşılaştırabiliriz. A f r i k a belgesinde
hüküm şöyledir: "f) 'Kadınlara karşı ayrımcılık' ifadesi,
cinsiyete d a y a n a n
amacı y a d a e t k i l e r i , yaşamın h e r alanında i n s a n haklarının ve t e m e l
lüklerin, m e d e n i durumlarına bakılmaksızın, kadınlar tarafından
ve
özgür­
kullanılma­
sını, b u n l a r d a n yararlanılmasını y a h u t bunların tanınmasını z e d e l e m e k y a d a
tahrip
etmek
{"exclusion")
olan
m u a m e l e ("differential
15
1 6
herhangi
bir
farklılık
gözetme
("distinction"),
dışlama
y a d a kayıtlama/(sınırlama) y a h u t h e r h a n g i b i r farklı/(farklılaştıran)
treatment")
anlamına g e l i r . "
1 6
"Afrika İnsan ve Halkların Hakları Şartının, Afrika'da
Kadınların Hakları
ProtokoliTnün
("Afrika Kadın Protokolü") {"Protocol to the African
Charter
on Human
and
Peoples'
Rights on the Rights of Women in Africa")
A f r i k a Birliği M e c l i s i tarafından 1 1 / 0 7 / 2 0 0 3
t a r i h i n d e k a b u l edilmiş ve 2 5 / 1 1 / 2 0 0 5 t a r i h i n d e yürürlüğe girmiştir. " A f r i k a Kadın
Protokolü "nün tarafımızdan yapılan Türkçe çevirisi için b k z . , M . S. G e m a l m a z ,
Ulusalüstü İnsan Hakları H u k u k u B e l g e l e r i , I . C i l t - Bölgesel S i s t e m l e r , L e g a l Y a ­
yınları, İstanbul, 2 0 1 0 , sf. 1 0 7 5 - 1 0 9 9 . B u P r o t o k o l hakkında b i l g i için b k z . , M . S.
G e m a l m a z , G e n e l T e o r i , 2 0 1 0 , sf. 1 3 7 2 - 1 3 8 2 .
A f r i k a Kadın Protokolü ( m d . l / f ) hükmünün İngilizce m e t n i şöyledir: " l / f . " D i s c r i m i n a ­
t i o n against w o m e n ' means any distinction, exclusion o r restriction o r any differential
t r e a t m e n t b a s e d o n sex a n d w h o s e objectives o r effects c o m p r o m i s e o r d e s t r o y t h e rec­
o g n i t i o n , e n j o y m e n t o r t h e exercise b y w o m e n , regardless o f t h e i r m a r i t a l s t a t u s , o f
h u m a n r i g h t s a n d f u n d a m e n t a l f r e e d o m s i n a l l s p h e r e s o f life."
146
M. Semih
Gemalmaz
(ÎÜHFM C. LXIX,
S.l-2,
s. 141-240,
2011)
İmdi, 0 7 / 1 1 / 1 9 6 7 t a r i h l i KKAOKB ( m d . l ) ve 18/12/1979 t a r i h l i KKAOKS
(md. 1) hükümlerindeki tanımları unsurları bakımından karşılaştıralım:
K K A O K B (md.l)
K K A O K S (md.l)
1. İlişkisel bağlam: kadm-erkek arasında
1. İlişkisel bağlam: kadm-erkek arasında
2. Muhatap/mağdur: kadın (medeni du­
r u m u konusunda suskun)
2. Muhatap/mağdur: kadın (medeni
d u r u m u dikkate alınmaksızın)
3. Konu/alan: Haklarda eşitlik
3. Konu/alan: İnsan haklarında ve temel
özgürlüklerde,
a) medeni, siyasi, ekonomik, sosyal ve
kültürel ya da
b) herhangi bir başka alanda,
eşitlik
4. Maddi unsur:
i) inkarı, ya da
ii) sınırlanması
4 / a . Maddi unsur:
i) farklılık gözetme,
ii) dışlama, ya da
iii) kısıtlama
4/b. Tezahür şekilleri: (açık şekilde ifade
edilmiş olarak)
hakları ve özgürlükleri
i - tanımama;
i i - yararlanılmasını zayıflatma;
i i i - kullanılmasını zayıflatma;
iv- hükümsüz kılma
5. Manevi unsur: (açık şekilde ifade edil­
memiş ve fakat tanımın mahiyeti icabı doğal
olarak var olduğu kabul edilebilir olan)
cinsiyetçi ayrımcılık motifi
5/a. Manevi (sübjektif) unsur: (açık şe­
kilde ifade edilmiş olarak) b u amacı taşı­
yan (cinsiyetçi ayrımcılık motifi), yahut,
6. Sonucu:
a) gayri adil / (hakkaniyete aykırılık)
b) insan onuruna karşı suç
6. Sonucu:
a) kadınlara karşı ayrımcılık
5/b. Manevi (objektif) unsur: (açık şekilde
ifade edilmiş olarak) b u etkiyi (cinsiyetçi
ayrımcılık sonucunu) doğuran
K K A O K S ( m d . l ) ile A f r i k a Kadın Protokolü ( m d . l / f ) hükümlerini karşılaştırdı­
ğımızda t a b l o şudur:
K K A O K S (md.l)
A f r i k a Kadın Protokolü ( m d . l / f )
1. İlişkisel bağlam: kadm-erkek arasında
1. İlişkisel bağlam: kadm-erkek arasında
2. Mağdur: kadın (medeni d u r u m u dikkate
alınmaksızın)
2. Mağdur: kadın (medeni d u r u m u dik­
kate alınmaksızın)
3. Konu/alan:
a) medeni, siyasi, ekonomik, sosyal ve kül­
türel alanlardaki ya da
b) herhangi bir başka alandaki, insan hak­
larında ve temel özgürlüklerde eşitlik
3 . Konu/alan: Yaşamın her
alanında
insan haklarında ve temel özgürlüklerde
eşitlik
Kadınlara
Kaldırılması
Karşı Her Biçimiyle
Sözleşmesi:
Çekinceler
Ayrımcılığın
Sorunu
147
Ortadan
Işığında Haklar
4/a. Maddi unsur:
4/a. Maddi unsur:
i) farklılık gözetmek,
i) farklılık gözetmek,
ii) dışlamak, y a d a
ii) dışlamak, y a d a
iii) kısıtlamak
iii) kayıtlamak/(sınırlamak)
Analizi
yahut
iv) herhangi bir farklı/ (farklılaştıran)
amele
yapmak
mu­
4/b. F i i l i n s o n u c u : (açık şekilde ifade e d i l ­
miş o l a r a k )
4/b. F i i l i n s o n u c u : (açık şekilde ifade
edilmiş o l a r a k )
i - i n s a n haklarının ve t e m e l özgürlüklerin
kadınlar için tanımamasını; y a h u t
i - i n s a n haklarının ve t e m e l özgürlüklerin
kadınlar için tanınmasını; y a h u t
i i - kadınlar tarafından i n s a n haklarından ve i i - kadınlar tarafından i n s a n haklarından
t e m e l özgürlüklerden yararlanılmasını y a h u t ve t e m e l özgürlüklerden yararlanılmasını
yahut
i i i - kadınlar tarafından i n s a n haklarının ve
t e m e l özgürlüklerin kullanılmasını,
zayıflatmak yahut hükümsüz kılmak
(impairing
or nullifying)
etkisini/(sonucunu)
doğurma
i i i - kadınlar tarafından i n s a n haklarının
ve t e m e l özgürlüklerin kullanılmasını,
zedelemek
yahut
or destroy)
etkisini/(sonucunu)
tahrip
etmek
(compromise
doğurma
5 / a . M a n e v i (sübjektif) u n s u r : (açık şekilde
ifade edilmiş o l a r a k ) bu amacı taşıyan (cin­
siyetçi ayrımcılık m o t i f i ) , y a h u t ,
5 / a . M a n e v i (sübjektif) u n s u r : (açık şe­
k i l d e ifade edilmiş o l a r a k ) bu amacı taşı­
yan (cinsiyetçi ayrımcılık m o t i f i ) , y a h u t ,
5/b. M a n e v i (objektif) u n s u r : (4/b'de b e l i r ­
tilen) b u e t k i y i (cinsiyetçi ayrımcılık s o n u ­
c u n u ) doğuran
5/b. M a n e v i (objektif) u n s u r : (4/b'de
b e l i r t i l e n ) b u e t k i y i (cinsiyetçi ayrımcılık
s o n u c u n u ) doğuran
6. S o n u c u : kadınlara karşı ayrımcılık
6. S o n u c u : kadınlara karşı ayrımcılık
0 7 / 1 1 / 1 9 6 7 t a r i h l i K K A O K B (md. l)'de y e r v e r i l e n " i n s a n o n u r u n a karşı iş­
lenen suç" k a t e g o r i s i n i diğer kadın hakları belgelerinde b u l a b i l i y o r u z . Örnek o l s u n ,
ADÖ'nün 0 9 / 0 6 / 1 9 9 4 t a r i h l i "Kadınlara Karşı Şiddetin Önlenmesi,
Cezalandı­
rılması
ve Ortadan
Kaldırılması
Hakkında
Amerikalılar-arası
Sözleşme"
("Ame.KKŞÖS") Başlangıç bölümü (para.2)'de "kadınlara yönelik şiddetin, k a ­
dınların i n s a n haklarının ve t e m e l özgürlüklerinin b i r i h l a l i olduğu" b e l i r t i l d i k ­
t e n s o n r a (para.3)'te açıkça "kadınlara yönelik şiddetin, insan
onuruna
karşı
işlenen bir suç teşkil ettiği ifade edilmiştir.
17
1
"İnsan o n u r u n a karşı işlenen suç" k a t e g o r i s i n i kadın haklarından başka i n ­
s a n hakları belgelerinde de, düzenlenen k o n u y l a bağlantılı şekilde o l m a k kaydıyla
saptayabiliriz. Örnek o l s u n , B M G e n e l K u r u l u tarafından 2 0 / 1 1 / 1 9 6 3 t a r i h i n d e
k a b u l ve i l a n e d i l e n "Her Biçimiyle Irksal
Ayrımcılığının
Ortadan
Kaldırılması
Birleşmiş Milletler Bildirisi'
("IAOKB") ( m d . l ) ' d e k i "İnsanlar arasında ırk, r e n k
18
"Kadınlara Karşı Şiddetin Önlenmesi, Cezalandırılması
ve Ortadan
Kaldırılması
Hak­
kında Amerikalılar-arası
Sözleşme"
(''Inter-American
Convention
on the
Prevention,
Punishment
and Eradication
of Violence against Women"), A D Ö G e n e l K u r u l u tarafından
0 9 / 0 6 / 1 9 9 4 t a r i h i n d e k a b u l edilmiş ve 0 5 / 0 3 / 1 9 9 5 t a r i h i n d e yürürlüğe girmiştir.
"Ame.KKŞÖS"nin tarafımızdan yapılan Türkçe çevirisi için b k z . , M . S. G e m a l m a z , U İ H H
B e l g e l e r i , I . C i l t , 2 0 1 0 , s f . 9 4 1 - 9 5 2 . B u Sözleşme hakkında b i l g i için b k z . , M . S.
G e m a l m a z , G e n e l T e o r i , 2 0 1 0 , sf. 1 3 0 7 - 1 3 1 5 .
"Her Biçimiyle Irksal
Ayrımcılığının
Ortadan
Kaldırılması
Birleşmiş Milletler
Bildirisf
{"United
Nations Declaration
on the Elimination
of All Forms of Racial
Discrimination")
B M G e n e l K u r u l u n u n 2 0 / 1 1 / 1963 t a r i h ve 1 9 0 4 (VIII) sayılı kararıyla k a b u l edilmiştir.
148
M. Semih
Gemalmaz
(ÎÜHFM C. LXIX,
S.l-2,
s. 141-240,
2011)
y a d a e t n i k köken t e m e l i n d e ayrımcılık yapılması, insan onuruna karşı işlenen
bir
suçtur"
hükmünü h e m e n
belirtebiliriz. B u n u n gibi,
UNESCO'nun
2 7 / 1 1 / 1 9 7 8 t a r i h l i "Irk ve Irksal
Önyargılar Hakkında Bildiri'
(md.4/3)'te
"ırksal yalıtmaya ve ayrımcılığa d a i r diğer siyasalar ve u y g u l a m a l a r , insanlığın
vicdanına ve insan olma onuruna
karşı işlenen suçları oluşturur
("constitutes
crimes against the conscience
and dignity of mankind")
ve s i y a s a l g e r i l i m l e r e y o l
açabilir ve uluslararası barış ve güvenliği ağır biçimde tehlikeye düşürür"
hükmü görülmektedir. Y a h u t B M ' n i n 2 5 / 1 1 / 1 9 8 1 t a r i h l i "Dini
Ayrımcılığın
Ortadan Kaldırılması Bildirisi"
(md.3) hükmü şöyle başlamaktadır: "İnsanlar
arasında d i n y a d a i n a n c a d a y a n a n ayrımcılık (yapılması), insan onuruna
yöne­
lik bir hakaret/(tahkir)
("constitutes
an affront to human dignity")
...oluşturur"
( v u r g u eklenmiştir). Aynı k a t e g o r i y i kişilerin c e b r i k a y b e d i l m e s i n e karşı üretilen
belgelerde
t a k i p edecek o l u r s a k , örneğin, B M ' i n
18/12/1992
tarihli
" Cebri/ (Zorla)
Kaybedilmeye
Karşı Bütün
Kişilerin
Korunması
Bildirisi"
(md.I/1) hükmü ile ADÖ'nün 0 9 / 0 6 / 1 9 9 4 t a r i h l i "Kişilerin Cebri
Kaybedilmeleri
Hakkında Amerikalılar-arası
Sözleşme"
("Ame.KCKS") Başlangıç bölümünün
üçüncü p a r a g r a f hükmünü; keza, işkence yasağına ilişkin belgeler bağlamında,
örneğin, ADÖ Genel K u r u l u
tarafından 0 9 / 1 2 / 1 9 8 5
tarihinde kabul
e d i l i e n 2 8 / 0 2 / 1 9 8 7 t a r i h i n d e yürürlüğe g i r e n "Amerikalılar-arası
İşkencenin
19
20
21
22
" I A O K B " n i n tarafımızdan yapılan Türkçe çevirisi için b k z . , M . S. G e m a l m a z , UİHH B e l ­
geleri, I I . Cilt, 2 0 1 0 , sf.335-343.
19
20
2 1
22
"Irk ve Irksal Önyargılar Hakkında Bildir? ("Déclaration on Race and Racial
Préjudice")
U N E S C O G e n e l Konferansı tarafından 2 7 / 1 1 / 1 9 7 8 t a r i h i n d e k a b u l edilmiştir. B u B i l ­
d i r i n i n tarafımızdan yapılan Türkçe çevirisi için b k z . , M . S. G e m a l m a z , U İ H H B e l g e l e r i ,
I I . C i l t , 2 0 1 0 , s f . 4 1 1 - 4 2 5 . B i l d i r i hakkında b i l g i için b k z . , M . S. G e m a l m a z , G e n e l T e ­
ori, 2010, sf.873-880.
"Din ya da İnanca Dayanan
Her Biçimiyle Hoşgörüsüzlüğün
ve Ayrımcılığın
Ortadan
Kaldırılması Bildirisf
("Déclaration on the Elimination
of Ali Forms of Intolérance and of
Discrimination
Based on Religion or Belief"), B M G e n e l K u r u l u n u n 2 5 / 1 1 / 1 9 8 1 t a r i h ve
3 6 / 5 5 sayılı kararıyla k a b u l edilmiştir. B u B i l d i r i n i n tarafımızdan yapılan Türkçe çevi­
r i s i için b k z . , M . S. G e m a l m a z , U İ H H B e l g e l e r i , I I . C i l t , 2 0 1 0 , s f . 4 2 7 - 4 3 4 . B k z . , M . S.
Gemalmaz, Genel Teori, 2 0 1 0 , sf.81-82.
B M G e n e l K u r u l u n u n 1 8 / 1 2 / 1 9 9 2 t a r i h ve 4 7 / 1 3 3 sayılı kararıyla k a b u l e d i l e n
"Cebri/(Zorla)
Kaybedilmeye
Karşı Bütün Kişilerin Korunması Bildirisf'nin
^'Déclaration
on the Protection
of Ali Persons from Enforced
Disappearance")
tarafımızdan yapılan
Türkçe çevirisi için b k z . , M . S. G e m a l m a z , U İ H H B e l g e l e r i , I I . C i l t , 2 0 1 0 , s f . 7 3 1 - 7 4 9 .
B M / C K B / 1 9 9 2 ( m d . I / 1 i l e j ' i n b i r i n c i cümlesinde " H e r h a n g i b i r cebri/(zorla) k a y b e t m e
e y l e m i , insan onuruna karşı işlenmiş bir suçtur" hükmü bulunmaktadır. B u B i l d i r i h a k ­
kında karşılaştırmalı b i l g i için b k z . , M . S. G e m a l m a z , G e n e l T e o r i , 2 0 1 0 , sf. 1296¬
1299.
"Kişilerin Cebri Kaybedilmeleri
Hakkında Amerikalılar-arası
Sözleşme"
("Inter-American
Convention
on the Forced Disappearance
of Persons"),
A D Ö G e n e l K u r u l u tarafından
0 9 / 0 6 / 1 9 9 4 t a r i h i n d e k a b u l edilmiş ve 2 8 / 0 3 / 1 9 9 6 t a r i h i n d e yürürlüğe girmiştir.
A m e . K C K S ' n i n tarafımızdan yapılan Türkçe çevirisi için b k z . , M . S. G e m a l m a z , U İ H H
B e l g e l e r i , I . C i l t , 2 0 1 0 , s f . 9 1 7 - 9 2 8 . A m e . K C K S Başlangıç bölümünün üçüncü p a r a g r a ­
fında "Kişilerin c e b r i k a y b e d i l m e s i n i n , . . . i n s a n o ğ l u n u n kişiliğine yerleşik onuruna
karşı
çok büyük ve iğrenç b i r suç oluşturduğu" ("a grave and abominable
offense against the
inhérent dignity of the human being") hükmü bulunmaktadır. A m e . K C K S hakkında b i l g i
için b k z . , M . S. G e m a l m a z , G e n e l T e o r i , 2 0 1 0 , s f . 1 2 9 4 - 1 3 0 2 .
Kadınlara
Kaldırılması
Karşı Her Biçimiyle
Sözleşmesi:
Çekinceler
Ayrımcılığın
Sorunu
149
Ortadan
Işığında Haklar
Başlangıç
bölümü
ii) K K A O K S ' n d e ayrımcılık tanımının I A O K S , UÇÖ/Sözleşme
v e U N E S C O / E A K S i l e karşılaştırmalı o l a r a k değerlendirilmesi
No.lll
Önlenmesi
ve Cezalandırılması
Sözleşmesi'
(para.2) hükmünü hatırlatabiliriz.
23
("Ame.İÖCS")
Analizi
24
B u aşamada yararlı b i r diğer karşılaştırma, K K A O K S ( m d . l ) ' d e k i tanımı,
aynı k o n u d a tanım içeren diğer üç sözleşmenin i l g i l i normları, y a n i B M G e n e l
K u r u l u n c a 2 1 / 1 2 / 1 9 6 5 t a r i h i n d e k a b u l e d i l e n ve 0 4 / 0 1 / 1 9 6 9 t a r i h i n d e yü­
rürlüğe g i r e n "Her Biçimiyle Irksal
Ayrımcılığın
Ortadan
Kaldırılması
Uluslara­
rası Sözleşmesi'
("IAOKS") ( m d . l ) , UÇÖ'nün (ILO) 2 5 / 0 6 / 1 9 5 8 t a r i h l i "İstih­
dam ve Meslek Bağlamında Ayrımcılığa İlişkin Sözleşme - No. 111"
( m d . 1 / a) ve
U N E S C O ' n u n 1 4 / 1 2 / 1 9 6 0 t a r i h l i "Eğitimde
Ayrımcılığa
Karşı
Sözleşme"
( m d . 1) hükümleri, ışığında i r d e l e m e k olacaktır.
25
26
27
23
2 4
25
26
27
KKAOKS
(md.l)
IAOKS (md.l)
UÇÖ/Sözleşme
N o . l l l (md.l/l,a)
UNESCO/EAKS
(md.l)
B u Sözleşmenin
amaçları bakı­
mından " k a ­
dınlara karşı
ayrımcılık"
B u Sözleşmede "ırksal
ayrımcılık" t e r i m i ,
siyasi, ekonomik,
sosyal, kültürel a l a n d a
y a d a k a m u s a l yaşa-
1. B u Sözleşmenin
amaçları bakımından
"ayrımcılık" t e r i m i
şunları içerir:
B u Sözleşmenin
amacı bakımın­
d a n "ayrımcılık"
t e r i m i ; ırk, r e n k ,
cinsiyet, d i l , d i n ,
"Amerikalılar-arası
İşkencenin
Önlenmesi
ve Cezalandırılması
Sözleşmesf
("InterAmerican
Convention
to Prevent
and Punish
Torture"),
A D Ö Genel K u r u l u tarafından
0 9 / 1 2 / 1 9 8 5 t a r i h i n d e k a b u l edilmiş ve 2 8 / 0 2 / 1 9 8 7 t a r i h i n d e yürürlüğe girmiştir.
"Ame.İÖCS"nin tarafımızdan yapılan Türkçe çevirisi için b k z . , M . S. G e m a l m a z , U İ H H
B e l g e l e r i , I . C i l t , 2 0 1 0 , s f . 9 0 7 - 9 1 6 . "Ame.İÖCS" Başlangıç bölümü (para.2)'de "İşkence
y a d a diğer h e r h a n g i z a l i m a n e , insanlıkdışı y a h u t aşağılayıcı m u a m e l e y a d a ceza
oluşturan bütün e y l e m l e r i n , insan onuruna karşı işlenen bir suç" olduğu b e l i r t i l m e k t e d i r .
"Ame.İÖCS" hakkında b i l g i için b k z . , M . S. G e m a l m a z , G e n e l T e o r i , 2 0 1 0 , sf. 1289¬
1294.
B k z . , M . S. G e m a l m a z , G e n e l T e o r i , 2 0 1 0 , s f . 8 1 - 8 3 .
"Her Biçimiyle
Irksal
Ayrımcılığının
Ortadan
Kaldırılması
Uluslararası
Sözleşmesf
("International
Convention
on the Elimination
of All Forms of Racial Discrimination")
BM
G e n e l K u r u l u n u n 2 1 / 1 2 / 1965 t a r i h ve 2 106 A (XX) sayılı kararıyla k a b u l e d i l i p i m z a y a
açılmış ve 0 4 / 0 1 / 1 9 6 9 t a r i h i n d e yürürlüğe girmiştir. B u Sözleşme Türkiye bakımından
1 6 / 1 0 / 2 0 0 2 t a r i h i n d e yürürlüğe girmiştir. " I A O K S " n i n tarafımızdan yapılan Türkçe
çevirisi için b k z . , M . S. G e m a l m a z , U İ H H B e l g e l e r i , I I . C i l t , 2 0 1 0 , s f . 3 4 5 - 3 6 7 .
"İstihdam
ve Meslek
Bağlamında
Ayrımcılığa
ilişkin Sözleşme"
("Sözleşme N o . l l l " )
I?Convention
concerning
Discrimination
in respect
of Employment
and Occupation
Convention
No.lll"),
Uluslararası Çalışma Örgütü Genel Konferansı tarafından
2 5 / 0 6 / 1 9 5 8 t a r i h i n d e k a b u l edilmiş ve 1 5 / 0 6 / 1 9 6 0 t a r i h i n d e yürürlüğe girmiştir.
Sözleşme N o . l l l ' i n tarafımızdan yapılan Türkçe çevirisi için b k z . , M . S. G e m a l m a z ,
U İ H H B e l g e l e r i , I I . C i l t , 2 0 1 0 , s f . 2 9 9 - 3 0 8 . Sözleşme N o . l l l hakkında b i l g i için b k z . ,
M . S. G e m a l m a z , G e n e l T e o r i , 2 0 1 0 , s f . 8 0 2 - 8 0 6 . Ayrıca b k z . , H e n r i k K a r l Nielsen, "The
Concept of Discrimination
in ILO Convention
No. Ill", I C L Q , V o l . 4 3 , N o . 4 , O c t o b e r 1 9 9 4 ,
sf.827-856.
"Eğitimde Ayrımcılığa Karşı Sözleşme" ("EAKS") ("Convention
against Discrimination
in
Education"),
U N E S C O G e n e l Konferansı tarafından 1 4 / 1 2 / 1 9 6 0 t a r i h i n d e k a b u l e d i l ­
miş ve 2 2 / 0 5 / 1 9 6 2 t a r i h i n d e yürürlüğe girmiştir. E A K S ' n i n tarafımızdan yapılan
Türkçe çevirisi için b k z . , M . S. G e m a l m a z , UİHH B e l g e l e r i , I I . C i l t , 2 0 1 0 , s f . 3 0 9 - 3 1 9 .
E A K S hakkında b i l g i için b k z . , M . S. G e m a l m a z , G e n e l T e o r i , 2 0 1 0 , s f . 8 6 0 - 8 6 4 .
150
M. Semih
t e r i m i , kadınla­
rın m e d e n i
durumları h e r
ne o l u r s a o l ­
s u n , siyasal,
ekonomik,
sosyal, kültürel,
medeni y a d a
herhangi bir
başka a l a n d a k i
i n s a n hakları­
nın ve t e m e l
özgürlüklerin,
e r k e k l e r ve
kadınlar a r a ­
sında eşitlik
t e m e l i n d e ola­
r a k , kadınlara
tanınmasını,
kadınlar t a r a ­
fından b u n l a r ­
d a n yararlanıl­
masını y a d a
kullanılmasını
zayıflatma/ (azal
tma) y a h u t
hükümsüz
kılma e t k i s i n i
doğuran y a d a
b u a m a c a yö­
nelen, cinsiyete
dayalı h e r h a n g i
b i r farklılık
gözetme, dış­
lama ya da
kısıtlama a n l a ­
mına gelecektir.
Gemalmaz
(ÎÜHFM C. LXIX,
m m herhangi bir
başka alanında, eşitlik
temelinde olarak,
i n s a n haklarının ve
t e m e l özgürlüklerin
tanınmasını, b u n l a r ­
d a n yararlanılmasını
y a h u t bunların k u l l a ­
nılmasını kaldırmak
y a h u t zayıflatmak
amacını taşıyan y a d a
e t k i s i n i doğuran (ve)
ırk, r e n k , soy y a d a
ulusal yahut etnik
kökene d a y a n a n h e r ­
h a n g i b i r farklılık
gözetme, dışlama,
kısıtlama y a h u t önce­
l i k tanıma//(tercihte
b u l u n m a ) anlamına
gelecektir.
S.l-2,
s. 141-240,
(a) I r k , r e n k , c i n s i y e t ,
d i n , s i y a s a l görüş,
u l u s a l y a d a sosyal
köken t e m e l i n d e yapı­
l a n ve i s t i h d a m y a d a
m e s l e k t e fırsat y a h u t
m u a m e l e eşitliğini
o r t a d a n kaldırma y a d a
zedeleme e t k i s i o l a n
h e r h a n g i b i r farklılık
gözetme, dışlama y a d a
öncelik t a ­
nıma/(tercihte b u ­
lunma) .
2011)
siyasal y a d a
başka görüş,
ulusal y a da
sosyal köken,
ekonomik d u r u m
y a d a doğum
t e m e l i n e dayalı
o l a r a k , eğitimde
m u a m e l e eşitliğini
o r t a d a n kaldır­
m a k y a d a zayıf­
l a t m a k ve özellikle
de (...a-d...) a m a ­
cını taşıyan y a h u t
etkisini/ (sonu­
c u n u ) doğuran,
herhangi bir
farklılık gözetme,
dışlama, kısıtlama
y a d a öncelik
tanıma/ (tercihte
bulunma) halle­
r i n i içerir.
Yukarıdaki dört belgeye baktığımızda, h e r b i r i s i n i n k e n d i özgün bağlamı
("kadınlara karşı ayrımcılık", "ırksal ayrımcılık", " i s t i h d a m ve m e s l e k t e ayrımcı­
lık" ve "eğitimde ayrımcılık") saklı k a l a r a k , ayrımcılığın " m a d d i u n s u r " u n u teş­
k i l e d e n h a l l e r bakımından şunları görüyoruz.
Kadınlara
Kaldırılması
Karşı Her Biçimiyle
Sözleşmesi:
Çekinceler
Ayrımcılığın
Sorunu
151
Ortadan
Işığında Haklar
Analizi
EDİMİN BİÇİMİ V E TEMELİ AÇISINDAN SÖZLEŞMELERDEKİ T A N I M L A R I N
KARŞILAŞTIRILMASI
K K A O K S (md.l)
IAOKS (md.l)
UÇÖ/Sözleşme
N o . l l l (md.l/l,a)
UNESCO/EAKS
(md.l)
E d i m i n biçimi ( O b j e k t i f u n s u r )
a) farklılık gözetme,
a) farklılık gözetme,
a) farklılık gözetme,
a) farklılık gözetme,
b) dışlama y a d a
b) dışlama,
b) dışlama y a d a
b) dışlama,
c) kısıtlama.
c) kısıtlama y a h u t
c) öncelik tanıma.
28
c) öncelik t a ­
c) kısıtlama y a d a
d) öncelik tanıma.
nıma/ / (tercihte
bulunma).
E d i m i n temeli/dayanağı
a) c i n s i y e t .
a) ırk,
a) ırk,
a) ırk,
b) r e n k ,
b) r e n k ,
b) r e n k ,
c) soy, y a d a ,
c) c i n s i y e t ,
c) c i n s i y e t ,
d) u l u s a l köken, y a
da,
d) d i n ,
d) d i l ,
e) s i y a s a l görüş,
e) d i n ,
e) e t n i k köken.
f) u l u s a l köken, y a d a ,
f) s i y a s a l görüş, y a
da,
g) s o s y a l köken.
g) başka görüş,
h) u l u s a l köken, y a
da,
i) s o s y a l köken,
j) ekonomik d u r u m ,
k) doğum.
K K A O K S ( m d . l ) ' d e k i tanımda "öncelik tanıma" ("preference")
ibaresinin
y e r almaması biçimsel bakımdan b i r e k s i k l i k g i b i görülebilirse de, b u Sözleşme
organı Kadınlara
Karşı Ayrımcılığın
Ortadan
Kaldırılması
Komitesinin
2 9
2 8
2 9
UÇÖ'nün 2 5 / 0 6 / 1 9 5 8 t a r i h l i "Sözleşme No. 1 1 1 " ( m d . 1/ l , a ve b) i l e ( m d . 1/2) hükümle­
r i n d e "farklılık gözetme, dışlama y a d a öncelik tanıma/(tercihte b u l u n m a ) "
("distinction,
exclusion
or preference")
formülüne y e r verilmiştir. B u fevkalade önemlidir; çünkü 1945
sonrasında üretilen i n s a n hakları b e l g e l e r i n d e k i ayrımcılık yasağına ilişkin n o r m l a r d a
"ayrımcılık tanımı" verildiğinde, b u Sözleşme ( m d . l ) ' d e b e l i r t i l e n üç u n s u r esas alın­
mıştır. Başka deyişle, UÇÖ'nün işbu 1958 t a r i h l i Sözleşmesi, özellikle ayrımcılıkla m ü ­
cadele için düzenlenen çeşitli sözleşmelerde o k o n u d a k i ayrımcılık tanımlarında d a i m a
e s i n kaynağı olmuştur. Dahası, gerek sözleşme organlarının içtihatlarında ve gerekse
Uluslararası A d a l e t Divanı'nm içtihatlarında d a aynı u n s u r l a r kullanılmıştır. O h a l d e ,
1958 t a r i h l i Sözleşme ( m d . l ) n o r m u t a r i h s e l b i r önem taşımaktadır. B k z . , M . S.
G e m a l m a z , "İnsan Haklan Hukukunda
Ayrancılık Yasağı'", Karamustafaoğlu'na A r m a ­
ğan, 2 0 1 0 , s f . 2 3 4 .
K o m i t e n i n yapısı, y e t k i l e r i , u s u l l e r i ve f a a l i y e t l e r i k o n u s u n d a b i l g i için b k z . , M . S.
G e m a l m a z , G e n e l T e o r i , 2 0 1 0 , s f . 6 2 8 - 6 3 3 . A n d r e w C. B y r n e s , "The 'Other'
Human
Rights
Treaty Body: The Work of the Committee
on the Elimination
of
Discrimination
Against
Women", Y a l e J . I n t ' l L . , V o l . 1 4 , N o . l , W i n t e r 1 9 8 9 , sf. 1-67. T h e o d o r M e r o n ,
"Enhancing
the Effectiveness
of the Prohibition
of Discrimination
against Women",
AJIL,
152
M. Semih
Gemalmaz
(ÎÜHFM C. LXIX,
S.l-2,
s. 141-240,
2011)
(KKAOKK) k a r a r ve tavsiyelerinde b u u n s u r u d a içeren değerlendirme yaptığını
peşinen n o t etmeliyiz. Önemli b i r ayrıntı d a , "farklılık gözetme"
("distinction")
t e r i m i n i n kullanılmış olmasıdır.
O b j e k t i f u n s u r u n , y a n i b i r e d i m i n farklılık gözetme, dışlama y a h u t önce­
l i k tanıma/(tercihte b u l u n m a ) teşkil edip etmediğinin t e s p i t i , yerleşik h u k u k i
esaslar ışığında, aynı d u r u m d a y a h u t koşulda b u l u n a n kişiler arasında b i r
kişiye yapılan m u a m e l e n i n y a h u t işlemin diğer b i r kişiye de yapılıp yapılmadı­
ğını b e l i r l e m e k s u r e t i y l e gerçekleştirilir. B u esas ayrımcılık tanımını v e r e n
tüm Sözleşmeler bakımından geçerlidir.
30
O b j e k t i f u n s u r u n tüm Sözleşmeler bakımından o r t a k paydası ise, e d i m i n
sonuç i t i b a r i y l e b i r "farklı m u a m e l e y a h u t işlem" oluşturmasıdır.
Önemle işaret e d e l i m k i , " e d i m i n temeli/dayanağı" bakımından dört söz­
leşmenin h e r b i r i n d e b e l i r t i l e n h a l l e r sınırlı sayıda o l u p , genel i n s a n hakları
sözleşmelerinde ayrımcılık yasağına y e r v e r e n n o r m l a r d a n b u yönüyle farklı­
laşmaktadır. Z i r a genel i n s a n hakları sözleşmelerinin ayrımcılık yasağı n o r m l a ­
rında gösterilen/belirtilen "ayrımcılık t e m e l l e r i " sınırlı sayıda değildir; örnek
o l a r a k belirtilmiştir. B u n u n kanıtı d a , ilgili n o r m l a r d a " b u n u n g i b i " y a h u t "baş­
k a c a " şeklinde t e r i m l e r e y e r verilmiş olmasıdır. H e m e n somutlaştıralım. Örne­
ğin, EİHB (md.2/I)'de ayrımcılık yasağı t e m e l l e r i için b i r d i z i u n s u r sıralandık­
t a n s o n r a " y a d a başka statüler g i b i h e r h a n g i b i r türde farklılık gözetilmeksizin"
("without
distinction
of any kind, such as") ifadesine y e r v e r i l m e k l e bunların
sınırlı sayıda/(tadadi) olmadığı o r t a y a konulmuştur. E S K H S (md.2/2)'de " y a d a
başka statüler g i b i " ; M S H S (md.2/1) ile (md.26)'da " y a h u t başka statü g i b i " .
D i k k a t i çekmek u y g u n o l u r k i , M S H S (md.26) kapsamı i t i b a r i y l e d a h a geniştir.
Keza, B M Genel K u r u l u tarafından 2 0 / 1 1 / 1 9 8 9 t a r i h ve 4 4 / 2 5 sayılı k a r a r l a
k a b u l e d i l e n B M "Çocuk Hakları Sözleşmesi'
( m d . 2 / l ) ' d e k i " y a h u t başkaca
statüleri h e r ne o l u r s a o l s u n " i b a r e s i de aynı a m a c a h i z m e t e t m e k t e d i r .
31
3 2
V o l . 8 4 , N o . l , J a n u a r y 1 9 9 0 , s f . 2 1 3 - 2 1 7 . R o b e r t a J a c o b s o n , "The Committee
on the
Elimination
of Discrimination
against
Women",
T h e United Nations and H u m a n
R i g h t s : A C r i t i c a l A p p r a i s a l , (edited b y P h i l i p A l s t o n ) , C l a r e n d o n P a p e r b a c k s , G r e a t
B r i t a i n , 1995 ( F i r s t p u b l i s h e d 1992), s f . 4 4 4 - 4 7 2 . M a r a R. B u s t e l o , "The Committee
on
the Elimination
of Discrimination
Against
Women at the Crossroads",
T h e Future of UN
H u m a n R i g h t s T r e a t y M o n i t o r i n g , P h i l i p A l s t o n a n d J a m e s C r a w f o r d (eds.),
C a m b r i d g e U n i v e r s i t y Press, P r i n t e d i n t h e U n i t e d K i n g d o m , 2 0 0 0 , s f . 7 9 - 1 1 1 .
3 0
3 1
Koşut yönde ve f a k a t UÇÖ'nün Sözleşme No. I l l ( m d . 1) bağlamında değerlendirme için
b k z . , N i e l s e n , "The Concept of Discrimination
in ILO Convention
No. 111", 4 3 I C L Q , 1 9 9 4 ,
s f . 8 3 1 . Y a z a r a göre c i n s i y e t e dayalı ayrımcılık sadece farklılık gözetmenin, dışlamanın
y a h u t öncelik tanımanın b i r d a y a n a k o l a r a k kullanıldığı v a k a l a r d a söz k o n u s u o l m a z .
Ayrıca, p r a t i k t e kadınlar üzerinde e t k i doğurduğu ölçüde, gebelik, t e c r i t ve sağlıkla i l g i l i
n e d e n l e r c i n s i y e t e dayalı ayrımcılık oluştururlar. M e d e n i h a l e dayalı farklılık gözetme­
l e r Sözleşme N o . l l l anlamında ayrımcılık sayılmamakla b i r l i k t e , UÇÖ U z m a n l a r K o ­
m i t e s i m e d e n i h a l e dayalı farklılık gözetmeler bağlamında, b u n l a r b e l l i b i r c i n s i y e t t e k i
kişi bakımından a r a n a n b i r koşul y a h u t gerek i k e n diğer c i n s i y e t t e k i b i r kişi bakımın­
d a n aranmadığında, m e d e n i d u r u m t e m e l i n d e ayrımcılık şeklinde mütalaa e t m e k t e d i r .
B k z . , a g m . , s f . 8 3 4 . Y a z a r şu kaynağa atıf yapmaktadır: Equality
in Employment
and
Occupation,
G e n e r a l S u r v e y by t h e C o m m i t t e e o f E x p e r t s o n t h e A p p l i c a t i o n o f t h e
C o n v e n t i o n s a n d R e c o m m e n d a t i o n s , I L C , 7 5 t h Session, Geneva, 1 9 8 8 , s f . 3 9 - 4 0 ,
para.41.
2 0 / 1 1 / 1 9 8 9 t a r i h l i "Çocuk Hakları Sözleşmesfnin
("Convention
on the Rights of the
Child") tarafımızdan yapılan Türkçe çevirisi için b k z . , M . S. G e m a l m a z , UİHH B e l g e l e r i ,
I I . C i l t , 2 0 1 0 , s f . 5 9 3 - 6 2 6 ; ve aynı yazar, İnsan Hakları U s u l H u k u k u / I . K i t a p / 2 0 0 6 ,
Kadınlara
Kaldırılması
Karşı Her Biçimiyle
Sözleşmesi:
Çekinceler
Ayrımcılığın
Sorunu
153
Ortadan
Işığında Haklar
Analizi
B u s p e s i f i k bağlamda ele aldığımız h u s u s u n , bölgesel i n s a n hakları söz­
leşmelerinde de görüldüğünü b i l i y o r u z . Örnek o l s u n , A v r u p a K o n s e y i n i n (AK)
0 4 / 1 1 / 1 9 5 0 t a r i h l i "İnsan Haklarını
ve Temel
Özgürlükleri
Koruma
Sözleşmesi'nde
("AİHS") "ayrımcılık yasağı" k e n a r başlıklı ( m d . l 4 ) ' d e " y a d a diğer
statüler g i b i h e r h a n g i b i r t e m e l d e " i b a r e s i
bulunmaktadır. Bilindiği g i b i , AİHS
( m d . 14) hükmünün Sözleşmede düzenlenen h a k l a r l a bağlantılı y a h u t çerçeveli
olması n e d e n i y l e b u belgede " g e n e l ayrımcılık yasağı" öngören b i r hüküm y o k ­
tur.
İşte b u boşluğu g i d e r m e k ve AİHS s i s t e m i n e " g e n e l ayrımcılık yasağı"
n o r m u e k l e m e k üzere hazırlanarak 0 4 / 1 1 / 2 0 0 0 t a r i h i n d e k a b u l e d i l e n ve
0 1 / 0 4 / 2 0 0 5 t a r i h i n d e yürürlüğe g i r e n AİHS P r o t o k o l N o . 1 2
( m d . l / l ) ' d e de
33
3 4
3 5
3 6
s f . 4 9 3 - 5 1 5 . B M ÇHS hakkında b i l g i için b k z . , M . S. G e m a l m a z , G e n e l T e o r i , 2 0 1 0 ,
sf.664-701.
3 2
33
3 4
3 5
36
ÇHS (md.2/1) hükmü şöyledir: " T a r a f Devletler, çocuğun y a d a a n n e - b a b a s m m y a h u t
k a n u n i v a s i s i n i n ırkı, r e n g i , c i n s i y e t i , d i l i , d i n i , s i y a s a l y a h u t diğer görüşü, u l u s a l , et­
n i k y a d a sosyal kökeni, mülkiyeti, e n g e l l i l i k d u r u m u , doğumu y a h u t başkaca statüleri
h e r ne o l u r s a o l s u n hiçbir ayrımcılığa t a b i tutmaksızm, k e n d i yargı y e t k i alanında b u ­
l u n a n h e r b i r çocuğun b u Sözleşmede düzenlenen haklarına saygı gösterecek ve b u
hakları güvence altına alacaklardır."
"İnsan Haklarını
ve Temel
Özgürlükleri
Koruma
Sözleşmesf
("Convention
for the
Protection
of Human Rights and Fundamental
Freedoms")
A K tarafından hazırlanarak
0 4 / 1 1 / 1 9 5 0 t a r i h i n d e k a b u l edilmiş ve 0 3 / 0 9 / 1 9 5 3 t a r i h i n d e yürürlüğe girmiştir.
"AİHS"nin tarafımızdan yapılan Türkçe çevirisi için b k z . , M . S. G e m a l m a z , U İ H H B e l ­
g e l e r i , I . C i l t , 2 0 1 0 , s f . 5 - 2 7 . AİHS hakkında b i l g i için b k z . , M . S. G e m a l m a z , G e n e l T e ­
ori, 2010, sf.919-979.
AİHS (md.14) hükmü şöyledir: " B u Sözleşmede düzenlenen h a k l a r d a n ve özgürlükler­
d e n y a r a r l a n m a , c i n s i y e t , ırk, r e n k , d i l , d i n , s i y a s a l y a d a başka görüş, u l u s a l y a d a
t o p l u m s a l köken, b i r u l u s a l azınlığa m e n s u p o l m a , mülkiyet, doğum y a d a diğer sta­
tüler g i b i h e r h a n g i b i r temelde ayrımcılık yapılmaksızın, güvence altına alınacaktır".
AİHS (md.14) hükmüne ilişkin bazı t e m e l d o k t r i n e r çalışmalar şunlardır: Şeref
Gözübüyük - Feyyaz Gölcüklü, A v r u p a İnsan Hakları Sözleşmesi v e Uygulaması,
T u r h a n K i t a b e v i , 2 0 0 3 , s f . 4 0 0 - 4 0 4 . T e z c a n - E r d e m - S a n c a k d a r , A v r u p a İnsan H a k ­
ları Sözleşmesi Işığında Türkiye'nin İnsan Hakları S o r u n u , Seçkin Yayıncılık, 2 0 0 4 ,
s f . 5 2 4 - 5 2 6 . Y a s e m i n Özdek, A v r u p a İnsan Hakları H u k u k u v e Türkiye, TODAİE Y a ­
yınları, 2 0 0 4 , s f . 2 8 8 - 2 9 4 . Güney Dinç, S o r u l a r l a A v r u p a İnsan Hakları Sözleşmesi,
Türkiye B a r o l a r Birliği Yayınları, A n k a r a , Mayıs 2 0 0 6 , s f . 5 9 6 - 6 0 4 . M a u d B u q u i c c h i o - d e
Boer, "Sexual Discrimination
and the European
Convention
on Human Rights",
HRLJ,
V o l . 6 , 1 9 8 5 , P a r t 1, sf. 1-16. K a r l J o s e f P a r t s c h , "Discrimination",
T h e European
S y s t e m for t h e P r o t e c t i o n o f H u m a n R i g h t s , M c d o n a l d - M a t s c h e r - Petzold (eds.),
M a r t i n u s Nijhoff Publishers, Printed i n the Netherlands, 1993, sf.571-592. D. J . Harris
- M . O'Boyle - C. W a r b r i c k , L a w o f t h e E u r o p e a n C o n v e n t i o n o n H u m a n R i g h t s ,
B u t t e r w o r t h s , P r i n t e d i n G r e a t B r i t a i n , 1 9 9 5 , s f . 4 6 2 - 4 8 8 . J a c o b s & W h i t e , (Clare Ovey
a n d R o b i n W h i t e ) , E u r o p e a n C o n v e n t i o n o n H u m a n R i g h t s , O x f o r d U n i v e r s i t y Press,
T h i r d édition 2 0 0 2 , s f . 3 4 7 - 3 5 8 . A a l t W i l l e m H e r i n g a a n d F r i e d v a n H o o f (Revised b y ) ,
"Chapter
33 - Prohibition
of Discrimination
(Article 14)", T h e o r y a n d P r a c t i c e o f t h e
E u r o p e a n C o n v e n t i o n o n H u m a n R i g h t s , Pieter v a n D i j k , F r i e d v a n Hoof, A r j e n v a n
R i j n a n d Léo Z w a a k (eds.), I n t e r s e n t i a , A n t w e r p e n - O x f o r d , 2 0 0 6 ( F o u r t h édition),
sf. 1 0 2 7 - 1 0 5 1 .
"İnsan Haklarını ve Temel Özgürlükleri Koruma
Sözleşmesi Protokol
No.12"
("Protocol
No.12
to the Convention
for the Protection
of Human
Rights
and
Fundamental
Freedoms"),
A v r u p a K o n s e y i tarafından hazırlanarak 0 4 / 1 1 / 2 0 0 0 t a r i h i n d e i m z a ve
o n a y a açılmış ve 0 1 / 0 4 / 2 0 0 5 t a r i h i n d e yürürlük kazanmıştır. P r o t o k o l 1 2 ' n i n tarafı-
154
M. Semih
Gemalmaz
(ÎÜHFM C. LXIX,
S.l-2,
s. 141-240,
2011)
" y a d a diğer statüler g i b i h e r h a n g i b i r temelde" i b a r e s i n e
y e r verildiği
görülmektedir.
B e n z e r i b i r düzenleme 2 2 / 1 1 / 1 9 6 9 t a r i h l i "Amerikan
İnsan Hakları Söz­
leşmesi'
(Ame.İHS) (md. l / l ) ' d e " y a d a h e r h a n g i b i r başka sosyal koşul
gerekçesiyle"
ifadesinde bulunmaktadır. Keza, 2 6 / 0 6 / 1 9 8 1 t a r i h l i
"Afrika
İnsan ve Halkların hakları Şartı"
("Af.İHHŞ") (md.2)'deki " y a h u t başka statü
g i b i h e r h a n g i b i r türde" i b a r e s i de aynı a m a c a h i z m e t e t m e k t e d i r .
37
38
39
40
41
mızdan yapılan Türkçe çevirisi için b k z . , M . S. G e m a l m a z , U İ H H B e l g e l e r i , I . C i l t ,
2 0 1 0 , sf. 1 9 1 - 1 9 4 . AİHS/P-12 hakkında b i l g i için b k z . , M . S. G e m a l m a z , G e n e l T e o r i ,
2 0 1 0 , s f . 9 9 2 - 9 9 7 . F r i e d v a n H o o f (Revised b y ) , "Chapter
30 - General Prohibition
of
Discrimination
(Article
1 of Protocol No.l2f,
Theory and Practice of the European
C o n v e n t i o n o n H u m a n R i g h t s , V a n D i j k , vd. (eds.), 2 0 0 6 , s f . 9 8 9 - 9 9 2 .
3 7
3 8
3 9
40
4 1
AİHS/P-12 ( m d . l ) hükmü şöyledir: "Madde
1-1.
Y a s a y l a düzenlenen h e r h a n g i b i r
h a k t a n y a r a r l a n m a , c i n s i y e t , ırk, r e n k , d i l , d i n , s i y a s a l y a d a başka görüş, u l u s a l y a d a
t o p l u m s a l köken, b i r u l u s a l azınlığa m e n s u p o l m a , mülkiyet, doğum y a d a diğer statü­
l e r g i b i h e r h a n g i b i r temelde ayrımcılık yapılmaksızın, güvence altına alınacaktır. 2. Hiç
k i m s e , h e r h a n g i b i r k a m u makamı tarafından paragraf l ' d e b e l i r t i l e n h e r h a n g i b i r temelde
ayrımcılığa t a b i tutulmayacaktır."
A D Ö tarafından 2 2 / 1 1 / 1 9 6 9 t a r i h i n d e k a b u l e d i l e n ve 1 8 / 0 7 / 1 9 7 8 t a r i h i n d e yürür­
lüğe g i r e n "Amerikan
İnsan Hakları Sözleşmesfnin
("American
Convention
on
Human
Rights")
tarafımızdan yapılan Türkçe çevirisi için b k z . , M . S. G e m a l m a z , UİHH Belge­
l e r i , I . C i l t , 2 0 1 0 , s f . 7 2 9 - 7 6 1 . Ame.İHS hakkında b i l g i için b k z . , M . S. G e m a l m a z , G e ­
n e l T e o r i , 2 0 1 0 , sf. 1 2 3 2 - 1 2 7 4 .
Ame.İHS (md.1/1) hükmü şöyledir: " B u Sözleşmenin Tarafı Devletler, b u r a d a tanınan
h a k l a r a ve özgürlüklere saygı göstermeyi, ve k e n d i yargı y e t k i l e r i n e t a b i tüm kişilerin,
söz k o n u s u hakları ve özgürlükleri, ırk, r e n k , c i n s i y e t , d i l , d i n , s i y a s a l y a d a diğer gö­
rüş, u l u s a l y a d a sosyal köken, e k o n o m i k statü, doğum y a d a h e r h a n g i b i r başka sos­
y a l koşul gerekçeleriyle hiçbir ayrımcılık yapılmaksızın, özgürce ve t a m o l a r a k k u l l a n a ­
b i l m e l e r i n i t e m i n e t m e y i , üstlenirler".
"Afrika
İnsan ve Halkların Hakları Şartı" ("African
Charter
on Human
and
Peoples'
Rights"),
A f r i k a Birliği Örgütü (ABÖ) D e v l e t ve Hükümet Başkanları M e c l i s i tarafından
2 7 / 0 6 / 1 9 8 1 t a r i h i n d e k a b u l edilmiş ve 2 1 / 1 0 / 1 9 8 6 t a r i h i n d e yürürlüğe girmiştir.
Af.İHHŞ'nm tarafımızdan yapılan Türkçe çevirisi için b k z . , M . S. G e m a l m a z , U İ H H Bel¬
g e l e r i / I . C i l t , 2 0 1 0 , s f . 9 6 7 - 9 8 7 . A f r i k a Şartı hakkında b i l g i için b k z . , M . S. G e m a l m a z ,
G e n e l T e o r i , 2 0 1 0 , sf. 1 3 2 8 - 1 3 5 3 .
Af.İHHŞ (md.2) hükmü şöyledir: " H e r b i r e y , b u Şartta tanınan ve güvence altına a l m a n
h a k l a r d a n ve özgürlüklerden, ırk, e t n i k g r u p , r e n k , c i n s i y e t , d i l , d i n , s i y a s a l y a d a h e r ­
h a n g i b i r başka görüş, u l u s a l y a h u t sosyal köken, servet, doğum y a h u t başka statü
g i b i h e r h a n g i b i r türde farklılık gözetilmeksizin, y a r a r l a n m a y a h a k s a h i b i olacaktır". B u
Şartta ayrımcılık yasağı ve eşitlik kuralı ile bağlantılı o l a r a k ayrıca ( m d . 3 ; 1 2 / 5 ; 18/3¬
4 ; 28) hükümleri ile halkların hakları bağlamında (md. 19) hükmüne de bakılmalıdır.
A f r i k a Şartı (md.2)'de, diğer sözleşmelerde m u t a t o l a r a k kullanılan "mülkiyet"
("property")
t e r i m i y e r i n e , " s e r v e t " ("fortune") t e r i m i n e y e r verildiği görülmektedir. O y s a
"Af.İHHŞ" ( m d . l 4 ) ' d e açıkça "mülkiyet hakkının g a r a n t i edileceği" hükmü b u l u n m a k t a ­
dır.
Kadınlara Karşı Her Biçimiyle Ayrımcılığın Ortadan
Kaldırılması Sözleşmesi: Çekinceler Sorunu Işığında Haklar
155
Analizi
Yine yukarıdaki dört evrensel sözleşmeyi b u kez " k o n u / a l a n " açısından
karşılaştırdığımızda şunu görüyoruz:
SÖZLEŞMELERDEKİ T A N I M L A R I N K O N U / A L A N AÇISINDAN
KARŞILAŞTIRILMASI
KKAOKS
IAOKS
UÇÖ/Sözleşme
(md.l)
(md.l)
|md.l/l,a|
No.lll
UNESCO/EAK
S
İnsan haklarında
ve t e m e l özgürlük­
lerde,
1) s i y a s i , e k o n o m i k ,
sosyal, kültürel a l a n d a
ya da
1) i s t i h d a m y a d a
1) eğitimde
2) m e s l e k t e ,
m u a m e l e eşit­
2) k a m u s a l yaşamın
h e r h a n g i b i r başka
alanında,
fırsat y a h u t m u a m e l e
eşitliği.
liği.
1) m e d e n i , s i y a s i ,
e k o n o m i k , sosyal
ve kültürel y a d a
2) h e r h a n g i b i r
eşitlik.
(md.l)
başka a l a n d a ,
eşitlik.
K K A O K S ( m d . l ) ' d e k i " m e d e n i h a k l a r " k a t e g o r i s i IAOKS ( m d . l ) ' d e b u l u n ­
mamaktadır. Keza, KKAOKS ( m d . l ) ' d e k i "herhangi
bir başka alan" ("any other
field") i b a r e s i d a h a esnek ve kapsamlı i k e n , IAOKS (md. l ) ' d e "kamusal
yaşam"
n i t e l e n d i r i l m e s i y l e belirlenmiş b i r "herhangi
bir başka alan" ("any other field of
public life") u n s u r u görülmektedir. U N E S C O EAKS ( m d . l ) hükmü, eğitim alanı
ile çerçeveli olsa d a , ( m d . l / d ) ' d e " h e r h a n g i b i r kişiye y a d a kişiler g r u b u n a ,
i n s a n onuru/(saygınlığı) ile bağdaşmayan koşullar u y g u l a m a k " şeklindeki çok
d a h a geniş/esnek ifade edilmiş b i r bent bulunduğuna o k u r u n d i k k a t i n i çekelim.
Aynı dört sözleşmeye ayrımcılığın " m a n e v i u n s u r u " açısından baktığı­
mızda t a b l o şudur:
SÖZLEŞMELERDEKİ T A N I M L A R I N MANEVİ U N S U R AÇISINDAN
KARŞILAŞTIRILMASI
KKAOKS
IAOKS
(md.l)
(md.l)
1) ayrımcılık amacı taşıyan
1) amaç
2) ayrımcılık e t k i s i doğuran
2) e t k i
UÇÖ/Sözleşme
No.lll
UNESCO/EA
KS
(md.l/l,a)
(md.l)
1) e t k i
1) amaç
2) e t k i
E k l e y e l i m k i , d o k t r i n d e de, b u dört belgeden UÇÖ Sözleşmesi No. 1 1 1 h a ­
riç diğer üçünde h e m "amaç" ("purpose")
h e m de " e t k i " ("effect')
unsurlarının
belirtildiği; b i r t e k No. 1 1 1 sayılı Sözleşmede sadece " e t k i " u n s u r u n a y e r v e r i l ­
diği ve dolayısıyla b u Sözleşme bağlamında, ayrımcılığın b i r şartı o l a r a k amaç
u n s u r u n u n açık şekilde aranmadığı belirtilmiştir. N o r m a t i f a n a l i z b u t e s p i t i
zaten o r t a y a koymaktadır. A n c a k mesele anılan çalışmada çok açık şekilde
42
4 2
A n n e F. Bayefsky, "The Principle
of Equality or Non-discrimination
H R L J . V o l . 1 1 , 1 9 9 0 , Parts 1-2, s f . 1 - 3 4 , sf.9.
in International
Law",
156
M. Semih
Gemalmaz
(ÎÜHFM C. LXIX,
S.l-2,
s. 141-240,
2011)
belirtilmemiş o l a n şu n o k t a d a odaklaşmaktadır. Sadece " e t k i " u n s u r u n u n be­
lirtilmiş bulunması b i r e k s i k l i k m i d i r , y o k s a b u d u r u m , ayrımcılığı b e r t a r a f
etmeye yönelik b i r mevzuatın genel o l a r a k k o n u s u n a ve amacına d a h a u y g u n
düşen, y a n i b i r bakıma kayıtlayıcı sayılabilecek b i r u n s u r u n (amacın-motifin)
dışarıda bırakılması ve sadece etkiye y e r v e r i l m e s i s u r e t i y l e d a h a o l u m l u b i r
düzenleme şekli m i d i r ?
B u bağlamda birkaç tespit mümkündür. Birincisi,
sübjektif u n s u r a k a r ­
şılık gelen "amaç y a d a m o t i f ile o b j e k t i f u n s u r u a n l a t a n " e t k i " kavramlarının
b i r b i r l e r i n d e n ayırt e d i l m e s i , h u k u k b i l i m i n d e öteden b e r i yapıla gelen b i r h u ­
s u s t u r . İkincisi, şuna d i k k a t i çekelim k i , h e r i k i u n s u r a d a y e r v e r e n sözleşme­
lerde, b u n l a r b i r b i r l e r i n i t a m a m l a y a n ve m u t l a k a b i r a r a d a v a r olmaları gere­
k e n u n s u r l a r o l a r a k ifade edilmemişlerdir. A k s i n e , bilinçli b i r tercihle b u i k i
u n s u r arasında " y a d a " bağlacı kullanılmıştır. Dolayısıyla, b i r e d i m i n veya d u ­
r u m u n i l g i l i sözleşme çerçevesinde ayrımcılık o l a r a k n i t e l e n d i r i l e b i l m e s i için,
b u i k i u n s u r d a n h e r b i r i t e k başına y e t e r l i d i r .
iii) E n g e l l i kişilere ilişkin B M v e ADÖ b e l g e l e r i n d e ayrımcılık yasağı
tanımları
B u aşamada, ayrımcılık y a d a farklılık gözetme yasağı öngören u l u s l a r a ­
rası ve bölgesel b i r d i z i başka belge d a h a bulunduğunu hatırlatarak b u n l a r d a n
bazılarına işaret e t m e k yararlı olacaktır.
Uluslararası düzlemde:
B M Genel K u r u l u n u n 0 9 / 1 2 / 1 9 7 5 t a r i h l i kararıyla k a b u l edilen
"Engelli
Kişilerin Hakları Bildirisf '
(md.2) hükmüne göre, "Özürlü kişiler, b u B i l d i r i d e
düzenlenen bütün h a k l a r d a n yararlanacaklardır. B u h a k l a r , her ne şekilde
olursa olsun istisna tanınmaksızın ve ırk, r e n k , cinsiyet, d i l , d i n , d i n s e l , siyasal
y a d a diğer görüş, u l u s a l y a d a sosyal köken, refah d u r u m u , doğum y a h u t ister
bizzat engelli kişiye isterse de engelli kişinin ailesine yönelik o l a r a k u y g u l a n a n
h e r h a n g i b i r başka d u r u m temelinde
farklılık gözetmeksizin
ya da ayrımcılık
yapmaksızın {^without distinction
or discrimination")
bütün engelli kişilere tanı­
nacaktır." ( v u r g u eklenmiştir).
4 3
B u hükümde, "ayrımcılık" t e r i m i n i n yanı sıra "farklılık gözetme" ibare­
sine de y e r verildiği; y a n i aynı m a d d e içinde b u i k i t e r i m i n b i r d e n kullanıldığı
o k u r u n gözünden kaçmayacaktır.
Yine B M Genel K u r u l u n u n 1 7 / 1 2 / 1 9 9 1 t a r i h ve 4 6 / 1 1 9 sayılı kararıyla
k a b u l ettiği "Akil
hastası
kişilerin
korunması
ve akil
sağlığı
tedavisi­
nin/ (bakımının) iyileştirilmesi için İlkeler" ' ' belgesinde "İlke 1 - Temel
özgürlük­
ler ve temel haklar" başlığı altında (bent 2)'de akıl hastası tüm kişilere i n s a n i
4 4
4 3
44
B M G e n e l K u r u l u n u n 0 9 / 1 2 / 1 9 7 5 t a r i h ve 3 4 4 7 (XXX) sayılı kararıyla k a b u l e d i l e n
"Engelli
Kişilerin Hakları Bildirisfnin
("Declaration
on the Rights of Disabled
Persons")
tarafımızdan yapılan Türkçe çevirisi için b k z . , M . S. G e m a l m a z , UİHH B e l g e l e r i , I I .
C i l t , 2 0 1 0 , s f . 1 3 5 5 - 1 3 5 9 . B e l g e n i n İngilizce m e t n i için b k z . , H u m a n R i g h t s : A C o m ­
p i l a t i o n o f I n t e r n a t i o n a l I n s t r u m e n t s , V o l u m e I (First Part), U n i t e d N a t i o n s , New
Y o r k a n d Geneva, 2 0 0 2 , s f . 2 3 3 - 2 3 5 .
"Akıl hastası kişilerin korunması ve akıl sağlığı tedavisinin/(bakımının)
iyileştirilmesi için
İlkeler" ^'Principles
for the protection
of persons
with mental illness and the
improvement
of mental health care"), B M G e n e l K u r u l u n u n 1 7 / 1 2 / 1 9 9 1 t a r i h ve 4 6 / 1 1 9 sayılı k a r a ­
rıyla k a b u l edilmiştir. M e t i n için b k z . , H u m a n
Rights: A Compilation
of
I n t e r n a t i o n a l I n s t r u m e n t s , V o l u m e I (First Part), 2 0 0 2 , s f . 2 3 6 - 2 4 7 . Değerlendirme
için b k z . , M . S. G e m a l m a z , "İnsan
Hakları
Hukukunda
Ayrımcılık
Yasağı'",
Karamustafaoğlu'na Armağan, 2 0 1 0 , s f . 2 4 1 - 2 4 2 .
Kadınlara Karşı Her Biçimiyle Ayrımcılığın Ortadan
Kaldırılması Sözleşmesi: Çekinceler Sorunu Işığında Haklar
157
Analizi
şekilde ve kişi o l m a n i t e l i k l e r i n e yerleşik i n s a n o n u r u n a / h a y s i y e t i n e saygı
gösterilerek m u a m e l e yapılacağı ve (bent 3)'de b u kişilerin e k o n o m i k , c i n s e l y a
d a diğer biçimlerdeki sömürüye, bedensel ve diğer i s t i s m a r a ve aşağılayıcı m u ­
ameleye karşı k o r u n m a hakkına s a h i p oldukları b e l i r t i l m e k t e d i r . 1 9 9 1 t a r i h l i
B i l d i r i (İlke 1, b e n t 4) hükmü "ayrımcılık yasağı" k o n u s u düzenlemektedir. B u
b e n d i n i l k i k i cümlesi şöyledir:
"İlke 1 /bent 4 - Akıl sağlığı t e m e l i n d e hiçbir ayrımcılık yapılmayacaktır.
("There shall be no discrimination
on the grounds of mental illness").
Ayrımcılık'
terimi, haklardan
eşit olarak yararlanmayı hükümsüz kılmak ya da zayıflatmak
etkisini doğuran ("has the effect of nullifying
or impairinğ') herhangi bir farklılık
gözetme,
dışlama
ya da tercih
kullanma
("any distinction,
exclusion,
or
preference")
anlamına gelir..." ( v u r g u eklenmiştir).
1 7 / 1 2 / 1 9 9 1 t a r i h l i B i l d i r i d e " e d i m i n biçimi" o l a r a k "farklılık gözetme,
dışlama y a d a t e r c i h k u l l a n m a " şeklinde üç u n s u r bulunmaktadır. Ayrıca b u
belgede sadece " e t k i " u n s u r u n a y e r verildiğini görüyoruz. O y s a b i r a l t t a incele­
diğimiz 0 7 / 0 6 / 1 9 9 9 t a r i h l i ADÖ Sözleşmesinde " e t k i " u n s u r u n u n yanı sıra
"hedefini/amacını taşıyan" u n s u r u n u n d a tanım m a d d e s i n d e belirtildiğini be­
lirtelim.
B M Genel K u r u l u tarafından 1 3 / 1 2 / 2 0 0 6 t a r i h i n d e k a b u l edilen ve
0 3 / 0 5 / 2 0 0 8 t a r i h i n d e yürürlüğe g i r e n "Engelli
Kişilerin Hakları
Sözleşmesi"
( m d . 2 ) ' n i n a l t - p a r a g r a f 3 hükmünde b i r tanım v e r i l m e k t e d i r :
45
"Madde 2 - Tanımlar - B u Sözleşmenin amaçları bakımından: (...) 'En­
gelli kişilere karşı ayrımcılık' ifadesi, başkalarıyla eşitlik t e m e l i n d e o l a r a k , s i ­
y a s i , e k o n o m i k , sosyal, kültürel, m e d e n i y a h u t h e r h a n g i b i r başka a l a n d a k i
tüm i n s a n haklarının ve t e m e l özgürlüklerin tanınmasını, b u n l a r d a n y a r a r l a ­
nılmasını y a d a bunların kullanılmasını zayıflatmak/(zedelemek) y a h u t kaldır­
m a k amacını taşıyan y a h u t e t k i s i n i doğuran e n g e l l i l i k t e m e l i n d e k i herhangi
bir
farklılık
gözetme
("distinction"),
dışlama
("exclusion")
yahut
kısıtlama
("restriction")
anlamına gelir. B u t e r i m e , makul
uyarlamaların/(düzenlemelerin)
yapılmaması ("denial of reasonable
accomodation")
d a h i l d i r . " ( v u r g u eklenmiş­
tir).
4 6
Üstteki tanım hükmünde, diğer belgelerdeki tanımlarda görülen "öncelik
tanıma/(tercihte b u l u n m a ) ("preference")"
u n s u r u n a y e r verilmemiştir. Söz­
leşme (md. 2/3)'deki tanımda y e r v e r i l e n ve e n g e l l i l e r i n özel d u r u m u n u n gerek­
tirdiği b i r u n s u r o l a n "makul uyarlamalar/(düzenlemeler/'
ölçütü aynı Sözleşme
4 5
4 6
B M G e n e l K u r u l u n u n 1 3 / 1 2 / 2 0 0 6 t a r i h ve 6 1 / 1 0 6 sayılı k a r a r l a k a b u l e d i l e n
"Engelli
Kişilerin Hakları Sözleşmesf
("Convention
on the Rights of Persons
with
Disabilities")
0 3 / 0 5 / 2 0 0 8 t a r i h i n d e yürürlüğe girmiştir. Aralık 2 0 0 9 t a r i h i i t i b a r i y l e 7 7 D e v l e t b u
Sözleşmeyi onaylamış y a h u t katılmış bulunmaktadır. Türkiye b u Sözleşmeye
3 0 / 0 3 / 2 0 0 7 t a r i h i n d e i m z a koymuştur ve o n a y l a m a işlemini 2 8 / 0 9 / 2 0 0 9 t a r i h i n d e
tamamlamıştır. Yukarıda b u Sözleşmenin verdiğimiz hükümlerinin çevirisi bize a i t t i r .
B i l g i için b k z . , M . S. G e m a l m a z , "İnsan Hakları Hukukunda
Ayrımcılık
Yasağı'",
Karamustafaoğlu'na Armağan, 2 0 1 0 , s f . 2 2 8 - 2 3 2 .
1 3 / 1 2 / 2 0 0 6 t a r i h l i "Engelli
Kişilerin Hakları Sözleşmesfnde
tanımlar k e n a r başlıklı
( m d . 2 ) ' n i n (alt-para.3)'ün İngilizce m e t n i şöyledir: "... " D i s c r i m i n a t i o n o n t h e b a s i s o f
d i s a b i l i t y ' m e a n s a n y d i s t i n c t i o n , e x c l u s i o n o r r e s t r i c t i o n o n t h e basis o f d i s a b i l i t y
w h i c h h a s t h e p u r p o s e o r effect o f i m p a i r i n g o r n u l l i f y i n g t h e r e c o g n i t i o n , e n j o y m e n t o r
exercise, o n a n e q u a l b a s i s w i t h o t h e r s , o f a l l h u m a n r i g h t s a n d f u n d a m e n t a l f r e e d o m s
i n t h e p o l i t i c a l , e c o n o m i c , social, c u l t u r a l , c i v i l o r a n y o t h e r field. I t i n c l u d e s a l l f o r m s
o f d i s c r i m i n a t i o n , i n c l u d i n g d e n i a l o f reasonable a c c o m m o d a t i o n . "
158
M. Semih
Gemalmaz
(ÎÜHFM C. LXIX,
S.l-2,
s. 141-240,
2011)
(md.2/4)'de tanımlanmıştır. B u u n s u r diğer sözleşmelerde bulunmamaktadır.
A n c a k anılan u n s u r u n " E S K H S " organı E S K H K ' n i n 0 9 / 1 2 / 1 9 9 4 t a r i h i n d e k a ­
b u l ettiği "Genel Yorum No.5: Engelli kişiler"
(para. 15)'de v e r i l e n tanımda geçti­
ğini hatırlatabiliriz. Gerçekten de, E S K H K ' n i n 0 9 / 1 2 / 1 9 9 4 t a r i h l i Genel
Yorum
No.5 (para. 15)'de engelli kişilere karşı ayrımcılık, " e k o n o m i k , sosyal y a h u t kül­
türel hakların tanınmasını, b u n l a r d a n yararlanılmasını y a d a bunların k u l l a ­
nılmasını kaldırmak y a h u t zayıflatmak/(zedelemek) e t k i s i n i doğuran engellilik
t e m e l i n d e k i herhangi bir farklılık gözetme, dışlama, kısıtlama yahut öncelik ta­
nıma/(tercihte
bulunma)
y a h u t makul uyarlamaların
yapılmaması"
şeklinde
tanımlamıştır.
E S K H S organı E S K H K ' n i n 1994 t a r i h l i Genel Yorum
No.5
(para. 15)'de verdiği engelli kişilere karşı ayrımcılık tanımındaki "farklılık gö­
zetme, dışlama, kısıtlama yahut öncelik tanıma/(tercihte
bulunma/'
unsurlar
1965 t a r i h l i IAOKS (md. 1 / l ) ' d e k i ırksal ayrımcılık tanımındaki u n s u r l a r l a öz­
deştir. 1 9 7 9 t a r i h l i K K A O K S (md. 1 / l ) ' d e k i kadınlara karşı ayrımcılık tanımıyla
karşılaştırıldığında fazladan "öncelik tanıma" u n s u r u n u içermektedir. B u n a
karşılık UÇÖ'nün 1 9 5 8 t a r i h l i "Sözleşme N o . l l l " ( m d . l / l ) ' d e y e r a l a n "farklılık
gözetme, dışlama y a h u t öncelik tanıma" şeklindeki üç u n s u r l u tanımla karşı­
laştırıldığında d a h a geniş kapsamlıdır. Ve n i h a y e t U N E S C O ' n u n 1 9 6 0 t a r i h l i
EAKS ( m d . l / l ) ' d e v e r i l e n eğitimde ayrımcılık tanımıyla karşılaştırıldığında,
b e l i r t i l e n dört u n s u r ("kısıtlama" y e r i n e U N E S C O Sözleşmesinde "sınırlama"
sözcüğü geçmektedir) bakımından aynı yöndedir.
47
48
49
50
1 3 / 1 2 / 2 0 0 6 t a r i h l i B M E n g e l l i Kişilerin Hakları Sözleşmesi'nin d a y a n ­
dığı i l k e l e r i sıralayan (md.3)'ün (b) b e n d i n d e ayrımcılık yapılmaması; (e) b e n ­
d i n d e fırsat eşitliği ve (g) b e n d i n d e ise e r k e k l e r ve kadınlar arasında eşitlik i l ­
k e l e r i sıralanmaktadır.
Bölgesel düzlemde:
A m e r i k a n Devletleri Örgütünün (ADÖ) ürettiği 0 7 / 0 6 / 1 9 9 9 t a r i h l i "En­
gelli Kişilere Karşı Her Biçimiyle Ayrımcılığın Ortadan
Kaldırılması
Hakkında
Amerikalılar-arası
Sözleşme" ( m d . l ) hükmünü h e m e n b e l i r t e b i l i r i z .
51
4 7
4 6
4 9
5 0
5 1
1 3 / 1 2 / 2 0 0 6 t a r i h l i "Engelli
Kişilerin Hakları Sözleşmesf nde tanımlar k e n a r başlıklı
( m d . 2 ) ' n i n (alt-para.4)'de " . . . " M a k u l uyarlama/(düzenleme)' ifadesi, e n g e l l i kişilerin eşit­
l i k t e m e l i n d e o l a r a k tüm i n s a n haklarından ve t e m e l özgürlüklerden yararlanmalarını
y a h u t bunları kullanmalarını t e m i n e t m e k üzere, b e l l i b i r d u r u m d a / ( v a k a d a ) ihtiyaç
d u y u l a n , ölçüsüz/(orantısız) y a d a aşırı b i r yük g e t i r m e y e n , g e r e k l i ve u y g u n değişik­
lik/(düzeltme) ve uyarlamalar/(düzenlemeler) anlamına gelir."
CESCR, "General
Comment
No.5: Persons
with disabilities",
E l e v e n t h session, (1994),
( E / 1 9 9 5 / 2 2 ) . G e n e l Y o r u m No.5 hakkında değerlendirme için b k z . , M . S. G e m a l m a z ,
"İnsan Hakları Hukukunda
Ayrımcılık Yasağı"', Karamustafaoğlu'na Armağan, 2 0 1 0 ,
sf.2 1 9 - 2 2 2 .
CESCR, "General
Comment
No.5: Persons
with disabilities",
E l e v e n t h session, (1994),
( E / 1 9 9 5 / 2 2 ) , (para. 15) hükmünün o r i j i n a l i şöyledir. " F o r t h e p u r p o s e s o f t h e Cove­
n a n t , " d i s a b i l i t y - b a s e d d i s c r i m i n a t i o n " m a y be defined as i n c l u d i n g a n y distinction,
ex­
clusion, restriction
or preference,
o r denial of reasonable
accommodation
based o n dis­
a b i l i t y w h i c h h a s t h e effect o f n u l l i f y i n g o r i m p a i r i n g t h e r e c o g n i t i o n , e n j o y m e n t o r ex­
ercise o f e c o n o m i c , s o c i a l o r c u l t u r a l r i g h t s . " ( v u r g u eklenmiştir).
B k z . , M . S. G e m a l m a z , "İnsan Hakları
oğlu'na Armağan, 2 0 1 0 , s f . 2 2 1 .
Hukukunda
Ayrımcılık
Yasağı™, K a r a m u s t a f a ­
ADÖ G e n e l K u r u l u tarafından 0 7 / 0 6 / 1 9 9 9 t a r i h i n d e k a b u l e d i l i p 1 4 / 0 9 / 2 0 0 1 t a r i ­
h i n d e yürürlüğe g i r e n "Engelli Kişilere Karşı Her Biçimiyle Ayrımcılığın
Ortadan
Kaldı­
rılması Hakkında Amerikalılar-arası
Sözleşme"nin
("Inter-American
Convention
on the
Kadınlara Karşı Her Biçimiyle Ayrımcılığın Ortadan
Kaldırılması Sözleşmesi: Çekinceler Sorunu Işığında Haklar
159
Analizi
"Madde 1 -(...) 2 . E n g e l l i kişilere karşı ayrımcılık
a. 'Engelli kişilere karşı ayrımcılık' terimi, ister hali hazırda isterse geç­
mişte olsun, özürlü bir kişinin sahip olduğu insan haklarının ve temel
özgürlükle­
rin tanınmasını, (bunlardan)
yararlanılmasını ya da engelli kişi tarafından
bunla­
rın kullanılmasını zayıflatmak ya da hükümsüz kılmak etkisini doğuran ya da
hedefini/(amacını)
taşıyan ("effect or objective
of impairing
or nullifyinğ') ve bir
engelliliğe, engellilik
hali kaydına, daha önceki bir engellilikten
kaynaklanan
duruma/(koşula),
ya da engellilik
idrakine
dayanan
herhangi
bir farklılık gö­
zetme, dışlama yahut kısıtlama ("any distinction,
exclusion,
or restriction")
anla­
mına gelir." ( v u r g u eklenmiştir).
Görüldüğü g i b i "Ame. E n g e l l i Kişiler Sözleşmesinde de " e d i m i n biçimi"
o l a r a k "farklılık gözetme, dışlama y a d a kısıtlama" şeklinde üç u n s u r b u l u n ­
maktadır. A n c a k b u Sözleşmede y e r v e r i l e n "kısıtlama" u n s u r u , b i r üstte açık­
ladığımız B M ' n i n 1 7 / 1 2 / 1 9 9 1 t a r i h l i "Akıl hastası kişilerin için tikeler" belge­
sinde y o k i k e n , anılan b u s o n u n c u belgede " t e r c i h k u l l a n m a " u n s u r u b u l u n ­
maktadır. Öte y a n d a 0 7 / 0 6 / 1 9 9 9 t a r i h l i ADÖ Sözleşmesinde " e d i m i n te­
meli/dayanağı" bakımından ise " e n g e l l i l i k , engellilik kaydı, önceki e n g e l l i l i k t e n
k a y n a k l a n a n d u r u m ve engellilik kavrayışı" şeklinde dört u n s u r a yer verilmiştir.
iv) B M v e U N E S C O B i l d i r i l e r i n d e ayrımcılık tanımı
B M Genel K u r u l u n tarafından 2 5 / 1 1 / 1 9 8 1 t a r i h i n d e k a b u l edilen "Din
ya da İnanca Dayanan
Her Biçimiyle Hoşgörüsüzlüğün
ve Ayrımcılığın
Ortadan
Kaldırılması Bildirisi'
(md.2/2)'de ayrımcılık tanımı verilmiştir ve şöyledir:
52
"Madde 2 -(...) 2 . İşbu B i l d i r i n i n amaçları bakımından ' d i n y a d a i n a n c a
d a y a n a n hoşgörüsüzlük ve ayrımcılık' ifadesi, i n s a n haklarının ve t e m e l öz­
gürlüklerin eşitlik t e m e l i n d e tanınmasını, b u n l a r d a n yararlanılmasını y a d a
bunların
kullanılmasını
kaldırmak/(hükümsüz
kılmak) y a h u t
zayıflat­
mak/(zedelemek) amacını taşıyan y a d a b u e t k i s i n i / s o n u c u n u doğuran ve d i n
y a d a i n a n c a d a y a n a n h e r h a n g i b i r farklılık gözetme, dışlama, kısıtlama y a d a
öncelik tanıma/(tercihte b u l u n m a ) anlamına g e l i r . "
53
2 5 / 1 1 / 1 9 8 1 t a r i h l i B M B i l d i r i s i ( m d . 2 / 2 ) ' d e k i ayrımcılık teşkil eden
e d i m i n biçimi o l a r a k "farklılık gözetme, dışlama, kısıtlama y a d a öncelik t a -
Elimination
of All Forms of Discrimination
against Persons
with Disabilities")
tarafımız­
d a n yapılan Türkçe çevirisi için b k z . , M . S. G e m a l m a z , UİHH B e l g e l e r i / I . C i l t , 2 0 1 0 ,
s f . 9 5 5 - 9 6 3 . A m e . E n g e l l i Kişiler Sözleşmesi hakkında b i l g i için b k z . , M . S. G e m a l m a z ,
"İnsan Hakları Hukukunda
Ayrımcılık Yasağı", Karamustafaoğlu'na Armağan, 2 0 1 0 ,
s f . 2 7 2 - 2 7 3 . M . S. G e m a l m a z , G e n e l T e o r i , 2 0 1 0 , sf.97.
5 2
53
B M G e n e l K u r u l u n u n 2 5 / 1 1 / 1 9 8 1 t a r i h ve 3 6 / 5 5 sayılı kararıyla k a b u l e d i l e n "Din ya
da İnanca Dayanan
Her Biçimiyle Hoşgörüsüzlüğün
ve Ayrımcılığın Ortadan
Kaldırılması
Bildirisf'nin
("Declaration
on the Elimination
of All Forms
of Intolerance
and of
Discrimination
Based on Religion
or Belief)
tarafımızdan yapılan Türkçe çevirisi için
b k z . , M . S. G e m a l m a z , U İ H H B e l g e l e r i , I I . C i l t , 2 0 1 0 , s f . 4 2 7 - 4 3 4 . Değerlendirme için
bkz.,
M.
S.
Gemalmaz,
"İnsan
Hakları
Hukukunda
Ayrımcılık
Yasağı'",
Karamustafaoğlu'na Armağan, 2 0 1 0 , s f . 2 3 9 - 2 4 0 .
"Din ya da İnanca Dayanan
Her Biçimiyle Hoşgörüsüzlüğün
ve Ayrımcılığın
Ortadan
Kaldırılması Bildirisf
(md.2/2) hükmünün İngilizcesi şöyledir. " A r t i c l e 2 - 2 . F o r t h e
purposes of the present Declaration, the expression Intolerance a n d d i s c r i m i n a t i o n
b a s e d o n r e l i g i o n o r b e l i e f m e a n s a n y d i s t i n c t i o n , e x c l u s i o n , r e s t r i c t i o n o r preference
b a s e d o n r e l i g i o n o r b e l i e f a n d h a v i n g as i t s p u r p o s e o r a s i t s effect n u l l i f i c a t i o n o r
i m p a i r m e n t o f t h e r e c o g n i t i o n , e n j o y m e n t o r exercise o f h u m a n r i g h t s a n d f u n d a m e n t a l
freedoms o n a n equal basis."
160
M. Semih
Gemalmaz
(ÎÜHFM C. LXIX,
S.l-2,
s. 141-240,
2011)
nıma/(tercihte b u l u n m a ) " şeklinde dört u n s u r a y e r verildiğini görüyoruz. M a ­
nevi u n s u r açısından ise, önceki belgelerde gördüğümüz d u r u m a koşut o l a r a k
"amaç" ve " e t k i " unsurlarının h e r i k i s i n e b i r d e n y e r verilmiştir.
B i l d i r i ( m d . 2 / 2 ) ' d e k i tanımda b e l i r t i l e n u n s u r l a r , "ırksal ayrımcılık" t a ­
nımı ekseninde 2 1 / 1 2 / 1 9 6 5 t a r i h l i IAOKS (md. l / l ) ' d e ; eğitimde ayrımcılık
bağlamında U N E S C O ' n u n 1 4 / 1 2 / 1 9 6 0 t a r i h l i EAKS (md.1/1) hükmünde ve
y i n e U N E S C O ' n u n 2 7 / 1 1 / 1 9 7 8 t a r i h l i "Irksal Önyargılar Bildirisi™ (md.3) hük­
münde bulunmaktadır.
U N E S C O Genel Konferansının y i r m i n c i o t u r u m u n d a 2 7 / 1 1 / 1 9 7 8 t a r i ­
h i n d e k a b u l ve i l a n edilen "Irk ve Irksal
Önyargılar
Hakkında
Bildiri'
(md.3)'de, b u r a d a üzerinde durduğumuz "tanım" meselesiyle i l g i l i b i r hüküm
görmekteyiz.
54
"Madde 3 - D e v l e t l e r i n egemen eşitliğini ve halkların k e n d i k a d e r i n i t a y i n
hakkını t a h r i p eden y a d a tehlikeye s o k a n , y a h u t h e r insanın ve g r u b u n t a m
o l a r a k gelişmesi hakkını keyfi y a d a ayrımcı t a r z d a sınırlandıran (ve) ırk, r e n k ,
e t n i k y a d a u l u s a l köken y a h u t ırki mülahazalardan beslenen d i n s e l hoşgörü­
süzlük t e m e l i n d e k i herhangi bir farklılık gözetme, dışlama, kısıtlama/ kayıtlama
yahut öncelik tanıma/(tercihte
bulunma),
a d i l ve i n s a n haklarına saygı gösteril­
m e s i n i güvence altına a l a n b i r uluslararası düzenin gerekleriyle bağdaşmaz­
dır...." ( v u r g u eklenmiştir).
55
2 7 / 1 1 / 1 9 7 8 t a r i h l i U N E S C O B i l d i r i s i n d e de, ayrımcılık teşkil eden edi­
m i n biçimi o l a r a k "farklılık gözetme, dışlama, kısıtlama y a d a öncelik t a ­
nıma/(tercihte b u l u n m a ) " şeklinde dört u n s u r görmekteyiz.
v) M S H S organı İHK'nin G e n e l Yorumlarında ayrımcılığın kavranışı
K K A O K S ( m d . l ) ' d e k i "ayrımcılık" tanımını karşılaştırmalı o l a r a k inceleme
işini n o k t a l a m a d a n önce b i r de, MSHS'ye b a k m a k yararlı olacaktır. B i l i y o r u z k i ,
MSHS'de ayrımcılık k o n u s u y l a doğrudan i l g i l i i k i n o r m bulunmaktadır:
(md.2/ l ) ve ( m d . 2 6 ) . A n c a k b u i k i n o r m u n dışında, M S H S ' n i n çeşitli hakları
5 6
54
55
5 6
5 7
57
"Irk ve Irksal Önyargılar Hakkında Bildiri"
B i l d i r i ve E k i o l a n U y g u l a m a Kararı h a k ­
kında b i l g i ve değerlendirme için b k z . , M . S. G e m a l m a z , G e n e l T e o r i , 2 0 1 0 , s f . 8 7 3 8 8 0 . Ayrıca b k z . , M . S. G e m a l m a z , "İnsan Hakları Hukukunda
Ayrımcılık
Yasağı'",
Karamustafaoğlu'na Armağan, 2 0 1 0 , s f . 2 4 4 - 2 4 6 .
"Irk ve Irksal Önyargılar Hakkında Bildirf si (md.3) hükmünün İngilizce o r i j i n a l m e t n i
şöyledir: " A r t i c l e 3 - A n y d i s t i n c t i o n , e x c l u s i o n , r e s t r i c t i o n o r preference based o n race,
colour, ethnic or n a t i o n a l o r i g i n or religious intolerance motivated by racist
c o n s i d e r a t i o n s , w h i c h d e s t r o y s o r c o m p r o m i s e s t h e s o v e r e i g n e q u a l i t y o f States a n d t h e
r i g h t o f peoples to s e l f - d e t e r m i n a t i o n , o r w h i c h i t l i m i t s i n a n a r b i t r a r y o r
d i s c r i m i n a t o r y m a n n e r t h e r i g h t o f every h u m a n b e i n g a n d g r o u p to f u l l d e v e l o p m e n t is
i n c o m p a t i b l e w i t h t h e r e q u i r e m e n t s o f a n i n t e r n a t i o n a l o r d e r w h i c h is j u s t a n d
guarantees respect for h u m a n rights;..."
M S H S (md.2/1) hükmü şöyledir: " M a d d e 2 - 1. B u Sözleşmenin Tarafı h e r Devlet,
k e n d i ülkesinde b u l u n a n ve yargı y e t k i s i n e t a b i o l a n bütün b i r e y l e r bakımından, ırk,
r e n k , c i n s i y e t , d i l , d i n , s i y a s a l y a d a diğer görüş, u l u s a l y a d a sosyal köken, mülkiyet,
doğum y a h u t başka statü g i b i h e r h a n g i b i r türde farklılık gözetmeksizin
("without
distinction
of any kind, such as"), b u Sözleşmede tanınan h a k l a r a saygı göstermeyi ve
bunları t e m i n etmeyi/(güvence altına almayı) taahhüt eder."
M S H S (md.26) hükmü şöyledir: " M a d d e 2 6 - H e r k e s y a s a önünde eşittir ve h e r h a n g i
b i r ayrımcılık gözetilmeksizin ("without any discrimination")
yasanın eşit şekilde k o r u ­
ması hakkına s a h i p t i r . B u bağlamda, y a s a h e r h a n g i b i r ayrımcılığı y a s a k l a y a c a k
("prohibit any discrimination")
ve ırk, r e n k , c i n s i y e t , d i l , d i n , s i y a s a l y a d a diğer görüş,
Kadınlara Karşı Her Biçimiyle Ayrımcılığın Ortadan
Kaldırılması Sözleşmesi: Çekinceler Sorunu Işığında Haklar
16 1
Analizi
düzenleyen diğer bazı m a d d e l e r i n d e , örnek o l s u n (md.3), (md.4/1), ( m d . 1 4 / 1 ,
3), ( m d . 2 0 / 2 ) , (md.25) hükümlerinde, "eşit h a k l a r " , "ayrımcılık y a p m a m a " ve
"farklılık gözetmeme" unsurları d a y e r almaktadır.
Genel b i r sözleşme o l a n ve esasen düzenlediği hiçbir h a k için tanım ön­
görmeyen MSHS'de doğal o l a r a k ayrımcılıkla i l g i l i n o r m l a r d a d a tanım b u l u n ­
mamaktadır. B u d u r u m d a , M S H S organı o l a n İHK'nin k e n d i i l g i l i n o r m l a r m d a k i ayrımcılığı nasıl anladığını deşifre e d e b i l m e k amacıyla, İHK'nin 1 9 8 9 yılın­
d a k i o t u z - y e d i n c i o t u r u m u n d a k i 9 4 8 . toplantısında 0 9 / 1 1 / 1 9 8 9 t a r i h i n d e
k a b u l ettiği " G e n e l Y o r u m No. 18: Ayrımcılık yapılmaması"
başlıklı belgede
o r t a y a koyduğu s t a n d a r t l a r a göz a t a b i l i r i z .
58
İHK 0 9 / 1 1 / 1 9 8 9 t a r i h l i Genel Y o r u m No. 18 (para. 1)'de "ayrımcılık y a ­
pılmaması, h e r h a n g i b i r ayrımcılık olmaksızın y a s a / h u k u k önünde eşitlik ve
y a s a tarafından eşit şekilde k o r u n m a ile b i r l i k t e , i n s a n haklarının k o r u n m a ­
sına ilişkin t e m e l ve g e n e l i l k e y i oluşturmaktadır..."; (para.2)'de "Gerçekten de,
ayrımcılık yapılmaması o d e n l i b i r t e m e l i l k e d i r k i , m a d d e 3, h e r b i r T a r a f Dev­
leti, e r k e k l e r i n ve kadınların Sözleşmeden düzenlenen h a k l a r d a n y a r a r l a n m a
bakımından eşit h a k k a s a h i p olmalarını t e m i n etmekle yükümlendirmektedir"
d e m e k t e d i r . Aynı Genel Y o r u m d a İHK (para. 6)'da, ayrımcılık tanımı öngören
IAOKS ( m d . l ) ile b u r a d a ele aldığımız K K A O K S (md. l ) ' d e k i tanımları a y n e n
vermektedir.
B u n u n ardından İHK (para.7)'de i l k i n , tanımlarını naklettiği i k i Sözleş­
m e n i n (IAOKS ve KKAOKS) spesifik temelde ayrımcılık vakalarını ele aldığına
işaret e t m e k t e , ardından k e n d i sözleşmesinde d u r u m a b a k a r a k şu y o r u m u
yapmaktadır:
59
İHK/Genel Y o r u m No. 18: " 7 . (...) K o m i t e , Sözleşmede (MSHS) kullanıldığı
biçimiyle 'ayrımcılık' t e r i m i n i n , ırk, r e n k , cinsiyet, d i l , d i n , siyasal y a d a başka
görüş, u l u s a l y a d a sosyal köken, mülkiyet, doğum y a d a başka statüler g i b i
h e r h a n g i b i r temelde yapılan, ve tüm hakların ve özgürlüklerin bütün i n s a n l a r
bakımından eşitlik t e m e l i n d e o l a r a k tanınmasını, yararlanılmasını y a d a k u l l a ­
nılmasını hükümsüz hale g e t i r m e y a h u t zayıflatma/(azaltma) amacını taşıyan
y a h u t e t k i s i n i / ( s o n u c u n u ) doğuran h e r h a n g i b i r farklılık gözetme
("distinction"),
dışlama ("exclusion"),
kısıtlama ("restriction")
y a d a öncelik tanıma/(tercihte
b u l u n m a ) ("preference")
h a l l e r i n e işaret eder o l a r a k anlaşılması gerektiğine
inanmaktadır."
Yukarıda karşılaştırmalı o l a r a k m e t i n l e r i n i verdiğimiz için kolaylıkla ayırt
edilebilecektir k i , M S H S organı İHK'nin Genel Y o r u m No. 18 (para.7)'de verdiği
"ayrımcılık" tanımı y a d a kavramı, h e r ne k a d a r aynı Genel Y o r u m u n b i r önceki
paragrafında (para.6) sadece IAOKS ve K K A O K S hükümlerine gönderme yapıl­
mışsa d a , aslında b u i k i b e l g e n i n dışında UÇÖ'nün Sözleşme No. 1 1 1 ile
U N E S C O ' n u n EAKS hükümlerini de esas almaktadır. Dolayısıyla, M S H S organı
u l u s a l y a d a t o p l u m s a l köken, mülkiyet, doğum y a d a başka b i r statü g i b i h e r h a n g i b i r
t e m e l d e k i ayrımcılığa karşı tüm kişilerin e t k i l i ve eşit biçimde korunmasını güvence a l ­
tına alacaktır."
5 8
R e p o r t o f t h e H R C , 4 O c t o b e r 1 9 9 0 , (A/45/40), Official Records o f t h e H R C 1 9 8 9 / 9 0 ,
Vol. I I , Documents 3 7
to 3 9
sessions, U N , New Y o r k , 1 9 9 5 , A n n e x V I ,
"General
comment 18: (Non-discrimination}',
sf.377-378.
t h
5 9
t h
İHK'nin 1989 t a r i h l i G e n e l Y o r u m No. 18 hakkında b i l g i ve değerlendirme için b k z . , M .
S. G e m a l m a z , G e n e l T e o r i , 2 0 1 0 , s f . 1 0 0 - 1 0 1 , 6 2 4 . Ayrıca b k z . , M . S. G e m a l m a z , "İn­
san Hakları Hukukunda
Ayrımcılık
Yasağı", Karamustafaoğlu'na Armağan, 2 0 1 0 ,
sf. 1 8 7 - 1 9 1 .
162
M. Semih
Gemalmaz
(ÎÜHFM C. LXIX,
S.l-2,
s. 141-240,
2011)
İHK'nin Genel Y o r u m No. 18 (para.7)'de verdiği ayrımcılık tanımın, anılan diğer
dört Sözleşmenin tümünün göz önünde bulundurulması s u r e t i y l e üretilmiş
olduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz.
A m a b u n d a n d a h a önemli gördüğümüz b i r tespit şudur. İHK, anılan d i ­
ğer dört Sözleşmedeki normları h a r m a n l a y a r a k ve birleştirerek b i r bakıma
m e v c u t tanımlar içinde e n geniş olanına ulaşmış ve böylelikle de b u geniş t a ­
nımı M S H S s i s t e m i n e i t h a l etmiş sayılabilirse de, m e v c u t n o r m a t i f çerçeveye
y e n i h e r h a n g i b i r u n s u r ekleyebilmiş değildir.
2-) K K A O K S ' n d e yapısal s o r u n l a r v e hakların etkinleşmesi üzerin­
deki etkisi
i) K K A O K S ' n d e k i "ayrımcılığın" tezahür alanlarının kuşatıcılığı i l e
K o m i t e n i n y e t k i l e r i ilişkisi
K K A O K S başlığında geçen "ayrımcılık" esas i t i b a r i y l e b i r m e d e n i - s i y a s i
h a k l a r k o n u s u o l m a k l a b i r l i k t e , kadının t o p l u m içindeki e k o n o m i k ve sosyal
d u r u m u n a ilişkin h a k l a r d a Sözleşmede düzenlenmiş olduğundan Sözleşmenin
kapsamının, dolayısıyla d a Sözleşme organı K K A O K K ' n i n çalışma alanının d a h a
geniş olduğu i l e r i sürülebilir.
60
Kadınlara ilişkin s o r u n teşkil eden hususların görüldüğü alanları şöyle
b i r gözden geçirecek o l u r s a k , bunların, sadece k a m u s a l yaşamla sınırlı olmayıp
özel yaşam alanlarında d a o r t a y a çıktığını; bireysel ve t o p l u m s a l yaşamın ve
f a a l i y e t l e r i n h e m e n h e r alanı ve k o n u s u y l a bağlantılı görünüm biçimleri b u l u n ­
duğunu kolaylıkla f a r k edebiliriz. Dolayısıyla, K K A O K S "kadınlara karşı ayrım­
cılık" üzerinde odaklaşmakla k o n u s a l bakımdan b i r çerçeve çizmekteyse de,
Sözleşme ( m d . l ) ' d e k i tanım içinde "kadınlara karşı ayrımcılık" p r o b l e m i n i n
görülebildiği alanların, k l a s i k i l k i k i kuşak i n s a n haklarıyla sınırlı t u t u l m a y a ­
r a k " y a d a h e r h a n g i b i r başka a l a n d a k i " ibaresiyle esnekleştirilmiş olması s o n
derece isabetlidir.
T a m b u n o k t a d a başka b i r tartışmaya geçmenin mümkün olduğunu dü­
şünüyoruz. Sözleşmenin genel çerçevesinin kadınlara karşı ayrımcılık proble­
m i n i n bütün tezahür alanlarını k a p s a m a y a yönelik b i r yaklaşımla k u r g u l a n ­
ması, h e m e n üstte belirttiğimiz üzere, o l g u s a l v e r i l e r i göz önünde b u l u n d u r ­
ması nedeniyle ilkesel o l a r a k i s a b e t l i ise de, b u yaklaşım bize d a h a çok t e o r i k
o l a r a k haklı kılmabilir görünmektedir. D a h a açık söyleyecek o l u r s a k , b u so­
r u n a tanı/(teşhis) konulması ve dolayısıyla d a çerçevesinin çizilmesinde "belir­
t i l e r i n " , gözlemlenebilen sorunların çeşitliliğini d i k k a t e a l a n kuşatıcı b i r y a k l a ­
şım anlaşılabilirdir. A n c a k b u r a d a göz ardı e d i l m e m e s i g e r e k e n h u s u s , tanı
k o n u l a n s o r u n u g i d e r m e k üzere s o m u t b i r sözleşmenin kotarılmış olduğudur.
Kadınlara karşı ayrımcılığın tezahür alanlarını göz önünde b u l u n d u r m a k yet­
mez; b u s o r u n l a mücadele e t m e k üzere tasarımlanan cihazın çapını ve gücünü
de m u t l a k a d i k k a t e a l m a k gerekir. K K A O K S d a h i l , i n s a n hakları sözleşmeleri
hiç kuşkusuz h e m d o k t r i n e r görüşlerden beslenirler h e m de düzenlediği k o ­
n u y l a i l g i l i tartışma ve görüşlere z e m i n oluştururlar. B u bağlamda d i k k a t edil­
m e k g e r e k e n mesele, b u tür sözleşmelerin a n a gayesidir. O gaye, Devletleri
ulusalüstü denetime t a b i kılarak sözleşmenin düzenlediği i n s a n haklarını k o ­
rumaktır. B u r a d a n çıkan s o n u c a göre, i n s a n hakları sözleşmeleri, s o n t a h l i l d e ,
s o m u t araç(lar)/aygıt(lar) ve d e n e t i m u s u l l e r i öngörmek suretiyle i n s a n h a k l a ­
rının kurumsallaşmasına h i z m e t e t m e k üzere üretilir.
6 0
Henry J . Steiner - Philip Alston, International H u m a n
U n i v e r s i t y Press, 2 0 0 0 , sf. 159.
Rights in Context,
Oxford
Kadınlara Karşı Her Biçimiyle Ayrımcılığın Ortadan
Kaldırılması Sözleşmesi: Çekinceler Sorunu Işığında Haklar
163
Analizi
B e l i r t i l e n açıdan düşünüldüğünde, K K A O K S ' n i n k a p s a m a alanını sap­
t a r k e n b e n i m s e n e n kuşatıcı ve b u nedenle de iddialı o l a r a k nitelendirebileceği­
m i z yaklaşım ile Sözleşmenin orijinal m e t n i n i n öngördüğü cihazın yapısı, gö­
revleri, y e t k i l e r i , donanım ve olanakları bakımından " n i t e l i k l e r i " ve "sınırlılığı"
arasında b i r "orantısızlık", b i r "dengesizlik" bulunduğunu t e s l i m e t m e k gerekir.
B u nedenle, Sözleşme (md. l ) ' d e k i tanımın kuşatıcılığma körü körüne övgüler
düzmek y e r i n e , b u i k i u n s u r u , y a n i tanımı ve tanımın g e r e k l e r i n i y e r i n e getire­
cek o l a n cihazı koparılmaz ilişkisi içinde değerlendirerek meseleye b a k m a k
d a h a i s a b e t l i olacaktır.
Şurası açıktır k i , K K A O K S organı K K A O K K , doğrudan Sözleşmeden kay­
n a k l a n a n şekilde engelli o l a r a k vücut bulmuştur ve B M ' n i n birçok başka i n s a n
hakları sözleşmeleri organı için söz k o n u s u o l m a y a n derecede b u engelliliği
aşmak şeklinde özel b i r çaba gösterme külfetiyle karşılaşmıştır. D i k k a t e d e l i m
k i , bahsettiğimiz t e k n i k e n g e l l i l i k t i r ; b u n a b i r de, K o m i t e n i n k e n d i Sözleşmesini
etkinleştirmesi görevine, kadınlara karşı ayrımcılığın u z u n ve d e r i n köklerinden
beslenen " t a r i h s e l " ve " t e m a t i k " sorunların yüklediği külfetleri e k l e m e k her­
halde gereklidir.
Bütün b u n l a r a ilaveten t a r i h s e l gelişim çizgisi içinde ve p o z i t i f h u k u k
düzlemi de d a h i l " i n s a n hakları" f i k r i n i n ve söyleminin, diğer hususların yanı
sıra, d i l s e l tezahürünü t a k i p edecek o l u r s a k , e r k e k c i n s i y e t i n d e o l a n Avrupalı
kişilerin hakları o l a r a k formülleştirildiği ve ifade edildiği de görülecektir. B u
açıdan düşünüldüğünde, sadece f i k r i n olgunlaştığı ve çeşitli h a k b i l d i r i l e r i ve
diğer u l u s a l m e v z u a t a yansıdığı 17. ve 18. Yüzyıllardan başlayan e r k e n dönem
bakımından değil , " i n s a n hakları" kavramının m o d e r n a n l a m d a kullanıldığı
2 0 . Yüzyılın i k i n c i yarısından s o n r a bile h a l e n " e r k e k l e r i n haklarına" tekabül
edecek şekilde algılanışı ve t a k d i m i n i n t a m a m e n önüne geçilemediği s a p t a n a ­
bilecektir.
61
62
T e s l i m e t m e k g e r e k i r k i , 1 9 7 9 t a r i h l i K K A O K S de b u genel s o r u n l u y a k ­
laşımdan t a m o l a r a k arındırılmış şekilde kotarılabilmiş değildir. Sözleşmenin
" c i n s i y e t ayrımcılığı" a n a kavramı üzerinde yükselerek, b u n u n o r t a d a n kaldı­
rılması ve dolayısıyla d a "eşitliğin" sağlanması perspektifiyle sınırlandırılmış
o l a r a k biçimlendirildiği açıktır. B u d u r u m d a Sözleşme organı K o m i t e , belgeye
damgasını v u r a n anılan f i k r i t e m e l ve yaklaşımla d a süreç içinde uğraşmak
z o r u n d a kalmıştır. H u k u k i açıdan analiz yapıldığında b e l i r t i l e n s o n u n s u r d a ,
K K A O K S organı K K A O K K ' n i n aslında diğer i n s a n hakları sözleşmeleri o r g a n l a ­
rından farklı o l a r a k , b u d e n l i açık, doğrudan ve öncelik taşıyan çetrefil b i r a n ­
layış ve yaklaşım m e s e l e s i n i n üstesinden g e l m e k z o r u n d a bırakıldığını gösteren
b i r başka güçlüğe işaret e t m e k t e d i r .
Sözleşmenin f i k r i özü ve özellikle de o r i j i n a l m e t n i i t i b a r i y l e taşıdığı yapı­
s a l aksaklık y a h u t e k s i k l i k l e r i n beslediği ve Sözleşme organına peşinen yükle­
miş olduğu bütün b u külfetleri akılda t u t s a k d a , b u çalışmanın yazarı K o m i t e -
6 1
6 2
M . S. G e m a l m a z , D e v l e t , B i r e y Özgürlük, L e g a l Yay., İstanbul, M a r t 2 0 1 0 , sf. 1 8 7 - 1 9 5 ,
özellikle sf. 1 9 2 - 1 9 3 .
Shelly W r i g h t , "Economic
Rights
and Social Justice:
A Feminist
Analysis
of Some
International
Human Rights Conventions",
Aust. Y B I L , Vol.12, 1988-1999, sf.241-264,
s f . 2 4 1 - 2 4 2 . Y a z a r ' e r k e k l e r i n hakları' m e s e l e s i n i n i n s a n haklarını sadece d i l s e l açıdan
değil ve f a k a t b u hakların m o d e r n Batı A v r u p a ' d a k i t a r i h s e l ve kültürel gelişimini de
maskelediğini i l e r i sürmektedir. Y a z a r a göre b u hakların esası ve bunların dayandığı
s i y a s i ve e k o n o m i k t e m e l l e r de k e z a ' i n s a n ' t e m e l l i o l m a k t a n ziyade ' e r k e k ' cinsiyetçi
temellidir, sf.242.
164
M. Semih
Gemalmaz
(ÎÜHFM C. LXIX,
S.l-2,
s. 141-240,
2011)
n i n kuruluşundan b u y a n a sergilediği performansın k a y d a değer ölçüde başa­
rılı o l a r a k n i t e l e n d i r i l m e s i gerektiği görüşündedir.
ii) K K A O K S ' n d e d i k e y v e y a t a y s o r u m l u l u k
Sözleşme (md.2) hükmü, genel yükümlülük öngörmektedir ve ( m d . 5 16)'da tanınmış h a k l a r bakımından uygulanmaktadır.
B u maddeyle Taraf
Devletlere kadınlara karşı ayrımcılığı o r t a d a n kaldırmak için düzenlenmesi
g e r e k e n h u k u k yolları ve cezalara ilişkin o l a r a k yükümlülükler g e t i r i l m e k t e d i r .
T a r a f Devletler, kadınlara karşı ayrımcılığın o r t a d a n kaldırılmasına yönelen b i r
siyasayı z a m a n y i t i r m e k s i z i n t a k i p etmekle yükümlendirilmişlerdir.
63
Sözleşme ( m d . 2 ) y e göre, henüz anayasalarına ve yasalarına eşitlik i l k e s i
girmemiş T a r a f Devletler, b u i l k e y i m e v z u a t a e k l e m e y i ve i l k e n i n uygulanmasını
sağlamayı üstlenmektedirler, (md.2/a). T a r a f Devletler ayrıca, kadınlara karşı
h e r türlü ayrımcılığı y a s a k l a y a n ve g e r e k l i yaptırımları d a öngören y a s a l ön­
l e m l e r i almayı, k a m u makamlarının ve ajanlarının (ayrıca özel kişi, kuruluş ve
teşebbüslerin ) kadınlara karşı h e r türlü ayrımcı h a r e k e t t e n kaçınmasını
sağlamayı ve e n önemlisi kadınlara karşı h e r türlü ayrımcılık teşkil eden y a s a ,
yönetmelik, (ayrıca, örf, adet ve uygulamaları) değiştirmek, düzeltmek y a d a
o r t a d a n kaldırmak için g e r e k l i bütün önlemleri almayı, kadınlara karşı ayrım­
cılık teşkil eden bütün u l u s a l cezai hükümleri ilga e t m e y i üstlenmişlerdir.
64
B u m a d d e y e ilişkin o l a r a k i k i h u s u s a işaret e t m e k gerekir. İlki, özel kişi­
ler tarafından kadınlara karşı yapılan ayrımcılığın önlenmesinin d e
Taraf
Devletlere b i r yükümlülük o l a r a k yüklenmiş olmasıdır. Hatırlatalım k i , i n s a n
hakları h u k u k u belgelerinde, k u r a l o l a r a k , Devlet-birey ilişkisi ve k a m u s a l
m a k a m l a r c a gerçekleştirilen h a k i h l a l l e r i esas alınmaktadır. Gerçi, b u a l a n d a ,
özellikle sözleşme organları içtihatlarıyla, b i r e y - b i r e y ilişkilerinde o r t a y a çıkan
h a k i h l a l l e r i n i önlemek başta o l m a k üzere ve y i n e Devletle ilişki k u r u l a r a k
sözleşmenin sağladığı güvencelerin u y g u l a m a alanını y a t a y düzlemde geniş­
letme yönünde b i r gelişim vardır. F a k a t t e m e l i l k e varlığını sürdürmektedir.
6 5
B i r karşılaştırma y a p m a k üzere B M M S H S organı İHK'nin 2 9 / 0 3 / 2 0 0 0
t a r i h i n d e k a b u l ettiği "Genel Yorum No.28 (68): Madde 3 (Kadınlar ve erkekler
arasında haklarda
eşitlik/'
başlıklı belgeye işaret edebiliriz. Genel Y o r u m
66
Rebecca J . Cook, "State Responsibility
for Violations
of Women's Human Rights",
Harv.
H u m . R t s . J . , V o l . 7 , 1 9 9 4 , sf. 1 2 5 - 1 7 5 , sf. 1 5 8 - 1 6 9 . J o L y n n S o u t h a r d , "Protection
of
Women's
Human
Rights
Under the Convention
on the Elimination
of All Forms
of
Discrimination
Against Women", P a c e I n t ' l L . R e v . , V o l . 8 , 1 9 9 6 , sf. 1-90, s f . 3 1 .
K K A O K S (md.2/e) hükmüne göre T a r a f D e v l e t l e r , " h e r h a n g i b i r kişi, örgüt y a d a k u r u ­
luş/fişletme) tarafından kadınlara karşı ayrımcılığı/(ayrımcılık yapılmasını) o r t a d a n
kaldırmak üzere g e r e k l i / ( u y g u n ) bütün önlemleri almayı" taahhüt e t m e k t e d i r l e r .
P a m e l a G o l d b e r g - N a n c y Kelly, "International
Human
Rights
and Violence
against
Women", H a r v a r d H u m . R t s . J . , V o l . 6 , 1 9 9 3 , sf. 1 9 5 - 2 0 9 , s f . 1 9 7 .
"General
comment No.28: Article 3 (The equality of rights between
men and
women)",
a d o p t e d b y t h e C o m m i t t e e a t i t s 1 8 3 4 t h m e e t i n g ( s i x t y - e i g h t h session), o n 2 9 M a r c h
2 0 0 0 ; R e p o r t o f t h e H R C , V o l . I , G e n e r a l A s s e m b l y , Official R e c o r d s F i f t y - f i f t h session
S u p p l e m e n t No. 4 0 (A/55/40), U n i t e d N a t i o n s , N e w Y o r k , 2 0 0 0 , A n n e x V I , sf. 1 3 3 - 1 3 9 .
G e n e l Y o r u m N o . 2 8 , aynı k o n u l u o l u p 2 8 / 0 7 / 1 9 8 1 t a r i h ve 4 sayılı Genel Y o r u m
No.4'ün y e r i n e geçmek üzere hazırlanmıştır, (para. 1). 2 9 / 0 3 / 2 0 0 0 t a r i h l i Genel Y o r u m
No.28 hakkında b i l g i ve değerlendirme için b k z . , M . S. G e m a l m a z , G e n e l T e o r i , 2 0 1 0 ,
sf. 1 0 0 - 1 0 1 , 6 2 4 . M . S. G e m a l m a z , "İnsan Hakları Hukukunda
Ayrımcılık
Yasağı'",
Karamustafaoğlu'na Armağan, 2 0 1 0 , s f . 1 9 2 - 1 9 3 , 2 0 6 .
Kadınlara Karşı Her Biçimiyle Ayrımcılığın Ortadan
Kaldırılması Sözleşmesi: Çekinceler Sorunu Işığında Haklar
165
Analizi
No.28 (para.4)'de ifade edildiği üzere, M S H S (md.2 ve 3) hükümleri, c i n s i y e t
t e m e l i n d e ayrımcılığın yasaklanması d a h i l , kamu ve özel sektörün her ikisinde
de, h a k l a r d a n eşit yararlanması zedeleyen ayrımcı eylemlere s o n v e r m e k üzere
g e r e k l i tüm adımları atmakla/(önlemleri a l m a k l a ) T a r a f Devletleri ödevlendirm e k t e d i r , (para. 4). K a m u n u n yanı sıra "özel sektörün" de vurgulandığının altını
çizmek gerekir.
Y e n i d e n K K A O K S ' n e dönecek o l u r s a k , (md.2) hükmünde i f a d e s i n i b u l a n
ve T a r a f D e v l e t l e r i n kadınlara karşı ayrımcılık yapılmamasını "sağlama" yü­
kümlülüğünü öngören düzenlemeye d i k k a t çekmek y e r i n d e olacaktır. Diğer
söyleyişle, k a m u s a l makamların sadece ayrımcılık teşkil eden t a s a r r u f l a r d a
bulunmamaları y a h u t bulunmamalarının t e m i n e d i l m e s i , T a r a f D e v l e t i n b u
Sözleşmeyle üstlendiği yükümlülüğü y e r i n e g e t i r m e s i bakımından y e t e r l i sayıl­
maz. B u n a ek o l a r a k , özel kişi ve kuruluşlar tarafından ayrımcılık yapılmasını
engellemek ve yapılmış ise sorumluları kovuşturmak ve cezalandırmak ve mağ­
d u r u n zararının t a z m i n e d i l m e s i n i sağlamak d a T a r a f D e v l e t i n yükümlülükleri­
n i n parçasını oluşturur.
67
B u d u r u m , aslında k o n u üzerinde çalışanlar tarafından i y i b i l i n e n b i r
h u s u s o l a n i n s a n hakları bağlamında " k a m u s a l a l a n " ve "özel a l a n " ikiciliğini
s o r g u l a y a n ve aşmaya yönelen h u k u k i tartışmalarla doğrudan alakalıdır.
D o k t r i n d e i l e r i sürüldüğü üzere, kamusal/özel ikiciliği, e r k e k l e r i n k a b u l a l a n d a
e t k i l e m e , yön v e r m e durumlarını saklı t u t m a k s u r e t i y l e , e r k e k l e r tarafından
sosyal iktidarın sürdürülmesine i m k a n v e r e n e t k i l i b i r araçtır. B u i k i c i l i k aynı
z a m a n d a , özel a l a n d a aile f o r m u içinde k a m u n u n a t a e r k i l iktidarını saklı t u t ­
mayı d a meşrulaştırmaya h i z m e t e t m e k t e d i r . Uluslararası h u k u k ve u l u s l a r a ­
rası i n s a n hakları h u k u k u d a h i l , tüm hukukların varsaydığı kamusal/özel a l a n
ikiciliği aslında b i r gerçekliğe tekabül e t m e k t e d i r ; öyle k i i n s a n t o p l u m u , birey­
l e r i n yaşamı b u i k i farklı a l a n a ayrılmıştır. O y s a b u bölümleme, kadınları i k t i ­
d a r kaynaklarından dışlamayı rasyonelleştirmek üzere k u r g u l a n a n b i r ideolojik
tasarımdır. B u i k i c i l i k aynı z a m a n d a , k a m u s a l a l a n d a işler hale gelen i n s a n
hakları güvencelerinin olası müdahalesi bulunmaksızın, kadınlar üzerindeki
68
69
6 7
6 8
6 9
B k z . , Rebecca J . Cook, "State Accountability
Under the Convention
on the Elimination
of
All Forms of Discrimination
Against
Women", H u m a n R i g h t s o f W o m e n : N a t i o n a l a n d
I n t e r n a t i o n a l P e r s p e c t i v e s , Rebecca J . C o o k (ed.), U n i v e r s i t y o f P e n n s y l v a n i a Press,
Philadelphia, 1994, sf.228-256, sf.230-231, 236-239
Örnek o l a r a k b k z . , M . J . H o r w i t z , "The History
of the Public/Private
Distinction",
U n i v e r s i t y o f P e n n s y l v a n i a L a w R e v i e w (U. P a . L . R e v . ) , V o l . 1 3 0 , 1 9 8 2 , sf. 1423¬
1 4 2 8 . D i n a h S h e l t o n , "Private
Violence, Public Wrongs and the Responsibility
of States",
F o r d h a m I n t ' l L . J . , V o l . 1 3 , Issue 1, 1 9 8 9 , s f . 1 - 3 4 . Y a z a r k o n u y u Ame.İHM'nin içti­
hatları ışığında i r d e l e m e k t e d i r . H i l a r y C h a r l e s w o r t h , "The Public/Private
Distinction
and
the Right
to Development
in International
Law", A u s t l . Y B I L , V o l . 1 2 , 1 9 8 8 - 1 9 8 9
( p u b l i s h e d 1992), sf. 1 9 0 - 2 0 4 . H i l l a r y C h a r l e s w o r t h , C h r i s t i n e C h i n k i n a n d Shelley
W r i g h t , "Feminist
Approaches
to International
Law", A J I L , V o l . 8 5 , 1 9 9 1 , s f . 6 1 3 - 6 4 5 ,
özellikle s f . 6 2 6 - 6 3 4 . M a r g a r e t T h o r n t o n , "The Public/Private
Dichotomy:
Gendered
and
Discriminatory",
J o u r n a l of L a w a n d Society (J. L. & Soc'y), Vol.18, No.4, Winter
1 9 9 1 , s f . 4 4 8 - 4 6 3 . P a m e l a G o l d b e r g , "Anyplace
but Home: Asylum
in the United
States
for Women Fleeing Intimate
Violence",
C o r n e l l I n t ' l L . J . , V o l . 2 6 , Issue 3, 1 9 9 3 , s f . 5 6 5 6 0 4 . C e l i n a R o m a n y , "Women
as Aliens:
A Feminist
Critique
of the
Public/Private
Distinction in International
Human Rights Law", Harv. H u m . R t s . J . , Vol.6, 1993, sf.87-125.
T h o r n t o n , "The Public/Private
Soc'y, 1 9 9 1 , sf.459.
Dichotomy:
Gendered
and Discriminatory",
18 J . L . &
166
M. Semih
Gemalmaz
(ÎÜHFM C. LXIX,
S.l-2,
s. 141-240,
2011)
baskıcı d e n e t i m s i s t e m l e r i n i m u h a f a z a e t m e y i de mümkün kılmaktadır. B u
i k i l i a l a n ayırma, u l u s a l h u k u k t a d a c i n s i y e t ayrımcılığına karşı üretilen mev­
z u a t t a bile sağlam o l m a y a n b i r uyanış y a h u t bilinçlenme yanılsamasına y o l
açabilmekte, durumlarının d a h a iyiye götürüldüğü yönünde kadınlar arasında
dayanaksız b i r k a n a a t i k l i m i oluşmasına h i z m e t e t m e k t e ve aslında t o p l u m
içinde cinsiyetçiliğin kaldırılmasına fiili ve gerçek c i d d i b i r katkı sağlamadığı
g i b i , kadınların d a h a i l e r i h a k taleplerine e r k e k l e r i n d a h a kolay karşı çıkma­
sına fırsat v e r m e k t e d i r . B u t a b l o , s o n t a h l i l d e t o p l u m içinde e r k e k l e r i n r e s m i
ve fiili egemen pozisyonlarını y e n i d e n üretmektedir.
70
71
B u o l g u , örnek o l s u n , tıpkı çocuklara karşı şiddet ve bedensel ceza u y ­
g u l a n m a s ı p a t o l o j i s i n d e görüldüğü g i b i , küçük ve ergen kız çocuklarına ve
ayrıca yetişkin kadınlara kadınlara karşı şiddet sorunsalı bağlamında tüm
çarpıcılığı ile açığa çıkar. "Özellikle özel/ m a h r e m a l a n d a ("intimate
sphere")
v u k u b u l a n kadınlara karşı şiddet, özel n i t e l i k l i uyuşmazlığın b i r s o n u c u ve
dolayısıyla d a siyasi bağlamda önem taşımayan b i r h u s u s o l a r a k görülmekte­
dir. T o p l u m s a l - c i n s i y e t t e m e l l i şiddet, i n s a n haklarının b i r i h l a l i o l a r a k tanın­
m a k t a n ziyade, b e l l i kültürel y a h u t d i n s e l uygulamaların b i r getirişi o l a r a k
y a h u t d a münferit bireysel eylemler şeklinde kavranmaktadır". O y s a kadın­
l a r a karşı şiddet, b u tür e y l e m l e r i n kişisel y a h u t kültürel özelliklerin s o n u c u
olduğu yönündeki argümanın tersine, açıkça " s i y a s i n i t e l i k taşımaktadır.
Çünkü kadınlara karşı şiddet, t o p l u m içinde e r k e k l e r ve kadınlar arasındaki
yapısal i k t i d a r ilişkilerinin, tahakkümün ve ayrıcalıkların b i r s o n u c u d u r . B u ­
r a d a n görüldüğünde kadınlara karşı şiddet, evde, işyerinde y a h u t tüm k a m u s a l
a l a n l a r d a sözü edilen siyasi n i t e l i k taşıyan ilişkilerin sürdürülmesi ve m u h a f a ­
zasının m e r k e z i n d e yatmaktadır."
B u n l a r g e n e l o l a r a k i s a b e t l i t e s p i t l e r ve
eleştirilerdir.
72
73
74
B u n u n l a b i r l i k t e K K A O K S ' n i n açtığı y o l d a n geçilerek, özellikle KKŞOKB
( m d . l ) ve (md.2/a) hükümleri bağlamında kamusal/özel a l a n ikiciliğini aş75
7 0
7 1
7 2
7 3
7 4
7 5
C h a r l e s w o r t h , C h i n k i n a n d W r i g h t , "Feminist
A J I L , 1991, sf.629.
Approaches
to International
Law",
85
N i c o l a Lacey, "Legislation
Against
Sex Discrimination:
Questions
from
a
Feminist
Perspective",
J . L . & Soc'y, Vol.14, No.4, W i n t e r 1987, s f . 4 1 1 - 4 2 1 , sf.418. Yazar k o ­
n u y u özellikle Birleşik Krallık'ta çıkarılan 1975 t a r i h l i C i n s i y e t Ayrımcılığı K a n u n u açı­
sından i r d e l e m e k t e d i r . B e n z e r i gözlemleri T h o r n t o n , 1984 t a r i h l i A v u s t r a l y a C i n s i y e t
Ayrımcılığı K a n u n u ile bağlantılı o l a r a k yapmaktadır. B k z . , T h o r n t o n ,
"The
Public/Private
Dichotomy:
Gendered
and Discriminatory",
18 J . L . & S o c ' y , 1 9 9 1 ,
sf.452-456.
K o n u y a özgülenen b i r çalışma o l a r a k b k z . , H . B u r a k G e m a l m a z , A v r u p a İnsan Hakları
Sözleşmesinde v e Türk H u k u k u n d a Çocuğun B e d e n s e l C e z a y a Karşı Korunması,
L e g a l Yay., İstanbul, N i s a n 2 0 0 5 .
G o l d b e r g - Kelly, "International
Human Rights and Violence Against
Women", 6 H a r v .
H u m . R t s . J . , 1 9 9 3 , sf. 196. Y a z a r l a r "özel/mahrem a l a n " ("intimate sphere")
ifadesini,
şiddet e y l e m l e r i n e h e d e f kılman kadınlar ile i s t e r k o c a , e r k e k arkadaş, üvey b a b a y a h u t
h e r h a n g i b i r başka "yakın' e r k e k o l s u n , e y l e m i n f a i l i arasındaki yakın ilişkiyi göstermek
üzere t e r c i h e t t i k l e r i n i b e l i r t m e k t e d i r l e r , id., sf. 196, d p . 4 .
C h a r l o t t e B u n c h , "Women's
Rights as Human
Rights:
Toward
a Revision
of
Human
Rights",
H u m . R t s . Q., V o l . 1 2 , 1 9 9 0 , s f . 4 8 6 , 4 9 0 - 4 9 1 . C h a r l e s w o r t h , C h i n k i n a n d
W r i g h t , " F e m i n i s t Approaches
to International
Law", 8 5 A J I L , 1 9 9 1 , s f . 6 2 9 .
KKŞOKB (md.2/a) hükmü şöyledir: "Madde 2 - (a) D a y a k , ev içinde kız çocukların c i n s e l
istismarı, drahoma/(başlık parasıyla) bağlantılı şiddet, e v l i l i k içi tecavüz, kadın c i n s e l
organının dağlanması/(kadın sünneti) ve kadınlara z a r a r v e r e n diğer geleneksel u y g u -
167
Kadınlara Karşı Her Biçimiyle Ayrımcılığın Ortadan
Kaldırılması Sözleşmesi: Çekinceler Sorunu Işığında Haklar
Analizi
m a k yönünde önemli adımlar atılmış bulunduğunu d a s a p t a m a k y e r i n d e ola­
caktır.
Gerçekten de, KKŞOKB (md. l)'de "kadınlara karşı şiddet" t e r i m i n i n tanımı
verilmektedir: "Madde
1 - B u B i l d i r i n i n amaçları bakımından, "kadınlara karşı
şiddet" t e r i m i , ister kamusal isterse özel yaşamda vuku bulsun, b u tür eylem­
lerle t e h d i t etme, z o r l a m a y a d a özgürlükten k e y f i o l a r a k y o k s u n bırakma d a h i l
o l m a k üzere, kadınların bedensel, c i n s e l y a d a p s i k o l o j i k z a r a r görmelerine
y a h u t ıstırap duymalarına y o l açan y a h u t böyle b i r s o n u c u doğurması olası
b u l u n a n , cinsiyete dayalı h e r h a n g i b i r şiddet anlamına gelir." ( v u r g u eklenmiş­
tir). Dolayısıyla KKŞOKB, g e n e l o l a r a k K K A O K S ' n e yöneltilmiş b u l u n a n b i r
eleştirinin, y a n i kadının özel a l a n d a korunmasının i h m a l edildiği yönündeki
eleştirinin de büyük ölçüde d i k k a t e alındığının b i r göstergesidir.
76
77
Öte y a n d a cinsel taciz UÇÖ'nün Sözleşme No. 1 1 1 ekseninde de ayrımcı­
lık o l a r a k mütalaa e d i l m e k t e d i r . Fırsat y a h u t m u a m e l e eşitliğini engelleyen
y a h u t zedeleyen e t k i y i haiz c i n s i y e t t e m e l i n d e k i b i r farklılık gözetme, dışlama
y a h u t öncelik tanıma, Sözleşme N o . l l l ( m d . l / l , a ) hükmüyle çelişen ayrımcılık
teşkil eder. B u n u n l a b i r l i k t e anılan UÇÖ Sözleşmesi özelinde b i r f i i l i c i n s e l taciz
o l a r a k n i t e l e n d i r m e k için, b u türdeki f i i l i n b e l l i özellikler taşıdığını gösterebil­
m e k şartı aranmaktadır. B u n a göre, c i n s e l taciz çalıştırmada y a h u t b i r işe a l ­
m a d a b i r önkoşul o l a r a k açığa çıkmalıdır; b u a l a n l a r d a a l m a n k a r a r l a r üze­
r i n d e e t k i s i bulunmalıdır y a h u t m e s l e k i p e r f o r m a n s açısından z a r a r v e r i c i n i t e ­
liği olmalıdır; b u tür f i i l l e r d e n m u s t a r i p o l a n kişiyi küçültmeli, aşağılamak y a ­
h u t s i n d i r i p korkutmalıdır. F a i l i tarafından b i l e r e k yapılan ve mağduru tarafın­
d a n i s t e n m e y e n b u k a t e g o r i d e k i h e r fiil c i n s e l taciz sayılır.
78
Y e n i d e n K K A O K S (md.2) düzenlemesinde b a k a c a k o l u r s a k d i k k a t i çeken
b i r diğer h u s u s şudur. B u n o r m ayrımcılık öngören ve f a k a t yazılı o l m a y a n örfadet, gelenek h u k u k u kurallarının kaldırılmasını d a T a r a f D e v l e t l e r i n yüküm­
lülükler m a n z u m e s i n e katmıştır. N i t e k i m K K A O K S , T a r a f D e v l e t l e r i n b u Söz­
leşme kapsamında üstlendikleri yükümlülüklerinden k u r t u l m a k için gelenekgörenek ve diğer uygulamaları i l e r i sürmelerine o l a n a k tanımamaktadır. Söz­
leşme (md.5/a) hükmü T a r a f Devletlere kadın ile erkeğin kalıplaşmış rollerine
l a m a l a r , eş k o n u m u n d a o l m a y a n l a r / ( e v l i l i k dışı yaşam beraberliği yaşayanlar) arasında
şiddet ve sömürü amacıyla u y g u l a n a n şiddet d a h i l o l m a k üzere, aile içinde vuku
bulan
b e d e n s e l , c i n s e l ve p s i k o l o j i k şiddet; (b) Tecavüz, c i n s e l i s t i s m a r , işyerinde, eğitim ku­
rumlarında ve diğer yerlerde c i n s e l t a c i z ve sindirme/(yıldırma), kadın t i c a r e t i ve f a h i ­
şeliğe z o r l a m a d a h i l o l m a k üzere, genel olarak toplum içinde vuku bulan b e d e n s e l , c i n ­
sel ve p s i k o l o j i k şiddet; (c) Her nerede vuku bulursa bulsun, D e v l e t tarafından işlenen
y a d a göz y u m u l a n b e d e n s e l , c i n s e l ve p s i k o l o j i k şiddet." ( v u r g u eklenmiştir).
7 6
7 7
78
R o m a n y , "Women as Aliens: A Feminist
Critique",
6 H a r v . H u m . R t s . J . , 1 9 9 3 , sf. 110.
C e l i n a R o m a n y , "State
Responsibility
Goes
Private:
A Feminist
Critique
of the
Public/Private
Distinction
in International
Human
Rights
Law", H u m a n R i g h t s o f
W o m e n : N a t i o n a l a n d I n t e r n a t i o n a l P e r s p e c t i v e s , Rebecca J . C o o k (ed.), U n i v e r s i t y
o f P e n n s y l v a n i a Press, P h i l a d e l p h i a , 1 9 9 4 , s f . 8 5 - 1 1 5 , özellikle s f . 9 1 - 9 9 , 1 0 1 - 1 0 7 . M a j a
Kirilova Eriksson, Reproductive Freedom, M a r t i n u s Nijhoff Publishers, The Hauge,
2000, sf.44-45, 263-268, 498-500.
M . S. G e m a l m a z , G e n e l T e o r i , 2 0 1 0 , s f . 6 5 7 - 6 5 8 .
Equality
in Employment
and Occupation,
G e n e r a l S u r v e y by t h e C o m m i t t e e o f
E x p e r t s on t h e A p p l i c a t i o n o f t h e C o n v e n t i o n s a n d R e c o m m e n d a t i o n s , I L C , 7 5 t h
Session, Geneva, 1 9 8 8 , sf.43, p a r a . 4 5 ' e atıfla n a k l e d e n , Nielsen, "The Concept
of
Discrimination
in ILO Convention
No.Ill",
43 I C L Q , 1994, sf.834.
168
M. Semih
Gemalmaz
(ÎÜHFM C. LXIX,
S.l-2,
s. 141-240,
2011)
dayalı önyargıların ve geleneksel uygulamaların o r t a d a n kaldırılması yüküm­
lülüğünü g e t i r m e k t e d i r . K K A O K S ( m d . 5 / a ) ' d a k i kadın ile erkeğin kalıplaşmış
rollerine dayalı ön yargıların ve geleneksel uygulamaların o r t a d a n kaldırılması
u n s u r u , K K A O K B ( m d . 3 ) ve 2 0 / 1 2 / 1 9 9 3 t a r i h l i KKŞOKB ( m d . 4 / j ) ve A f r i k a
Kadın Protokolü ( m d . 2 / 2 ) hükümlerinde de y e r almaktadır.
79
80
81
82
Öte y a n d a , K K A O K S (md.2/g)'de öngörülen ceza mevzuatında kadınlara
karşı ayrımcılık teşkil eden hükümlerin kaldırılması yönündeki n o r m a d a h a
önce K K A O K B (md.7)'de rastladığımızı hatırlatalım.
19901ı yılların başlarında d o k t r i n d e , münhasıran t o p l u m s a l c i n s i y e t
kaynaklı o l a r a k kadınların m a r u z kaldıkları dezavantajlara ve adaletsizliklere
karşı uluslararası i n s a n haklarının e t k i n b i r g i d e r i m sağlamaktan henüz u z a k
bulunduğunu vurgulanmıştır. B u açıdan b a k a r a k i n s a n haklarına saygı göste­
r i l m e s i n i n 'evrensel' n i t e l i k kazanmadığı ve b u n u n gerek kadınların i n s a n h a k ­
larının karmaşık n i t e l i k t e olmasından gerekse de b u s o r u n u n ülkeden ülkeye
farklılık arz e t m e s i n d e n beslendiği i l e r i sürülmüştür. S o r u n u n t e m e l i n d e , kadı­
nın erkeklere t a b i ve tahakküm altında oluşunun ve b u d u r u m u n i n s a n h a k l a ­
rının i h l a l i o l a r a k kavranmayışımn yattığı ifade edilmiştir.
83
B u tespitler genel o l a r a k i s a b e t l i o l m a k l a b i r l i k t e i k i h u s u s a d i k k a t i
çekmekte y a r a r var. îlki, b u tür argümanların Sözleşmenin henüz bireysel şika­
y e t başvurusunu öngören Protokolü çıkarılmadan önce, y a n i b e l g e n i n tanıdığı
hakların y a h u t T a r a f Devletlere yüklediği yükümlülüklerin dava e d i l e b i l i r l i k
niteliği kazanmasından evvel i l e r i sürüldüğüdür. İkincisi, kuşkusuz, başta Tür­
kiye o l m a k üzere, dünyanın gelişmiş y a h u t gelişmekte o l a n p e k çok ülkesinde
kadın hakları i h l a l l e r i ve b u n u n süregitmesi yadsınamayacak b i r o l g u d u r .
B u n a bağlı o l a r a k kadın haklarını kurumsallaştırma mücadelesinin e t k i l i b i ­
çimde sürdürülmesi gerektiği de b i r o d e n l i doğrudur.
7 9
8 0
8 1
8 2
8 3
Kadının e t n i k ve kültürel kimliği bağlamında hakları i n c e l e y e n b i r çalışma için genel
o l a r a k b k z . , R a d h i k a C o o m a r a s w a m y , "To Bellow like a Cow: Women, Ethnicity,
and the
Discourse
of Rights",
H u m a n Rights of Women National and International
P e r s p e c t i v e s , Rebecca J . C o o k (ed.), U n i v e r s i t y o f P e n n s y l v a n i a Press, P h i l a d e l p h i a ,
1994, sf.39-57.
K K A O K B (md.3) hükmü şöyledir: "Kadınların d a h a aşağı düzeyde olduğu düşüncesine
d a y a n a n gelenek-göreneklerin ve diğer tüm uygulamaların kaldırılması ve b u h u s u s ­
t a k i önyargıların y o k e d i l m e s i doğrultusunda u l u s a l eğilimleri yönlendirmek ve halkı
eğitmek üzere g e r e k l i / ( u y g u n ) bütün önlemler alınacaktır."
KKŞOKB (md.4/j) hükmü uyarınca D e v l e t l e r " e r k e k l e r i n ve kadınların sosyal ve kültü­
r e l davranış tarzlarını (alışkanlıklarını) değiştirmek ve c i n s i y e t l e r d e n b i r i n i n diğerinden
aşağı y a d a üstün olduğu düşüncesine ve e r k e k l e r ve kadınlar bakımından klişeleşmiş
r o l l e r öngörüsüne d a y a n a n önyargıları, geleneksel uygulamaları ve diğer bütün u y g u ­
lamaları o r t a d a n kaldırmak için, özelikle eğitim alanında o l m a k üzere, u y g u n bütün
önlemleri almalıdır."
A f r i k a Kadın Protokolü (md.2/2) hükmü şöyledir: " T a r a f Devletler, c i n s i y e t l e r d e n h e r ­
h a n g i b i r i n i n diğeri karşısında üstün y a h u t a l t düzeyde olduğuna y a h u t kadınlar ve
e r k e k l e r hakkında klişeleşmiş r o l l e r öngörüsüne d a y a n a n zararlı kültürel ve geleneksel
uygulamaların o r t a d a n kaldırılması amacını gerçekleştirmek için, k a m u n u n eğitilmesi,
b i l g i l e n d i r i l m e s i yollarını (ve) eğitim ve iletişim s t r a t e j i l e r i n i k u l l a n a r a k , kadınların ve
e r k e k l e r i n sosyal ve kültürel davranış m o d e l l e r i n i düzeltip değiştirmek ile k e n d i l e r i n i
bağıtlay acaklardır."
R e b a c c a J . Cook, "Women's
International
Vol.15, 1993, sf.230-261, sf.231.
Human
Rights
Law: The Way Forward",
HRQ,
169
Kadınlara Karşı Her Biçimiyle Ayrımcılığın Ortadan
Kaldırılması Sözleşmesi: Çekinceler Sorunu Işığında Haklar
Analizi
B u n u n l a b i r l i k t e , Sözleşmenin o r i j i n a l s i s t e m i i t i b a r i y l e bile, b u çalış­
m a d a yukarıda belirtildiği g i b i , s a l t böyle b i r b e l g e n i n üretilebilmiş olmasının
kadın hakları h a r e k e t i n e sağladığı uluslararası meşruluk ve ivme göz ardı edi­
lemez.
Sözleşmenin b i l h a s s a eğitim, i s t i h d a m , sağlık, e k o n o m i k ve sosyal
ödenceler g i b i a l a n l a r d a e k o n o m i k ve sosyal hakları öncelik verdiği; h a k l a r a ve
özgürlüklere sadece (Devletin müdahalede bulunmaması şeklindeki) geleneksel
n e g a t i f b o y u t u y l a değil ve f a k a t Devlete b u a l a n d a düşen diğer e d i m l e r i de d i k ­
k a t e a l a r a k (gereğini y a p m a şeklindeki) p o z i t i f yönüyle de yaklaştığı b i r gerçek­
tir.
8 4
Hatırlatmak y e r i n d e o l u r k i , ulusalüstü i n s a n hakları h u k u k u n d a bölge­
sel ve uluslararası i n s a n hakları sözleşmeleri organları eliyle T a r a f Devletlere
düşen sözleşmesel yükümlülüğün hakları i h l a l edenler devlet dışı kişi ve k u ­
ruluşlar olduğunda bile i l g i l i D e v l e t i n bunları önleme, soruşturma ve cezalan­
dırma yükümlülüğünü içerdiği u z u n b i r süreden b u y a n a netleştirilmiş b u l u n ­
maktadır. Dolayısıyla b u genel içtihadi siyasa d a , diğer sözleşmeler bakımından
geçerli olduğu g i b i , K K A O K S özeli bağlamında d a b u belgeyi etkinleştirmeye
h i z m e t eden önemli b i r b i r i k i m ve o l a n a k sağlamaktadır.
Bölgesel düzlemde i n s a n hakları m a h k e m e l e r i n i n bazı p i l o t içtihatlarını
b u r a d a ele a l m a n h u s u s a n e t l i k kazandırmak üzere b e l i r t e b i l i r i z .
Örnek o l s u n , AİHS s i s t e m i çerçevesinde AİHM 1 8 / 0 1 / 1 9 7 8 t a r i h l i "İr­
landa v. Birleşik Krallık" vakası hükmünde s i s t e m a t i k kötü m u a m e l e şikayetle­
r i n i i n c e l e r k e n , b i r D e v l e t i n yüksek makamlarının b u tür b i r uygulamanın
m e v c u d i y e t i n d e n habersiz oldukları, y a h u t e n azından böyle b i r argümanı i l e r i
sürmeye hakları bulunduğu k a b u l edilemez. Sözleşme s i s t e m i çerçevesinde b u
m a k a m l a r , astlarının tasarruflarından k e s i n o l a r a k s o r u m l u d u r l a r ; yüksek
m a k a m l a r k e n d i i r a d e l e r i n i astlarına d a y a t m a k ile ödevlidirler ve b u iradelerine
saygı gösterilmesini t e m i n etmeye m u k t e d i r bulunmadıkları b a h a n e s i n i n a r k a ­
sına s a k l a n a m a z l a r .
AİHM şikayetleri Sözleşme ( m d . l ) h ü k m ü ile bağlantılı
o l a r a k d a değerlendirmiştir. A v r u p a M a h k e m e s i n e göre, k l a s i k türdeki u l u s l a ­
rarası andlaşmalardan farklı o l a r a k , AİHS, Sözleşmeci Devletler arasında k a r 85
8 4
85
8 6
86
N i c o l a Lacey, "Feminist
Legal Theory and the Rights of Women", G e n d e r a n d H u m a n
R i g h t s , K a r e n K n o p (ed.), O x f o r d U n i v e r s i t y Press, P u b l i s h e d i n t h e U n i t e d States,
2 0 0 4 , sf. 1 3 - 5 5 , s f . 5 3 .
"Ireland
v. United
Kingdom",
European Court of H u m a n Rights, J u d g m e n t of
1 8 / 0 1 / 1 9 7 8 , Series A, p a r a . 1 5 9 . " I t is i n c o n c e i v a b l e t h a t t h e h i g h e r a u t h o r i t i e s o f a
State s h o u l d be, o r a t least s h o u l d be e n t i t l e d to be, u n a w a r e o f t h e existence o f s u c h a
p r a c t i c e . F u r t h e r m o r e , u n d e r t h e C o n v e n t i o n , those a u t h o r i t i e s are s t r i c t l y l i a b l e for
t h e c o n d u c t o f t h e i r s u b o r d i n a t e s ; t h e y are u n d e r a d u t y t o i m p o s e t h e i r w i l l o n t h e i r
s u b o r d i n a t e s a n d c a n n o t s h e l t e r b e h i n d t h e i r i n a b i l i t y t o e n s u r e t h a t i t is r e s p e c t e d . "
Ayrıca b k z . , M e n n o T . K a m m i n g a , I n t e r - S t a t e A c c o u n t a b i l i t y for V i o l a t i o n s o f
H u m a n R i g h t s , U n i v e r s i t y o f P e n n s y l v a n i a Press, 1 9 9 2 , p . 140.
AİHS ( m d . l ) hükmü şöyledir: "Madde
1 - İnsan haklarına saygı gösterilmesi
yükümlü­
lüğü - Yüksek Sözleşmeci T a r a f l a r , b u Sözleşmenin I . Bölümünde tanımlanan hakları
ve özgürlükleri, k e n d i yargı y e t k i alanında b u l u n a n h e r k e s için güvence altına a l a c a k ­
lardır." Karşılaştırınız, örneğin, bölgesel düzlemdeki belgeler: Ame.İHS
(md.1/1);
Ame.İHS/ESKHP ( m d . l ) ; ASŞ (Başlangıç kısmı); Af.İHHŞ ( m d . l ) . Uluslararası belgeler:
B M Şartı (md.55/c); EİHB (Başlangıç kısmı); I A O K S (Başlangıç kısmı), (md.2); M S H S
( m d . 2 / 1 ve 2/2); E S K H S ( m d . 2 / 2 ) ; Göçmen İşçilerin ve Aile Üyelerinin Haklarının K o ­
runması Uluslararası Sözleşmesi (md.7).
170
M. Semih
Gemalmaz
(ÎÜHFM C. LXIX,
S.l-2,
s. 141-240,
2011)
şılıklı o l a r a k yükümlülükler üstlenilmesinin ötesine geçen n i t e l i k t e d i r . Söz­
leşme D e v l e t l e r i n o b j e k t i f yükümlülüklerini düzenlemektedir. Sözleşme T a r a f
D e v l e t l e r i n yüksek makamlarına sadece h a k l a r a ve özgürlüklere saygı gösterme
yükümlülüğü yüklemekle kalmamaktadır. Sözleşme aynı z a m a n d a , b u h a k l a r ­
d a n ve özgürlüklerden yararlanmayı güvence altına a l m a k üzere, söz k o n u s u
yüksek m a k a m l a r a a s t l a r düzeyinde gerçekleştirilen i h l a l l e r i önlemek y a h u t
b u n l a r için g i d e r i m sağlamakla d a yükümlendirmektedir.
87
Ame.İHS ( m d . l ) h ü k m ü , T a r a f Devletlere i k i yönlü yükümlülük yükle­
m e k t e d i r . B u n a göre T a r a f Devletler, Ame.İHS'nde güvence altına a l m a n h a k ­
l a r a "saygı göstermenin"
("to respecf)
yanı sıra, b u hakların özgürce ve t a m
o l a r a k kullanılmasına " t e m i n e t m e k " ("to ensure") yükümlülüğünün de altında­
dır. Dolayısıyla, T a r a f Devletler bakımından h e m pozitif h e m de negatif yü­
kümlülükler söz k o n u s u d u r .
88
8 9
Ame.İHS organı Ame.İHM
Velasquez
Rodriguez
vakasında verdiği
2 9 / 0 7 / 1 9 8 8 t a r i h l i ve Godinez Cruz yakasındaki 2 0 / 0 1 / 1 9 8 9 t a r i h l i hükümle­
r i n d e , diğer hususların yanı sıra, Sözleşmede tanınan hakların serbestçe ve
t a m o l a r a k kullanılmasını " t e m i n e t m e k " yükümlülüğü çerçevesinde T a r a f
Devletlere düşen yapısal ve aygıtsal düzenlemeleri gerçekleştirmek, bunları
işletmek, b u y o l l a i h l a l l e r i önlemek, i h l a l l e r karşısında soruşturma açıp f a i l l e r i
kovuşturmak ve cezalandırmak ve mağdurlar için g i d e r i m sağlamak şeklindeki
t e m e l Sözleşmesel yükümlülükleri belirtmiştir. A n c a k Ame.İHM b u n o k t a d a
durmamış ve d e v a m etmiştir. A m e r i k a n M a h k e m e s i n e göre, T a r a f D e v l e t i n i h ­
l a l l e r i önleme ve g i d e r i m sağlama şeklindeki o l u m l u edimde b u l u n m a yüküm­
lülüğünden k a y n a k l a n a n sorumluluğu k a m u s a l ajanların i h m a l l e r i n i de k a p ­
sar. B i r özel kişinin f i i l i n d e n ötürü b i r başkasının hakkı i h l a l edildiğinde T a r a f
D e v l e t i n doğrudan Sözleşmesel sorumluluğu o r t a y a çıkmaz. A n c a k b u d u r u m ,
D e v l e t i n s o r u m l u l u k t a n t a m a m e n bağışık olacağı anlamına gelmez. Çünkü
A m e r i k a n M a h k e m e s i n e göre,
90
"Sözleşmede tanınmış hakların k a m u s a l makamın b i r e y l e m i n i n s o n u c u
o l a r a k y a d a onların y e t k i l e r i n i k u l l a n a n kişiler tarafından gerçekleştirilen her­
h a n g i b i r i h l a l d e n o Devlet s o r u m l u d u r . A n c a k b u tespit, b i r D e v l e t i n , i n s a n
hakları i h l a l l e r i n i önleme, soruşturma ve cezalandırma yükümlülüğünü doğu­
r a c a k h e r d u r u m u ve b u hakların i h l a l i n d e n o D e v l e t i n s o r u m l u tutulmasına
y o l açabilecek bütün vakaları tanımlamaya yetmez. İnsan haklarını i h l a l eden
87
8 8
8 9
90
"Ireland
v. United
Kingdom",
E C t H R , J u d g m e n t o f 1 8 / 0 1 / 1 9 7 8 , p a r a . 2 3 9 . "The
C o n v e n t i o n does n o t m e r e l y oblige t h e h i g h e r a u t h o r i t i e s o f t h e C o n t r a c t i n g States to
respect f o r t h e i r o w n p a r t t h e r i g h t s a n d f r e e d o m s i t e m b o d i e s ; ... t h e C o n v e n t i o n also
h a s t h e c o n s e q u e n c e t h a t , i n o r d e r t o secure t h e e n j o y m e n t o f t h o s e r i g h t s a n d
freedoms, t h o s e a u t h o r i t i e s m u s t p r e v e n t o r r e m e d y a n y b r e a c h a t s u b o r d i n a t e levels."
Ayrıca b k z . , S h e l t o n , "State Responsibility",
13 F o r d h a m I n t ' l L . J . , 1 9 8 9 , sf. 13.
Ame.İHS (md.1/1) hükmü şöyledir: ""Madde
1. Haklara
Saygı Gösterme Yükümlülüğü 1. B u Sözleşmenin Tarafı Devletler, b u r a d a tanınan h a k l a r a ve özgürlüklere saygı gös­
t e r m e y i , ve k e n d i yargı y e t k i l e r i n e t a b i tüm kişilerin, söz k o n u s u hakları ve özgürlük­
l e r i , ırk, r e n k , c i n s i y e t , d i l , d i n , s i y a s a l y a d a diğer görüş, u l u s a l y a d a sosyal köken,
e k o n o m i k statü, doğum y a d a h e r h a n g i b i r başka sosyal koşul gerekçeleriyle hiçbir ay­
rımcılık yapılmaksızın, özgürce ve t a m o l a r a k k u l l a n a b i l m e l e r i n i t e m i n e t m e y i , üstle­
nirler. "
T h o m a s B u e r g e n t h a l , I n t e r n a t i o n a l H u m a n R i g h t s , N u t s h e l l Series, W e s t p u b l i s h i n g
Co., 1 9 8 8 , sf. 1 4 4 - 1 4 5 . M . S. G e m a l m a z , G e n e l T e o r i , 2 0 1 0 , s f . 1 2 3 3 - 1 2 3 4 .
"Velasquez
Rodriguez
v. Honduras",
I - A C t H R , J u d g m e n t o f 2 9 / 0 7 / 1 9 8 8 , p a r a s . 166.
"Godinez
Cruz v. Honduras",
I-ACtHR, J u d g m e n t of 2 0 / 0 1 / 1 9 8 9 , para.175.
Kadınlara Karşı Her Biçimiyle Ayrımcılığın Ortadan
Kaldırılması Sözleşmesi: Çekinceler Sorunu Işığında Haklar
171
Analizi
ve (örneğin, b u n u n özel kişinin e y l e m i olmasından y a h u t s o r u m l u kişinin tespit
edilememiş bulunmasından ötürü) başlangıcı i t i b a r i y l e b i r Devlete d i r e k t o l a r a k
yüklenemeyecek b i r yasadışı eylem bile, e y l e m i n k e n d i s i n d e n dolayı değil ve
f a k a t söz k o n u s u i h l a l i gereken özeni göstererek önlemediği y a d a Sözleşmenin
gerektirdiği şekilde b u n a karşı tavır koymadığı için o D e v l e t i n uluslararası so­
rumluluğunun doğmasına y o l açabilir"
91
B u r a d a n çıkan s o n u c a göre, i l g i l i T a r a f Devlet i h l a l i önlemek y a h u t A m e ­
r i k a n Sözleşmesinin gerektirdiği biçimde ihlale r e a k s i y o n göstermek bakımın­
d a n y e t e r l i özeni göstermediği t a k d i r d e de Sözleşme bakımından s o r u m l u t u ­
t u l u r . Ame.İHM şunu d a e k l e m e k t e d i r : "Devletler, i n s a n hakları i h l a l l e r i n i n
v u k u bulmasını engellemek üzere m a k u l önlemleri a l m a k ve k e n d i yargı y e t k i
alanlarında gerçekleşen i h l a l l e r hakkında c i d d i soruşturma yürütmek, s o r u m ­
luları tespit e t m e k , b u n l a r a u y g u n cezalar v e r m e k , mağdura y e t e r l i t a z m i n a t
ödemek y a s a l ödevi altındadır."
92
A m e r i k a n M a h k e m e s i n i n ifadesiyle, "tarafları özel kişiler o l a n ilişkilerde
(yazarın notu, y a n i , taraflardan
hiç birinin kamu görevlisi olmaması
halinde),
Sözleşmeyi i h l a l eden e y l e m l e r i n c i d d i biçimde soruşturulmaması, b u tarafların
b i r a n l a m d a hükümetçe yardım görüyor/kollanıyor olmaları s o n u c u n u v e r d i ­
ğinden, o D e v l e t i n uluslararası düzlemde s o r u m l u tutulmasına y o l açar."
93
iii) K K A O K S Seçmeli Protokolünün kabulü v e yürürlüğe g i r m e s i
1993 t a r i h l i İnsan Hakları V i y a n a Dünya Konferansında B M üyesi Dev­
letler, Kadının Statüsü K o m i s y o n u n d a n ve Kadınlara Karşı Ayrımcılığın O r t a ­
d a n Kaldırılması K o m i t e s i n d e n bireysel şikayet başvuru usulünü öngören b i r
91
92
93
"Velasquez
Rodriguez",
I - A C t H R , J u d g m e n t o f 2 9 / 0 7 / 1 9 8 8 , p a r a s . 172. M .
G e m a l m a z , G e n e l T e o r i , 2 0 1 0 , sf. 1 2 3 4 - 1 2 3 5 . Aynı yönde b k z . , "Godinez
Cruz",
A C t H R , J u d g m e n t o f 2 0 / 0 1 / 1 9 8 9 , p a r a . 182.
S.
I-
"Velasquez
Rodriguez
v. Honduras",
I - A C t H R , J u d g m e n t o f 2 9 / 0 7 / 1 9 8 8 , p a r a s . 174.
" 1 7 4 . T h e State h a s a legal d u t y t o t a k e reasonable steps t o p r e v e n t h u m a n r i g h t s
v i o l a t i o n s a n d to use the means at its disposal
to carry out a serious investigation
of
violations
committed within its jurisdiction,
to identify those responsible,
to impose
the
appropriate
punishment
a n d t o e n s u r e t h e v i c t i m a d e q u a t e c o m p e n s a t i o n . " ( v u r g u ek­
lenmiştir). M . S. G e m a l m a z , G e n e l T e o r i , 2 0 1 0 , sf. 1 2 3 5 . "Godinez
Cruz v. Honduras",
IA C t H R , J u d g m e n t o f 2 0 / 0 1 / 1 9 8 9 , p a r a . 184.
"Velasquez
Rodriguez",
I - A C t H R , J u d g m e n t o f 2 9 / 0 7 / 1 9 8 8 , p a r a s . 177. " 1 7 7 . I n c e r t a i n
c i r c u m s t a n c e s , i t m a y be difficult to investigate acts t h a t violate a n i n d i v i d u a l ' s r i g h t s . T h e
d u t y to investigate, like t h e d u t y to prevent, is n o t breached merely because the
investigation does n o t p r o d u c e a satisfactory result. Nevertheless, i t m u s t be u n d e r t a k e n i n
a serious m a n n e r a n d n o t as a mere formality preordained to be ineffective. A n investigation
m u s t have a n objective a n d be a s s u m e d b y the State as i t s o w n legal d u t y , n o t as a step
t a k e n b y private interests t h a t depends u p o n the initiative o f t h e v i c t i m o r h i s family o r
u p o n t h e i r offer o f proof, w i t h o u t a n effective search for t h e t r u t h b y t h e government. T h i s is
t r u e regardless o f w h a t agent is eventually f o u n d responsible for t h e violation. Where the
acts of private parties that violate the Convention are not seriously investigated,
those
parties
are aided in a sense by the government,
thereby making the State responsible
on the
international
plane." ( v u r g u eklenmiştir). M . S. G e m a l m a z , G e n e l T e o r i , 2 0 1 0 , sf. 1 2 3 5 ;
d a h a y e n i v a k a l a r için b k z . , id., sf. 1 2 3 5 - 1 2 3 8 . "Godinez
Cruz", I - A C t H R , J u d g m e n t o f
2 0 / 0 1 / 1 9 8 9 , p a r a . 1 8 8 . Ayrıca b k z . , S h e l t o n , "State Responsibility",
13 F o r d h a m I n t ' l
L . J . , 1 9 8 9 , sf. 1 3 - 1 4 .
172
M. Semih
Gemalmaz
(ÎÜHFM C. LXIX,
S.l-2,
s. 141-240,
2011)
seçmeli p r o t o k o l hazırlamaları i s t e m i n d e bulunmuşlardır. V i y a n a ' d a yapılan
"Dünya i n s a n Hakları Konferansı" s o n u n d a 2 5 / 0 6 / 1 9 9 3 t a r i h i n d e k a b u l edilen
"Viyana Bildirisi ve Eylem Programı" belgesinde de açıkça, K K A O K S ' n e bireysel
başvuru hakkını tanıyan b i r Seçmeli P r o t o k o l hazırlanmasını teşvik eden k a ­
r a r a y e r verilmiştir.
94
B M Genel K u r u l u n u n elli dördüncü o t u r u m u n d a 0 6 / 1 0 / 1 9 9 9 t a r i h ve
5 4 / 4 sayılı kararıyla k a b u l edilip, B M ' i n New Y o r k ' t a k i M e r k e z i n d e 10/ 1 2 / 1 9 9 9
İnsan Hakları Günü'nde i m z a y a açılan "Kadınlara Karşı Her Biçimiyle
Ayrımcılı­
ğın Ortadan
Kaldırılması
Sözleşmesinin
Seçmeli Protokolü"
("KKAOKS/SP"),
(md.16/1) uyarınca yürürlük için a r a n a n 10 onay/katılmanın üzerinden üç ay
geçmesi koşulu gerçekleşerek 2 2 / 1 2 / 2 0 0 0 t a r i h i n d e yürürlüğe girmiştir.
95
Türkiye
b u Protokol
ile bağıtlanmıştır.
Türkiye,
b u Protokolü
0 8 / 0 9 / 2 0 0 0 t a r i h i n d e imzalamıştır. B u işlemin ardından, 3 0 / 0 7 / 2 0 0 2 t a r i h ve
4 7 7 0 sayılı "Kadınlara Karşı Ayrımcılığın Önlenmesi Sözleşmesine İlişkin İhti­
y a r i Protokolün Onaylanmasının U y g u n Bulunduğu Hakkında K a n u n " çıkarıl­
mıştır, (RG, 0 2 / 0 8 / 2 0 0 2 , s.24834). B u işlemin ardından, B a k a n l a r K u r u l u n u n
2 6 / 0 8 / 2 0 0 2 t a r i h ve 2 0 0 2 / 4 7 0 3 Kararı çıkarılmış ve b u k a r a r a e k l i o l a r a k
b e l g e n i n Türkçe r e s m i çevirisi
ve İngilizce m e t n i yayımlanmıştır, (RG,
1 8 / 0 9 / 2 0 0 2 , s.24880). Türkiye, Protokolü onay belgesini 2 9 / 1 0 / 2 0 0 2 t a r i ­
h i n d e depo etmiştir ve P r o t o k o l Türkiye bakımından 2 9 / 0 1 / 2 0 0 3 t a r i h i n d e
yürürlüğe girmiştir.
96
M a r t 2 0 1 1 t a r i h i i t i b a r i y l e b u Protokolle bağıtlanan Devlet sayısı 102'dir.
B u r a k a m , Sözleşmeyle bağıtlanmış Devlet sayısının yüzde e l l i s i n i n az üstün­
dedir. B u o l g u , Sözleşme Taraflarının P r o t o k o l ile bağıtlanma k o n u s u n d a k i
gönülsüzlüklerini göstermektedir.
Söz k o n u s u 102 Devletten 3'ü (Bangladeş, Belize ve Küba) P r o t o k o l
(md.8 ve 9)'da düzenlenen K o m i t e n i n "soruşturma usulüne" ilişkin y e t k i s i n i
tanımadıkları " b e y a n " etmişlerdir.
97
K K A O K S / S P ' n i n Sözleşmesinden önemli b i r farkı, P r o t o k o l (md.17) u y a ­
rınca b u belgeye çekince konulması imkânının tanınmamış olmasıdır. Çekin­
celere d a i r b u çalışmada ileride yapılan ayrıntılı değerlendirme ışığında, Seç­
m e l i P r o t o k o l d e k i b u düzenlemenin önemi kendiliğinden anlaşılır hale gelmek­
tedir.
KKAOKS/SP ile bireysel şikayet başvurusu usulünün tanınması ve böy­
lelikle Sözleşme s i s t e m i n e d a h i l edilmesi, KKAOKS'yi, M S H S / S P - 1 , IAOKS, İKS
ve E S K H S / S P g i b i şikayet usulünü öngören diğer sözleşmeler ile eşit d u r u m a
9 4
9 5
9 6
9 7
M i r e i l l e G.E. B i j n s d o r p , "The Strength
of the Optional
Protocol
Women's
Convention",
NQHR, No.3, 2000, sf.329-355, sf.330.
to the United
Nations
0 6 / 1 0 / 1 9 9 9 t a r i h l i "Kadınlara Karşı Her Biçimiyle Ayrımcılığın
Ortadan
Kaldırılması
Sözleşmesinin
Seçmeli
ProtokoliTnün
("KKAOKS/SP")
("Optional
Protocol
to the
Convention
on the Elimination
of All Forms of Discrimination
against Women") tarafımız­
d a n yapılan Türkçe çevirisi için b k z . , M . S. G e m a l m a z , U İ H H B e l g e l e r i , I I . C i l t , 2 0 1 0 ,
s f . 5 1 5 - 5 3 0 . Ayrıca b k z . , M . S. G e m a l m a z , U s u l H u k u k u Mevzuatı, 1. K i t a p , 2 0 0 6 ,
s f . 3 1 5 - 3 2 4 . K K A O K S / S P hakkında b i l g i için b k z . , M . S. G e m a l m a z , G e n e l T e o r i , 2 0 1 0 ,
s f . 6 4 3 - 6 5 2 . Ayrıca b k z . , H o q , "The Women's
Convention
and Its Optional Protocol',
32
C o l u m . H u m . R t s . L. Rev., 2 0 0 1 , sf.693-726.
KKAOKS/SP'nün Türkçe r e s m i çevirisinin başlığında ve çok sayıda m a d d e s i n d e , tıpkı
b u b e l g e n i n dayanağı o l a n Sözleşmenin Türkçe r e s m i çevirisinde görüldüğü g i b i , hatalı
çeviriler söz k o n u s u d u r .
M . S. G e m a l m a z , G e n e l T e o r i , 2 0 1 0 , s f . 6 5 1 .
Kadınlara Karşı Her Biçimiyle Ayrımcılığın Ortadan
Kaldırılması Sözleşmesi: Çekinceler Sorunu Işığında Haklar
173
Analizi
getirmiştir. E k l e m e k g e r e k i r k i , b u eşitlendirme sadece " b i r e y s e l şikayet başvu­
r u s u " usulünün tanınması bakımından söz k o n u s u d u r . Başka deyişle, "şikayet
başvurusu usulü" çerçevesinde gerek uluslararası gerekse bölgesel p e k çok
i n s a n hakları sözleşmesinde tanınan "devletlerarası şikayet başvurusu",
KKAOKS/SP'de tanınmış değildir.
Protokolde "devletlerarası şikayet başvurusu" usulünün tanınmamış o l ­
masından k a y n a k l a n a n boşluğu bir ölçüde d o l d u r a b i l e c e k o l a n "soruşturma
u s u l ü " düzenlenmişse de, b u i k i u s u l gerek niteliği gerekse işleyişi bakımın­
d a n önemli farklılıklar içeren i k i ayrı mekanizmadır. Soruşturma usulünün
ayırt edici özelliklerini d i k k a t e alırsak b u i k i u s u l arasındaki farklılık d a h a net
anlaşılır hale gelir. Soruşturma usulünü şu beş u n s u r karakterize etmektedir: 1)
B u usulün işletilmesine r e n g i n i veren " i s t i s n a i ve ağır şartların varlığı" ön koşulu.
2) Usulün işletilmesini " t a h r i k eden aktörlerin" özellikleri ve çeşitlilikleri. 3) H u k u k i
z o r u n l u l u k o l m a m a k l a birlikte, usulün yürütümünde "olmazsa olmaz" b i r u n s u r
olarak, yerinde inceleme y a p m a k üzere ilgili ülkenin "ziyaret" edilmesi. 4) Usulün
yürütümde bütün sürece egemen o l a n "gizlilik" örtüsü ve 5) bulguların deşifre
edilmesi, y a n i "alenileştirilmesi".
98
99
100
B u n a karşılık devletlerarası şikayet başvurusunda b u usulü çalıştırabile­
cek yegane aktör Sözleşme Tarafı Devlettir. Dolayısıyla Sözleşme organının
i n i s i y a t i f kullanması değil, T a r a f D e v l e t i n b u usulün işletilmesini t a h r i k e t m e s i
söz k o n u s u d u r . Uygulamayı göz önünde t u t a c a k o l u r s a k , yaygın, ağır ve siste­
m a t i k i n s a n hakları i h l a l l e r i n i n varlığının g e n e l o l a r a k devletlerarası şikayet
için d i k k a t e a l m a n b i r h u s u s olduğunu s a p t a y a b i l i r i z . B u n u n l a b i r l i k t e şunu
d a b e l i r t m e k y e r i n d e o l u r k i , devletlerarası şikayette, aslında doğru biçimde
tanı k o y a c a k o l u r s a k , Devletleri h a r e k e t e geçiren m o t i f i n , şikayet e d i l e n devle­
t i n tasarruflarının t e k i l b i r e y l e r üzerinde doğurduğu h a k i h l a l l e r i ve bunların
önlenmesinden çok, yaygınlaşan b u uygulamanın o Sözleşme ile k u r u l a n ve
k o r u n m a k i s t e n e n h u k u k i ve siyasi düzeni t e h d i t eder hale gelmesine karşı
t e d b i r a l m a k arayışı olduğunu görürüz. T e k i l mağduriyetlerin g i d e r i m i dolaylı
o l a r a k elde edilebilecek sonuç olacaktır. B u t e s p i t l e r i y a p a r k e n , başka çalış­
malarımızda gösterdiğimiz üzere, b i l h a s s a AİHS s i s t e m i n d e , b u n d a n s a p m a
teşkil eden i s t i s n a i devletlerarası şikayet başvurusu görüldüğünün ("Dani­
marka v. Türkiye" v a k a s ı )
de farkındayız. A n c a k b u i s t i s n a i u y g u l a m a l a r ,
devletlerarası şikayet usulünün t e m e l e s p r i s i n i değiştirmemektedir.
101
Kaldı k i , b u i k i u s u l arasında başka farklılıklar d a bulunmaktadır. Dev­
letlerarası şikayet usulünde yerinde inceleme y a p m a k üzere ilgili ülkenin "ziyaret"
edilmesi y a h u t " m a h a l l i n d e inceleme" denilen u y g u l a m a seyrek olarak karşımıza
çıkmaktadır. H a l b u k i yerinde inceleme/araştırma, soruşturma usulüne r e n g i n i
veren u n s u r l a r d a n biridir.
Sonuç o l a r a k , KKAOKS/SP'de "devletlerarası şikayet başvurusu" usulü­
nün tanınmamış olmasından k a y n a k l a n a n boşluğu, öngörülmüş o l a n "soruş­
t u r m a usulü" gerçekten de a n c a k b i r ölçüde d o l d u r a b i l i r .
K K A O K S ' n d e şikayet başvurusu usulünün tanınmadığını belirtmiştik.
İşte b u d e n e t i m i sadece bireysel başvuru usulünü öngörerek Sözleşmeyi e t k i n ­
leştirmeye yönelik arayışlar s o n u c u n d a o r t a y a çıkan Seçmeli P r o t o k o l kısa b i r
9 8
99
K K A O K S / S P ' d e "soruşturma usulü" hakkında b i l g i için b k z . , M . S. G e m a l m a z , G e n e l
Teori, 2010, sf.649-652.
İd., s f . 6 4 5 .
100
İd., s f . 6 4 9 .
101
İd., s f . 9 4 6 - 9 5 2 , özellikle s f . 9 4 9 - 9 5 0 .
174
M. Semih
Gemalmaz
(ÎÜHFM C. LXIX,
S.l-2,
s. 141-240,
2011)
Başlangıç bölümünün ardından t o p l a m 2 1 m a d d e içermektedir. K K A O K S / S P
( m d . l ) ' e göre, " b u Protokole T a r a f b i r Devlet ("Taraf Devlet"), Kadınlara Karşı
Ayrımcılığın O r t a d a n Kaldırılması K o m i t e s i n i n ("Komite"), M a d d e 2 uyarınca
s u n u l a n başvuruları a l m a ve inceleme y e t k i s i n i tanır."
KKAOKS/SP ( m d . l ) hükmüne göre, (md.2)'de düzenlenen K o m i t e n i n " b i ­
reysel şikayet başvurularını" a l m a ve inceleme y e t k i s i , Sözleşmeye T a r a f b i r
D e v l e t i n b u Protokole t a r a f olmasıyla kendiliğinden geçerli hale g e l m e k t e d i r .
Başka deyişle, b u Protokole t a r a f olmanın i l k ve o t o m a t i k h u k u k i s o n u c u ,
Protokole T a r a f D e v l e t i n , Sözleşme çerçevesinde bireysel şikayet başvurusuna
m u h a t a p o l m a yükümlülüğünün altına g i r m e s i d i r . KKAOKS/SP'ün yürürlüğe
g i r m e s i n i n ardından i l k bireysel şikayet başvurusu K o m i t e n i n 2 0 0 4 yılındaki
o t u z b i r i n c i o t u r u m u n d a k a r a r a bağlanmıştır.
K K A O K S ' n d e y e r a l a n ve aşağıda d a h a ayrıntılı o l a r a k üzerinde d u r u l a ­
c a k o l a n hakların "program
hüküm" niteliğinde o l u p , T a r a f Devletlere, düzenle­
diği h e r b i r spesifik a l a n çerçevesinde k a d m - e r k e k eşitliğini m e v z u a t ve u y g u ­
l a m a o l a r a k sağlamak ve kadınlara karşı ayrımcılığı o r t a d a n kaldırmak üzere
g e r e k l i tüm önlemleri a l m a yükümlülüğü getirdiği sıklıkla y i n e l e n e n b i r h u ­
sustur.
B u n u n l a b i r l i k t e , Sözleşmenin Seçmeli Protokolünün kabulüyle bireysel
şikayet başvurusunun tanınması sonrasında Sözleşmedeki hakların p r o g r a m
hüküm şeklinde formüle edilmiş olmasına d a y a n a n argümanlar d a k a y d a değer
ölçüde önemini kaybetmiştir. D a h a açık deyişle, Sözleşmesel hakların i h l a l l e r i ­
n i n dava edilebilir, y a n i Sözleşme organı tarafından bireysel başvuru usulü
çerçevesinde i n c e l e n e b i l i r hale gelmesi karşısında, artık p r o g r a m hüküm kav­
ramına atıfla i l e r i sürülen mülahazaların p r a t i k t e geçerliliği kalmamıştır.
Hatırlayalım k i , koşut b i r gelişme bireysel başvuru usulünü tanıyan B M
ESKHS/Seçmeli P r o t o k o l ü n
kabulünden s o n r a b u Sözleşme özeli bakımın­
d a n d a söz k o n u s u d u r .
102
1 0 3
Gerçi b u n o k t a d a bireye doğrudan d a v a e d i l e b i l i r şekilde bireysel h a k t a ­
nımak ile genel o l a r a k Devlete önlemler a l m a ve gereğini y e r i n e g e t i r m e yü­
kümlülüğü g e t i r i p b u yükümlülüğün i h l a l i üzerinden bireye şikayetçi o l m a
hakkı tanımak arasında t e o r i k açıdan b i r f a r k bulunduğu tartışması mümkün
gözükmektedir. A n c a k böylesi b i r farklılık, s o n t a h l i l d e , ilgili Sözleşme organı­
nın y o r u m u y l a g i d e r i l e b i l i r n i t e l i k t e d i r . Kuşku y o k k i , doğrudan bireysel h a k
tanıyan sözleşmelerle kıyasladığında, b u y e n i gelişme gerek K K A O K S ' n i n organı
Komiteye gerekse de E S K H S ' n i n organı Komiteye özellik a r z eden ek b i r y o r u m
külfeti yüklemektedir. Ne v a r k i , anılan h e r i k i Sözleşme organı d a zaten birey­
sel başvuruyu öngören k e n d i Seçmeli P r o t o k o l l e r i n i n e n başta gelen öngörücüsü ve destekleyicisi olduklarından belirttiğimiz külfeti üstlenmeye ve b u n u n
üstesinden gelmeye evleviyetle hazır bulunduklarını açıkça ortaya koymuşlardır.
102
1 0 3
"Uluslararası
Ekonomik,
Sosyal
ve Kültürel Haklar
Sözleşmesinin
Seçmeli
Protokolü"
("ESKHS/SP") (Optional
Protocol
to the International
Covenant
on Economic,
Social and
Cultural Rights),
B M Genel K u r u l u n u n 1 0 / 1 2 / 2 0 0 8 t a r i h ve 6 3 / 1 1 7 sayılı kararıyla
k a b u l edilmiş, 2 4 / 0 9 / 2 0 0 9 t a r i h i n d e i m z a y a açılmıştır; a n c a k M a r t 2 0 1 1 t a r i h i i t i b a ­
rıyla henüz yürürlüğe girmemiştir, ( b u t a r i h i t i b a r i y l e 3 5 i m z a , 3 o n a y işlemi gözük­
m e k t e d i r ; P r o t o k o l m d . 18 uyarınca yürürlüğe g i r m e için 10 o n a y y a h u t katılım belgesi­
n i n depo e d i l m e s i g e r e k m e k t e d i r ) . ESKHS/SP'nün tarafımızdan yapılan Türkçe çevirisi
için b k z . , M . S. G e m a l m a z , UİHH B e l g e l e r i , I I . C i l t , 2 0 1 0 , s f . 5 1 - 6 6 .
E S K H S / S P hakkında b i l g i için b k z . , M . S. G e m a l m a z , G e n e l T e o r i , 2 0 1 0 , s f . 3 7 8 - 4 0 6 .
Kadınlara Karşı Her Biçimiyle Ayrımcılığın Ortadan
Kaldırılması Sözleşmesi: Çekinceler Sorunu Işığında Haklar
175
Analizi
KKAOKS/SP'ün k a b u l e d i l m e s i ve yürürlüğe g i r m e s i , Sözleşmenin dene­
t i m s i s t e m i n d e k i zayıflıkları
önemli ölçüde gidermiş olmaktadır.
B u eksende s o n o l a r a k KKAOKS/SP'ün sağladığı önemli b i r başka i m ­
k a n a d a işaret e t m e k gerekir. B i r e y s e l başvurunun işletilmesi y o l u y l a K o m i t e ,
aşağıda incelediğimiz genel ve c i d d i b i r s o r u n o l a n Sözleşmenin amacıyla bağ­
daşmayan n i t e l i k t e k i çekinceler h u s u s u n d a belirleme y a p m a fırsatını b u l a c a k ­
tır. KKAOKS/SP'ün kabulüne k a d a r b u s o r u n Sözleşme s i s t e m i içinde üç
u s u l l e ele alınabiliyordu. Birincisi, y i n e yukarıda değindiğimiz T a r a f D e v l e t i n b i r
başka T a r a f Devletçe k o n u l a n çekinceye "itirazını" b e y a n e t m e s i usulüdür.
İkincisi, K o m i t e n i n " G e n e l Tavsiye" usulünü k u l l a n m a k s u r e t i y l e b u k o n u d a
b e n i m s e n m e s i ve uygulanması gereken esas ve i l k e l e r i genel (tüm T a r a f devlet­
lere yönelik) o l a r a k o r t a y a koymasıdır. Üçüncüsü, K o m i t e n i n " r a p o r u s u l ü n ü "
işleterek i l g i l i T a r a f Devlete b u k o n u d a özel o l a r a k tavsiyede bulunmasıdır.
KKAOKS/SP'ün kabulünden s o n r a anılan b u üç ayrı usulün yanı sıra, K o m i t e ,
u y g u n n i t e l i k t e o l m a y a n çekinceler s o r u n u hakkında doğrudan "bireysel baş­
v u r u usulü" çerçevesinde i l g i l i Devlete yön gösterme olanağına kavuşmuştur.
104
105
3-) K K A O K S ' n d e çekinceler s o r u n u v e hakların etkinleşmesi üzerin­
deki etkisi
K K A O K S ' n d e tanınan h a k l a r bağlamında önemli b i r s o r u n b e l g e n i n çe­
k i n c e konulmasına i z i n v e r m e s i ve u y g u n içerikte o l m a y a n çekincelerin h a k l a ­
rın işlevselliğini o l u m s u z yönde e t k i l e m e s i d i r .
106
i) Çekinceler s o r u n u
Gerçekten de b u Sözleşme aynı z a m a n d a , çok sayıda Devlet tarafından
çekince konulmuş olması yönüyle d i k k a t i çekmektedir. M a r t 2 0 1 1 t a r i h i i t i b a ­
riyle K K A O K S ' n e T a r a f 186 D e v l e t t e n aralarında Türkiye'nin de y e r aldığı
1 0 4
1 0 5
1 0 6
M e r o n , "Enhancing
the Effectiveness
of the Prohibition
of Discrimination
against
Women", 8 4 A J I L , 1 9 9 0 , s f . 2 1 6 - 2 1 7 (şikayet başvuru usulünün Sözleşmede öngörül­
memiş olmasına yönelik eleştiri). J a c o b s o n , "The Discrimination
against
Women
Committee",
T h e United Nations and Human Rights: A Critical Appraisal, Alston
(ed.), 1 9 9 5 , s f . 4 4 8 - 4 5 0 .
K K A O K S ' n d e " R a p o r usulü" ve pratiği hakkında b k z . , M . S. G e m a l m a z , G e n e l T e o r i ,
2 0 1 0 , s f . 6 3 3 - 6 4 1 . J a c o b s o n , "The Discrimination
against
Women
Committee",
The
U n i t e d N a t i o n s a n d H u m a n R i g h t s : A C r i t i c a l A p p r a i s a l , A l s t o n (ed.), 1 9 9 5 , s f . 4 5 5 4 6 2 . B u s t e l o , "The CEDAW Committee
at the Crossroads",
T h e Future of UN Human
R i g h t s T r e a t y M o n i t o r i n g , A l s t o n a n d C r a w f o r d (eds.), 2 0 0 0 , s f . 8 4 - 9 6 .
K K A O K S ' n d e çekinceler s o r u n u hakkında b i l g i için b k z . , M . S. G e m a l m a z , G e n e l T e ­
o r i , 2 0 1 0 , s f . 6 1 6 - 6 1 8 . Rebacca Cook, "Reservations
to the CEDAW,
30 V a . J . Int'l
L a w , 1 9 9 0 , s f . 6 4 3 . B y r n e s , "The Work of the Committee
on the Elimination
of
Discrimination
Against
Women", 14 Y a l e J . I n t ' l L . , 1 9 8 9 , s f . 5 1 - 5 6 . B e l i n d a C l a r k , "The
Vienna Convention
Reservations
Regime
and the Convention
on Discrimination
against
Women",
A J I L , Vol.85, No.2, A p r i l 1 9 9 1 , sf.281-321, sf.282-289. Jacobson,
"The
Discrimination
against Women Committee", T h e U n i t e d N a t i o n s a n d H u m a n R i g h t s : A
C r i t i c a l A p p r a i s a l , A l s t o n (ed.), 1 9 9 5 , s f . 4 4 8 , 4 6 9 . B u s t e l o , "The CEDAW Committee
at
the Crossroads",
T h e F u t u r e of UN H u m a n Rights Treaty Monitoring, A l s t o n a n d
C r a w f o r d (eds.), 2 0 0 0 , sf. 109. H o q , "The Women's
Convention
and Its Optional
Protocol',
32 C o l u m . H u m . R t s . L . R e v . , 2 0 0 1 , s f . 6 8 8 - 6 9 1 . L i e s b e t h L i j n z a a d , R e s e r v a t i o n s to
UN-Human Rights Treaties, M a r t i n u s Nijhoff Publishers, the Netherlands, 1995,
sf.298-370.
176
M. Semih
Gemalmaz
(ÎÜHFM C. LXIX,
S.l-2,
s. 141-240,
2011)
56'sınm Sözleşmenin çeşitli hükümlerine çekince koydukları görülmektedir. B u
r a k a m t o p l a m T a r a f Devlet sayısının % 3 0 ' u n a ulaşan b i r o r a n a karşılık gel­
mektedir.
a) Çekinceleri n o r m a t i f dayanakları bakımından sınıflama: Sözleşme
(md.28) v e (md.29)
K K A O K S ' n e k o n u l a b i l e c e k çekinceler n o r m a t i f dayanağı esas alınarak i k i
grupta toplanabilir.
Birincisi,
Sözleşme (md.28)'de öngörülen ve b u Sözleşmeye b e l l i şartlarla
çekince konulabileceğini hükümdür. B u i m k a n l a Sözleşmenin hakları düzenle­
y e n bazı m a d d e l e r i n e k o n u l a n çekincelerdir. Gerçekten de, (md.28/1)'de, B M
Genel S e k r e t e r i n i n , onay y a d a katılma sırasında Devletler tarafından k o n u l a n
çekinceleri alıp, bütün Devletlere dağıtacağı b e l i r t i l m e k t e d i r . (md.28/2)'de " b u
Sözleşmenin k o n u s u ve amacıyla bağdaşmayan çekince konulmasına i z i n ve­
rilmeyeceği" ve n i h a y e t (md.28/3)'de de T a r a f D e v l e t l e r i n koydukları çekinceleri
b i l a h a r e b i r b i l d i r i m d e b u l u n m a k s u r e t i y l e g e r i çekebilecekleri ve b u işlemin,
b i l d i r i m i n alındığı t a r i h t e işlerlik kazanacağı düzenlenmiştir.
İkincisi, Sözleşme (md.29)'da öngörülen çekincedir. K K A O K S (md.29/1)
hükmü
b u Sözleşmenin yorumlanması y a h u t uygulanmasıyla alakalı uyuş­
mazlıkların h a k e m usulüne y a h u t Uluslararası Adalet Divanı (UAD) önüne
götürülmesini öngörürken, (md.29/2) h ü k m ü n d e
ise T a r a f Devletlere, h a k e m
y a d a U A D yargı y e t k i s i usulüyle bağlanmamak üzere b e y a n d a b u l u n m a k s u ­
retiyle anılan hükme çekince k o y m a olanağı tanınmıştır. B u n u yaptıkları t a k ­
d i r d e , diğer T a r a f D e v l e t l e r i n , "böyle b i r çekince koymuş b u l u n a n h e r h a n g i b i r
T a r a f Devlet karşısında, (md.29/1)
ile bağlı olmayacakları ve n i h a y e t
(md.29/3)'de ise, (md.29/2) uyarınca konulmuş b i r çekincenin b i l a h a r e yapıla­
c a k b i r " b i l d i r i m " ile h e r z a m a n g e r i çekilebileceği öngörülmüştür.
1 0 7
108
Sözleşme (md.29) hükmüne ilişkin o l a r a k şu saptamaları d a y a p m a k
mümkündür, (i) B i l h a s s a o r i j i n a l m e t n i i t i b a r i y l e Sözleşme organı K K A O K K ' n i n
sınırlı y e t k i l e r i d i k k a t e alındığında, Sözleşmenin yorumlanması e k s e n l i uyuş­
mazlıkların b i r yargısal organın kararıyla h a l l i n i öngören b i r i c i k usulün "seç­
m e l i " b i r u s u l o l a r a k ; y a n i b u k o n u d a U A D ' n m k o n u y a el a t a b i l m e s i y e t k i s i n i
T a r a f D e v l e t i n özel b i r "tanıma beyanı" ile tanıması koşulunun öngörülmüş
olması tartışılabilecek b i r k o n u d u r . D a h a açık deyişle, kararının bağlayıcılığı,
dolayısıyla etkililiği tereddüdü davet etmeyen t e k u s u l , seçmeli b i r usuldür. Hiç
kuşku y o k k i b u düzenleme biçimi, D e v l e t l e r i n Sözleşmeye T a r a f olmalarını
kolaylaştırmak g i b i b i r motifle öngörülmüştür, (ii) İkinci h u s u s şudur. M u h t e ­
m e l e n b i r i n c i şıkta işaret ettiğimiz düzenleme biçiminin olumsuzluğunu b i r
1 0 7
1 0 8
K K A O K S ( m d . 2 9 / 1) hükmü şöyledir: " 1 . İki y a d a d a h a çok T a r a f D e v l e t arasında b u
Sözleşmenin yorumlanması y a d a uygulanmasına ilişkin o l u p müzakereler y o l u y l a çö­
züme kavuşturulamayan h e r h a n g i b i r uyuşmazlık, b u t a r a f l a r d a n b i r i n i n t a l e b i üze­
r i n e , h a k e m e sunulacaktır. H a k e m e sunulması t a l e b i t a r i h i n d e n i t i b a r e n altı ay içinde
t a r a f l a r b u hakemliğin kuruluşu/(düzenlenmesi) h u s u s u n d a anlaşmaya v a r a m a z l a r
ise, b u t a r a f l a r d a n h e r h a n g i b i r i t a l e p t e b u l u n m a k s u r e t i y l e b u uyuşmazlığı U l u s l a r a ­
rası A d a l e t Divanına, D i v a n Statüsüne u y g u n şekilde, götürebilir."
K K A O K S (md.29/2) hükmü şöyledir: " 2 . T a r a f D e v l e t l e r d e n h e r b i r i , b u Sözleşmeyi
i m z a l a m a y a d a o n a y l a m a zamanında y a h u t Sözleşmeye katılırken, b u M a d d e n i n 1. p a ­
r a g r a f hükmü ile k e n d i s i n i n bağlı olmadığı beyanında b u l u n a b i l i r . Diğer T a r a f Devlet­
ler, böyle b i r çekince koymuş b u l u n a n h e r h a n g i b i r T a r a f D e v l e t karşısında, anılan p a ­
r a g r a f hükmü ile bağlı olmayacaklardır."
Kadınlara Karşı Her Biçimiyle Ayrımcılığın Ortadan
Kaldırılması Sözleşmesi: Çekinceler Sorunu Işığında Haklar
177
Analizi
ölçüde törpülemek g i b i b i r arayışla, söz k o n u s u o l a n seçmeli u s u l
olumsuz
irade açıklamasına bağlanmıştır. Başka söyleyişle, UAD'nın anılan y e t k i s i y l e
bağlanma, Sözleşmeye t a r a f oluşun o t o m a t i k s o n u c u d u r ; bağlanmama ise,
T a r a f D e v l e t i n özel ve ayrı b i r bağlı olmadığını b e y a n işlemini g e r e k t i r m e k t e d i r .
İlgilenecek o l a n l a r için şu n o t u d a e k l e y e l i m k i , devletler arası şikayet
başvurusuna y e r veren evrensel sözleşmelerde (BM i n s a n hakları sözleşmeleri
gibi) b u usulün bugüne d e k hiçbir Devlet tarafından hiçbir z a m a n çalıştırılma­
mış olması o l g u s u n a koşut y a h u t benzer biçimde, i n s a n hakları sözleşmeleri­
n i n yorumlanması y a h u t uygulanmasına ilişkin T a r a f Devletler arasındaki
uyuşmazlıkların U A D aracılığıyla h a l l i p e k seyrek işletilmiş o l a n b i r usuldür.
H a l böyle o l u n c a , D e v l e t l e r i n , i n s a n hakları sözleşmelerine t a r a f o l u r k e n , anı­
l a n U A D usulünü öngören hükümlerle k e n d i l e r i n i bağlı kılmama eğilimi gös­
t e r m e l e r i y a d a b u n u sağlamak amacıyla özel işlem (bağlı olmadığı beyanı)
yapmaları, b u usulün işletilmesiyle o r t a y a çıkan aleyhe yargı k a r a r m a m u h a ­
t a p k a l m a k şeklindeki deneyimle desteklenebilecek p r a t i k kaygılardan çok,
süre g i d e n b i r önden t e d b i r a l m a alışkanlığının tezahürü şeklinde y o r u m l a n a ­
bilir.
Dahası d o k t r i n d e de gözlemlendiği üzere, i n s a n hakları i h l a l i içerikli i d ­
d i a y l a uluslararası b i r m a h k e m e (UAD) önünde dava açmak mümkün o l d u ­
ğunda bile, devletler b u y o l a başvurmakta gönülsüzdürler. B u n u n t i p i k b i r
örneği o l a r a k , D e m o k r a t i k Kamboçya'da 1 9 7 5 - 1 9 7 8 yılları arasında İkinci
Dünya Savaşından s o n r a e n açık ve k i t l e s e l soykırım f i i l l e r i işlenmesine ve b u
u y g u l a m a k a y d a değer ölçüde uluslararası k a m u o y u n a m a l olmasına, K a m ­
boçya Soykırım Sözleşmesini çekincesiz onaylamasına ve UAD'nın yargı y e t k i ­
s i n i (Statü, m d . 3 6 / 2 ) 1 9 5 7 yılında tanımış olmasına karşın hiçbir devlet K a m ­
boçya'ya karşı dava açmak y o l u n a gitmemiştir.
109
b) Sözleşme ( m d . 2 9 ) ' a k o n u l a n çekinceler
T a r a f D e v l e t l e r i n b i r kısmı Sözleşmenin h a k l a r a ilişkin hükümleriyle b i r ­
l i k t e (md.29)'a, bazıları ise münhasıran Sözleşme (md.29)'a çekince koymuşlar­
dır. N i t e k i m M a r t 2 0 1 1 t a r i h i i t i b a r i y l e K K A O K S ' n e çekince koymuş gözüken 5 6
Devletten 40'ı, ( m d . 2 9 ) ' d a k i u s u l ile bağlanmadığını b e y a n etmiştir.
M a r t 2 0 1 1 t a r i h i i t i b a r i y l e Sözleşme (md.29)'a çekince k o y a n t o p l a m 4 0
Devletten 1 5 ' i münhasıran b u maddeye ve g e r i k a l a n 2 5 ' i ise h e m (md.29)'a
h e m de Sözleşmenin h a k l a r l a i l g i l i çeşitli m a d d e l e r i n e çekince koydukları gö­
rülmektedir.
1 0 9
Kamminga,
p. 147.
Inter-State Accountability
for V i o l a t i o n s
of H u m a n
Rights, 1992,
178
M. Semih Gemalmaz
(ÎÜHFM C. LXIX, S.l-2,
s. 141-240,
2011)
M A R T 2 0 1 1 İTİBARİYLE
K K A O K S M A D D E 2 9 HÜKMÜNE ÇEKİNCE K O Y A N D E V L E T L E R T A B L O S U
Taraf Devlet
(md.29) çekincesi için gerekçe göstermiş m i ?
H a l e n başka
çekincesi v a r
mı?
1) Cezayir
"uyuşmazlığın tüm taraflarının rızasıyla h a k e m e
y a d a U A D ' n a götürülür"
+
2) A r j a n t i n
-
-
3) B a h a m a
-
+
4) B a h r e y n
-
+
5) B r e z i l y a
-
-
6) B r u n e i
-
+
7) Ç i n
-
-
" d i p l o m a t i k k a n a l l a r kullanılarak doğrudan mü­
zakere y o l u y l a "
-
1 1 0
8) Küba
+
9) Kore D e m o k r a ­
tik Halk Cumhu­
riyeti
10) Mısır
" h a k e m / t a h k i m usulüyle bağlanmamak için"
+
11) E l S a l v a d o r
-
-
12) E t i y o p y a
-
-
13) F r a n s a
-
+
14) H i n d i s t a n
-
+
15) E n d o n e z y a
"uyuşmazlığın tüm taraflarının rızasıyla h a k e m e
y a d a U A D ' n a götürülür"
-
16) I r a k
" h a k e m / t a h k i m usulü için"
+
17) İsrail
-
+
18) J a m a i k a
-
-
19) K u v e y t
-
+
20)Lübnan
-
+
21) M a u r i t i u s
-
-
22) M i k r o n e z y a
"uyuşmazlığın tüm taraflarının rızasıyla h a k e m e
y a d a U A D ' n a götürülür"
+
23) M o n a k o
-
+
M a c a o P o r t e k i z yönetimi altında i k e n P o r t e k i z Hükümeti 2 7 / 0 4 / 1 9 9 9 t a r i h l i iletisiyle
Sözleşmenin M a c a o ' d a d a uygulanacağını G e n e l Sekretere bildirmişti. A n c a k b i l a h a r e
M a c a o ' y a ilişkin o l a r a k P o r t e k i z ve Çin'in G e n e l sekretere gönderdikleri i l e t i s o n u c u ,
Çin Hükümeti, M a c a o ' n u n yönetimi k e n d i s i n e geçtikten s o n r a b u bölge bakımından
Sözleşmenin Çin'in koyduğu çekince geçerli o l a c a k şekilde uygulanacağını b e y a n e t t i .
Böylelikle, Çin yönetimine geçen M a c a o bakımından d a Sözleşme ( m d . 2 9 ) ' a k o n u l a n
çekince uygulanır h a l e geldi. B e n z e r i b i r u y g u l a m a örneği ise H o n g K o n g ile i l g i l i o l a r a k
görüldü. H o n g K o n g ' u n yönetiminin Birleşik Krallık'tan Çin'e geçmesi üzerine Çin Hü­
kümetince G e n e l Sekretere H o n g K o n g Özel İdare Bölgesi için de Sözleşme ( m d . 2 9 ) ' a
k o n u l a n çekincenin geçerli olacağı b i l d i r i m i n d e b u l u n u l d u .
5
179
Kadınlara Karşı Her Biçimiyle Ayrımcılığın Ortadan
Kaldırılması Sözleşmesi: Çekinceler Sorunu Işığında Haklar
Analizi
" h a k e m / t a h k i m usulü" için "uyuşmazlığın tüm
taraflarının rızası"
+
25) M y n m a r
-
-
26) Nijer
" h a k e m / t a h k i m usulü" için "uyuşmazlığın tüm
taraflarının rızası"
+
27) U m m a n
-
+
28) P a k i s t a n
-
+
29) K a t a r
-
+
30) S u u d i A r a ­
bistan
-
+
31) S i n g a p u r
-
+
32) S u r i y e
" h a k e m / t a h k i m usulü için"
+
33) T a y l a n d
-
+
34) T r i n i d a d ve
Tobago
-
-
35) T u n u s
"uyuşmazlığın tüm taraflarının rızasıyla h a k e m e
y a d a U A D ' n a götürülür"
+
36) Türkiye
-
-
37) Birleşik A r a p
Emirlikleri
" h a k e m / t a h k i m usulü" için "uyuşmazlığın tüm
taraflarının rızası" ve m e v c u t hüküm "bazı Dev­
l e t l e r i vatandaşlarını s a v u n m a k üzere diğer Dev­
l e t l e r i d a v a etmeye kapı a r a l a r "
+
38) V e n e z u e l a
-
-
39) V i e t n a m
-
-
40) Y e m e n
-
-
24) F a s
M a r t 2 0 1 1 t a r i h i i t i b a r i y l e Sözleşmeye t o p l a m 186 Devlet T a r a f b u l u n ­
maktadır. Yukarıda v e r i l e n T a b l o d a n aynı t a r i h i t i b a r i y l e t o p l a m 4 0 T a r a f Dev­
l e t i n K K A O K S (md.29)'da öngörülen h a k e m y a d a U A D yargı y e t k i s i usulüyle
bağlanmamak üzere anılan hükme çekince koydukları görülmektedir. A n c a k ,
b u m a d d e y e çekince k o y a n Devlet sayısı aslında d a h a fazla i d i ; bazı Devletler
b i l a h a r e b u çekincelerini g e r i çektikleri için sayı 4 0 o l a r a k gözükmektedir. B u
k o n u d a b i l g i için aşağıda "Çekincelere karşı yürütülen mücadelenin
sonuçlan"
başlığı altında verilmiştir.
M a r t 2 0 1 1 t a r i h i i t i b a r i y l e Sözleşme (md.29)'a çekince k o y a n 4 0 Devlet­
t e n 11 ' i , b u işlem bağlamında "gerekçe" y a h u t "görüş" açıklamıştır.
Çekincesi için "gerekçe" b e l i r t e n 1 1 Devletten 7'si, anılan usulün " a n c a k
uyuşmazlığın tüm taraflarının" rızası y a h u t onayı ile işletilebileceği görüşünü
belirtmiştir. B u n o k t a önemlidir. Z i r a Sözleşmenin yorumlanması y a h u t u y g u ­
lanmasına ilişkin o l a r a k i k i y a d a d a h a fazla T a r a f Devlet arasında o r t a y a çıka­
bilecek o l u p müzakereler y o l u y l a çözüme kavuşturulamayan b i r uyuşmazlığın
h a k e m y a h u t U A D usulüyle h a l l i için uyuşmazlığın taraflarından " b i r i n i n " tale­
binin/başvurusunun y e t e r l i olmasını öngören m e v c u t düzenleme, bazı başka
sözleşmelerde de görülmektedir ( a m a d i k k a t edelim, tümü böyle değildir). B u
usulün t a h r i k e d i l m e s i için t a r a f l a r d a n yalnızca b i r i n i n i r a d e s i n i y e t e r l i gören
b u düzenleme biçimi e s k i d e n b e r i birçok D e v l e t i n itirazlarına k o n u olmuştur.
180
M. Semih
Gemalmaz
(ÎÜHFM C. LXIX,
S.l-2,
s. 141-240,
2011)
c) Çekinceleri n i t e l i k l e r i bakımından sınıflama
K K A O K K sekreteryasınm hazırladığı 2 7 / 1 0 / 1 9 9 4 t a r i h l i b i r ç a l ı ş m a d a
yapılan tasnife göre, K K A O K S ' n e k o n u l a n çekinceler n i t e l i k l e r i i t i b a r i y l e , 1)
"genel çekinceler" ("general réservations") (yani, Sözleşmenin h e r h a n g i b i r m a d ­
desini/hükmünü özel o l a r a k göstermeksizin, iç h u k u k a y a d a d i n s e l temellere
referans y a p a r a k bunların saklı tutulduğunu b e l i r t e n türde o l u p , Sözleşmenin
bütünü bakımından e t k i doğuracak içerikteki çekincelerdir k i , K o m i t e bunları
Sözleşmenin k o n u s u ve amacıyla bağdaşmaz bulmaktadır); 2) "Sözleşmenin
özünü oluşturan m a d d e l e r i n e k o n u l a n çekinceler" ("réservations to core
articles
of the Convention")
( b u k a t e g o r i K K A O K S özelinde (md.1-3) hükümlerine t e k a ­
bül ediyor o l a r a k n i t e l e n d i r i l m e k t e d i r ve b u hükümler Sözleşmenin amaçlarını
gerçekleştirmek üzere t a k i p edilecek politikaların unsurlarını düzenlemektedir)
ve 3) Sözleşmenin "esasına/haklarına k o n u l a n çekinceler" ("réservations
to
substantive
articles")
( b u kategoride K K A O K S (md.4-16) hükümleri b e l i r t i l m e k ­
tedir) şeklinde üç g r u p t a sınıflanmaktadır.
111
K o m i t e n i n 1 9 9 5 yılındaki on-dördüncü o t u r u m faaliyetlerine ilişkin Yıllık
r a p o r u n d a ( A / 5 0 / 3 8 ) 2 0 3 / 0 2 / 1 9 9 5 t a r i h i i t i b a r i y l e geçerli " E k I - Taraf
Devlet­
ler" l i s t e s i n d e k i verilere göre, Sözleşmeye T a r a f Devlet sayısı toplamı 140 o l u p
b u n l a r d a n çekince/beyan k o y a n t o p l a m T a r a f Devlet sayısı 43'tür ve t o p l a m 14
T a r a f Devlet de koydukları çekince/beyanları kısmen y a h u t t a m a m e n " g e r i
çekme" işlemi yapmıştır. B u g e r i çekme işlemi y a p a n 14 Devletten 5 ' i n i n
(Fransa, İrlanda, Y e n i Z e l a n d a , Kore C u m h u r i y e t i , T a y l a n d ) o t a r i h i t i b a r i y l e
diğer çekince/beyanları yürürlükte gözükmekteydi.
n
K o m i t e n i n 2 0 0 0 yılındaki y i r m i - i k i n c i ve yirmi-üçüncü o t u r u m l a r faali­
y e t l e r i n e ilişkin r a p o r u n d a (A/55/38)
0 1 / 0 8 / 2 0 0 0 t a r i h i i t i b a r i y l e geçerli
" E k I - Taraf Devletler" l i s t e s i n d e k i verilere göre, Sözleşmeye T a r a f Devlet sayısı
toplamı 165 o l u p b u n l a r d a n 4 9 ' u çekince/beyan k o y a n D e v l e t l e r d i r ve çe­
kice/beyan k o y u p d a bunları geri çekme işlemini y a p a n Devletlerin sayısı 18 idi.
1 1 3
K o m i t e n i n 2 0 0 1 yılındaki faaliyetlerine ilişkin r a p o r u n d a ( A / 5 6 / 3 8 )
0 1 / 0 8 / 2 0 0 1 t a r i h i i t i b a r i y l e geçerli veriye göre, Sözleşmeye T a r a f Devlet sayısı
167, çekince/beyan k o y a n Devlet sayısı 4 9 ve çekince/beyanını g e r i çeken
Devlet sayısı 18'dir.
114
1 1 1
112
113
1 1 4
CEDAW/C/1995/6,
F e b r u a r y 1 9 9 5 , "Ways
27 O c t o b e r 1 9 9 4 , C E D A W , F o u r t e e n t h session, 16 J a n u a r y - 3
and Means of Expediting
the Work of the Committee",
para.34.
R e p o r t o f t h e C e d a w , ( F o u r t e e n t h session), G e n e r a l A s s e m b l y , Official Records F i f t i e t h Session, S u p p l e m e n t No. 38 (A/50/38), ( 3 1 M a y 1995), U n i t e d N a t i o n s , New
Y o r k , 1 9 9 5 , sf. 1 3 9 - 1 4 2 , A n n e x I , "States parties to the Convention...
as at 3 February
1995".
R e p o r t o f t h e C e d a w , (Twenty-second a n d T w e n t y - t h i r d sessions), G e n e r a l A s s e m b l y ,
Official Records - F i f t y - f i f t h Session, S u p p l e m e n t No. 3 8 (A/55/38), U n i t e d N a t i o n s ,
New Y o r k , 2 0 0 0 , s f . 8 6 - 8 9 , A n n e x I , "States parties to the Convention...
as at 1 August
2000".
R e p o r t o f t h e C e d a w , ( T w e n t y - f o u r t h a n d T w e n t y - f i f t h sessions), G e n e r a l A s s e m b l y ,
Official Records - F i f t y - s i x t h Session, S u p p l e m e n t No. 3 8 (A/56/38), U n i t e d N a t i o n s ,
New Y o r k , 2 0 0 1 , s f . 1 1 6 - 1 2 2 , A n n e x I , "Statesparties
to the Convention...
as at 1 August
2001".
Kadınlara
Kaldırılması
Karşı Her Biçimiyle
Sözleşmesi:
Çekinceler
Ayrımcılığın
Sorunu
181
Ortadan
Işığında Haklar
Analizi
d) Sözleşmenin hakları düzenleyen m a d d e l e r i n e k o n u l a n çekinceler
Aşağıdaki T a b l o d a , Sözleşmenin Başlangıç kısmına, Bölüm I (md.1-5) ve
Bölüm I I ( m d . 7 - 9 ) ; Bölüm I I I ( m d . 1 0 - 1 4 ) ve Bölüm IV ( m d . 15-16) hükümlerine
çekince k o y a n D e v l e t l e r gösterilmektedir. T a b l o n u n i k i n c i sütununda çe­
k i n c e / b e y a n k o y a n T a r a f D e v l e t i n i s m i n i n yanında p a r a n t e z içinde veriler,
çekince/beyan k o n u l a n Sözleşme m a d d e s i n i n fıkralarını göstermektedir; böyle
b i r b e l i r l e m e o l m a y a n l a r ise, o m a d d e n i n bütünü için çekince/beyan k o n u l ­
duğu anlamına g e l m e k t e d i r .
M A R T 2 0 1 1 İTİBARİYLE KKAOKS'NİN H A K L A R I DÜZENLEYEN
HÜKÜMLERİNE ÇEKİNCE/BEYAN K O Y A N D E V L E T L E R T A B L O S U
Sözleşme
deleri
mad­
Çekince k o y a n y a d a b e y a n d a b u l u n a n T a r a f D e v l e t l e r
(parantez içindeki r a k a m l a r Sözleşme m a d d e l e r i n i n fıkralarını göster­
m e k t e d i r ; r a k a m o l m a y a n l a r d a ise m a d d e n i n tümü için çe­
kince/beyan var demektir)
G e n e l çekince
M a l d i v l e r (Şeriat h u k u k u ) ; M o r i t a n y a (Şeriat h u k u k u ) ; U m m a n (Şeriat
h u k u k u ) ; P a k i s t a n (Anayasasına referans); S u u d i A r a b i s t a n (Şeriat
h u k u k u ) ; T a y l a n d (Anayasasına referans);
Başlangıç
F r a n s a ( 1 1 . paragraf); A l m a n y a ( 1 1 . paragraf); H o l l a n d a (10. ve 1 1 .
paragraflar)
1
Lihtenştayn; Birleşik Krallık/İngiltere (Tac'a ilişkin y o r u m )
2
Cezayir; B a h r e y n ; Bangladeş; Mısır; L i b y a ; F a s (beyan); S i n g a p u r ;
S u r i y e ; Birleşik Krallık ( V i r g i n , F a l k l a n d , S o u t h Georgia, T u r k s &
Caicos Adaları için);
Lesotho (2, k e n d i Anayasasına referans); L i b y a (2);
B a h a m a (2/a); K a t a r (2/a);
Kore D e m o k r a t i k H a l k C u m h u r i y e t i (2/f); Y e n i Z e l a n d a (2/f) (Cooks
Adaları için);
N i j e r ( 2 / d ; 2/f);
I r a k (2/f; 2/g)
M i k r o n e z y a (2/f); Birleşik A r a p E m i r l i k l e r i (2/f);
3
-
4
Birleşik Krallık/İngiltere (4/1'e ilişkin y o r u m ) ; Çin ( m d . 4 / l ' e
beyan)
5
H i n d i s t a n (5/a, yorumlayıcı beyan); Y e n i Z e l a n d a (5/a) (Cooks Adaları
ilişkin
için); K a t a r (5/a, yorumlayıcı beyan);
N i j e r (5/a, 5/b);
F r a n s a (5/b-yorumlayıcı beyan); M i k r o n e z y a ; S i n g a p u r ( m d . 1 1 / 1 ile
bağlantılı 4/2 -yorumlayıcı beyan);
6
-
7
İsrail (7/b); M o n a k o (7/b);
8
-
9
M o n a k o ; Birleşik A r a p E m i r l i k l e r i ; Birleşik Krallık/İngiltere ( V i r g i n ,
F a l k l a n d , S o u t h Georgia, T u r k s & Caicos Adaları d a h i l ) ;
9/1
I r a k (9/1);
182
9/2
M. Semih
Gemalmaz
(ÎÜHFM C. LXIX,
S.l-2,
s. 141-240,
2011)
I r a k (9/2);
B a h a m a (9/2); B a h r e y n (9/2); B r u n e i (9/2); Kore D e m o k r a t i k H a l k
C u m h u r i y e t i (9/2); Ürdün (9/2); K u v e y t (9/2); Lübnan (9/2); M a l e z y a
(9/2); F a s (9/2); U m m a n (9/2); K a t a r (9/2); S u u d i A r a b i s t a n (9/2);
S u r i y e (9/2); T u n u s (9/2);
10
-
11/1
M a l e z y a (yorumlayıcı b e y a n ) ; Birleşik Krallık ( V i r g i n , F a l k l a n d , S o u t h
Georgia, T u r k s & Caicos Adaları d a h i l ) ;
İrlanda (11/1); M a l t a (11/1); M i k r o n e z y a ( l l / l , d ) ; S i n g a p u r ( 1 1 / 1 yorumlayıcı b e y a n ) ;
Avusturya ( l l / l , f ) ;
11/2
A v u s t r a l y a ( l l / 2 , b ) ; M i k r o n e z y a (11/2,b)
12
-
13
M a l t a ; İrlanda (13/a);
14
F r a n s a ( 1 4 / 2 , c; 1 4 / 2 h ) ;
15
Malta;
İsviçre (15/2);
Birleşik Krallık/İngiltere (15/3)
T u r k s 8s Caicos Adaları d a h i l ) ;
(Virgin, Falkland,
South
Georgia,
Cezayir (15/4); B a h r e y n (15/4); F a s ( 1 5 / 4 , b e y a n ) ; N i j e r (15/4); U m ­
m a n (15/4); K a t a r ( 1 5 / 1 , 15/4); T u n u s ( 1 5 / 4 , beyan);
S u r i y e (15/4); Birleşik A r a p E m i r l i k l e r i (15/2)
16
Cezayir; B a h r e y n ; Mısır; I r a k ; İsrail; M a l t a ; M i k r o n e z y a ; Fas (Şeriat
h u k u k u n a genel gönderme); S i n g a p u r ; T a y l a n d ; Birleşik A r a p E m i r ­
likleri;
H i n d i s t a n (16/1);
M a l e z y a (16/1,a, f, g);
Bangladeş ( 1 6 / l , c ) ;
Libya (16/l,c,d);
Lübnan ( 1 6 / l , c , d , f ve g); S u r i y e (16/1,c, d , f, g);
N i j e r ( 1 6 / l , c , e, g);
T u n u s ( 1 6 / l , c , d , f, g, h ) ;
Ürdün ( 1 6 / l , c , d , g);
İrlanda ( 1 6 / l , d , f);
M a l t a ( 1 6 / l , e ) ; M o n a k o ( 1 6 / 1 , e, g);
K u v e y t ( 1 6 / l , f ) ; U m m a n ( 1 6 / l , a , c, f); K a t a r ( 1 6 / 1 , a, c, f);
Birleşik Krallık/İngiltere
(16/l,f)
(Virgin, Falkland,
T u r k s 85 Caicos Adaları d a h i l ) ;
F r a n s a ( 1 6 / l , g ) ; Kore C u m h u r i y e t i ( 1 6 / l , g ) ;
İsviçre ( 1 6 / l , g , h ) ;
16/2
B a h a m a (16/h);
H i n d i s t a n (16/2 - yorumlayıcı b e y a n ) ; S u r i y e (16/2);
South
Georgia,
Kadınlara Karşı Her Biçimiyle Ayrımcılığın Ortadan
Kaldırılması Sözleşmesi: Çekinceler Sorunu Işığında Haklar
183
Analizi
Bazı t e s p i t ve değerlendirmeler şöyle sıralanabilir.
Sözleşme m a d d e l e r i n e göre çekincelerin dağılımı:
Sözleşme (md. 1-16) hükümlerinden beşi hiçbir çekinceye/beyana k o n u
olmamış gözükmektedir. B u m a d d e l e r şunlardır: (md.3), (md.6), (md.8), (md. 10)
ve (md.12). B u n l a r d a n (md.3) "genel şemsiye" hüküm o l u p , T a r a f D e v l e t l e r i n
kadınlara karşı ayrımcılığı o r t a d a n kaldırmak ve h a k l a r d a eşitliği güvence a l ­
tına a l m a k üzere m e v z u a t d a h i l u y g u n önlemleri almalarına ilişkindir, (md.6),
kadın t i c a r e t i n i n ve kadınların fahişe o l a r a k sömürülmelerinin önlenmesine
yönelik önlemlerin alınması k o n u l u hükümdür, (md.8)'de, kadınların ülkelerini
uluslararası düzeyde t e m s i l etme ve b u n i t e l i k t e k i kuruluşların çalışmalarına
katılmalarını sağlamaya yönelik önlemler alınması hakkındadır. ( m d . l O ) ' d a
kadınların eğitim haklarına ilişkin düzenleme ve b u bağlamda alınması g e r e k e n
önlemlerin k o n u ve alanları y e r almaktadır. N i h a y e t ( m d . l 2 ) ' d e ise, kadınların
sağlık hakkı ve anneliğin korunması e k s e n l i düzenleme bulunmaktadır. D e m e k
k i , b u hükümler T a r a f Devletlerce çekince konulması g e r e k e n türde yükümlü­
lük öngören düzenlemeler o l a r a k mütalaa e d i l m e m e k t e d i r .
Öte y a n d a , Sözleşme (md.4) için 2 T a r a f D e v l e t i n (Birleşik Krallık, y o r u m
ve Çin, H o n g K o n g bölgesine d a i r beyan); Sözleşme (md. 14) için 1 T a r a f Devle­
t i n (Fransa) ve n i h a y e t Sözleşme (md. 13) için ise 2 T a r a f D e v l e t i n ( M a l t a ve
İrlanda) çekince/beyanı bulunmaktadır. B u n a göre, anılan Sözleşme m a d d e l e r i
de genel o l a r a k çekince konulmasını gerektirecek içerik ve ağırlıkta yükümlü­
lük öngören hükümler şeklinde değerlendirilmiyor d e m e k t i r .
E n çok sayıda çekince
Sözleşmenin ağırlıklı o l a r a k
odaklanıldığı görülmektedir.
(md.2)'ye t o p l a m 19 çekince
k a t çekicidir.
k o n u l a n m a d d e l e r i n genel dağılımına bakıldığında
(md.2, 5, 9, 1 1 , 15 ve 16) hükümleri üzerinde
T a r a f Devletler için genel yükümlülük öngören
ve/veya b e y a n konulmuş olması başlı başına d i k ­
Sözleşmenin genel yükümlülük n o r m u ( m d . 2 ) ' n i n , h a k l a r e k s e n i n d e k i
( m d . l 6 ) ' n m ardından e n çok sayıda çekince k o n u l a n hüküm olması d a ayrıca
üzerinde düşünülmesi gereken b i r o l g u d u r .
H a k l a r a ilişkin hükümler bağlamında ise, Sözleşme (md.9)'a t o p l a m 18;
( m d . l l ) ' e t o p l a m 8; (md. 15)'e t o p l a m 12 ve (md. 1 6 ) y a ise t o p l a m 3 0 T a r a f Dev­
let çekince/beyan koymuştur. B u v e r i d e n çıkan s o n u c a göre, T a r a f Devletler
Sözleşmenin özellikle (md. 15 ve 16) hükümlerini çekinceyi g e r e k t i r e n düzenle­
meler şeklinde kavramaktadırlar.
1 1 5
Hatırlatalım k i , (md.15) kadınların y a s a / h u k u k önünde eşitliği; h u k u k i
işlem y a p m a e h l i y e t i ve i k a m e t g a h seçme, yerleşme ve seyahat özgürlükleri
bakımlarından eşitliği esasları öngörülmüş i k e n , (md. 16)'da ise e v l i l i k ve aile
ilişkilerinde ayrımcılığın kaldırılması ve eşitliğin sağlanması konuları düzen­
lenmektedir.
Sözü e d i l e n (md.15 ve 16) hükümleri " m e d e n i h a k l a r " k a t e g o r i s i n e iliş­
k i n d i r . B u hükümler, kadınlara karşı ayrımcılığın o r t a d a n kaldırılmasını öngö­
r e n b i r sözleşme bağlamında b i r i n c i adımı teşkil eden h u s u s l a r a karşılık gel­
m e k t e d i r . Çekincelerin k a y d a değer bölümünün b u t e m e l a l a n l a alakalı olması,
Sözleşmenin amaçlarını gerçekleştirmek üzere aşılması gereken m e s a f e n i n
büyüklüğünü de göstermektedir.
A y m y o n d e b k z . , S o u t h a r d , "Protection
of Women's
Human Rights",
8 Pace Int'l L.
R e v . , 1 9 9 6 , s f . 3 1 . W r i g h t , "Gender
and Economic
Rights",
12 A u s t . Y B I L , 1 9 8 8 - 1 9 9 9 ,
sf.258.
5
184
M. Semih
Gemalmaz
(ÎÜHFM C. LXIX,
S.l-2,
s. 141-240,
2011)
Çekince/beyanda " g e n e l o l a r a k u l u s a l m e v z u a t a " gönderme:
Şili = B e y a n (genel); L e s o t h o = (25/08/2004) t a r i h l i iletisiyle, önceki çe­
k i n c e s i n d e değişiklik yapmış ve kapsamını d a h a d a genelleştirerek genişletmiş­
t i r (Lesotho Anayasasıyla bağdaşmadığı t a k d i r d e , Sözleşme çerçevesinde her­
h a n g i b i r y a s a l önlem almayacağı beyanı); M e k s i k a = B e y a n (genel), " M e k s i k a
mevzuatı ve u s u l l e r i uyarınca"; P a k i s t a n = B e y a n (genel), (Pakistan İslam
C u m h u r i y e t i Anayasasına t a b i o l a r a k uygulanır); T a y l a n d = B e y a n (genel),
(Tayland Anayasasındaki ilkelere u y g u n l u k ) ; T u n u s = B e y a n (genel) ( T u n u s
Anayasası).
( m d . l v e 2) e k s e n l i çekinceler/beyanlarda Tacın d e v r i usulüne gön­
derme:
F a s = B e y a n (md.2) bağlamında (Tacın el değiştirmesi); İspanya = B e y a n
(genel) (Tacın el değiştirmesi); L e s o t h o = Çekince (md.2) bağlamında (Tacın el
değiştirmesi); Lihtenştayn = Sözleşme ( m d . l ) ' e koyduğu çekince, A n a y a s a
( m d . l ) ' e atıfla, (Prenslik makamının doldurulmasına ilişkin olarak). M o n a k o =
(Tacın el değiştirmesi). Birleşik Krallık/İngiltere = (Tacın el değiştirmesi).
D i n i h u k u k a gönderme:
B a h r e y n = bütün çekincelerinde Şeriat h u k u k u n a y o l l a m a vardır. Mısır
= (md.2) ve (md. 16) için İslam Şeriatına gönderme. I r a k = (md. 16) için İslam
Şeriatına y o l l a m a .
L i b y a = (md.2) ve (md.16) için İslam Şeriatına gönderme.
M a l e z y a = bütün çekinceleri için İslam Şeriatına gönderme. M a l d i v l e r = genel
o l a r a k İslam Şeriatına gönderme. F a s = (md.2)'ye koyduğu b e y a n d a ve
( m d . l 6 ) y a koyduğu çekincede İslam Şeriatına gönderme. M o r i t a n y a = (genel
çekince) m a d d e b e l i r t m e k s i z i n ve İslam Şeriatına genel göndermeyle. S u u d i
A r a b i s t a n = (genel çekince) İslam h u k u k u n a gönderme. S i n g a p u r = (md.2) ve
(md.16) için d i n s e l h u k u k a gönderme. S u r i y e = (md. 16/2) için İslam Şeriatına
gönderme. Birleşik Arap E m i r l i k l e r i = (md.2/f; 9; 15/2 ve 16) için İslam Şeri­
atına gönderme. İsrail = (md.7/b) ve ( m d . l 6 ) ' d a k i çekinceleri için İsrail'deki
d i n s e l toplulukların hukuklarına gönderme.
1 1 6
B e l i r t m e m i z g e r e k i r k i , yukarıdaki T a b l o d a Sözleşmenin i l g i l i m a d d e s i n i n
karşısında adı geçmeyen bazı Devletler d a h a önce b u m a d d e l e r d e n bazılarına
çekince koymuşlar ve f a k a t b i l a h a r e bunların bazılarını y a h u t tümünü g e r i
çekmişlerdir.
Dolayısıyla, geçen süre içinde aslında Sözleşmeye konulmuş
b u l u n a n çekincelerin sayısı d a h a fazladır. B u k o n u d a değerlendirme için aşa­
ğıda "Çekincelere karşı yürütülen mücadelenin sonuçları" başlığı altındaki
açıklamalara bakılmalıdır.
117
B u n l a r a ilaveten, y i n e yukarıdaki T a b l o d a i s m i geçmeyen Çin, H o n g
K o n g Özel İdare Bölgesi için geçerli o l m a k kaydıyla, Sözleşme ( m d . 1 1 / 2 ; 1 5 / 3 ;
15/4) bakımından özel b e y a n d a bulunmuştur.
1 1 6
1 1 7
I r a k genel ve özel çekincelerine i l a v e t e n , Sözleşmenin b e l i r t i l e n kayıtlarla
onaylanmasının hiçbir biçimde İsrail ile ilişki kurulacağına d e l a l e t etmediği şeklinde
özel b i r beyanı d a çekincelerine eklemiştir. Irak'ın b u özel beyanına İsrail, 1 2 / 1 2 / 1986
t a r i h i n d e B M G e n e l Sekreterliğince a l m a n i l e t i s i n d e karşı cevap vermiştir. İsrail'e göre,
Irak'ın b u beyanı s i y a s i n i t e l i k l i o l u p Sözleşmenin amaç ve k o n u s u y l a bağdaşmaz. İs­
r a i l i l e t i s i n e , Irak'ın söz k o n u s u beyanının t a m b i r karşılıklılık esasıyla değerlendirile­
ceğini eklemiştir.
Örneğin Cook Adaları Sözleşmeyle 1 1 / 0 8 / 2 0 0 6 t a r i h i n d e bağıtlanmıştı ve katılım
sırasında Sözleşmenin (md.2/f), (md.5/a) ve ( m d . l 1/2,b) hükümlerine çekince k o y ­
muştu. A n c a k 3 0 / 0 7 / 2 0 0 7 t a r i h l i i l e t i s i y l e söz k o n u s u m a d d e l e r üzerindeki çekincele­
r i n i g e r i çektiğini B M Genel S e k r e t e r i n e bildirmiştir. Dolayısıyla, M a r t 2 0 1 1 t a r i h i i t i b a ­
r i y l e Cook Adaları'nm Sözleşmenin hiç b i r hükmü üzerinde çekincesi b u l u n m a m a k t a ­
dır. B u n u n g i b i , Lesotho B M G e n e l Sekreterliğine gönderdiği 2 5 / 0 8 / 2 0 0 4 t a r i h l i i l e t i ­
siyle Sözleşme (md.2)'ye koymuş bulunduğu çekinceyi b i l h a s s a (md.2/e) hükmü bağ­
lamında değiştirmiştir.
Kadınlara
Kaldırılması
Karşı Her Biçimiyle
Sözleşmesi:
Çekinceler
Ayrımcılığın
Sorunu
185
Ortadan
Işığında Haklar
Analizi
e) Çekincelere i t i r a z l a r
K K A O K S ' n e k o n u l a n çekincelerin küçümsenmeyecek b i r bölümü k a b u l
e d i l e b i l i r sınırlar içinde olmaması yönüyle s o r u n l u d u r . Çeşitli Devletlerce k o ­
n u l a n çekinceler, diğer T a r a f D e v l e t l e r i n "itirazlarına" d a y o l açmıştır.
Aşağıdaki T a b l o d a k i i l k sütunda " i t i r a z işlemini" y a p a n D e v l e t l e r sıra­
lanmaktadır. T a b l o n u n , i k i n c i sütununda ise, itirazın yöneltildiği, y a n i m u h a ­
t a p D e v l e t l e r gösterilmiştir. İkinci sütunda m u h a t a p D e v l e t i n adının yanında
v e r i l e n t a r i h , b u i t i r a z a m u h a t a p olduğu t a r i h t i r ; y a n i i t i r a z e d e n D e v l e t i n b u
i t i r a z işlemini yaptığı t a r i h t i r .
M A R T 2 0 1 1 İTİBARİYLE K K A O K S ' N E K O N U L A N
ÇEKİNCELERE/BEYANLARA İTİRAZ E D E N V E İTİRAZA M U H A T A P O L A N
D E V L E T L E R TABLOSU
Çekince/beyana i t i r a z e d e n
T a r a f Devletler
Çekincesine/beyanına i t i r a z e d i l e n ( i t i r a z a m u h a t a p
olan) T a r a f D e v l e t l e r v e m u h a t a p oldukları t a r i h
Avusturya
M a l d i v l e r ( 2 6 / 1 0 / 1 9 9 4 ) ; P a k i s t a n ( 0 5 / 0 6 / 1 9 9 7 ) ; Lübnan
( 2 0 / 0 2 / 1 9 9 8 ) ; S u u d i A r a b i s t a n ( 2 1 / 0 8 / 2 0 0 1 ) ; Kore D e m o k ­
ratik Halk C u m h u r i y e t i (21/08/2001); M o r i t a n y a
(13/02/2002); B a h r e y n (31/03/2003); Suriye (14/08/2003);
Birleşik A r a p E m i r l i k l e r i ( 0 5 / 1 0 / 2 0 0 5 ) ; B r u n e i
(18/12/2006); U m m a n (05/07/2007); Katar (12/02/2010)
Belçika
B r u n e i (30/04/2007); U m m a n (30/04/2007); Katar
(09/04/2010)
Kanada
Maldivler (25/10/1994); B r u n e i (14/06/2007)
Çek C u m h u r i y e t i
U m m a n (12/01/2007); B r u n e i (11/04/2007); Katar
(10/11/2009)
Danimarka
L i b y a ( 0 3 / 0 7 / 1990); N i j e r (02/ 1 1 / 2 0 0 0 ) ; S u u d i A r a b i s t a n
( 1 0 / 0 8 / 2 0 0 1 ) ; M o r i t a n y a ( 2 1 / 0 2 / 2 0 0 2 ) ; Kore D e m o k r a t i k
Halk C u m h u r i y e t i (21/02/2002); B a h r e y n (28/02/2003);
Suriye (27/05/2003); U m m a n (06/10/2006); B r u n e i
(06/10/2006)
Estonya
Suriye (01/04/2004); B r u n e i (04/12/2006); U m m a n
(04/12/2006); Katar (29/04/2010)
Finlandiya
L i b y a ( 0 8 / 0 6 / 1990), Libya/değişikliğe ilişkin i t i r a z
(16/10/1996); Maldivler (05/05/1994); Kuveyt
(17/01/1996); Malezya (16/10/1996); Lesotho
( 0 1 / 1 1 / 1996); S i n g a p u r ( 2 1 / 1 1 / 1996); P a k i s t a n
(06/06/1997); Nijer (24/10/2000); S u u d i A r a b i s t a n
( 0 8 / 1 0 / 2 0 0 2 ) ; Kore D e m o k r a t i k H a l k C u m h u r i y e t i
(05/03/2002); Moritanya (20/05/2002); Bahreyn
(10/03/2003); Suriye (17/06/2003); Mikronezya
( 0 7 / 0 9 / 2 0 0 5 ) ; Birleşik A r a p E m i r l i k l e r i ( 1 5 / 1 1 / 2 0 0 5 ) ; U m ­
m a n (27/02/2007); B r u n e i (27/02/2007); Katar
(29/04/2010)
186
M. Semih
Gemalmaz
(ÎÜHFM C. LXIX,
S.l-2,
s. 141-240,
2011)
Fransa
S u u d i A r a b i s t a n ( 2 6 / 0 6 / 2 0 0 1 ) ; Kore D e m o k r a t i k H a l k
C u m h u r i y e t i (04/03/2002); B a h r e y n (25/04/2003); Suriye
( 2 1 / 0 7 / 2 0 0 3 ) ; Birleşik A r a p E m i r l i k l e r i ( 1 8 / 1 1 / 2 0 0 5 ) ; U m ­
m a n (13/02/2007); B r u n e i (13/06/2007)
Almanya
Mısır; Bangladeş, B r e z i l y a ; J a m a i k a , Kore C u m h u r i y e t i ,
M a u r i t i u s ; Tayland (15/10/1986); T u n u s (15/10/1986);
Türkiye ( 0 3 / 0 3 / 1 9 8 7 ) ; I r a k ( 0 3 / 0 3 / 1 9 8 7 ) ; M a l a w i
(07/04/1988); Libya (20/06/1990); Maldivler (24/10/1994);
M a l e z y a ( 0 8 / 1 0 / 1 9 9 6 ) ; P a k i s t a n ( 2 8 / 0 5 / 1 9 9 7 ) ; Cezayir
( 1 9 / 0 6 / 1 9 9 7 ) ; S u u d i A r a b i s t a n ( 1 9 / 0 1 / 2 0 0 1 ) ; Kore D e m o k ­
ratik Halk C u m h u r i y e t i (02/10/2001); M o r i t a n y a
(14/03/2002); B a h r e y n (18/02/2003); Suriye (25/08/2003);
Birleşik A r a p E m i r l i k l e r i ( 0 9 / 1 1 / 2 0 0 5 ) ; U m m a n
(28/08/2006); B r u n e i (19/12/2006)
Yunanistan
B a h r e y n ( 1 3 / 0 6 / 2 0 0 3 ) ; S u r i y e ( 0 4 / 0 3 / 2 0 0 4 ) ; Birleşik A r a p
E m i r l i k l e r i (04/10/2005); U m m a n (29/01/2007); B r u n e i
(15/06/2007)
Macaristan
U m m a n (07/02/2007); B r u n e i (24/04/2007); Katar
(15/04/2010)
İrlanda
S u u d i Arabistan (02/10/2001); B r u n e i (19/12/2006); U m ­
m a n (19/12/2006); Katar (28/04/2010)
İtalya
Suriye (02/09/2003); B r u n e i (15/06/2007); U m m a n
(09/07/2007); Katar (15/04/2010)
Letonya
Birleşik A r a p E m i r l i k l e r i (04/ 1 0 / 2 0 0 5 ) ; B r u n e i
( 0 6 / 1 2 / 2 0 0 6 ) ; U m m a n (06/ 1 2 / 2 0 0 6 ) ; K a t a r ( 2 8 / 0 1 / 2 0 1 0 )
Meksika
M a u r i t i u s ( 1 1 / 0 1 / 1 9 8 5 ) ; Bangladeş ( 2 1 / 0 2 / 1 9 8 5 ) ; J a m a i k a
(2 1/02/ 1985); Y e n i Z e l a n d a (Cooks Adalarına ilişkin çekin­
cesi için) ( 2 2 / 0 5 / 1 9 8 5 ) ; Kore C u m h u r i y e t i ( 0 6 / 0 6 / 1 9 8 5 ) ;
Kıbrıs ( 2 9 / 0 1 / 1 9 8 6 ) ; Türkiye ( 0 7 / 0 5 / 1 9 8 6 ) ; Mısır
(16/07/1986); Tayland (16/10/1986); Irak (04/12/1986);
Libya (23/07/1990)
Hollanda
Bangladeş; Mısır; B r e z i l y a ; I r a k ; M a u r i t i u s ; J a m a i k a ; Kore
C u m h u r i y e t i ; T a y l a n d ; T u n u s ; Türkiye; L i b y a ; M a l a w i ;
H i n d i s t a n (14/07/1994); Fas (14/07/1994); Maldivler
(14/07/1994); Kuveyt (16/01/1996); Malezya (15/10/1996);
F i j i ( 0 1 / 1 1 / 1 9 9 6 ) ; Lesotho ( 0 1 / 1 1 / 1 9 9 6 ) ; S i n g a p u r
( 2 0 / 1 1 / 1 9 9 6 ) ; P a k i s t a n ( 3 0 / 0 5 / 1 9 9 7 ) ; Cezayir
( 0 1 / 0 7 / 1 9 9 7 ) ; Lübnan ( 1 5 / 0 5 / 1 9 9 8 ) ; S u u d i A r a b i s t a n
( 1 8 / 0 9 / 2 0 0 1 ) ; Kore D e m o k r a t i k H a l k C u m h u r i y e t i
(18/09/2001); Moritanya (08/02/2002); Bahreyn
( 2 2 / 1 1 / 2 0 0 2 ) ; S u r i y e ( 2 7 / 0 5 / 2 0 0 3 ) ; Birleşik A r a p E m i r l i k ­
leri (31/05/2005); U m m a n (19/07/2006); B r u n e i
(11/04/2007); Katar (05/05/2010)
Norveç
Libya (16/07/1990); Maldivler (25/10/1994); Kuveyt
( 0 2 / 0 5 / 1995); M a l e z y a (16/ 10/ 1996); L e s o t h o
( 3 0 / 1 0 / 1996); S i n g a p u r ( 2 1 / 1 1 / 1996); P a k i s t a n
( 0 6 / 0 6 / 1 9 9 7 ) ; Cezayir ( 0 3 / 0 7 / 1 9 9 7 ) ; N i j e r ( 0 1 / 1 1 / 2 0 0 0 ) ;
S u u d i A r a b i s t a n ( 0 9 / 1 0 / 2 0 0 1 ) ; Kore D e m o k r a t i k H a l k
C u m h u r i y e t i (20/02/2002); M o r i t a n y a (31/05/2002); Suriye
( 0 5 / 0 4 / 2 0 0 4 ) ; Birleşik A r a p E m i r l i k l e r i ( 0 1 / 1 2 / 2 0 0 5 ) ;
B r u n e i (21/03/2007); Katar (06/05/2010)
Kadınlara
Kaldırılması
Karşı Her Biçimiyle
Sözleşmesi:
Çekinceler
Ayrımcılığın
Sorunu
187
Ortadan
Işığında Haklar
Analizi
Polonya
Birleşik A r a p E m i r l i k l e r i ( 2 8 / 1 1 / 2 0 0 5 ) ; U m m a n
(01/03/2007); B r u n e i (07/06/2007); Katar (06/05/2010)
Portekiz
Maldivler (26/10/1994); S u u d i Arabistan (18/07/2001);
Kore D e m o k r a t i k H a l k C u m h u r i y e t i ( 0 4 / 0 3 / 2 0 0 2 ) ; M o r i ­
t a n y a ( 0 4 / 0 3 / 2 0 0 2 ) ; Birleşik A r a p E m i r l i k l e r i ( 2 8 / 1 1 / 2 0 0 5 ) ;
U m m a n (30/01/2007); B r u n e i (30/01/2007)
Romanya
Suriye (03/12/2003); B r u n e i (08/02/2007); U m m a n
(08/02/2007); Katar (14/04/2010)
Slovakya
U m m a n (27/02/2007); B r u n e i (11/05/2007); Katar
(28/07/2009)
İspanya
S u u d i A r a b i s t a n ( 2 2 / 0 2 / 2 0 0 1 ) ; Kore D e m o k r a t i k H a l k
C u m h u r i y e t i ( 0 5 / 0 7 / 2 0 0 1 ) ; S u r i y e ( 3 1 / 0 7 / 2 0 0 3 ) ; Birleşik
Arap Emirlikleri (06/10/2005); U m m a n (23/02/2007);
B r u n e i ( 1 3 / 0 6 / 2 0 0 7 ) ; K a t a r (13/ 11/2009)
İsveç
T a y l a n d ( 1 7 / 0 3 / 1 9 8 6 ) ; T u n u s ( 1 7 / 0 3 / 1 9 8 6 ) ; Bangladeş
( 1 7 / 0 3 / 1 9 8 6 ) ; B r e z i l y a ( 1 7 / 0 3 / 1 9 8 6 ) ; Mısır ( 1 7 / 0 3 / 1 9 8 6 ) ;
M a u r i t i u s ( 1 7 / 0 3 / 1 9 8 6 ) ; J a m a i k a ( 1 7 / 0 3 / 1 9 8 6 ) ; Kore
C u m h u r i y e t i ( 1 7 / 0 3 / 1 9 8 6 ) ; Y e n i Z e l a n d a (Cooks Adalarına
ilişkin çekincesi için) ( 1 7 / 0 3 / 1 9 8 6 ) ; I r a k ( 1 2 / 0 3 / 1 9 8 7 ) ;
M a l a w i ( 1 5 / 0 4 / 1 9 8 8 ) ; L i b y a ( 2 5 / 0 5 / 1 9 9 0 ) ; Ürdün
( 0 5 / 0 2 / 1993); M a l d i v l e r (26/ 10/ 1994); K u v e y t
( 1 7 / 0 1 / 1 9 9 6 ) ; Lübnan ( 2 7 / 0 1 / 1 9 9 8 ) ; N i j e r ( 2 7 / 0 4 / 2 0 0 0 ) ;
S u u d i A r a b i s t a n ( 3 0 / 0 3 / 2 0 0 1 ) ; Kore D e m o k r a t i k H a l k
C u m h u r i y e t i (25/07/2001); Moritanya (21/01/2002); B a h ­
r e y n (27/11/2002); Suriye (11/07/2003); Mikronezya
( 2 5 / 0 8 / 2 0 0 5 ) ; Birleşik A r a p E m i r l i k l e r i (05/ 1 0 / 2 0 0 5 ) ; U m ­
m a n (06/02/2007); B r u n e i (12/02/2007); Katar
(07/05/2010)
Birleşik Krallık/İngiltere
S u u d i A r a b i s t a n ( 0 6 / 0 9 / 2 0 0 1 ) ; M o r i t a n y a (28/ 1 1 / 2 0 0 1 ) ;
Kore D e m o k r a t i k H a l k C u m h u r i y e t i ( 0 5 / 0 3 / 2 0 0 2 ) ; S u r i y e
( 2 6 / 0 6 / 2 0 0 3 ) ; B a h r e y n ( 2 6 / 0 6 / 2 0 0 3 ) ; Birleşik A r a p E m i r ­
likleri (17/08/2005); Mikronezya (17/08/2005); U m m a n
(28/02/2007); B r u n e i (14/06/2007)
B e l i r t m e k g e r e k i r k i , diğer b e n z e r i sözleşmeler bakımından d a geçerli o l ­
duğu g i b i , K K A O K S Tarafı D e v l e t l e r için b u Sözleşmeyle bağdaşmaz n i t e l i k t e
olduğu gerekçesiyle b i r diğer T a r a f Devletçe k o n u l a n çekincelere i t i r a z e t m e
h u k u k i imkanının tanınmış olması, i l k bakışta yaratabileceği e t k i s i z b i r u s u l
olduğu yanıltıcı i z l e n i m i n i n t e r s i n e , önemli b i r düzenlemedir. B u y o l l a Sözleşme
Tarafı Devletler, aslında b i r b i r l e r i n i n koydukları çekinceler üzerinde b i r tür,
eğer " d e n e t i m " d e m e y e c e k ise, "gözetim" y a p m a olanağı bulmaktadır. Dahası
i t i r a z usulü, s o r u n l u a d d e d i l e n çekincelere uluslararası t o p l u m u n d i k k a t i n i
çekmek işlevini de görmektedir. Böylelikle u l u s a l , bölgesel y a h u t uluslararası
düzeyde faaliyet gösteren hükümetler-dışı i n s a n hakları örgütleri, i l g i l i başka
kuruluşlar ve b i r e y l e r , a k a d e m i k çevreler, d u r u m a göre m e d y a b u k o n u d a h e m
k a m u o y u oluşturma h e m de i l g i l i D e v l e t l e r i çekincelerini gözden geçirme h u s u ­
s u n d a u y a r m a ve yönlendirme olanağı d a bulmaktadırlar.
188
M. Semih Gemalmaz
(ÎÜHFM C. LXIX, S.l-2,
s. 141-240,
2011)
K o n u l a n çekincelere i t i r a z beyanında bulunulması usulü aynı z a m a n d a
i l g i l i T a r a f D e v l e t l e r i n b u k o n u d a uluslararası görüşme yapması y a h u t d i y a l o g
kurması s o n u c u n u d a v e r m e k t e d i r .
1 1 8
İtiraz e d e n D e v l e t l e r açısından v e r i l e r i n değerlendirilmesi:
Üstteki T a b l o d a çekincelere/beyanlara " i t i r a z " işlemini y a p a n T a r a f Dev­
let sayısı 24'tür.
Çekincelere/beyanlara e n fazla sayıda " i t i r a z " işlemi y a p a n T a r a f Devlet­
ler şunlardır:
(1) k e z i t i r a z e d e n D e v l e t l e r : Yok.
(2) k e z i t i r a z e d e n D e v l e t (toplam 1 D e v l e t ) : K a n a d a .
(3) k e z i t i r a z e d e n D e v l e t (toplam 4 D e v l e t ) : Belçika, Çek C u m h u r i ­
y e t i , M a c a r i s t a n , Slovakya.
(4) k e z i t i r a z e d e n D e v l e t l e r (toplam 6 Devlet): E s t o n y a , İ r l a n d a ,
İtalya, Letonya, Polonya, R o m a n y a .
(5) k e z i t i r a z e d e n D e v l e t (toplam 1 D e v l e t ) : B a h r e y n .
(7) k e z i t i r a z e d e n D e v l e t (toplam 3 D e v l e t ) : F r a n s a , Portekiz, İspanya.
(9) k e z i t i r a z e d e n D e v l e t (toplam 2 D e v l e t ) : D a n i m a r k a , Birleşik
Krallık / İngiltere.
119
1 2 0
(11) k e z i t i r a z e d e n D e v l e t (toplam 1 D e v l e t ) : M e k s i k a .
(12) k e z i t i r a z e d e n D e v l e t (toplam 1 D e v l e t ) : A v u s t u r y a .
(16) k e z i t i r a z e d e n D e v l e t (toplam 1 D e v l e t ) : Norveç.
(19) k e z i t i r a z e d e n D e v l e t (toplam 1 D e v l e t ) : F i n l a n d i y a .
(24) k e z i t i r a z e d e n D e v l e t (toplam 1 D e v l e t ) : A l m a n y a .
(27) k e z i t i r a z e d e n D e v l e t (toplam 1 D e v l e t ) : İsveç.
(32) k e z i t i r a z e d e n D e v l e t (toplam 1 D e v l e t ) : H o l l a n d a .
Çekincelere/beyanlara i t i r a z eden t o p l a m 2 4 T a r a f Devlet, t o p l a m 2 2 3
i t i r a z işlemi gerçekleştirmiş olmaktadır.
İtiraz eden 2 4 D e v l e t i n tümü, l i b e r a l - b u r j u v a öğretisine dayalı s i y a s i - h u k u k i sisteme s a h i p o l a n Devletlerdir. İtiraz eden 2 4 D e v l e t i n tümünde, halkın
büyük çoğunluğu "Hıristiyan" d i n i n e m e n s u p t u r . B u h u s u s a işaret e t m e m i z i n
1 1 8
1 1 9
1 2 0
Lacey, "Feminist Legal Theory and the Rights
K a r e n K n o p (ed.), 2 0 0 4 , s f . 3 7 .
of Women",
Gender and Human Rights,
İrlanda h e r n e k a d a r f o r m e l açıdan 4 i t i r a z işlemi yapmışsa d a , b u n a i l a v e t e n
0 2 / 0 4 / 2 0 0 2 t a r i h i n d e B M G e n e l Sekreterliğine gönderdiği b i r i l e t i ile Kore D e m o k r a t i k
H a l k C u m h u r i y e t i ' n i n çekincelerini incelediğini ve b u n l a r d a n Sözleşme (md.2/f) ile
(md.9/2) hükümlerine k o n u l a n çekincelerin Sözleşmenin k o n u ve amacıyla genel o l a ­
r a k bağdaşmaz bulunduğunu b e y a n etmiştir.
H e r ne k a d a r D a n i m a r k a 9 kez i t i r a z d a b u l u n a n b i r D e v l e t o l a r a k gözükmekteyse de,
b u n a i l a v e t e n 1 2 / 0 2 / 1 9 9 7 t a r i h i n d e B M G e n e l Sekreterliğine gönderdiği b i r başka i l e t i
ile K u v e y t , L e s o t h o , Malezya, M a l d i v l e r , S i n g a p u r tarafından ve 2 3 / 0 3 / 1 9 9 8 t a r i h i n d e
ise P a k i s t a n tarafından k o n u l a n çekince ve b e y a n l a r a i t i r a z ettiğini belirtmiş ve i l g i l i
Devletlerce bunların y e n i d e n gözden geçirilmesi t a v s i y e s i n d e bulunmuştur. D a n i ­
m a r k a , keza, 2 6 / 0 6 / 1 9 9 8 t a r i h i n d e B M G e n e l Sekreterliğine gönderdiği b i r i l e t i ile
Lübnan'ın Sözleşme (md.9/2) ve ( m d . l 6 / l , c , d , f ve g) hükümlerine koyduğu çekincele­
r i n Sözleşmenin k o n u ve amacıyla bağıtlanma i r a d e s i h u s u s u n d a kuşkuyu d a v e t eder
n i t e l i k t e olduğunu b e y a n etmiştir ve Lübnan'a b u çekincelerini y e n i d e n gözden geçir­
m e s i önerisinde bulunmuştur.
Kadınlara Karşı Her Biçimiyle Ayrımcılığın Ortadan
Kaldırılması Sözleşmesi: Çekinceler Sorunu Işığında Haklar
189
Analizi
n e d e n i , aşağıda " i t i r a z edilen Devletlere" ilişkin değerlendirmemizde açıklığa
kavuşacaktır.
Bölgesel dağılım bakımından, itirazcı D e v l e t l e r i n 2 2'si A v r u p a , 2 ' s i A m e ­
r i k a bölgesi D e v l e t i d i r ve dolayısıyla i l k g r u p t a k i l e r " A v r u p a K o n s e y i n i n ve
diğer i k i s i ise " A m e r i k a n Devletleri Örgütü"nün Üyesi konumundadırlar.
İtiraz eden D e v l e t l e r i n , itirazları bakımından t a m b i r "tutarlılık" sergile­
d i k l e r i söylenemez. O k a d a r söylenemez k i , b i r T a r a f Devlet koyduğu çekin­
cesi/beyanı nedeniyle i t i r a z a m u h a t a p olabilmiş i k e n , b u n u n l a h e m e n h e m e n
özdeş içerikte çekince/beyan k o y a n b i r başka T a r a f Devlet ise böyle b i r itirazın
a d r e s i kılınmamıştır. D a h a açık söyleyelim, eğer i t i r a z usulü gerçekten de h u ­
k u k i gerekçeyle ve ilkesel b i r tavır o l a r a k işletiliyor ise, o i t i r a z d a i l e r i sürülen
argümanların a y n e n y i n e l e n m e s i n i g e r e k t i r e n başka T a r a f D e v l e t l e r i n çekince­
lerine yönelik o l a r a k d a b u y o l a başvurulmuş olması g e r e k i r d i . O y s a yukarıda
sergilenen veriler, b u n u n hiç de öyle olmadığını göstermektedir. Anlaşılıyor k i ,
i t i r a z k u r u m u n a başvurulurken h u k u k i gerekçe ve ilkesel mülahazalardan
ziyade siyasi, e k o n o m i k , d i p l o m a t i k ve benzeri çeşitli başka m o t i f l e r c i d d i öl­
çüde r o l oynamaktadır.
İtiraz e d i l e n D e v l e t l e r açısından v e r i l e r i n değerlendirilmesi:
Üstteki T a b l o d a n görüldüğü üzere çekincelerine/beyanlarına " i t i r a z " iş­
l e m i n i yapılan T a r a f Devlet sayısı toplamı 3 7 ' d i r .
Çekincelerine/beyanlarına
e n fazla
sayıda " i t i r a z " işlemini yapı­
l a n / ( i t i r a z a m u h a t a p olan) T a r a f Devletler şunlardır:
(1) k e z i t i r a z a l a n D e v l e t l e r (toplam 5 Devlet): Fas; Fiji; H i n d i s t a n ;
Kıbrıs ve Ürdün.
(2) k e z i t i r a z a l a n D e v l e t l e r (toplam 1 Devlet): Y e n i Zelanda.
(3) k e z i t i r a z a l a n D e v l e t l e r (toplam 9 Devlet): Brezilya; Cezayir;
Lesotho; Lübnan; M a l a w i ; M i k r o n e z y a ; S i n g a p u r ; T u n u s ve Türkiye.
(4) k e z i t i r a z a l a n D e v l e t l e r (toplam 1 0 Devlet): Bangladeş; I r a k ; J a ­
m a i k a ; Kore C u m h u r i y e t i ; K u v e y t ; Malezya; M a u r i t i u s ; Mısır; Nijer ve T a y l a n d .
(5) k e z i t i r a z a l a n D e v l e t (toplam 1 Devlet): P a k i s t a n .
(8) k e z i t i r a z a l a n D e v l e t l e r (toplam 2 Devlet): L i b y a ; Maldivler.
(9) k e z i t i r a z a l a n D e v l e t (toplam 2 Devlet): B a h r e y n ve M o r i t a n y a .
(11) k e z i t i r a z a l a n D e v l e t (toplam 1 Devlet): Kore D e m o k r a t i k H a l k
Cumhuriyeti.
(12) k e z i t i r a z a l a n D e v l e t (toplam 1 Devlet): S u u d i A r a b i s t a n .
(13) k e z i t i r a z a l a n D e v l e t (toplam 1 Devlet): Birleşik A r a p E m i r l i k l e r i . .
(14) k e z i t i r a z a l a n D e v l e t (toplam 1 Devlet): Suriye.
(16) k e z i t i r a z a l a n D e v l e t (toplam 1 Devlet): Katar.
(21) k e z i t i r a z a l a n D e v l e t (toplam 1 Devlet): U m m a n .
(23) k e z i t i r a z a l a n D e v l e t (toplam 1 Devlet): B r u n e i .
Çekincelerine/beyanlarına i t i r a z edilen t o p l a m 3 7 Devlete karşı t o p l a m
2 2 3 i t i r a z yapılmış olmaktadır.
E n çok sayıda i t i r a z a m u h a t a p o l a n T a r a f D e v l e t l e r i n tamamına yakını,
koydukları çekince y a h u t beyanlarında "İslam Şeriatına" gönderme y a p a n Dev­
letlerdir. 2 3 i t i r a z a l a n B r u n e i ; 2 1 i t i r a z a l a n U m m a n ; 16 i t i r a z gören K a t a r ; 14
i t i r a z gören S u r i y e ; 13 i t i r a z a l a n Birleşik A r a p E m i r l i k l e r i ; 12 i t i r a z gören S u ­
u d i A r a b i s t a n ; 9 i t i r a z gören B a h r e y n ve M o r i t a n y a ; 8 i t i r a z a l a n L i b y a ve
M a l d i v l e r ; 5 i t i r a z a l a n P a k i s t a n ve 4 i t i r a z gören Devletlerden Bangladeş, I r a k ,
K u v e y t , Malezya, Mısır g i b i .
190
M. Semih
Gemalmaz
(ÎÜHFM C. LXIX,
S.l-2,
s. 141-240,
2011)
B u t e s p i t t e n bazı sonuçları çıkarmak mümkündür. L i b e r a l - b u r j u v a öğ­
retiye dayalı s i y a s i - h u k u k i s i s t e m i b e n i m s e y e n Devletler, İslam d i n i n i siyasih u k u k i s i s t e m i n d e esas a l a n ve b u gerekçeyle çekince k o y a n Devletlere karşı
i t i r a z usulünü işletmektedir. A n c a k b u k o n u d a t a m b i r tutarlılık y o k t u r . İki
nedenle. Birincisi,
y i n e İslam Şeriatını i l e r i süren bazı Devletler vardır ve f a k a t
b u n l a r az sayıda i t i r a z a m u h a t a p olmuştur. İkincisi, İslam Şeriatı o l m a s a d a
dine gönderme y a p a r a k çekince k o y a n , örnek o l s u n İsrail, hiçbir i t i r a z a m u h a ­
t a p kılınmamıştır.
Öte y a n d a , i t i r a z edilen Devletlere coğrafi konumları bakımından bakıldı­
ğında, bunların k u r a l o l a r a k A f r i k a , Ortadoğu ve A s y a ülkeleri olduğu görül­
mektedir.
İlgi çekici b i r diğer h u s u s şudur. Koyduğu çekincesine i t i r a z yöneltilen
T a r a f Devletlerden hiç b i r i , çekince koymuş b u l u n a n diğer Devletlere karşı
k u l l a n a b i l e c e k l e r i i t i r a z usulüne başvurmamıştır.
İtirazın, " i t i r a z e d e n - i t i r a z e d i l e n D e v l e t " arasında Sözleşmenin yü­
rürlüğü bakımından s o n u c u :
Şu ayrıntıya d a işaret e t m e m i z gerekir. Çekincelere " i t i r a z " u y g u l a m a ­
sında genel ve olağan tavır, b u itirazın, i t i r a z eden Devlet ile i t i r a z edi­
l e n / ( m u h a t a p ) Devlet arasında Sözleşmenin, " m u h a t a p Devlet koyduğu çekin­
c e s i n d e n yararlanmaksızm" yürürlükte k a l m a y a " d e v a m ettiği" şeklindeki so­
nuç cümlesiyle i t i r a z m e t n i n i n s o n bulmasıdır.
İtiraz m e t i n l e r i n i n h e m e n tamamına yakını b u yönde o l m a k l a b i r l i k t e ,
b u n u n istisnaları d a görülmüştür.
Belirttiğimiz i s t i s n a i u y g u l a m a bağlamında tespit edebildiğimiz b i r örnek,
İsveç'in (26/10/1994) t a r i h i n d e , M a l d i v l e r ' i n katılım sırasında koyduğu çekin­
celere yönelik itirazıdır. Gerçekten de İsveç hükümeti anılan itirazında şöyle
d e m e k t e d i r : " . . . B u nedenle İsveç hükümeti b u çekincelere i t i r a z e t m e k t e d i r ve
söz k o n u s u çekincelerin, İsveç ve M a l d i v l e r arasında Sözleşmenin yürürlüğe
g i r m e s i n e b i r engel teşkil ettiği görüşündedir."
1 2 1
İtiraz e d i l i r k e n , k o n u l a n çekincenin i t i r a z eden devlet ile çekince k o y a n
devlet arasında Sözleşmenin yürürlüğe g i r m e s i n e engel teşkil edeceği yönünde
b i r b e y a n d a bulunulması, bilindiği üzere, n o r m a t i f dayanağını 1969 t a r i h l i
"Viyana
Andlaşmalar
Hukuku
Sözleşmesi"
(md.20/4,
b)
hükmünde
bulmaktadır. B u hükmün Türkçe çevirisi şöyledir: "Madde
20 Çekincelerin
kabulü ve çekincelere itiraz -(...)
4. B i r önceki paragrafın kapsamına g i r m e y e n
d u r u m l a r d a ve andlaşma a k s i n i öngörmedikçe: (...) b. Diğer b i r a k i t D e v l e t i n b i r
çekinceye yaptığı b i r i t i r a z , andlaşmamn i t i r a z eden Devletle çekince i l e r i süren
122
1 2 1
122
D o k t r i n d e b i r y a z a r 1 9 9 1 t a r i h l i m a k a l e s i n d e K K A O K S ' n e k o n u l a n b i r çekinceye i t i ­
r a z d a b u l u n a n hiçbir d e v l e t i n , b u itirazın, i t i r a z e d e n devlet ile çekince k o y a n devlet
arasında Sözleşmenin yürürlüğe g i r m e s i n i engellemeyeceği yönünde b i r b e y a n d a b u ­
lunmadığını b e l i r t m e k t e d i r . B k z . , C l a r k , "Convention
on Discrimination
against
Women",
8 5 A J I L , 1 9 9 1 , s f . 3 0 7 . Yazarın b u ifadesi m a k a l e s i n i yazdığı t a r i h i t i b a r i y l e doğru o l ­
m a k l a b i r l i k t e , yukarıda gösterdiğimiz üzere, M a l d i v l e r i n koyduğu çekinceye İsveç'in
1994 yılında yaptığı i t i r a z d a farklı y o l izlenmiş ve Sözleşmenin b u çekince n e d e n i y l e söz
k o n u s u i k i devlet arasında yürürlük kazanmayacağı ifade edilmiştir.
"Viyana Andlaşmalar Hukuku
Sözleşmesf
("Vienna Convention
on the Law of
Treaties")
2 3 / 0 5 / 1969 t a r i h i n d e i m z a y a açılmış ve 2 7 / 0 1 / 1980 t a r i h i n d e yürürlüğe girmiştir.
Kadınlara Karşı Her Biçimiyle Ayrımcılığın Ortadan
Kaldırılması Sözleşmesi: Çekinceler Sorunu Işığında Haklar
19 1
Analizi
Devlet arasında yürürlüğe g i r m e s i n i engellemez, meğer k i a k s i b i r n i y e t k a t i
şekilde i t i r a z eden Devlet tarafından açıklanmış o l s u n " .
E k l e y e l i m k i , Viyana Andlaşmalar Hukuku
Sözleşmesi (md.21/3) hük­
müne göre, " B i r çekinceye i t i r a z eden b i r Devlet, k e n d i s i ile çekince i l e r i süren
Devlet arasında andlaşmamn yürürlüğe g i r m e s i n e i t i r a z etmediği t a k d i r d e ,
çekincenin i l g i l i olduğu hükümler söz k o n u s u i k i Devlet arasında o çekince
ölçüsünde u y g u l a n m a z " .
1 2 3
İtiraz eden D e v l e t l e r i n
Viyana
Andlaşmalar
Hukuku
Sözleşmesi
( m d . 2 0 / 4 , b) hükmünden y a r a r l a n m a y a h u t b u hükmü k u l l a n m a y o l u n u genel
olarak tercih etmemelerinin nedeni olarak, 1991 tarihli b i r makalede, b u n u n
büyük
ölçüde
KKAOKS'nin
normatif
mahiyetinden
kaynaklandığı
ve
K K A O K S ' n i n i t i r a z eden Devlet ile çekince k o y a n Devlet arasında işler hale
g e l m e k t e n alıkonulmasının p r a t i k t e p e k b i r fayda sağlamayacağı i l e r i sürül­
müştür.
H e r ne k a d a r aynı y a z a r b u n u n doğurabileceği bazı t e k n i k h u k u k i
p r o b l e m l e r e ayrıca işaret etmekteyse de, kanımca yazarın alıntıladığımız t e m e l
argümanı olsa olsa K K A O K S ' n i n o r i j i n a l f o r m u esas alındığında d a h a kolay i l e r i
sürülebilir.
1 2 4
Oysa, yukarıda incelediğimiz "Kadınlara Karşı Her Biçimiyle
Ayrımcılığın
Ortadan Kaldırılması Sözleşmesinin Seçmeli Protokolü"nün kabulü ve yürürlüğe
g i r m e s i n d e n s o n r a , y a n i özellikle bireysel şikayet başvurusu ve soruşturma
u s u l l e r i n i n Sözleşme s i s t e m i n e d a h i l e d i l m e s i n d e n s o n r a , Sözleşmenin amacı
ve k o n u s u y l a bağdaşmaz n i t e l i k t e çekinceler meselesi d a h a büyük b i r önem
taşır hale gelmiştir. T a r a f D e v l e t l e r i n b u türdeki çekinceleri örtülü y a h u t a l e n i
biçimde görmezden gelmesi, Sözleşmenin b i r bütün o l a r a k e t k i s i n i zedeleme
p o t a n s i y e l i n i taşımaktadır.
Süresi içinde yapılmadığı için s a d e c e b i r i l e t i o l a r a k gönderilen i t i ­
razlar:
B i r önceki T a b l o d a
gösterilenlerden başka çeşitli Devletlerce konulmuş
çekincelere/beyanlara i t i r a z l a r d a söz k o n u s u d u r . Bunların büyük çoğunluğu
çekinceye i t i r a z için tanınan süre içinde yapılmamıştır. Viyana
Andlaşmalar
Hukuku
Sözleşmesi (md.20/5) hükmüne göre "İkinci ve dördüncü p a r a g r a f l a r
bakımından ve andlaşma başka türlü öngörmezse, b i r çekince, b i r D e v l e t i n
b u n d a n h a b e r d a r e d i l m e s i n d e n s o n r a k i o n - i k i aylık b i r dönemin s o n u n a k a d a r
veya, D e v l e t i n andlaşma ile bağlanma rızasını d a h a s o n r a k i b i r t a r i h t e açıkla­
ması h a l i n d e , b u rızasını açıkladığı t a r i h e k a d a r , çekinceye hiçbir i t i r a z d a b u ­
lunmamış olması h a l i n d e , o Devlet tarafından k a b u l edilmiş addedilir".
1 2 5
D u r u m böyle olduğunda i l g i l i Devletler söz k o n u s u itirazlarını B M Genel
Sekreterliğine gönderdikleri iletilerle, y a n i r e s m i i t i r a z f o r m u dışında k a l a n ve
f a k a t içeriği i t i r a z oluşturan iletiler y o l u y l a b e y a n etmişlerdir.
123
1 2 4
1 2 5
"Viyana Andlaşmalar Hukuku
Sözleşmesf
( m d . 2 0 / 4 , b) hükmünün çevirisi için b k z . ,
A s l a n Gündüz, Milletlerarası H u k u k : T e m e l B e l g e l e r - Örnek K a r a r l a r , B e t a Yay.,
İstanbul, 1 9 9 8 , s f . 1 8 7 .
C l a r k , "Convention
on Discrimination
against
Women",
85 A J I L , 1991, sf.307-308.
B k z . , yukarıda, " M a r t 2 0 1 1 İtibariyle K K A O K S ' n e K o n u l a n
İtiraz E d e n ve İtiraza M u h a t a p O l a n Devletler T a b l o s u " .
Çekincelere/Beyanlara
192
M. Semih Gemalmaz
(ÎÜHFM C. LXIX, S.l-2,
s. 141-240,
2011)
M A R T 2 0 1 1 İTİBARİYLE SÜRESİ DIŞINDA Y A P I L A N İTİRAZLAR T A B L O S U
Koyduğu çekinceye i t i r a z e d i l e n / ( m u h a t a p )
Taraf Devlet
İtiraz e d e n T a r a f D e v l e t ve i t i r a z
etme tarihi
Cezayir
isveç ( 0 4 / 0 8 / 1 9 9 7 ) ; P o r t e k i z
(onay/katılım b e l g e s i n i depo e t m e t a r i h i :
(14/08/1997); D a n i m a r k a
2 2 / 0 5 / 1 9 9 6 ; yürürlük t a r i h i : 2 1/06/ 1996)
(24/03/1998)
Kore D e m o k r a t i k H a l k C u m h u r i y e t i ( m d . 2 / f ve
irlanda (02/04/2002)
1
m d . 9 / 2 hükümlerine koyduğu çekincelere)
(onay/katılım b e l g e s i n i depo e t m e t a r i h i :
2 7 / 0 2 / 2 0 0 1 ; yürürlük t a r i h i 2 9 / 0 4 / 2 0 0 1 )
K u v e y t ( m d . 7 / a ve m d . l 6 / l , f ) y e koyduğu
Belçika ( 1 9 / 0 1 / 1 9 9 6 ) ; A v u s t u r y a
çekincelere
(22/02/1996); Portekiz (15/05/1996);
(onay/katılım b e l g e s i n i depo e t m e t a r i h i :
D a n i m a r k a (12/02/1997)
0 2 / 0 9 / 1 9 9 4 ; yürürlük t a r i h i : 0 2 / 10/ 1994)
M a l a w i (geleneksel u y g u l a m a ve örf-adete
M e k s i k a (05/08/1987)
referanslı genel çekincesine)
(onay/katılım b e l g e s i n i depo e t m e t a r i h i :
1 2 / 0 3 / 1 9 8 7 ; yürürlük t a r i h i : 1 1 / 0 4 / 1987)
Maldivler
D a n i m a r k a (12/02/1997)
(onay/katılım b e l g e s i n i depo e t m e t a r i h i :
0 1 / 0 7 / 1 9 9 3 ; yürürlük t a r i h i : 3 1 / 0 7 / 1993)
M a l d i v l e r ( 2 9 / 0 1 / 1 9 9 9 t a r i h i n d e değiştirdiği
Finlandiya (17/08/1999); A l m a n y a
çekincelerine ilişkin o l a r a k )
(16/08/1999)
Malezya
isveç ( 2 5 / 1 0 / 1 9 9 6 ) ; D a n i m a r k a
(onay/katılım b e l g e s i n i depo e t m e t a r i h i :
(12/02/1997)
0 5 / 0 7 / 1 9 9 5 ; yürürlük t a r i h i : 0 4 / 0 8 / 1995)
M a l e z y a ( 0 6 / 0 2 / 1 9 9 8 t a r i h i n d e değiştirdiği
Fransa (20/07/1998); Hollanda
çekincelerine ilişkin o l a r a k )
(21/07/1998)
Moritanya
irlanda (13/06/2002); Fransa
(katılım b e l g e s i n i depo e t m e t a r i h i :
(17/06/2002)
10/05/2001)
Nijer
Fransa (14/11/2000); Hollanda
(onay/katılım b e l g e s i n i depo e t m e t a r i h i :
(06/12/2000)
0 8 / 1 0 / 1 9 9 9 ; yürürlük t a r i h i : 0 8 / 1 1 / 1999)
Singapur
D a n i m a r k a ( 1 2 / 0 2 / 1 9 9 7 ) ; isveç
(onay/katılım b e l g e s i n i depo e t m e t a r i h i :
(13/08/1997)
0 5 / 1 0 / 1 9 9 5 ; yürürlük t a r i h i : 0 5 / 1 1 / 1995)
!26
CEDAW/SP/2004/2,
17 J u n e 2 0 0 4 , "Declarations,
reservations,
objections
and
notifications
of withdrawal
of reservations
relating to the Convention
on the
Elimination
of All Forms of Discrimination
against Women", sf.2 1. ( U n i t e d N a t i o n s , M e e t i n g o f States
Parties t o t h e C o n v e n t i o n o n t h e E l i m i n a t i o n o f A l l F o r m s o f D i s c r i m i n a t i o n a g a i n s t
W o m e n , T h i r t e e n t h Meeting). ( B u belge b u n d a n böyle, " C E D A W / S P / 2 0 0 4 / 2 " o l a r a k
gösterilecektir).
Kadınlara
Kaldırılması
Karşı Her Biçimiyle
Sözleşmesi:
Çekinceler
Lesotho
Ayrımcılığın
Sorunu
193
Ortadan
Işığında Haklar
Analizi
D a n i m a r k a (12/02/1997)
(onay/katılım b e l g e s i n i depo e t m e t a r i h i :
2 2 / 0 8 / 1 9 9 5 ; yürürlük t a r i h i : 2 2 / 0 9 / 1995)
Pakistan
(onay/katılım b e l g e s i n i depo e t m e t a r i h i :
1 2 / 0 3 / 1 9 9 6 ; yürürlük t a r i h i : 1 2 / 0 4 / 1996)
İsveç ( 1 3 / 0 8 / 1 9 9 7 ) ; P o r t e k i z
(23/07/1997); D a n i m a r k a
(23/03/1998)
Lübnan ( m d . 9 / 2 ve m d . 1 6 / l , c , d , f ve g hü­
D a n i m a r k a (26/06/1998)
kümlerine koyduğu çekincelere)
(onay/katılım b e l g e s i n i depo e t m e t a r i h i :
1 6 / 0 3 / 1 9 9 7 ; yürürlük t a r i h i : 1 6 / 0 5 / 1997)
D e m o k r a t i k Kamboçya
Demokratik Almanya Cumhuriyeti
( 1 1 / 12/ 1980); M a c a r i s t a n
(19/01/1981); B u l g a r i s t a n
( 2 9 / 0 1 / 1 9 8 1 ) ; SSCB (Rusya Federas­
y o n u ) ( 1 3 / 0 2 / 1 9 8 1 ) ; Beyaz R u s y a
( 1 8 / 0 2 / 1 9 8 1 ) ; Çekoslovakya
(10/03/1981)
Katar
M e k s i k a (10/05/2010); Portekiz
(10/05/2010)
(onay/katılım b e l g e s i n i depo e t m e t a r i h i :
2 9 / 0 4 / 2 0 0 9 ; yürürlük t a r i h i : 2 9 / 0 5 / 2 0 0 9 )
Birleşik A r a p E m i r l i k l e r i
D a n i m a r k a (14/12/2005)
(onay/katılım b e l g e s i n i depo e t m e t a r i h i :
0 6 / 1 0 / 2 0 0 4 ; yürürlük t a r i h i : 0 6 / 1 1 / 2 0 0 4 )
Mikronezya
Portekiz (15/12/2005)
(onay/katılım b e l g e s i n i depo e t m e t a r i h i :
0 1 / 0 9 / 2 0 0 4 ; yürürlük t a r i h i : 0 1 / 1 9 / 2 0 0 4 )
ii) Çekinceler s o r u n u y l a mücadele v e sonuçları
Sözleşme organı K K A O K K çekinceler s o r u n u ile mücadele e t m e k üzere
e l i n d e b u l u n a n tüm y e t k i ve olanakları ısrarlı biçimde kullanmıştır. B u araçlar
arasında Yıllık R a p o r l a r , G e n e l T a v s i y e l e r ve R e h b e r K u r a l l a r özel b i r y e r t u t ­
maktadır.
a) G e n e l T a v s i y e l e r aracıyla çekincelerle mücadele
Sözleşme organı K o m i t e n i n çekinceler karşısında i l k kez 1 9 8 7 yılında
"Genel Tavsiye" usulünü
k u l l a n m a k açık tavır almıştır. K o m i t e n i n 1 9 8 7
yılındaki altıncı o t u r u m u f a a l i y e t l e r i n e ilişkin Yıllık r a p o r u n d a ( A / 4 2 / 3 8 )
"Genel
Tavsiye
No.4: Çekinceler" başlıklı belgeye y e r verilmiştir. Genel
Tavsiye
127
1 2 8
1 2 7
1 2 8
K K A O K S ' n d e G e n e l Tavsiye usulü ve pratiği hakkında b k z . , M . S. G e m a l m a z , G e n e l
T e o r i , 2 0 1 0 , s f . 6 2 0 - 6 2 3 , 6 3 6 - 6 3 7 , 6 4 1 - 6 4 3 . Ayrıca b k z . , M . S. G e m a l m a z , U s u l H u ­
k u k u Mevzuatı/1. K i t a p , 2 0 0 6 , s f . 3 8 1 - 3 8 3 . B u s t e l o , "The CEDAW Committee
at the
Crossroads",
T h e Future of UN H u m a n Rights Treaty Monitoring, Alston a n d
C r a w f o r d (eds.), 2 0 0 0 , s f . 9 6 - 9 8 .
R e p o r t o f t h e C e d a w , ( S i x t h session), G e n e r a l A s s e m b l y , O f f i c i a l Records - F o r t y s e c o n d Session, S u p p l e m e n t No. 3 8 (A/42/38), U n i t e d N a t i o n s , N e w Y o r k , 1 9 8 7 , s f . 7 7 ,
p a r a . 5 7 6 ; s f . 7 8 , "General recommendation
4 (sixth session,
1987f.
194
M. Semih
Gemalmaz
(ÎÜHFM C. LXIX, S.l-2,
s. 141-240,
2011)
NoA'te K o m i t e , "Sözleşmenin k o n u s u ve amacıyla bağdaşmaz gözüken k a y d a
değer sayıda çekincenden duyduğu endişeyi ifade etmiştir". K o m i t e , " T a r a f
D e v l e t l e r i n , 1988'de New Y o r k ' t a yapacakları b i r s o n r a k i toplantıda çekinceler
k o n u s u n u ele a l m a kararını m e m n u n i y e t l e karşıladığını ve b u amaçla, ilgili
bütün T a r a f D e v l e t l e r i n b u tür çekinceleri g e r i çekme h u s u s u n u y e n i d e n de­
ğerlendireceklerini umduğunu" belirtmiştir.
K o m i t e n i n 1992 yılı R a p o r u n d a ( A / 4 7 / 3 8 )
y e r v e r i l e n "Genel
Tavsiye
No.20: Sözleşmeye konulan çekinceler" başlıklı belgede K o m i t e , T a r a f Devletler
Dördüncü Toplantısında a l m a n ve K o m i t e n i n Genel Tavsiye No.4 belgesini
m e m n u n l u k l a karşılayan kararı hatırlattıktan s o n r a , " 1 9 9 3 yılında yapılacak
Dünya İnsan Hakları Konferansı hazırlıklarıyla bağlantılı o l a r a k , T a r a f Devlet­
lere: (a) diğer i n s a n hakları andlaşmalarma k o n u l a n çekinceler bağlamında, b u
Sözleşmedeki çekincelerin geçerliliği ve h u k u k i e t k i s i s o r u n u n u gündeme ge­
t i r m e l e r i , (b) b u tür çekinceleri, bütün i n s a n hakları andlaşmalarımn u y g u l a n ­
masını k u v v e t l e n d i r m e k amacıyla y e n i d e n değerlendirmeleri; (c) Sözleşmeye
çekinceler konulması hakkında, diğer i n s a n hakları sözleşmeleriyle karşılaştırılabilir n i t e l i k t e b i r usulü b u Sözleşmeye d a h i l etme h u s u s u n u değerlendir­
m e l e r i tavsiyesinde bulunmuştur."
129
K o m i t e n i n 1992 yılı R a p o r u n d a (A/47/38)
" V I . Komitenin
Uluslararası
Konferanslara
katkısı" başlıklı bölüm altındaki "Dünya İnsan Hakları Konfe­
ransı" bağlamında şu b i l g i y e r almaktadır. Yıllık r a p o r (para.460) şöyledir:
" K o m i t e k e n d i Başkanından, Dünya İnsan Hakları Konferansı Hazırlık K o m i t e ­
sine katıldığında, b u Dünya Konferansının gündemine, b i r g l o b a l mesele teşkil
eden i n s a n hakları andlaşmalarma k o n u l a n çekinceler k o n u s u n u n d a h i l edil­
m e s i girişiminde bulunmasını talep e t m e k t e d i r . K K A O K S , bütün i n s a n hakları
andlaşmaları arasında e n fazla sayıda çekince k o n u l a n belgedir. Bu çekincelerin
büyük bölümü son derece genel terimlerle
ifade edilmiştir ve bu durum
neye
çekince konulduğunun tespitini zorlaştırdığı gibi, bu çekincenin, çekince
koyan
devletlerce
üstlenilen kadınlara karşı ayrımcılığın ortadan kaldırılması
yüküm­
lülükleri üzerinde ne sonuç/etki doğurduğunu belirlemeyi
de
güçleştirmektedir".
( v u r g u eklenmiştir). B u n u izleyen (para.461)'de ise K o m i t e , çekinceler s o r u n u ­
n u n Dünya Konferansının d i k k a t i n e sunulmasıyla güdülen amacın, Sözleşme­
n i n uygulanmasını güçlendirmek olduğunu b e l i r t m e k t e d i r .
1 3 0
K o m i t e n i n 1994 yılındaki on-üçüncü o t u r u m dönemi faaliyetlerine ilişkin
Yıllık r a p o r u n d a ( A / 4 9 / 3 8 )
" I . Taraf Devletlerin
Dikkatine
Sunulan
Konular"
başlıklı bölümde v e r i l e n bilgiye göre, K o m i t e "Genel Tavsiye No.21:
Evlenmede
ve aile ilişkilerinde eşitlik" başlıklı b i r genel tavsiye k a b u l etmiştir. B u Genel
Tavsiyede, k o n u n u n a n a e k s e n i n i oluşturan Sözleşme ( m d . 9 , 15 ve özellikle 16)
hükümlerine ilişkin yorumların yanı sıra, ayrıntılı b i r şekilde "çekinceler" k o ­
n u s u n a y e n i d e n el atılmıştır, (para. 41-47).
131
1 2 9
Report
seventh
Matters
(eleventh
o f t h e C e d a w , ( E l e v e n t h session), G e n e r a l A s s e m b l y , O f f i c i a l Records - F o r t y Session, S u p p l e m e n t No. 3 8 ( A / 4 7 / 3 8 ) , U n i t e d N a t i o n s , New Y o r k , 1 9 9 3 , " I .
brought to the Attention
of States Parties",
s f . 7 , "General
recommendation
20
session):
Reservations
to the
Convention".
130 R e p o r t o f t h e C e d a w , ( E l e v e n t h session), (A/47/38), 1 9 9 3 , " V I . C o n t r i b u t i o n o f t h e
C o m m i t t e e to I n t e r n a t i o n a l Conferences", "A. World Conference
on Human
Rights",
sf. 1 0 1 , p a r a s . 4 6 0 - 4 6 1 .
1 3 1
R e p o r t o f t h e C e d a w , ( T h i r t e e n t h session), U n i t e d N a t i o n s , G e n e r a l A s s e m b l y , O f f i c i a l
R e c o r d s - F o r t y - n i n t h Session, S u p p l e m e n t No. 3 8 (A/49/38), U n i t e d N a t i o n s , New
Y o r k , 1 9 9 4 , s f . v i i - x v i , " I . Matters brought to the Attention
of States Parties", "A.
General
recommendation
21 (thirteenth
session):
Equality in marriage and family
relations".
Kadınlara Karşı Her Biçimiyle Ayrımcılığın Ortadan
Kaldırılması Sözleşmesi: Çekinceler Sorunu Işığında Haklar
195
Analizi
K o m i t e Genel Tavsiye No.21'de b u k o n u d a önce, özellikle b u n u n l a b i r ­
l i k t e aynı z a m a n d a (md.2)'ye de konulmuş olduğu d u r u m l a r d a o l m a k üzere,
Sözleşme ( m d . l 6 ) ' y a çekince k o y a n T a r a f D e v l e t l e r i n sayısının ürkütücü bo­
y u t t a olduğunu b e l i r t m e k t e d i r . Komiteye göre, b u çekinceleri k o y a n p e k çok
ülkede, babayı, kocayı y a d a e r k e k çocuğu üstün k o n u m a yerleştiren pederşahi
aile yapısını b e n i m s e y e n b i r inanç bulunmaktadır. Kökten-dinci y a d a aşırı
görüşlerin egemen olduğu y a h u t e k o n o m i k z o r l u k yaşayan ülkelerde ise, kadı­
nın k o n u m u n u g e r i p l a n a i t e n e s k i değerlere ve geleneklere dönüşler görül­
m e k t e d i r , (paras.41-42). B u tespitlere dayalı o l a r a k K o m i t e , T a r a f D e v l e t l e r i n ,
Sözleşme (md.2, 3 ve 24) hükümlerine u y g u n o l a r a k kadının ev içinde eşitsizliği
anlayışını kaldırma yönünde aşama k a y d e t m e k üzere, özellikle Sözleşme ( m d . 9 ,
15 ve 16) hükümlerine k o n u l a n çekinceleri g e r i çekmeleri gerektiğini ifade et­
m e k t e d i r , (para. 43). K o m i t e ayrıca, y a s a l a r a , dine y a d a geleneklere dayalı k a d m - e r k e k eşitsizliği f i k r i n i b e r t a r a f e t m e k üzere, b i l h a s s a ( m d . l 6 ) ' y a k o n u l a n
çekincelerin g e r i çekilmesi gerektiğini vurgulamaktadır, (para. 44). K o m i t e , i n ­
celediği Başlangıç ve izleyen Periyodik r a p o r l a r d a gözlemlediği önemli b i r h u ­
s u s a d a işaret etmiştir. B u n a göre, Sözleşmeyi o n a y l a r k e n y a d a katılırken
çekince k o y m a y a n bazı T a r a f Devletlerde, özellikle aileye ilişkin o l a n l a r o l m a k
üzere b e l l i yasaların gerçekte Sözleşme hükümleriyle bağdaşır n i t e l i k t e b u l u n ­
madığını t e s p i t ve n o t e t m e k t e d i r , (para. 45).
K o m i t e , Genel Tavsiye y e t k i s i n i çekinceler k o n u s u n d a kullanmayı d a h a
s o n r a d a d e v a m ettirmiştir.
K o m i t e n i n 1 9 9 7 yılı faaliyetlerine ilişkin Yıllık r a p o r u n d a (A/52/38/
Rev. I )
v e r i l e n bilgiye göre, K o m i t e "Genel Tavsiye No.23: Siyasal
ve kamusal
yaşam" başlıklı tavsiyeyi, O c a k 1 9 9 7 ' d e k i on-altmcı o t u r u m u n d a k a b u l etmiş
ve b u n u n n i h a i m e t n i g e r e k l i yazım düzeltmeleri yapılarak aynı Yıllık r a p o r d a
y e r a l a n o n - y e d i n c i o t u r u m dönemi f a a l i y e t l e r i n i içeren "Bölüm IP'de yayım­
lanmıştır. Genel Tavsiye No.23'de Sözleşme (md.7 ve 8) hükümleri y o r u m l a n ­
mıştır ve K o m i t e n i n b u maddelere ilişkin o r t a k T a v s i y e l e r i n i içeren ( p a r a . 4 1 44)'den s o n u n c u s u o l a n (para. 44)'de K o m i t e a y n e n şöyle d e m e k t e d i r :
1 3 2
" T a r a f Devletler, Sözleşme M a d d e 7 ve 8'e koydukları h e r h a n g i b i r çekin­
c e n i n n e d e n i n i ve doğurduğu e t k i y i i z a h e t m e l i d i r l e r ve b u çekinceler, t o p l u m
içinde kadınların r o l l e r i n e ilişkin o l a r a k geleneksel, göreneksel y a h u t klişeleş­
miş yaklaşımları yansıttığı t a k d i r d e , bunları ve ayrıca, b u T a r a f Devletlerce söz
k o n u s u yaklaşımları değiştirmek üzere aldıkları önlemleri göstermelidirler.
T a r a f Devletler, b u türden çekincelerin d i k k a t l e gözden geçirmeyi sürdürmeli ve
(Komiteye sunacakları) raporlarına bunların g e r i çekilmesine d a i r b i r z a m a n
çizelgesi e k l e m e l i d i r l e r . "
b) R e h b e r K u r a l l a r aracıyla çekincelerle mücadele
K o m i t e , r a p o r s u n m a usulüne çerçeve çizen Rehber Kurallarda
1 9 9 4 yı­
lında yaptığı b i r değişiklikle, b u tür çekince k o y a n T a r a f Devletleri, sunacakları
r a p o r l a r d a çekinceleri h u s u s u n a açıklık getirmeye davet etmiş ve b u n i t e l i k t e k i
g e n e l çekinceleri Sözleşmenin k o n u s u ve amacıyla bağdaşmaz o l a r a k değerlen­
dirdiğini belirtmiştir.
133
132 R e p o r t o f t h e C e d a w , ( S i x t e e n t h s e s s i o n - s e v e n t e e n t h session), G e n e r a l A s s e m b l y ,
Official Records, F i f t y - s e c o n d session, S u p p l e m e n t No. 3 8 (A/52/38/Rev. 1), U n i t e d
N a t i o n s , N e w Y o r k , 1 9 9 7 , P a r t t w o , " I . Matters brought to the Attention
of States
Parties",
s f . 6 1 - 7 1 , "A. General recommendation
23 (sixteenth
session):
Women in public life"; " V I .
Organizational
Implementation
of Article 21 of the Convention",
sf. 1 2 8 , p a r a . 4 8 5 .
133 Aynı h u s u s a işaret e d e n çalışma örnekleri o l a r a k b k z . , Gülay A r s l a n , "Birleşmiş
ler Kadınlara Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Ortadan Kaldırılmasına
Dair Sözleşme
Millet­
(Öngö-
196
M. Semih
Gemalmaz
(ÎÜHFM C. LXIX,
S.l-2,
s. 141-240,
2011)
Nitekim
Komitenin
1 9 9 4 yılındaki on-üçüncü
o t u r u m u (17/01¬
0 4 / 0 2 / 1 9 9 4 ) faaliyetlerine ilişkin Yıllık r a p o r u n d a ( A / 4 9 / 3 8 ) i 3 4 "C. Diğer Konu­
lar", " 1 . Sözleşmeye konulan çekinceler" başlığı altında (para. 1-11)'de b u k o n u
etraflıca ele alınmıştır. B u r a d a K o m i t e i l k i n (para. 1)'de aşağıda incelediğimiz
1993 t a r i h l i Dünya İnsan Hakları Konferansı s o n u n d a k a b u l e d i l e n belgedeki
i l g i l i hükme işaret etmiş; (para.2)'de K K A O K S (md.28) n o r m u n u ve (para.3)'de
ise yukarıda açıkladığımız K o m i t e n i n Genel Tavsiye 20'yi hatırlatmıştır. B u n u n
ardından (para.4)'de ise şu açık uyarıyı yapmıştır: " K o m i t e , c i d d i b i r s o r u n
teşkil ettiğini düşündüğü çekinceler p r o b l e m i n i b i r kez d a h a T a r a f D e v l e t l e r i n
d i k k a t i n e s u n m a y a k a r a r vermiştir ve b u k o n u d a k i kaygılarının y e d i n c i T a r a f
Devletler toplantısında yankı bulmasını talep e t m e k t e d i r . "
K o m i t e aynı y e r d e (para.5)'de " K o m i t e n i n , Başlangıç ve izleyen Periyodik
r a p o r l a r a d a i r Rehber
Kurallarda
değişiklik y a p m a y a k a r a r verdiği ve T a r a f
D e v l e t l e r i n koydukları çekinceler hakkında K o m i t e n i n istediği şekilde b i r bölüm
e k l e n m e s i n i istediği" belirtilmiştir. (İzlenmesini kolaylaştırmak amacıyla K o m i ­
t e n i n Rehber Kurallarda
yaptığı ve numarasız üç p a r a g r a f şeklinde yazılan deği­
şiklikleri b i z numaralandırdık):
" 1 . H e r T a r a f Devlet, Sözleşmenin esasına ilişkin o l a r a k koyduğu çekin­
celer k o n u s u n d a h e r b i r p e r i y o d i k r a p o r u n a b i l g i eklemelidir.
2) Çekincelere ilişkin r a p o r d a b i l g i v e r i l i r k e n , a) b u çekincenin niçin ge­
r e k l i görüldüğü; b) K K A O K S ' n e k o n u l a n söz k o n u s u çekincelerin, o T a r a f Dev­
l e t i n aynı hakları düzenleyen diğer sözleşmelerdeki yükümlülükleriyle bağdaşır
şekilde hüküm doğurup doğurmadığı; c ) KKAOKS'ne k o n u l a n çekincenin u l u ­
s a l m e v z u a t ve siyasa bakımından açık o l a r a k ne e t k i doğurduğu; d) B u çekin­
c e l e r i n e t k i s i n i sınırlamaya ve s o n t a h l i l d e de t a m a m e n kaldırmaya yönelik
planların ne olduğu; e) B u çekinceleri g e r i çekmeye ilişkin o l a r a k b i r z a m a n çizelgesi öngörülmesi;
3) a) Sözleşmenin h e r h a n g i b i r m a d d e s i n e spesifik atıf yapmaksızın k o ­
n u l a n genel çekinceler y a h u t Sözleşme (md.2 ve 3) hükümlerine k o n u l a n çe­
k i n c e l e r bağlamında, bunların e t k i l e r i ve yorumlanışma ilişkin b i l g i s u n u l m a ­
sına özel g a y r e t harcanması; b) K o m i t e n i n , b u tür çekinceleri (yazarın n o t u :
k a s t e d i l e n "genel çekinceler" ile m d . 2 ve 3'e k o n u l a n çekincelerdir) Sözleşmenin
k o n u s u ve amacıyla bağdaşmaz o l a r a k mütalaa ettiği."
K o m i t e n i n 1 9 9 4 yılı r a p o r u n d a (A/49/38) yukarıda belirttiğimiz aynı
bölüm (para. 10)'da K o m i t e ayrıca, Sözleşmenin esası bağlamında çekince k o y a n
T a r a f D e v l e t l e r i n sundukları p e r i y o d i k raporları i n c e l e m e s i n i n ardından hazır­
layacağı " n i h a i t e s p i t l e r i n e " , söz k o n u s u çekincelere ilişkin K o m i t e n i n "görüşl e r f ' n i içeren b i r b a h i s eklemeye de k a r a r verdiğini b e l i r t m e k t e d i r .
Komitenin
1995 yılındaki on-dördüncü o t u r u m dönemi
(16/01¬
0 3 / 0 2 / 1 9 9 5 ) faaliyetlerine ilişkin Yıllık r a p o r u n d a (A/50/ 3 8 )
"V. K o m i t e n i n
çalışmalarını hızlandırma yolları ve araçları", " 9 . Başlangıç raporlarının hazır­
lanması için genel
Rehber
Kuralların
gözden
geçirilmesi'
başlığı altında
1 3 5
rülen Haklar ve Öngörülen Usuller)",
İÜHF Mecmuası, C i l t L X I I , Sayı 1-2, İstanbul,
2 0 0 4 , s f . 3 - 4 3 , özellikle s f . 2 1 . M a h m u t Göçer, Uluslararası H u k u k v e İnsan Hakları­
nın Uluslararası Korunması, Seçkin Yay., A n k a r a , 2 0 0 2 , s f . 8 2 , 8 5 .
134 R e p o r t o f t h e C e d a w , ( T h i r t e e n t h session), (A/49/38),
matters", " 1 . Reservations
to the
Convention".
1 9 9 4 , s f . x v i i i - x x , "C.
Other
135 R e p o r t o f t h e C e d a w , ( F o u r t e e n t h session), (A/50/38), 1 9 9 5 , sf. 1 2 3 - 1 3 0 , "V. Ways
and means of Expediting
the Work of the Committee";
sf. 1 2 6 - 1 2 8 , " 9 . Review of the ge­
neral guidelines for the preparation
of initial
reports".
Kadınlara Karşı Her Biçimiyle Ayrımcılığın Ortadan
Kaldırılması Sözleşmesi: Çekinceler Sorunu Işığında Haklar
197
Analizi
(para. 652)'de K o m i t e n i n anılan h u s u s t a k a r a r verdiği b e l i r t i l d i k t e n s o n r a top­
l a m 9 bentte sıralanan ayrıntılı k u r a l l a r y e r almaktadır. İşte b u bölümde (bent
8)'de Sözleşmeye k o n u l a n çekinceler hakkında r a p o r s u n u l u r k e n b e l i r t i l m e s i
g e r e k e n bilgiler, aslında b i z i m b i r üstte açıkladığımız K o m i t e n i n 1 9 9 4 yılı r a ­
p o r u (A/49/38) (para. 5)'de ifade ettiği unsurların b i r e b i r tekrarıdır. Dolayısıyla,
K o m i t e b u k o n u d a on-üçüncü o t u r u m u n d a (1994) belirlediği ve b u yıla ilişkin
Yıllık r a p o r u n d a yayımladığı standartları; izleyen on-dördüncü o t u r u m u n a
ilişkin (1995) Yıllık r a p o r u n d a yineleyerek teyit e t m e k t e d i r .
K o m i t e n i n 1 9 9 5 yılı r a p o r u n d a (A/50/38) anılan yerde (para.653)'deki şu
b i l g i b e l k i y e n i b i r u n s u r sayılabilir: " K o m i t e , b e l l i Devletler tarafından k o n u l ­
muş o l a n çekinceleri, i l g i l i T a r a f D e v l e t i n diğer sözleşmelere aynı çekinceleri
k o y u p koymadığı bakımından incelemeye k a r a r vermiştir."
K o m i t e n i n Rehber K u r a l l a r aracılığı ile çekinceler k o n u s u n u ele alması
süreci 2 0 0 3 yılındaki revizyonda karşımıza çıkmaktadır. K o m i t e , 3 1 / 1 2 / 2 0 0 2
t a r i h i n d e n s o n r a T a r a f Devletlerce s u n u l a c a k o l a n raporlarının çerçevesini ve
içeriğini b e l i r l e y e n y e n i R e h b e r K u r a l l a r t e s p i t etmiştir.
2 0 0 3 yılı başından
i t i b a r e n işlerlik k a z a n a n y e n i R e h b e r K u r a l l a r d a "C. Bütün raporların
içerikleri
bakımından genel Rehber Kurallar"
başlığı altındaki (C.2) numaralı p a r a g r a f t a
"çekinceler ve b e y a n l a r " k o n u s u n d a K o m i t e şunu b e l i r t m e k t e d i r :
136
" T a r a f Devletçe Sözleşmenin h e r h a n g i b i r m a d d e s i n e k o n u l a n h e r h a n g i
b i r çekince y a h u t beyan açıklanmalıdır ve bunların sürdürülmesini haklı kılan
h u s u s l a r gösterilmelidir. K o m i t e n i n o n - d o k u z u n c u o t u r u m u n d a k a b u l ettiği
çekinceler hakkındaki beyanını (A/53/38/Rev. 1, Part.2, chap. 1, sect.A) d i k k a t e
a l a r a k , h e r h a n g i b i r çekincenin y a h u t beyanın u l u s a l h u k u k ve siyasa bağla­
mındaki açık e t k i s i i z a h e d i l m e l i d i r . Spesifik o l a r a k b i r m a d d e y i z i k r e t m e k s i z i n
g e n e l çekinceler k o y a n y a h u t M a d d e 2 ve/veya 3 hükümlerine ilişkin çekince
k o y a n T a r a f Devletler, söz k o n u s u çekincelerin e t k i s i n i ve nasıl yorumlandığını
r a p o r etmelidirler. T a r a f Devletler, başka i n s a n hakları andlaşmalarındaki b e n ­
zeri yükümlülükler bağlamında koymuş olabilecekleri çekinceler ve b e y a n l a r
hakkında d a b i l g i sunmalıdırlar."
F a r k edileceği üzere, 2 0 0 3 t a r i h l i y e n i R e h b e r K u r a l l a r d a , T a r a f Devlet
raporlarına çekince ve b e y a n l a r k o n u s u n d a b i l g i e k l e n m e s i i s t e m i n d e n i b a r e t
b i r çerçeve y o k t u r ; b u n u n ötesine geçen u n s u r l a r bulunmaktadır. Bazılarını
belirtelim:
Birincisi,
çekince/beyan k o n u s u n d a i z a h a t v e r i l m e s i d i r . B u d e m e k t i r k i ,
b u işlemin h e m nedenlerine h e m de kapsamına d a i r b i r açıklama g e r e k l i d i r .
Dolayısıyla, t e k yanlı b i r işlem o l a n çekin/beyan izharı, gerekçelendirilme ön
koşuluna bağlanmaktadır.
İkincisi, çekince/beyan m u h a f a z a ediliyorsa, b u n u n h a n g i haklı n e d e n ­
lere dayandığı d a b e l i r t i l m e l i d i r . B u r a d a n çıkan s o n u c a göre, çekince süresiz
biçimde saklı t u t u l a b i l e c e k b i r u n s u r değildir ve sürdürülebilmesi, h e r kere­
sinde b u n u haklı kılan n e d e n l e r i n süre gittiğini gösterme şartına t a b i d i r . Yine
b u r a d a n çıkan s o n u c a göre, n i h a i hedef ve n o r m a l olanı, çekincesiz şekilde
belgeye T a r a f o l m a şartlarının t a h a k k u k e t t i r i l m e s i d i r .
136
"Revised
Reporting
Guidelines",
R e p o r t o f t h e C e d a w , (26. - 2 7 . a n d E x c e p t i o n a l
Sessions), (A/57/38), 2 0 0 2 , P a r t T w o , A n n e x 1, s f . 1 3 7 - 1 4 1 . "Rapor
Sunmaya
İlişkin
Gözden Geçirilmiş Rehber Kurallar"m
tarafımızdan yapılan Türkçe çevirisi ve İngilizce
m e t n i için b k z . , M . S. G e m a l m a z , U s u l H u k u k u Mevzuatı, 1. K i t a p , 2 0 0 6 , s f . 3 8 5 - 3 9 0
(Türkçe) ve s f . 7 3 9 - 7 4 3 (İngilizce).
198
M. Semih
Gemalmaz
(ÎÜHFM C. LXIX,
S.l-2,
s. 141-240,
2011)
Üçüncüsü, "çekince/beyan" d e n i l e n işlemler, aslında "bağlamsal işl e m " l e r d i r . B u n u n l a k a s t ettiğimiz şudur. Çekince/beyan, salt b u n u n ifade
edildiği m e t i n düzleminde ele alınamaz; önsel o l a r a k , b u n u g e r e k t i r e n h u k u k i
ve diğer n e d e n l e r d e n koparılamayacağı g i b i , s o n r a s a l o l a r a k d a doğurduğu e t k i
ve sonuçlardan yalıtılamaz. B u işlem, Sözleşmenin iç h u k u k t a k i e t k i s i ve u y ­
gulanması bakımından sonuç doğurmaktadır.
Sanıyoruz k i , K o m i t e , b u r a d a ifade ettiğimiz türden s o y u t b i r değerlen­
d i r m e y i ister yapmamış isterse de yapmış ve f a k a t b e l i r t m e ihtiyacını d u y m a ­
mış o l s u n , s o n t a h l i l d e , Sözleşmesel yükümlülüklerin alanını d a r a l t m a işlevi
gören çekincelerin h a n g i n o k t a l a r d a b u e t k i y i doğurduğu b i l g i s i n i n s o m u t ola­
r a k gösterilmesini i s t e m e k t e d i r .
Dördüncüsü, K o m i t e , açık şekilde ifade etmemiş olsa d a , "genel çekince­
ler" ile Sözleşme (md.2-3) k o n u l u çekinceleri, ilkesel o l a r a k Sözleşmeyle bağ­
daşmaz bulduğu görüşünü teyit e t m e k t e d i r . Çünkü K o m i t e , b u r a d a ele aldığı­
mız 2 0 0 3 t a r i h l i y e n i Rehber K u r a l l a r d a n yaklaşık o n yıl k a d a r önce, o n üçüncü o t u r u m u faaliyetlerine ilişkin 1 9 9 4 yılı R a p o r u n d a (A/49/38), yukarıda
açıkladığımız üzere, "genel çekinceler" ile (md.2 ve 3)'e k o n u l a n çekinceleri
Sözleşmenin k o n u s u ve amacıyla bağdaşmaz olarak mütalaa ettiğini belirlemiş idi.
Beşincisi, K o m i t e T a r a f Devletlerden, raporlarında, benzeri hükümler içe­
r e n diğer sözleşmelerde b u işlemi yapıp yapmadıkları hakkında b i l g i s u n m a l a ­
rını d a talep e t m e k t e d i r . Aslında b u h u s u s d a y e n i olmayıp; yukarıda i z a h etti­
ğimiz üzere, K o m i t e n i n 1992 yılındaki o n - b i r i n c i o t u r u m u n d a ürettiği Genel
Tavsiye No.20: Sözleşmeye konulan çekinceler başlıklı belgede o r t a y a konulmuş
o l a n b i r standarttı.
Altıncısı, 2 0 0 3 t a r i h l i Rehber K u r a l l a r d a , r a p o r l a r d a y e r v e r i l m e s i i s t e n e n
çekince/beyan e k s e n l i bilgiler bağlamında şaşırtıcı o l a n u n s u r , çekincelerin
g e r i çekilmesini öngören b i r " z a m a n çizelgesi" y a h u t t a k v i m k o n u s u n d a b i l g i
sunulması şeklindeki standardın yinelenmemiş olmasıdır. O y s a b u s t a n d a r t
da, d a h a önce, 1997 t a r i h l i Genel Tavsiye No.23: Siyasal
ve kamusal
yaşam
başlıklı belgede, h e r ne k a d a r Sözleşme ( m d . 7 ve 8) hükümleriyle çerçeveli ola­
r a k ifade edilmişse de, " T a r a f Devletler,... (Komiteye sunacakları) raporlarına
bunların g e r i çekilmesine d a i r b i r z a m a n çizelgesi e k l e m e l i d i r l e r " cümlesiyle
o r t a y a konulmuştu.
c) Çekincelere karşı G e n e l T a v s i y e v e R e h b e r K u r a l l a r araçlarının
kullanımına d a i r bazı t e s p i t l e r
K o m i t e n i n çekinceler s o r u n u y l a baş e t m e k üzere başvurduğu Genel Tav­
siye ve Rehber K u r a l l a r araçlarının kullanımına d a i r b i r g e n e l bilanço çıkaracak
o l u r s a k şu hususları b e l i r t e b i l i r i z .
Birincisi,
K o m i t e n i n k o n u y a ilişkin Genel Tavsiyeleri k e n d i içinde ikiye
ayrılmaktadır. İlki; doğrudan ve münhasıran çekinceler k o n u s u n a özgülenenler
(No.4 - 1 9 8 7 ; No.20 - 1992) ve diğeri, b e l l i Sözleşmesel h a k l a r a ilişkin Genel
Tavsiyeler içinde çekinceler k o n u s u n a da, ele a l m a n i l g i l i h a k l a r ekseninde y e r
v e r e n G e n e l Tavsiyeler (No.21 - 1 9 9 4 ; No.23 - 1 9 9 7 ) .
İkincisi, k r o n o l o j i k açıdan, y a n i üretilme t a r i h l e r i bakımından baktığı­
mızda, çekincelere özgülenen Genel Tavsiyeler (1987 ve 1992), diğerlerine (1994
ve 1997) ön gelmektedir.
Üçüncüsü, K o m i t e n i n çekinceler k o n u s u n d a k i genel vargısı, bunların
büyükçe bölümünün Sözleşmenin amacı/ruhu ve n o r m a t i f standartları bakı­
mından k a b u l e d i l e b i l i r sınırlar içinde bulunmadığıdır. B u tespit, bize, i k i açı­
d a n önemli gözüküyor: 1) İçeriği açısından, Komiteye göre s o r u n l u çekincelerin
Kadınlara Karşı Her Biçimiyle Ayrımcılığın Ortadan
Kaldırılması Sözleşmesi: Çekinceler Sorunu Işığında Haklar
199
Analizi
Sözleşmeyi işlevsizleştiren e t k i s i bulunduğu b e l i r t i l m e k t e d i r . 2) Şekli bakım­
d a n , K o m i t e , Sözleşme ile s a h i p kılındığı " y e t k i ve görevin" kapsamına; d a h a
açık deyişle T a r a f Devlet raporlarını o k u m a ve y o r u m l a y a r a k g e r e k i y o r s a öne­
rilerde b u l u n m a y e t k i ve görevinin alanına, adını açıkça k o y a r a k , çekince m e ­
selesini de d a h i l e t m e k t e d i r .
Dördüncüsü,
K o m i t e , r a p o r usulü çerçevesinde, Sözleşmenin h e r h a n g i
b i r m a d d e s i n e konulmuş b u l u n a n çekinceler için, genel b i r açıklama g e t i r i l m e s i
değil ve f a k a t spesifik o l a r a k i l g i l i h e r m a d d e özelinde çekincenin gerekçesinin
açıklanması yükümlülüğünü T a r a f Devletlere yüklemektedir. B u d e m e k t i r k i , o
çekince yürürlükte tutulduğu sürece T a r a f Devlet sunacağı h e r b i r r a p o r u n d a ,
y e n i d e n ve y e n i d e n b i l g i s u n m a k durumundadır. E n azından K o m i t e b u n u
beklemektedir.
Beşincisi, T a r a f Devletlere böyle b i r süreklilik a r z eden külfet yüklenmesi
i k i a n l a m a gelir: K o m i t e n i n , 1) h e r b i r çekince özelinde " f i k r i t a k i p " y a p m a gö­
r e v i n i k e n d i n e verdiği ve 2) T a r a f Devletlere çekincelerini kaldırmalarına yönelik
o l a r a k " h u k u k i baskı", i f a d e m i z i aşırı b u l a n l a r çıkacaksa " h u k u k i yönlendirme"
d i y e l i m , s t r a t e j i s i n i benimsediğidir. O k a d a r k i , K o m i t e , T a r a f D e v l e t l e r d e n
çekincelerin g e r i çekilmesine d a i r b i r t a k v i m sunmalarını d a talep e t m e k t e d i r .
Altıncısı, K o m i t e , T a r a f Devletleri çekincelerini kaldırmaya yönlendirir­
k e n , T a r a f D e v l e t l e r i n diğer i n s a n hakları sözleşmelerindeki b e n z e r i n o r m l a r a
d a çekince k o y u p koymadıklarının b i l g i s i n i talep e t m e k t e d i r . B u talep, hiç kuş­
k u s u z , K K A O K S ' n i n k i m i hükümlerine çekince k o y u p d a diğer sözleşmelerin
b e n z e r i hükümlerinde aynı işlemi y a p m a y a n D e v l e t l e r i n i z l e d i k l e r i h u k u k p o l i ­
tikası bakımından çelişkilerini gün yüzüne çıkarmaya yöneliktir. Üstelik, diğer
b i r çok i n s a n hakları sözleşmesinde r a p o r usulünden d a h a e t k i l i şikayet baş­
v u r u s u usulü de bulunduğuna göre, diğer sözleşmede çekince konulmaması
h a l i , o D e v l e t i n K K A O K S özelindeki çekincesini d a h a b a r i z biçimde tutarsız hale
getirecektir.
d) K K A O K K ' n i n çekincelerle mücadele çabalarına çeşitli organ v e
platformların verdiği desteğe örnekler
K o m i t e n i n çekinceler k o n u s u n u önce 1 9 8 7 t a r i h l i Genel Tavsiye
No.4:
Çekinceler ve ardından d a 1992 t a r i h l i Genel Tavsiye No.20: Sözleşmeye
konu­
lan çekinceler başlıklı belgeleri üreterek ele almasını yukarıda açıklamıştık.
Özellikle Genel Tavsiye No.20'nin
1992'de yayımlaması, K o m i t e tarafından u s ­
t a c a hesaplanmış b i r " z a m a n l a m a " ürünüdür. Ne d e m e k istediğimizi şöyle aça­
lım. B M ' i n kuruluşu sonrasında, dünya çapında "İnsan Hakları Konferansı"
düzenlenmesinin i l k örneği, 1 9 6 8 yılında t o p l a n a n "Tahran Konferansı" i d i . B u
b o y u t t a i k i n c i k o n f e r a n s , a n c a k i l k i n i n üzerinden 2 5 yıl geçtikten s o n r a 1 9 9 3
yılında V i y a n a ' d a toplandı.
İşte K K A O K S organı o l a n K K A O K K 1992 yılındaki o n - b i r i n c i o t u r u m u n d a
Genel Tavsiye No.20'yi alenileştirirken, h e m e n b i r yıl s o n r a V i y a n a ' d a düzenle­
necek "Dünya İnsan Hakları Konferansı"nı göz önünde b u l u n d u r u y o r ve b u
geniş katılımlı p l a t f o r m u n , Sözleşme özelinde c i d d i b i r mesele teşkil eden çe­
k i n c e l e r i n d i s i p l i n altına alınması ve uluslararası h u k u k a u y g u n hale g e t i r i l ­
m e s i çağrısı için b i r vesile olmasını öngörüyordu. N i t e k i m , K o m i t e n i n b u bek­
l e n t i l e r i boşa çıkmamıştır.
200
M. Semih
Gemalmaz
(ÎÜHFM C. LXIX,
S.l-2,
s. 141-240,
2011)
Viyana'da
yapılan
Dünya
İnsan
Hakları
Konferansı
sonunda
2 5 / 0 6 / 1 9 9 3 t a r i h i n d e k a b u l e d i l e n "Viyana Bildirisi
ve Eylem
Programı"nm
" 3 . Kadınların eşit statüleri ve i n s a n hakları" başlığı altında (Bölüm I I ,
para.39)'da, B M ' i n , K K A O K S ' n i n evrensel ölçekte bütün Devletler tarafından
2 0 0 0 yılma k a d a r onaylanmasını teşvik etmesi; K o m i t e n i n , çok sayıdaki çekin­
celer meselesi üzerinde durması ve bunları i n c e l e m e y i sürdürmesi ve Devletleri,
b u çekincelerini g e r i çekmek h u s u s u n d a i k a z etmesi vurgulanıyordu. D o k t ­
r i n d e 1 9 9 3 t a r i h l i V i y a n a B i l d i r i s i ' n i n kadınların i n s a n haklarının tanınması
çabaları bakımından çok önemli b i r dönemeç teşkil ettiği ifade edilmiştir.
137
138
K K A O K S ' n e k o n u l a n çekincelerin kaldırılmasına yönelik girişimler bağ­
lamında bize s o n derece ilginç gözüken ve t a k i p edebildiğimiz kadarıyla u l u s l a ­
rarası d o k t r i n d e h e r nedense b u r a d a ele aldığımız k o n u açısından üzerinde
d u r u l m a y a n b i r başka belgeyi b u r a d a okurların d i k k a t i n e sunmayı yararlı gö­
rüyoruz.
H a z i r a n 1 9 9 3 ' t e k i V i y a n a Konferansından kısa süre s o n r a , B M Genel
K u r u l u n u n 2 0 / 1 2 / 1 9 9 3 t a r i h ve 4 4 / 1 0 4 sayılı kararıyla k a b u l e d i l e n "Kadın­
lara Karşı Şiddetin Ortadan Kaldırılması Bildirisi'
("KKŞOKB") (md.4/a)'da,
Devletler, "a) b u işlemi henüz yapmamış oldukları t a k d i r d e , Kadınlara Karşı
Her Biçimiyle Ayrımcılığın O r t a d a n Kaldırılması Sözleşmesinin onaylanması y a
d a b u Sözleşmeye katılma y a h u t bu Sözleşmeye
konulmuş çekinceleri
geri
çekme hususlarını değerlendirmelidir"
ifadesi göze çarpmaktadır, ( v u r g u e k l e n ­
miştir).
139
KKŞOKB (md.4/a) n o r m u , b i r B i l d i r i d e b u yönde hükme y e r verilmiş o l ­
ması bakımından, olağan o l m a y a n ve başlı başına ilginç b i r u n s u r d u r . Ayrıca,
anılan hüküm, yukarıda işaret ettiğimiz "Viyana
Bildirisi
ve Eylem
Programi'nda
b i r görev o l a r a k BM'ye yüklenen y a h u t B M ' d e n talep e d i l e n h u s u s u n
m u h a t a p tarafından h e m e n ciddiye alınarak evrensel düzeydeki b i r B i l d i r i met­
n i n e geçirildiğini bize göstermektedir.
K o m i t e n i n çekincelere karşı yürüttüğü mücadeleye b i r destek de 1994
yazında B M E k o n o m i k ve Sosyal K o n s e y d e n
(EKOSOK) gelmiştir. B M
E K O S O K ' n i n 2 1 / 0 7 / 1 9 9 4 t a r i h ve 1 9 9 4 / 7 sayılı Kararında, Devletler, Sözleş­
meye koydukları h e r h a n g i b i r çekincenin alanını sınırlamayı; çekinceleri müm­
kün olduğu ölçüde net/açık ve d a r k a p s a m d a formüle e t m e y i ; hiçbir çekincenin
Sözleşmenin k o n u s u ve amacıyla bağdaşmaz n i t e l i k t e olmamasını t e m i n e t m e y i
ve n i h a y e t , çekincelerini kısa sürede g e r i çekmek amacıyla bunları düzenli
o l a r a k gözden geçirmeyi değerlendirmeleri k o n u s u n d a teşvik edilmişlerdi.
140
1 3 7
1 3 8
1 3 9
2 5 / 0 6 / 1 9 9 3 t a r i h l i "Viyana Bildirisi
ve Eylem Programfmn
("Vienna Declaration
and
Programme
of Action")
m e t n i için b k z . , U N , I n t e r n a t i o n a l I n s t r u m e n t s , Vol.1, F i r s t
P a r t , 2 0 0 2 , s f . 4 3 - 6 8 , sf.59.
J u l i e M e r t u s a n d P a m e l a G o l d b e r g , "A Perspective
on Women and International
Human
Rights After the Vienna Declaration:
The Inside/ Outside Construct,
N.Y.U. J . I n t ' l L . &
Pol., Vol.26, 1994, sf.201-234, sf.202.
B M G e n e l K u r u l u n u n 2 0 / 1 2 / 1 9 9 3 t a r i h ve 4 4 / 1 0 4 sayılı kararıyla i l a n e d i l e n "Kadın­
lara Karşı Şiddetin Ortadan
Kaldırılması
Hakkında
Bildirfnin
("Declaration
on the
Elimination
of Violence against Women"), tarafımızdan yapılan Türkçe çevirisi için b k z . ,
M . S. G e m a l m a z , U İ H H B e l g e l e r i , I I . C i l t , 2 0 1 0 , s f . 4 7 7 - 4 8 7 . KKŞOKB hakkında b i l g i
için b k z . , M . S. G e m a l m a z , G e n e l T e o r i , 2 0 1 0 , s f . 6 5 5 - 6 6 0 .
140 C E D A W / C / 1 9 9 5 / 6 , 27 O c t o b e r 1 9 9 4 , C E D A W , F o u r t e e n t h session, 16 J a n u a r y - 3
F e b r u a r y 1 9 9 5 , "Ways and Means of Expediting
the Work of the Committee",
para.26.
Kadınlara Karşı Her Biçimiyle Ayrımcılığın Ortadan
Kaldırılması Sözleşmesi: Çekinceler Sorunu Işığında Haklar
201
Analizi
1994 yılının s o n ayında K o m i t e b u kez B M Genel K u r u l u n u n desteğini
almıştır. Gerçekten de, B M Genel K u r u l u n u n 2 3 / 1 2 / 1 9 9 4 t a r i h ve 4 9 / 1 6 4
sayılı "Kadınlara Karşı Her Biçimiyle Ayrımcılığın Ortadan Kaldırılması
Sözleş­
mesi' başlıklı K a r a r ı
Başlangıç kısmının 7. paragrafında Genel K u r u l , Sözleş­
m e n i n h a l e n , bazı T a r a f D e v l e t l e r i n çekincelerini g e r i çekmiş bulunmalarına
rağmen, p e k çoğu Sözleşmenin k o n u s u ve amacına çelişen n i t e l i k t e , e n çok
sayıda çekince konulmuş i n s a n hakları belgelerinden b i r i olmasından d e r i n
kaygı duyduğunu b e l i r t m e k t e d i r . Başlangıcı izleyen kısımdaki numaralandırıl­
mış hükümlere baktığımızda şunları göreceğiz. Genel K u r u l , T a r a f Devletleri,
koydukları çekincelerin kapsamını sınırlandırma; çekincelerini mümkün o l ­
duğu ölçüde s a r i h ve d a r şekilde formüle etme ve hiçbir çekincenin Sözleşme­
n i n k o n u s u ve amacıyla bağdaşmaz y a h u t uluslararası h u k u k a çelişik n i t e l i k t e
olmamasını t e m i n etme hususlarında teşvik e t m e k t e d i r , (para. 4) ve izleyen
hüküm o l a n (para.5)'de ise, Sözleşmeye T a r a f Devletlerden, Sözleşmenin t a m
o l a r a k u y g u l a n a b i l m e s i için süratle çekincelerini g e r i çekmek amacıyla, koy­
muş bulundukları çekincelerini düzenli şekilde gözden geçirmelerini talep et­
mektedir.
141
B M Genel K u r u l u n u n 1 2 / 1 2 / 1 9 9 6 t a r i h ve 5 1 / 6 8 sayılı "Kadınlara Karşı
Her Biçimiyle Ayrımcılığın Ortadan Kaldırılması Sözleşmesi'
başlıklı K a r a r ı
(para.3)'e göre Genel K u r u l , " T a r a f Devletleri, Sözleşmeye koydukları çekincele­
r i n kapsamını sınırlandırmaları; b u tür çekinceleri mümkün olduğunca sa­
rih/açık ve d a r şekilde formüle e t m e l e r i ; çekincelerin Sözleşmenin k o n u s u ve
amacıyla y a d a uluslararası andlaşmalar h u k u k u y l a bağdaşmaz n i t e l i k t e o l ­
mamasını t e m i n etmeleri; çekincelerini bunları g e r i çekmek amacıyla düzenli
o l a r a k gözden geçirmeleri ve Sözleşmenin k o n u s u ve amacıyla çelişen y a h u t
uluslararası andlaşmalar h u k u k u y l a bağdaşmayan çekincelerini g e r i çekme­
leri" k o n u s u n d a ikaz etmektedir.
142
B M Genel K u r u l u n u n 1 2 / 1 2 / 1 9 9 7 t a r i h ve 5 2 / 1 0 0 sayılı
"Kadınlar
Dünya Dördüncü Konferansının İzlenmesi ve Pekin Bildirisi ve Eylem
Platformu­
nun tam olarak
uygulanması"
başlıklı K a r a r ı
(para.38)'de Genel K u r u l ,
K K A O K S ' n i n onaylanması sayısındaki artıştan ve çekincelerin g e r i çekilmesin­
d e n m e m n u n i y e t i n i b e l i r t i y o r ve (para.39)'da ise, b i r üstte işaret ettiğimiz Genel
K u r u l u n başka b i r başlık altında çıkardığı 1 2 / 1 2 / 1 9 9 6 t a r i h ve 5 1 / 6 8 sayılı
K a r a r (para.3) hükmünü a y n e n y i n e l i y o r d u .
143
B M Genel K u r u l u n u n 1 7 / 1 2 / 1 9 9 9 t a r i h ve 5 4 / 1 3 7 sayılı
"Kadınlara
Karşı Her Biçimiyle Ayrımcılığın Ortadan Kaldırılması Sözleşmesi' başlıklı Ka-
1 4 1
"Resolution adopted by the General Assembly [on the Report of the T h i r d Committee
(A/49/607)]", 23 December 1994, 9 4
plenary meeting, A/RES/49/164, "49/164.
Convention
on the Elimination
of Discrimination
of All Forms of Discrimination
against
Women", U n i t e d N a t i o n s , G e n e r a l A s s e m b l y , 2 4 F e b r u a r y 1 9 9 5 .
t h
1 4 2
"Resolution adopted by the General Assembly [on the Report of the T h i r d Committee
(A/51/612)]",
12 D e c e m b e r 1 9 9 6 , 8 2
plenary meeting, A/RES/51/68,
"51/68.
Convention
on the Elimination
of Discrimination
of All Forms of Discrimination
against
Women", U n i t e d N a t i o n s , G e n e r a l A s s e m b l y , 3 1 J a n u a r y 1 9 9 7 .
n d
1 4 3
"Resolution adopted by the General Assembly [on the Report of the T h i r d Committee
( A / 5 2 / 6 3 8 ) ] " , 12 D e c e m b e r 1 9 9 7 , 70
plenary meeting, A/RES/52/100, "52/100.
Follow-up
to the Fourth
World Conference
on Women and full implementation
of the
Beijing Declaration
and the Platform for Action", U n i t e d N a t i o n s , G e n e r a l A s s e m b l y , 26
J a n u a r y 1998.
th
202
M. Semih
Gemalmaz
(ÎÜHFM C. LXIX,
S.l-2,
s. 141-240,
2011)
i44
(para. 5)'de Genel K u r u l , bazı D e v l e t l e r i n çekincelerinde değişiklik
yaptıklarını n o t e t t i k t e n s o n r a , bazı çekincelerin g e r i çekilmiş olmasından d u y ­
duğu m e m n u n i y e t i ifade etmiştir. Genel K u r u l u n (para. 5)'de d e v a m l a ifade
ettiği h u s u s , yukarıda işaret ettiğimiz Genel K u r u l u n u n 1 2 / 1 2 / 1 9 9 6 t a r i h ve
5 1 / 6 8 sayılı Kararı (para. 3) hükmünün b i r e b i r tekrarıdır.
r
a
r
l
B M ' n i n çeşitli organlarının K K A O K K ' n i n Sözleşmeye k o n u l a n çekincelere
karşı yürüttüğü çalışmalara v e r d i k l e r i destek 2 0 0 0 ' l i yıllarda d a sürmeye de­
v a m etmiştir.
Örnek o l s u n , B M Genel K u r u l u 2 4 / 1 2 / 2 0 0 1 t a r i h ve 5 6 / 2 2 9 sayılı "Ka­
dınlara Karşı Her Biçimiyle Ayrımcılığın Ortadan Kaldırılması Sözleşmesi" baş­
lıklı K a r a r ı
(para. 6) hükmü ise, b i r üstte örneklediğimiz Genel K u r u l u n
17/12 / 1999 t a r i h ve 5 4 / 1 3 7 sayılı Kararı (para.5) hükmüyle özdeş içeriktedir.
145
2 0 0 4 yılında B M İnsan Hakları K o m i s y o n u , 2 0 / 0 4 / 2 0 0 4 t a r i h l i 5 6 . top­
lantısında o y l a m a yapmaksızın k a b u l ettiği " 2 0 0 4 / 4 6 . Kadınlara karşı şiddetin
ortadan
kaldırılması"
başlıklı K a r a r ı n d a , diğer hususların yanı sıra,
(para. 14)'de b u k o n u y a d a y e r vermiştir. K o m i s y o n anılan p a r a g r a f t a a y n e n
şöyle d e m e k t e d i r : K o m i s y o n , " T a r a f Devletleri, K K A O K S ' n e k o n u l a n çekincele­
r i n kapsamını sınırlandırma, b u tür çekinceleri mümkün olduğu ölçüde s a r i h
ve d a r k a p s a m d a formüle etme, Sözleşmenin k o n u s u ve amacıyla bağdaşmaz
hiçbir çekince olmamasını t e m i n etme, bunları g e r i çekme amacıyla çekinceleri
düzenli aralıklarla gözden geçirme ve Sözleşmenin k o n u s u ve amacıyla çelişen
çekinceleri g e r i çekme hususlarında d a i k a z e t m e k t e d i r . "
146
e) Çekincelere karşı yürütülen mücadelenin sonuçları
K K A O K S ' n e çok sayıda Devlet tarafından çekince konulduğu ve bunların
k a y d a değer bölümünün de h e m K o m i t e n i n b u k o n u d a çeşitli işlemler y a p m a ­
sına h e m de b u çekincelere diğer T a r a f Devletlerce i t i r a z d a bulunulmasına y o l
açtığını b e l i r t t i k . Bütün b u sürecin, s o m u t b i r getirişi o l u p olmadığı meselesi
üzerinde d u r m a k gerekir.
Böyle b i r m e s e l e n i n i r d e l e n m e s i n d e ele alınabilecek i l k ve s o m u t v e r i ,
konulmuş b u l u n a n çekincelerin i l g i l i Devletler tarafından "geri çekilip" çekil­
mediğine
ilişkin
bilgilerdir. Yeniden
hatırlayalım,
KKAOKS'nde
gerek
(md.28/3)'de gerekse (md.29/3)'de konulmuş b u l u n a n çekincelerin " h e r za­
m a n " g e r i çekilebileceği düzenlenmiştir. İşte i l k i n bakılması gereken, Sözleşme­
sel dayanakları ( m d . 2 8 / 3 ve 29/3) hükümleri o l a n konulmuş b u l u n a n çekin­
c e l e r i n "geri çekilmesi" usulünün p r a t i k t e ne k a d a r işletildiğidir.
Yukarıda K K A O K K sekreteryası tarafından 1 9 9 4 yılı i t i b a r i y l e hazırlanan
k o n u y a ilişkin b i r r a p o r d a n söz etmiş ve bazı i s t a t i s t i k s e l v e r i l e r i nakletmiştik.
Aynı r a p o r d a Sözleşmeye k o n u l a n ve f a k a t b i l a h a r e " g e r i çekilen" çekincelere
d a i r de b i l g i bulunmaktadır. 1 9 9 4 yılındaki d u r u m a göre, b i r "genel çekince"
144 " R e s o l u t i o n a d o p t e d b y t h e G e n e r a l A s s e m b l y [ o n t h e R e p o r t o f t h e T h i r d C o m m i t t e e
( A / 5 4 / 5 9 8 ) ] " , 17 D e c e m b e r 1 9 9 9 , 8 3
plenary meeting, A/RES/54/137, "54/137.
Convention
on the Elimination
of Discrimination
of All Forms of Discrimination
against
Women", U n i t e d N a t i o n s , G e n e r a l A s s e m b l y , 10 F e b r u a r y 2 0 0 0 .
r d
1 4 5
"Resolution adopted by the General Assembly [on the Report of the T h i r d Committee
(A/56/576)]", 24 December 2 0 0 1 , 9 2
plenary meeting, A/RES/56/229, "56/229.
Convention
on the Elimination
of Discrimination
of All Forms of Discrimination
against
Women", U n i t e d N a t i o n s , G e n e r a l A s s e m b l y , 1 F e b r u a r y 2 0 0 2 .
n d
146 f h e C o m m i s s i o n o n H u m a n R i g h t s , " 2 0 0 4 / 4 6 . Elimination
of violence
5 6 m e e t i n g , 2 0 A p r i l 2 0 0 4 , [Adopted w i t h o u t a vote. See c h a p . X I I . ] .
t h
against
women",
Kadınlara Karşı Her Biçimiyle Ayrımcılığın Ortadan
Kaldırılması Sözleşmesi: Çekinceler Sorunu Işığında Haklar
203
Analizi
g e r i çekilmiştir; Sözleşmenin "özüne ilişkin çekinceler" (md.1-3) arasında g e r i
çekilen y o k t u r . " H a k l a r a k o n u l a n çekinceler" bağlamında ise, 6 T a r a f devlet
t o p l a m 13 çekinceyi g e r i kaldırmıştır, ( b u r a k a m , MSHS'de 4 Devlet ve 1 1 g e r i
çekme; E S K H S ' n d e 2 g e r i çekme ve IAOKS'nde ise 1 g e r i çekme şeklindedir).
147
Öte y a n d a b u k o n u d o k t r i n d e de işlenmiştir. B i r çalışmada v e r i l e n b i l g i ­
ler şöyledir. F r a n s a : (md.7)'deki çekincesini 2 6 / 0 3 / 1 9 8 4 ' d e ; (md. 1 5 / 2 - 3 ;
1 6 / 1 , e v e 1 6 / l , h ) ' d e k i çekincesini 2 1 / 0 7 1 9 9 0 t a r i h i n d e g e r i çekmiştir. İrlanda:
( m d . 9 / 2 ; 15; 1 1 / 1 ve 13/a) üzerindeki çekincelerini 1 9 / 1 2 / 1 9 8 6 ' d a g e r i çek­
miştir. Y e n i Zelanda: UÇÖ'nün 4 5 sayılı Sözleşmesine koyduğu çekincesinin
1 3 / 0 1 / 1 9 8 9 t a r i h i n d e g e r i çekmesiyle bağlantılı o l a r a k KKAOKS'ine koyduğu
çekincenin o r t a d a n kalkması. 1 9 9 1 yılında M a l a w i , geleneksel u y g u l a m a l a r l a
bağlantılı o l a r a k koyduğu ve çokça i t i r a z a l a n çekincesini; Kore C u m h u r i y e t i
( m d . l 6 / l , c , d ve f) b e n t l e r i n e koyduğu çekincesini; T a y l a n d ( m d . l l / l , b ve
15/3)'de koyduğu çekincesini g e r i çekmiştir. 1992 yılında, T a y l a n d (md.9/2)Ve
koyduğu çekincesini; K a n a d a (md. 11/1,d) b e n d i n e ilişkin çekincesini g e r i çek­
miştir.
H e m e n b e l i r t e l i m k i , b u k a y n a k t a v e r i l e n t a r i h l e r ve açıklamaların b i r
kısmı, b i z i m aşağıda K K A O K K kaynaklarından hareketle hazırladığımız T a b l o ­
d a k i verilerle t a m o l a r a k u y u m l u değildir.
1 4 8
Aynı işlemi y a p a n diğer Devletler ise şunlardır: Beyaz Rusya; B u l g a r i s ­
t a n ; Çek C u m h u r i y e t i ; M a c a r i s t a n ; Moğolistan; R u s y a F e d e r a s y o n u ; U k r a y n a .
Türkiye de, aşağıda ayrıntılı o l a r a k açıkladığımız üzere, koyduğu çekincelerden
b i r bölümünü, y a n i Sözleşme (md.15 ve
16)'ya koyduğu
çekinceleri
2 0 / 0 9 / 1999 t a r i h l i iletisiyle g e r i çekmiştir.
K K A O K S : H A K L A R MADDELERİNE K O N U L A N ÇEKİNCELERİN GERİ
ÇEKİLMESİ U Y G U L A M A S I N A DAİR T A B L O
Çekinceyi/beyanı g e r i çeken T a r a f
D e v l e t v e işlem t a r i h i
Çekincenin/beyanın kaldırıldığı
maddesi y a da konusu
Sözleşme
Avustralya (30/08/2000)
Silahlı k u v v e t l e r d e kadın istihdamına d a i r çekin­
ceyi kısmen geri çekmiştir
Avusturya
i) ( l l / 0 9 / 2 0 0 0 ) i ,
i) ( m d . 7 / b )
ii)
ii) ( m d . 1 l)'e ilişkin çekincesinin kadınların gece
çalışmasına ilişkin kısmını geri çekmiş.
4 9
(14/09/2006)ı
Bangladeş
Belçika
5 0
(23/07/1997)
1 5 1
( m d . l 3 / a ) , ( m d . 1 6 / 1 , f)
152
i) ( 1 4 / 0 9 / 1 9 9 8 )
i) (md.7)
ii) ( 0 8 / 0 7 / 2 0 0 2 )
ii) ( m d . 1 5 / 2 ve 15/3)
1 4 7
1 4 8
C E D A W / C / 1 9 9 5 / 6 , 27 O c t o b e r 1 9 9 4 , C E D A W , F o u r t e e n t h s e s s i o n , 16 J a n u a r y - 3
F e b r u a r y 1 9 9 5 , "Ways and Means of Expediting
the Work of the Committee",
para.42.
L i j n z a a d , R e s e r v a t i o n s to U N - H u m a n R i g h t s T r e a t i e s , 1 9 9 5 , s f . 3 2 8 - 3 2 9 .
149 C E D A W / S P / 2 0 0 4 / 2 , (17 J u n e 2 0 0 4 ) , A n n e x 1, "Status
of declarations,
objections
and notifications
of withdrawal
of reservations
by States parties
articles of the Convention,
as at 1 June 2004", s f . 2 3 - 3 3 , sf.23.
1
5 0
http://treaties.un.org (Mart 2011).
1 5 1
C E D A W / S P / 2 0 0 4 / 2 , (17 J u n e 2 0 0 4 ) , A n n e x 1, s f . 2 4 .
1
Id., A n n e x 1, sf.24.
5 2
reservations,
related
to
204
M. Semih
Gemalmaz
Brezilya (20/12/ 1994)
Kanada (28/05/ 1 9 9 2 )
Kıbrıs ( 2 8 / 0 6 / 2 0 0 0 )
Çek C u m h u r i y e t i
(ÎÜHFM C. LXIX,
S.l-2,
s. 141-240,
2011)
( m d . 1 5 / 4 ) ve ( m d . l 6 / l , a , c, g, h)
1 5 3
(md.ll/l,d)
1 5 4
(md.9/2)
1 5 5
(26/04/1991)
Sözleşmenin çeşitli m a d d e l e r i n e k o n u l a n çekin­
celer g e r i çekilmiştir.
Mısır ( 0 4 / 0 1 / 2 0 0 8 )
Fiji (24/01/2000)
Fransa
(md.9/2)
1 5 6
(md.5/a) ve (md.9)
1 5 7
1 5 8
i) ( 2 6 / 0 3 / 1 9 8 4 )
i) (md.7)
ii) ( 2 1 / 0 7 / 1 9 8 6 )
ii) ( m d . 1 5 / 2 ve 15/3), ( m d . l 6 / l , c , d , h)
iii)
iii) (md.5/b) ve ( m d . l 6 / l , d )
(22/12/2003)
Almanya (10/12/200 l ) ı
İrlanda
(md.7/b)
5 9
160
i) ( 1 9 / 1 2 / 1 9 8 6 )
i) (md.9/1) ve ( m d . 1 5 / 4 ) ; ve ( m d . 1 1 / 1 ) ile (13/a)
ii) ( 2 4 / 0 3 / 2 0 0 0 )
hükümleri için kısmen g e r i çekme
iii)
ii) ( m d . 1 5 / 3 )
(11/06/2004)
iii) ( m d . 13/b ve c)
Jamaika (08/09/1995)
K u v e y t (09/ 1 2 / 2 0 0 5 )
(md.9/2)
1 6 1
(md.7/a)
1 6 2
Lihtenştayn ( 0 3 / 1 0 / 1 9 9 6 )
M a l a w i (24/ 10/ 199 İ p
1 6 3
(md.9/2)
(md.5) geleneksel u y g u l a m a l a r ve örf-adetlere
4
ilişkin genel çekincenin g e r i çekilmesi
Malezya (06/02/ 1 9 9 8 )
(md.2/f), ( m d . 9 / 1 ) , ( m d . 1 6 / l , b , d , e ve h)
1 6 5
Maldivler (31/03/2010)
1 6 6
Mauritius (05/05/1998)i
1 5 3
CEDAW/SP/2004/2,
154
Id., A n n e x 1, s f . 2 4 .
6 7
(md.7/a)
( m d . l l / l , b , d), ( m d . l 6 / l , g )
(17 J u n e 2 0 0 4 ) , A n n e x 1, s f . 2 4 .
155
Id., A n n e x 1, s f . 2 4 .
1 5 6
http://treaties.un.org (Mart 2011).
1 5 7
CEDAW/SP/2004/2,
158
Id., A n n e x 1, s f . 2 5 .
(17 J u n e 2 0 0 4 ) , A n n e x 1, s f . 2 5 .
Id., A n n e x 1, s f . 2 5 . A y m k o n u d a a y r i c a b k z . , U n i t e d N a t i o n s , G e n e r a l A s s e m b l y ,
R e p o r t o f t h e S e c r e t a r y G e n e r a l , "Status
of the Convention
on the Elimination
of All
Forms of Discrimination
against Women", A / 5 7 / 4 0 6 , 16 S e p t e m b e r 2 0 0 2 , p a r a . 5 .
159
160 R e p o r t o f t h e C e d a w , ( T h i r t i e t h a n d T h i r t y - f i r s t sessions), G e n e r a l A s s e m b l y , O f f i c i a l
R e c o r d s , F i f t y - n i n t h s e s s i o n , S u p p l e m e n t No. 3 8 (A/59/38), U n i t e d N a t i o n s , N e w Y o r k ,
2004, Part two, sf.96-97, para.6. Ayrica bkz., CEDAW/SP/2004/2,
(17 J u n e 2 0 0 4 ) ,
A n n e x 1, s f . 2 6 .
I " CEDAW/SP/2004/2,
1
6 2
1
6 3
CEDAW/SP/2004/2,
1
6 4
Id., A n n e x 1, s f . 2 8 .
(17 J u n e 2 0 0 4 ) , A n n e x 1, s f . 2 6 .
http://treaties.un.org (Mart 2011).
(17 J u n e 2 0 0 4 ) , A n n e x 1, s f . 2 7 .
1
6 5
Id., A n n e x 1, s f . 2 8 .
1
6 6
http://treaties.un.org (Mart 2011).
Kadınlara
Kaldırılması
Yeni Zelanda
Karşı Her Biçimiyle
Sözleşmesi:
Çekinceler
Ayrımcılığın
Sorunu
205
Ortadan
Işığında Haklar
Analizi
1 6 8
i) ( 1 3 / 0 1 / 1 9 8 9 )
i) C o o k s Adaları bağlamında UÇÖ'nün 4 5 N o l u
Sözleşmesiyle bağlantılı çekincenin g e r i çekilmesi
ii) ( l l / 2 , b )
ii) ( 0 5 / 0 9 / 2 0 0 3 )
iii) ( 0 5 / 0 7 / 2 0 0 7 )
iii) C o o k Adaları ve N i e u için (md.28)'e dayanıla­
r a k k o n u l a n çekincenin g e r i çekilmesi
1 6 9
Kore C u m h u r i y e t i
1 7 0
i) ( 1 5 / 0 3 / 1 9 9 1 )
i) ( m d . l 6 / l , c , d , f)
ii) ( 2 4 / 0 8 / 1 9 9 9 )
ii) (md.9)
Singapur (24/07/2007)
Sözleşmenin i s t i h d a m , vatandaşlık g i b i çeşitli
m a d d e l e r i n e k o n u l a n çekincenin g e r i çekilmesi
İsviçre ( 2 9 / 0 4 / 2 0 0 4 )
(md.7/b)
Tayland
1 7 1
1 7 2
i) ( 2 5 / 0 1 / 1 9 9 1 )
i) ( m d . l l / l , b ) ve ( m d . 1 5 / 3 )
ii) ( 2 6 / 1 0 / 1 9 9 2 )
ii) (md.9/2)
iii) ( 0 1 / 0 8 / 1 9 9 6 )
iii) (md.7) ve (md.10)
Türkiye
i) ( 2 0 / 0 9 / 1 9 9 9 )
i) ( m d . 1 5 / 2 ve 15/4), ( m d . l 6 / l , c , d , f, g)
1 7 3
ii) ( 2 9 / 0 1 / 2 0 0 8 )
ii) (md.9/1)
1 7 4
Birleşik Krallık/İngiltere
175
i) ( 0 4 / 0 1 / 1 9 9 5 )
i) U Ç Ö Sözleşmesi No.45 i l e bağlantılı k o n u l a n
beyanın g e r i çekilmesi
ii) ( 2 2 / 0 3 / 1 9 9 6 )
iii) ( 2 4 / 0 7 / 2 0 0 7 ) ı
ii) ( m d . 2 / f v e g), (md.9), ( m d . l O / c ) , ( m d . 1 1 / 1 ) ,
(md.13) ve ( m d . 1 5 / 2 )
7 6
iii) ( m d . 1 5 / 4 )
Ürdün ( 0 5 / 0 5 / 2 0 0 9 ) ı
(md.15/4)
7 7
Lüksemburg ( 0 9 / 0 1 / 2 0 0 8 )
1 7 8
(md.7) ve ( m d . l 6 / l , g )
Yukarıda belirttiğimiz Sözleşmeyle bağdaşmaz a d d e d i l e n çekincelere i t i ­
raz usulünün önemli işlevi bulunduğuna d a i r görüşümüzü d e s t e k l e y e n s o m u t
b i r başka v e r i ise, koydukları çekinceleri i t i r a z a k o n u olmuş bazı T a r a f Devlet­
l e C E D A W / S P / 2 0 0 4 / 2 , (17 J u n e 2 0 0 4 ) , A n n e x 1, s f . 2 8 - 2 9 .
7
168
Id., A n n e x 1, s f . 2 9 .
1
http://treaties.un.org (Mart 2011).
6 9
i™ C E D A W / S P / 2 0 0 4 / 2 , (17 J u n e 2 0 0 4 ) , s f . 2 0 ; A n n e x 1, s f . 3 0 .
1 7 1
Report o f t h e Cedaw, (A/59/38), 2 0 0 4 , Part T w o , sf.96-97, para.6. A y n c a b k z . ,
C E D A W / S P / 2 0 0 4 / 2 , (17 J u n e 2 0 0 4 ) , s f . 2 1 ; A n n e x 1, s f . 3 0 .
1
7 2
C E D A W / S P / 2 0 0 4 / 2 , (17 J u n e 2 0 0 4 ) , A n n e x 1, s f . 3 1 .
1
7 3
Id., A n n e x 1, s f . 3 2 .
1
7 4
http://treaties.un.org (Mart 2011).
1
7 5
C E D A W / S P / 2 0 0 4 / 2 , (17 J u n e 2 0 0 4 ) , A n n e x 1, s f . 3 2 .
1
7 6
http://treaties.un.org (Mart 2011).
1
7 7
Id.
1
7 8
Id.
206
M. Semih Gemalmaz
(ÎÜHFM C. LXIX, S.l-2,
s. 141-240,
2011)
l e r i n süreç içinde b u çekincelerini kısmen y a h u t t a m a m e n kaldırma t a s a r r u ­
f u n d a bulundukları gerçeğidir.
K K A O K S (md.29) EKSENLİ ÇEKİNCELERİN KRONOLOJİK S I R A S I Y L A GERİ
ÇEKİLMESİ U Y G U L A M A S I N A DAİR T A B L O
1 7 9
( m d . 2 9 ) ' a koyduğu çekinceyi kaldıran D e v l e t
( m d . 2 9 ) ' a koyduğu çekinceyi
kaldırma t a r i h i
R u s y a F e d e r a s y o n u (işlemi yaptığında SSCB)
(08/03/1989)
Beyaz R u s y a (işlemi yaptığı t a r i h t e B e y a z R u s y a
SSC)
(19/04/1989)
U k r a y n a (işlemi yaptığı t a r i h t e U k r a y n a SSC)
(20/04/1989)
Macaristan
(08/12/1989)
Moğolistan
(19/07/1990)
Bulgaristan
(24/06/1992)
Romanya
(02/04/1997)
Polonya
(16/10/1997)
Malawi
(24/10/1991)
Mart 2 0 1 1 t a r i h i i t i b a r i y l e d u r u m :
K K A O K S ' n e çekince k o y a n bazı T a r a f Devletler süreç içinde b u çekince­
l e r i t a m a m e n y a h u t kısmen g e r i almışlardır. Türkiye de b u gruptadır. M a r t
2 0 1 1 t a r i h i i t i b a r i y l e Türkiye sadece Sözleşme (md.29) hükmüyle bağıtlanma­
dığına d a i r beyanını yürürlükte bulundurmaktadır. D a h a önce Sözleşme
(md.29)'a çekince k o y u p b i l a h a r e b u n u g e r i çeken D e v l e t l e r i n sayısı 9 ' d u r
(Belarus, B u l g a r i s t a n , M a c a r i s t a n , M a l a w i , Moğolistan, Polonya, R o m a n y a ,
R u s y a ve U k r a y n a ) .
Yine M a r t 2 0 1 1 t a r i h i i t i b a r i y l e Sözleşme (md.29)'a k o n u l a n çekince ve
b u n u n kaldırılması ayrık t u t u l a r a k , b u b e l g e n i n h a k l a r a ilişkin çeşitli hüküm­
lerine çekince k o y a n Devletlerden bunları t a m a m e n y a h u t kısmen bunları g e r i
çekenlerin sayısı 3 0 ' d u r . A n c a k aynı t a r i h i t i b a r i y l e yukarıda belirtildiği üzere
h a l e n çekincesi b u l u n a n t o p l a m 5 6 D e v l e t t e n 16'sı Sözleşme (md.29) dışındaki
çeşitli m a d d e l e r e çekince k o y a n ve 40'ı ise h e m (md.29)'a ve h e m de diğer m a d ­
delere çekince koymuştur.
iii) Türkiye'nin K K A O K S ' n e koyduğu b e y a n v e çekinceler s o r u n u
Türkiye'nin KKAOKS'yle bağıtlanma işlemini "katılma" s u r e t i y l e gerçek­
leştirdiğini ve b u amaçla 1 1 / 0 6 / 1 9 8 5 t a r i h ve 3 2 3 2 sayılı K a n u n u çıkardığını
(RG, 2 5 / 0 6 / 1 9 8 5 , s. 18792); b u işlemin ardından B a k a n l a r K u r u l u tarafından
2 4 / 0 7 / 1 9 8 5 t a r i h ve 8 5 / 9 7 2 2 sayılı b u Sözleşmeye katılmanın onaylanmasına
d a i r kararının verildiğini, b u n a e k l i o l a r a k Sözleşmenin Türkçe r e s m i çevirisi­
n i n yayımlandığını (RG, 1 4 / 1 0 / 1 9 8 5 , s. 18898); 2 0 / 1 2 / 1 9 8 5 t a r i h i n d e " k a ­
tılma" b e l g e s i n i n depo edildiğini ve Sözleşmenin Türkiye
bakımından
1 9 / 0 1 / 1986 t a r i h i n d e n i t i b a r e n yürürlük kazandığını yukarıda belirtmiştik.
1 7 9
http://treaties.un.org (Mart 2011).
Kadınlara Karşı Her Biçimiyle Ayrımcılığın Ortadan
Kaldırılması Sözleşmesi: Çekinceler Sorunu Işığında Haklar
207
Analizi
a) Türkiye'nin b e y a n v e çekinceleri v e usulsüz iç işlem
Türkiye 1 9 8 5 yılında Sözleşmeye katılma işlemini y a p a r k e n , Sözleşme
( m d . 1 5 / 2 ve 4), (md. 1 6 / 1 , c, d , f ve g) ve (md.29/1) hükümlerine ilişkin o l a r a k
"çekince" koymuştur. Türkiye ayrıca ve aynı t a r i h t e , Sözleşme (md.9/1) bağla­
mında, Türkiye'nin " b e y a n " o l a r a k nitelendirdiği ve f a k a t esası b i r çekince teşkil
eden b i r işlemi de yapmıştır.
Türkiye'nin 2 0 / 1 2 / 1 9 8 5 t a r i h i n d e koyduğu " B e y a n " şöyledir:
(çeviri
bize aittir)
"Sözleşme M a d d e 9 p a r a g r a f 1 hükmü, Türk Vatandaşlık K a n u n u n u n
vatandaşlığın kazanılmasına ilişkin o l u p vatansız kalmayı önlemek üzere ev­
l e n m e y o l u y l a vatandaşlığın kazanılması amacını güden M a d d e 5 ' i n 1. fıkra, ve
M a d d e 15 ve Madde 17 hükümlerine aykırı/çelişir değildir."
180
Türkiye'nin 2 0 / 1 2 / 1 9 8 5 t a r i h i n d e koyduğu "Çekince" şöyledir:
(çeviri
bize aittir)
"Türkiye C u m h u r i y e t i Hükümeti, Türk M e d e n i K a n u n u n u n hükümleriyle
tümüyle bağdaşır n i t e l i k t e b u l u n m a y a n Sözleşmenin aile ilişkileri k o n u s u n d a k i
M a d d e l e r i n e , özellikle de M a d d e 15 p a r a g r a f 2 ve 4; M a d d e 16 p a r a g r a f 1 (c),
(d), (f) ve (g) hükümlerine ve bunların yanı sıra, Madde 2 9 p a r a g r a f 1 hükmüne
çekince koymaktadır. Sözleşme M a d d e 2 9 p a r a g r a f 2 hükmü uyarınca Türkiye
C u m h u r i y e t i Hükümeti, k e n d i s i n i b u M a d d e n i n 1. paragrafı hükmüyle bağlı
addetmediğini b e y a n eder."
181
Türkiye'nin Sözleşme (md. 15 ve 16)'ya çekince koymasının başta gelen
n e d e n i , o t a r i h t e yürürlükte b u l u n a n Türk M e d e n i K a n u n u n u n bazı maddele­
r i n i n Sözleşme n o r m u n a u y g u n olmamasıydı. Y e n i "Türk M e d e n i K a n u n u n u n
yürürlüğe g i r m e s i n d e n sonra böyle b i r çekinceye artık gerek kalmamıştır.
1 8 2
Türkiye'nin Sözleşme (md.lö)'ya koyduğu çekince k o n u s u n d a u l u s l a r a ­
rası d o k t r i n d e bütünüyle mesnetsiz ve yanlış b i r eleştiri de yapılmıştır. K o n u y u
ele a l a n b i r k i t a p t a , "Şeriat h u k u k u n a d a y a n a n çekinceler" a r a başlığı altında
180 Türkiye'nin koyduğu " B e y a n " m İngilizce m e t n i ve Türkçe çevirisi için b k z . , M . S.
G e m a l m a z , UİHH B e l g e l e r i , I I . C i l t , 2 0 1 0 , s f . 5 1 3 . M . S. G e m a l m a z , G e n e l T e o r i , 2 0 1 0 ,
s f . 6 0 8 . " B e y a n " m m İngilizce m e t n i şöyledir: " A r t i c l e 9 , p a r a g r a p h 1, o f t h e C o n v e n t i o n
is n o t i n c o n f l i c t w i t h t h e p r o v i s i o n s o f a r t i c l e 5, p a r a g r a p h 1, a n d a r t i c l e s 15 a n d 17 o f
t h e T u r k i s h L a w o n N a t i o n a l i t y , r e l a t i n g to t h e a c q u i s i t i o n o f c i t i z e n s h i p , since t h e i n ­
t e n t o f those p r o v i s i o n s r e g u l a t i n g a c q u i s i t i o n o f c i t i z e n s h i p t h r o u g h m a r r i a g e is to p r e ­
v e n t statelessness."
1 8 1
1 8 2
Türkiye'nin koyduğu "Çekince'lerin İngilizce m e t n i ve Türkçe çevirisi için b k z . , M . S.
G e m a l m a z , UİHH B e l g e l e r i , I I . C i l t , 2 0 1 0 , s f . 5 1 2 . M . S. G e m a l m a z , G e n e l T e o r i , 2 0 1 0 ,
s f . 6 0 8 . "Çekince'lerin İngilizce m e t n i şöyledir: "The G o v e r n m e n t o f t h e R e p u b l i c o f T u r ­
key [makes r e s e r v a t i o n s ] w i t h r e g a r d to t h e a r t i c l e s o f t h e C o n v e n t i o n d e a l i n g w i t h
f a m i l y r e l a t i o n s w h i c h are n o t c o m p l e t e l y c o m p a t i b l e w i t h t h e p r o v i s i o n s o f t h e T u r k i s h
C i v i l Code, i n p a r t i c u l a r , a r t i c l e 15, p a r a g r a p h s 2 a n d 4, a n d a r t i c l e 16, p a r a g r a p h s 1
(c), (d), (f) a n d (g), as w e l l as w i t h r e s p e c t to a r t i c l e 2 9 , p a r a g r a p h 1. I n p u r s u a n c e o f
a r t i c l e 2 9 , p a r a g r a p h 2, o f t h e C o n v e n t i o n , t h e G o v e r n m e n t o f t h e R e p u b l i c o f T u r k e y
declares t h a t i t does n o t c o n s i d e r i t s e l f b o u n d b y p a r a g r a p h 1 o f t h i s a r t i c l e . " B k z . ,
CEDAW/SP/1996/2,
(Basic Reference D o c u m e n t ) , "Declarations,
reservations,
objec­
tions and notifications
of withdrawal
of reservations
relating to the Convention
on the
Elimination
of All Forms of Discrimination
against Women:
08/02/96".
2 2 / 1 1 / 2 0 0 1 t a r i h ve 4 7 2 1 sayılı Türk M e d e n i K a n u n u , (RG, 0 8 / 1 2 / 2 0 0 1 , s . 2 4 6 0 7 ) ;
T M K ( m d . 1 0 2 9 ) uyarınca yürürlüğe giriş: 0 1 / 0 1 / 2 0 0 2 .
208
M. Semih
Gemalmaz
(ÎÜHFM C. LXIX,
S.l-2,
s. 141-240,
2011)
y a z a r şöyle d e m e k t e d i r : "Dört devlet çekincelerinde açıkça Şeriat h u k u k u n a
dayanmışlar i k e n ; diğer i k i d e v l e t i n çekinceleri, Şeriatın u l u s a l aile h u k u k u
o l a r a k yasalaştırılmasına/(kodifikasyonuna) dayanmış gözükmektedir." B u
cümlenin s o n u n d a v e r i l e n 9 7 numaralı d i p n o t t a " T u n u s ve Türkiye tarafından
k o n u l a n çekinceler" şeklinde kısa b i r cümle görülmektedir.
T u n u s bakımın­
d a n bile tartışmalı o l a n yukarıdaki cümlenin Türkiye bakımından ipe-sapa gelir
tarafı bulunmamaktadır.
183
B u tutarsız i f a d e n i n y a z a r bakımından m a z u r görülebilecek b i r tarafı
y o k s a d a , s o m u t o l a r a k çekince m e t n i n e atfen, Türkiye'nin payına hiçbir so­
r u m l u l u k düşmediği de söylenemez. Z i r a t e k n i k açıdan irdelendiğinde Tür­
k i y e ' n i n anılan çekince m e t n i n d e i k i s o r u n bulunduğu i l e r i sürülebilir. İlki;
çekincenin b i r bütün o l a r a k , Türk M e d e n i K a n u n u hükümlerini z i k r e t m e s i d i r .
Y a n i külli, t o p t a n b i r çekince söz k o n u s u d u r . İkincisi; b i r i n c i u n s u r a bağlı
o l a r a k , Türkiye'nin u l u s a l mevzuatının h a n g i s o m u t normları ekseninde ve
u l u s a l mevzuatı ile Sözleşme normları arasında h a n g i n o k t a l a r d a n u y u m s u z l u k
bulunduğu için çekince koyduğunu belirginleştirmemesi, sadece çekincesinin
gerekçesini değil, a m a aynı z a m a n d a çekincesinin sınırlarının görülebilmesi
imkanını d a o r t a d a n kaldırmıştır. İşte Türkiye'nin payına düşen s o r u m l u l u k ,
b u muğlaklıktan kaynaklanmaktadır ve hiç kuşkusuz çekincesinin meşrulu­
ğunu d a s o r u n l u hale getirmiştir.
Sözleşme (md.29) hükmüne k o n u l a n çekince, Sözleşmenin y o r u m l a n m a ­
sına ve uygulanmasına ilişkin T a r a f Devletler arasında çıkabilecek b i r ihtilafın
h a k e m y o l u y l a ; b u u s u l çalıştırılamaz ise Uluslararası Adalet Divanı önüne
götürülerek çözümlenmesi usulünün, Türkiye tarafından k a b u l e d i l m e m e s i d i r .
Nihayet, Sözleşme (md.9/1) bağlamında " b e y a n " adı altında k o n u l a n "çe­
k i n c e " ise, vatandaşlığın kazanılmasına ilişkin o l a r a k Türk Vatandaşlık Ka­
n u n u ( m d . 5 / 1 , 15 ve 17) hükümleri ekseninde ve b u hükümlerin Sözleşme
(md.9/1) ile çelişmediği şeklinde anlaşılması amacıyla konulmuştur. Adı nasıl
b e l i r l e n i r s e b e l i r l e n s i n , b u tür b i r çekince, genel o l a r a k V i y a n a Andlaşmalar
H u k u k u Sözleşmesinin a m i r hükmü o l a n b i r andlaşmanm k o n u s u n a ve a m a ­
cına çelişen türde çekinceler konulamayacağı ilkesiyle bağdaşmaz.
Uluslararası d o k t r i n d e , Türkiye'nin ( m d . 9 / l ) ' e koyduğu çekince için
gösterdiği gerekçe sert eleştirilere k o n u olmuştur. B u eleştirileri a n l a y a b i l m e k
için beyanın m e t n i n i hatırlayalım: "Sözleşme M a d d e 9 p a r a g r a f 1 hükmü, Türk
Vatandaşlık K a n u n u n u n vatandaşlığın kazanılmasına ilişkin o l u p vatansız
kalmayı önlemek üzere evlenme y o l u y l a vatandaşlığın kazanılması amacını
güden M a d d e 5 fıkra 1, ve M a d d e 15 ve M a d d e 17 hükümlerine aykırı/çelişir
değildir." Eleştiri şöyledir: 1) Beyanın/çekincenin m e t n i , Sözleşme (md.9) hük­
münün bütünüyle hatalı b i r algısına dayanmaktadır; z i r a b u m a d d e n i n a r k a ­
sında y a t a n f i k r i n vatansız kalmayı önlemek olduğu varsayılmaktadır. O y s a
anılan m a d d e bağlamında hiçbir z a m a n böyle b i r amaç y a d a hedef güdülmesi
söz k o n u s u olmamıştır. 2) Vatansız kalmanın sınırlanması, u y g u l a m a d a d a i m a
kadınlara yönelik ayrımcılık şeklinde o l m u ş t u r .
B e n z e r i meseleler M S H S ile
AİHS çerçevesinde de ilgili v a k a l a r bağlamında tartışılmıştır.
184
185
1 8 3
L i j n z a a d , R e s e r v a t i o n s to U N - H u m a n R i g h t s T r e a t i e s , sf.320 ve d p . 9 7 . Yazının İngi­
lizce o r i j i n a l i şöyledir: " R e s e r v a t i o n s i n v o k i n g S h a r i a l a w - (...) F o u r states e x p l i c i t l y
i n v o k e S h a r i a l a w i n t h e i r r e s e r v a t i o n s , w h e r e a s t h e r e s e r v a t i o n s o f t w o o t h e r states
seem based o n t h e c o d i f i c a t i o n o f S h a r i a as d o m e s t i c f a m i l y l a w . " F o o t n o t e , " 9 7 .
Reservations by T u n i s i a a n d T u r k e y . "
1 8 4
L i j n z a a d , R e s e r v a t i o n s to U N - H u m a n R i g h t s T r e a t i e s , 1 9 9 5 , s f . 3 1 1 .
1 8 5
C o o k , "Reservations
to the CEDAW,
30 V a . J . I n t ' l Law, 1990, sf.696.
Kadınlara Karşı Her Biçimiyle Ayrımcılığın Ortadan
Kaldırılması Sözleşmesi: Çekinceler Sorunu Işığında Haklar
209
Analizi
İç h u k u k işleminde s o r u n :
E k l e m e l i y i z k i , Türkiye'nin K K A O K S ' n e koyduğu çekince ve b e y a n l a r a
ilişkin işleminde, iç h u k u k bakımından d a b i r sakatlık söz k o n u s u d u r . Y u k a ­
rıda m e t n i n i verdiğimiz çekince ve beyanın Türkçe çevirisinin bize a i t olduğunu
b e l i r t t i k . B u n u n n e d e n i şudur. N o r m a l olanı şudur. Türkiye'nin yaptığı b i r
işlemin h e r şeyden önce b i r Türkçe m e t n i n i n bulunması gerekir. H a l b u k i or­
t a d a böyle b i r Türkçe m e t i n y o k t u r . Dahası, Türkiye'nin çekince ve beyanları­
nın İngilizce m e t i n l e r i n i n Türkçe r e s m i çevirileri de bulunmamaktadır. İşlemin
yapıldığı dönemde görevde b u l u n a n hükümet, b u çekinceleri T B M M ' d e n geçirmemiş; bunların m e t i n l e r i R e s m i Gazetede de yayımlanmamıştır. Böylelikle,
u l u s a l k a m u o y u n u n b i l g i l e n m e s i n d e n ve olası i l g i l e n m e s i n d e n kaçırılarak,
yürürlükteki u s u l e de u y g u n o l m a y a n şekilde çekince ve b e y a n l a r BMye iletil­
miştir.
Ne k i , u l u s a l k a m u o y u n u n y a h u t h u k u k çevrelerinin b i l g i l e n d i r i l m e m e s i
b i r y a n a , b u d u r u m d a h a c i d d i s o r u n u açığa çıkarmaktadır. Prof. Aysel
Çelikel'in 1 9 9 0 t a r i h l i b i r m a k a l e s i n d e işaret ettiği üzere, b u Sözleşmeye Katıl­
manın U y g u n Bulunması Hakkındaki K a n u n Mecliste görüşülürken hiçbir
m i l l e t v e k i l i , Hükümet tasarısında kapsamı açıkça ifade edilmemiş o l a n " i h t i r a z i
kayıt konulması c i h e t i n e gidileceği" ibaresine açıklık g e t i r i l m e s i girişiminde
bulunmamıştır.
B u o l g u , b i z i m değişik vesilelerle i l e r i sürdüğümüz b i r so­
r u n u b i r kez d a h a gündeme g e t i r m e k t e d i r . Gerçekten de, K K A O K S ' n e k o n u l a n
çekincelerin açıklanması k o n u s u n u n p a r l a m e n t o d a gündeme getirilmemiş
olması, sözleşmelerin onaylanması kanunlarının kabulü sürecinde görülen ve
m i l l e t v e k i l l e r i n i n e n azından b i r bölümünün b u belgelerin içeriği k o n u s u n d a
t a m ve sağlıklı b i l g i s a h i b i olmaksızın oy kullanmış o l a b i l e c e k l e r i kuşkusunu
davet eden b i r d i z i aksaklıklardan b i r i n i d a h a örneklemektedir.
186
Türkiye'nin B M G e n e l Sekreterliğince yapılan araştırmaya verdiği yanıt:
1986 yılında yapılan K K A O K S ' n e T a r a f Devletler Üçüncü Toplantısında
a l m a n b i r k a r a r l a B M Genel S e k r e t e r i n d e n b i r araştırma yapması ve t a r a f dev­
l e t l e r i n , çekinceler hakkında bunların Sözleşme (md.28/2) kapsamına ne öl­
çüde u y g u n olduğuna d a i r görüşlerini s o r a r a k b i r r a p o r hazırlaması i s t e n d i .
1 8 7
B M Genel S e k r e t e r i n i n b u k o n u d a yaptığı araştırmaya 17 devlet yanıt
v e r d i . B u devletlerden sekizi, Sözleşme (md.28/2) hükmüne göre Sözleşme ile
bağdaşmayan çekincelere i z i n verilmediği görüşünü belirtmişlerdi. Diğer dev­
letler b u k o n u d a d a h a i k i r c i k l i yanıtlar s u n d u l a r .
Türkiye'nin sunduğu görüş ise Sözleşmeyle bağdaşmaz n i t e l i k t e k i çekin­
celeri üstü örtülü y a h u t dolaylı biçimde s a v u n m a k yönünde o l d u . Türkiye,
Sözleşmeye katılmakla t a r a f d e v l e t l e r i n Sözleşme hükümlerine işlerlik kazandı­
r a c a k önlemler almayı üstlendiklerini b e l i r t e r e k şunu e k l i y o r d u : " A n c a k b u
d u r u m , b u tür bütün ayrımcılığı h a l i hazırda o r t a d a n kaldırılmış olduğu a n l a ­
mına gelmez. Sözleşme, o r t a k b i r ideale erişme bakımından d i n a m i k b i r süreci
yansıtmaktadır".
188
5
A y s e l Çelikel, "Kadınlara
Sözleşme
ve Türkiye'nin
Karşı Her Türlü Ayrımcılığın
Koyduğu
Çekinceler",
Ortadan
kaldırılması
Hakkında
M H B , Sayı 1-2, Yıl 10, 1 9 9 0 , İstanbul,
s f . 5 9 - 6 4 , s f . 6 3 . M . S. G e m a l m a z , G e n e l T e o r i , 2 0 1 0 , s f . 6 0 8 - 6 0 9 .
7
3
C l a r k , "Convention
on Discrimination
U.N. Doc. A / 4 1 / 6 0 8 ,
Women",
against
Women",
85 A J I L , 1 9 9 1 , sf.283.
s f . l ö ' y a atıfla C l a r k , "Convention
8 5 A J I L , 1 9 9 1 , s f . 2 8 5 . Yazar,
on Discrimination
against
aynı araştırmaya Fransa'nın verdiği c e v a p t a ise
k e n d i koyduğu çekincelerin Sözleşmenin k o n u s u ve amacıyla bağdaşır n i t e l i k t e b u l u n -
210
M. Semih
Gemalmaz
(ÎÜHFM C. LXIX,
S.l-2,
s. 141-240,
2011)
b) Türkiye'nin çekincelerine i t i r a z l a r
Türkiye'nin "çekinceleri" bazı D e v l e t l e r i n "İtiraz"larına y o l açmıştır, (çevi­
r i l e r bize aittir)
1) M e k s i k a Hükümeti, 0 7 / 0 5 / 1 9 8 6 t a r i h l i i l e t i s i n d e , Türkiye Hükümeti­
n i n Sözleşme ( m d . 1 5 / 2 ve 4) ile (md. 1 6 / 1 , c, d , f ve g) hükümlerine koyduğu
çekincelere i t i r a z etmiş ve bunların Sözleşme (md.28/2) ışığında, Sözleşmenin
k o n u s u ve amacıyla bağdaşmaz olduğu için hükümsüz olduğu görüşünü taşı­
dığını belirtmiştir.
2) A l m a n y a Hükümeti, 0 3 / 0 3 / 1 9 8 7 t a r i h l i i l e t i s i n d e , Türkiye Hükümeti­
n i n Sözleşme ( m d . 1 5 / 2 ve 4) ile (md. 1 6 / 1 , c, d , f ve g) hükümlerine koyduğu
çekincelere i t i r a z etmiştir.
3) H o l l a n d a Hükümeti, onay aşamasında, Türkiye Hükümetinin Söz­
leşme ( m d . 1 5 / 2 ve 4) ile (md. 1 6 / 1 , c, d , f ve g) hükümlerine koyduğu çekince­
lere i t i r a z etmiş ve bunların Sözleşme (md.28/2) ışığında, Sözleşmenin k o n u s u
ve amacıyla bağdaşmaz olduğu için hükümsüz olduğunu belirtmiştir.
Türkiye'nin çekincelerine getirilen itirazlara ilişkin şu saptamalar yapılabilir.
Birincisi,
Türkiye'nin T a r a f bulunduğu bazı başka Sözleşmelere de çe­
k i n c e koyduğunu ve bunların d a i t i r a z l a r a k o n u olduğunu b i l i y o r u z . İşte b u n ­
l a r l a karşılaştırdığımızda, Türkiye'nin K K A O K S ' n e koyduğu çekincelere r e a k s i ­
y o n gösteren, y a n i i t i r a z eden Devlet sayısının d a h a az olduğunu saptıyoruz.
189
İkincisi, i t i r a z eden Hükümetler, m u t a t pratiğe de u y g u n şekilde, ayrıntılı
açıklama yapmaksızın, b i r genel i l k e y i , y a n i "Sözleşmenin k o n u s u ve amacıyla
bağdaşmazlık" u n s u r u n u b e l i r t m e k s u r e t i y l e i t i r a z d a bulunmuşlardır.
Üçüncüsü,
ilginç gözüken b i r ayrıntı şudur. Türkiye'nin Sözleşme
(md.9/1)'e " b e y a n " adı altında koyduğu ve f a k a t özü t a m b i r "çekince" o l a n
çekincesine i t i r a z edilmemiş olmasıdır. Oysa Türkiye'nin Sözleşme (md.9)'da
koyduğu çekince, yukarıda i z a h ettiğimiz üzere, ( m d . 9 ) ' u n genel çerçevesi, içe­
riği ve amacına ilişkin i s a b e t l i o l m a y a n b i r varsayımı esas almaktadır.
Dördüncüsü, Türkiye'nin çekincesine " i t i r a z " eden D e v l e t l e r d e n A l m a n y a
ve H o l l a n d a b u Sözleşmeye çekince ve/veya yorumlayıcı b e y a n koymuşlardı.
Örneğin, A l m a n y a , Sözleşmenin Başlangıç bölümünün o n - b i r i n c i paragrafı;
H o l l a n d a aynı bölümün o n u n c u ve o n - b i r i n c i paragrafları için "yorumlayıcı
b e y a n " d a bulunmuş; ayrıca A l m a n y a (md.7/b)'ye çekince koymuştu. Keza,
M e k s i k a , i m z a aşamasında, Sözleşmenin M e k s i k a mevzuatı ve u s u l l e r i n e u y ­
g u n şekilde uygulanacağı yönünde b i r genel b e y a n d a bulunmuştu ve f a k a t
onay aşamasında b u n u teyit etmemişti. Meksika'nın Başlangıç ve i k i n c i ve
üçüncü P e r i y o d i k raporlarında d a d u r u m t a m b i r netliğe kavuşturulmamıştı.
duğunu söylemekle yetindiğini b e l i r t m e k t e d i r (U.N. D o c . A / 4 1 / 6 0 8 , sf.8). B u n u n a r ­
dından yazar, Türkiye'nin ve Fransa'nın verdiği cevapların b u d e v l e t l e r i n i k i yönlü b i r
yaklaşımı b e n i m s e d i k l e r i n i gösterdiğini i l e r i sürmektedir. Y a z a r a göre F r a n s a ve Tür­
k i y e b u cevaplarıyla, b i r y a n d a n d e v l e t l e r i n Sözleşmenin amacı ve k o n u s u y l a bağdaş­
m a z gördükleri çekinceleri t e s p i t etme y e t k i s i n e s a h i p oldukları, öte y a n d a n ise b u n i ­
t e l i k t e b u l s a l a r bile b u tür çekinceleri k a b u l e t m e serbestisine s a h i p oldukları görü­
şünü savunmuşlardır.
1 8 9
D o k t r i n d e b i r y a z a r M e k s i k a ve Almanya'nın Türkiye'nin Sözleşme ( m d . 16)'ya koyduğu
çekinceye i t i r a z ettiğini b e l i r t m e k l e b i r l i k t e b u d e v l e t l e r i n aynı z a m a n d a Türkiye'nin
Sözleşme ( m d . l 5 ) ' e koyduğu çekinceye de i t i r a z e t t i k l e r i h u s u s u n u atlamıştır. Diğer t a ­
r a f t a n aynı y a z a r Hollanda'nın itirazına ise hiç değinmemektedir. B k z . , C l a r k ,
"Convention
on Discrimination
against Women", 8 5 A J I L , 1 9 9 1 , s f . 3 0 0 .
Kadınlara Karşı Her Biçimiyle Ayrımcılığın Ortadan
Kaldırılması Sözleşmesi: Çekinceler Sorunu Işığında Haklar
211
Analizi
Velhasıl, d e m e k istediğimiz i t i r a z eden D e v l e t l e r i n de, k e n d i l e r i bakımından
çekince/beyan k o y m a imkanından y a r a r l a n a n Devletler olduklarıdır.
c) Türkiye'nin çekincelerini kısmen g e r i çekmesi
Türkiye, 2 0 / 0 9 / 1 9 9 9 t a r i h l i iletisiyle, Sözleşme (md.15 ve 16)'ya koy­
duğu çekinceleri " g e r i çekmiş", y a n i kaldırmıştır. O t a r i h i t i b a r i y l e ( m d . 2 9 / l ) ' e
ilişkin çekince ile (md.9/1) e k s e n i n d e yapılan b e y a n geçerliliğini k o r u y o r d u .
Türkiye'nin 2 0 / 0 9 / 1 9 9 9 t a r i h l i " g e r i çekme" iletisi şöyledir:
(çeviri bize aittir)
190
"Türkiye C u m h u r i y e t i Hükümeti, Sözleşme M a d d e 15, p a r a g r a f 2 ve 4 , ve
M a d d e 16 p a r a g r a f 1 (c), (d), (f) ve (g) hükümlerine ilişkin o l a r a k i m z a sırasında
koyduğu ve K K A O K S ' n i n onaylanması aşamasında teyit ettiği çekincelerini g e r i
çekmeye k a r a r vermiştir.
Sözleşme Madde 2 9 p a r a g r a f 1 ve Madde 9 p a r a g r a f 1 bağlamında Tür­
kiye Hükümeti tarafından i m z a sırasında k o n u l a n ve onay aşamasında t e y i t
edilen çekince ve b e y a n u y g u l a n m a y a d e v a m edecektir."
Öte y a n d a , u l u s a l h u k u k d o k t r i n i n d e , Sözleşme ( m d . l 5 ) ' e k o n u l a n ve fa­
k a t 1999 yılında g e r i çekilmiş o l a n çekincenin (md.28/2)'de a r a n a n k o n u ve
a m a c a bağdaşmayan çekince k o n u l a m a z kuralına aykırı olduğu isabetle belir­
tilmiştir.
A n c a k şunu eklemeliyiz k i , s o r u n l u o l a n sadece Sözleşme ( m d . l 5 ) ' e
k o n u l a n çekince değildi; Sözleşme ( m d . 9 ve 16) e k s e n l i çekinceler/beyan d a
koşut biçimde s o r u n l u y d u .
191
Türkiye, Sözleşme ( m d . 9 / l ) ' e koyduğu çekinceyi 2 9 / 0 1 / 2 0 0 8 t a r i h i n d e
g e r i çekmiştir. M a r t 2 0 1 1 t a r i h i i t i b a r i y l e Türkiye'nin sadece Sözleşme
(md.29)'a koyduğu çekincesi yürürlüktedir.
4-) K K A O K S ' n d e h a k l a r : diğer i n s a n hakları belgeleriyle karşılaştı­
rılmalı değerlendirme v e K o m i t e n i n G e n e l T a v s i y e l e r i n d e hakların açılımı
K K A O K S (md.7-14) hükümlerinde, kadınların ayrımcılığa m a r u z kaldık­
ları a l a n l a r sayılmış ve b u a l a n l a r d a k i ayrımcılığın aşılması için T a r a f Devletle­
r i n u y g u n / g e r e k l i önlemler alması yükümü düzenlenmiştir. B u alanları şu a n a
başlıklar altında i r d e l e m e k mümkündür.
190 Türkiye'nin 2 0 / 0 9 / 1 9 9 9 t a r i h l i çekincelerini " g e r i çekme" beyanının İngilizce m e t n i ve
Türkçe çevirisi için b k z . , M . S. G e m a l m a z , U İ H H B e l g e l e r i , I I . C i l t , 2 0 1 0 , s f . 5 1 3 - 5 1 4 .
M . S. G e m a l m a z , G e n e l T e o r i , 2 0 1 0 , s f . 6 0 9 . çekincelerini " G e r i çekme" beyanının İngi­
lizce m e t n i şöyledir: "(...) t h e G o v e r n m e n t o f t h e R e p u b l i c o f T u r k e y h a s d e c i d e d t o
w i t h d r a w its reservations made u p o n signature a n d confirmed u p o n ratification of the
Convention o n the E l i m i n a t i o n of A l l Forms of D i s c r i m i n a t i o n Against W o m e n w i t h re­
g a r d t o a r t i c l e 15, p a r a g r a p h s 2 a n d 4 , a n d a r t i c l e 16, p a r a g r a p h s 1 (c), (d), (f) a n d (g).
(...) t h e r e s e r v a t i o n a n d d e c l a r a t i o n m a d e u p o n s i g n a t u r e a n d c o n f i r m e d u p o n r a t i f i c a ­
t i o n b y t h e G o v e r n m e n t o f T u r k e y w i t h r e s p e c t t o a r t i c l e 2 9 , p a r a g r a p h 1, a n d a r t i c l e 9 ,
p a r a g r a p h 1 o f t h e C o n v e n t i o n , respectively, c o n t i n u e t o a p p l y . "
1 9 1
Çelikel, "KKAOKS
ve Türkiye'nin Koyduğu Çekinceler", M H B , 1 9 9 0 , s f . 6 3 - 6 4 . B e l i r t i l e n
kaynağa atıfla aynı yönde b k z . , A r s l a n , "KKAOKS'nde
Öngörülen Haklar
ve
Usuller",
İÜHF Mecmuası, C i l t L X I I , 2 0 0 4 , s f . 2 4 , d p . 4 9 . Türkiye'nin çekincesine yapılan i t i r a z l a r
k o n u s u n a , Çelikel'in m a k a l e s i n d e hiç değinilmemiş; Arslan'ın m a k a l e s i n d e ise (bkz.,
s f . 2 1 , d p . 4 3 ) , bazı T a r a f D e v l e t l e r i n koyduğu çekincelere diğer bazı T a r a f Devletlerce
yapılan i t i r a z l a r d a n söz e d i l m e s i n e karşın, Türkiye'nin çekincesine getirilmiş o l a n i t i ­
r a z l a r üzerinde durulmamıştır. B k z . , M . S. G e m a l m a z , G e n e l T e o r i , 2 0 1 0 , s f . 6 0 9 .
212
M. Semih
Gemalmaz
(ÎÜHFM C. LXIX,
S.l-2,
s. 141-240,
2011)
A n c a k önce h a k l a r k a t a l o g u n u n kapsamına ilişkin b i r genel t e s p i t y a p ­
m a k y e r i n d e olacaktır. B u n a göre, Sözleşmenin h a k l a r l i s t e s i bazı açılardan
yetersizdir. Örnek o l s u n , g e n e l b i r i n c i kuşak h a k l a r sözleşmelerinin h e m e n
tümünde açıkça ve özel o l a r a k düzenlenmiş b u l u n a n b i r e y i n "özel yaşamının ve
m a h r e m i y e t i n i n korunması hakkı"mn doğrudan karşılığı o l a n b i r n o r m b u
Sözleşmede bulunmamaktadır. B u n u a n l a m a k d a , m a z u r görmek de p e k kolay
değildir. B u n u n g i b i kültürel h a k l a r kategorisine g i r e n h a k l a r bakımından d a ,
aşağıda ayrıca değineceğimiz (md. 13/c)'deki g e n e l hükümden başka b i r n o r m
Sözleşmede y e r almamaktadır.
192
Öte y a n d a Sözleşmede, e k o n o m i k ve sosyal h a k l a r m a n z u m e s i bakımın­
d a n , sağlıkla ve çalışma yaşamıyla ilgili h a k l a r bakımından bazı özel hükümle­
r i n öngörülmüş bulunduğunu d a b e l i r t m e k gerekir. Kuşku y o k k i , b u h a k l a r
bağlamında d i k k a t e d i l m e s i u y g u n o l a n yön, sadece kadın ve e r k e k eşitliği
söylemiyle y e t i n m e n i n kadınların b u a l a n l a r d a m u s t a r i p bulundukları s o r u n ­
ları b e r t a r a f etmeye yetmeyeceğidir. İkinci kuşak h a k l a r i r d e l e n i r k e n gözden
kaçırılmaması g e r e k e n h u s u s , b u k a t e g o r i d e k i h a k l a r d a n y a r a r l a n m a d a eşitli­
ğin, b i r i n c i kuşak h a k l a r içinde mütalaa edilebilecek o l a n h e r düzeydeki ve
a l a n d a k i " k a r a r v e r m e / a l m a " süreçlerinde, d a h a d a i s a b e t l i ifadesiyle " s i y a s a
oluşturma ve u y g u l a m a " süreçlerinde kadının p o z i s y o n u n u n güçlendirilmesine
bağlı olduğu gerçeğidir.
Nicelik o l a r a k e r k e k egemen k o m p o z i s y o n u y l a ve n i t e l i k o l a r a k e r i l ideo­
lojik perspektifiyle siyasa üretim e r k l e r i n i n biçimlendirdiği ve gerek t e k i l o l a r a k
bireye gerekse bütün o l a r a k t o p l u m a yön v e r e n b e l i r l e y i c i t e m e l siyasaların, e n
i y i m s e r yaklaşımla, kadın hakları alanında yapabileceği m u h t e m e l a z a m i katkı,
h e r h a l d e kadının "kurtarılmasf'mn, kadına " h a k sağlanması"nm, b e l k i d a h a
mütevazı ön adım o l a r a k kadının "görünür kılmmasf'mn ötesine geçmeyecektir.
Kadının g e r e k s i n i m duyduğu ise "kurtarılmak" değil, t e m e l "siyasa oluşturma
ve u y g u l a m a " süreçlerinde kadının e t k i l i y e r i n i ve rolünü b i r ön koşul o l a r a k
g e r e k t i r e n , "kurtulmak"tır.
B i r diğer önemli mesele, kadın hakları özeli d a h i l , i n s a n hakları f i k r i n i n
dayandığı " b i r e y i n özerkliği" varsayımını s o r g u l a m a gereğidir. Birey, içinde y e r
aldığı g r u p l a , t o p l u m l a ve kültürel çevreyle, dolayısıyla d a t a r i h s e l l i k ve t o p ­
lumsallıkla b e l i r l i b i r varlıktır. Böyle olduğu içindir k i birey aslında bütün b u
unsurların b i r s o n u c u d u r . B i r e y i n özerkliği, b u n d a n söz edilebildiği ölçüde,
anılan belirleyicilerle çerçevesi içinde k a v r a n a b i l i r ve s o m u t dayanağını b u ­
l u r . 193
B i r e y i n özerkliği kavramını, d a h a doğrusu varsayımını kadın hakları
özelinde düşünecek o l u r s a k , aile ve t o p l u m içinde kadına a n n e , kadın eş ve
çocuk yetiştiren u n s u r o l a r a k biçilen geleneksel r o l ışığında , i n s a n hakları­
nın s a h i b i e r k e k " b i r e y i n özerkliği" kavramıyla anlatılandan farklılaştığını t e s p i t
edebiliriz. Bağlı ve bağımlı o l m a bakımından egemen k a r a r v e r i c i u n s u r l a r d a n
ayrılan, dışlanan, o l a n a k l a r d a n y o k s u n bırakılan tüm t o p l u m s a l grupların,
k e s i m l e r i n veya sınıfların e r k e k ve kadınları b i r o r t a k p a y d a o l a r a k y o k s u n l u k ,
y o k s u l l u k ve güçsüzlük/zayıflık d u r u m u n u paylaşırlar. Ne v a r k i , b u kesimle­
r i n y a h u t sınıfların k e n d i içinde kadınlar salt kadın olmalarından ötürü ayrıca
yoksunlukların ve h a k i h l a l l e r i n i n mağduru durumundadırlar. Dolayısıyla ge­
n e l o l a r a k b i r e y i n özerkliği, özel o l a r a k d a kadının özerkliği s o r u n u n u n aşıla194
1 9 2
M . S. G e m a l m a z , G e n e l T e o r i , 2 0 1 0 , s f . 6 1 6 .
sf.1439-1440,
193
Ibid.,
1 9 4
W r i g h t , "Gender
1488-1490.
and Economic
Rights",
12 A u s t . Y B I L , 1 9 8 8 - 1 9 9 9 , s f . 2 4 8 .
Kadınlara Karşı Her Biçimiyle Ayrımcılığın Ortadan
Kaldırılması Sözleşmesi: Çekinceler Sorunu Işığında Haklar
213
Analizi
b i l m e s i z o r u n l u l u k l a b u n u gerçekleştirmeye elveren koşullar bütününün ısla­
hını g e r e k t i r m e k t e d i r .
T o p l u m a sadece görünür ve d u r u m a göre de k e n d i k u r u c u unsurların­
d a n görece özerkleşebilen b i r aygıt o l a r a k Devlet değil, e k o n o m i k dolayısıyla
siyasal, kültürel dolayısıyla ideolojik, şekli anlamıyla Devlet dışı e r k odakları d a
yön verir. D e v l e t i n e r k alanının küçülmesi y a h u t daralmasıyla b i r e y i n h a r e k e t
alanının kendiliğinden genişleyeceği söylemi, gerçekliğe karşılık g e l m e y e n özerk
b i r e y l e r i n ve eşitlikçi şartların m e v c u d i y e t i varsayımını y e n i d e n üretmek için
kullanılmaktadır. Diğer a l a n l a r ve k o n u l a r saklı k a l a r a k kadın hakları açısın­
d a n düşünüldüğünde ne özerk kadın bireyler ne de eşitlikçi şartlar b u l u n ­
maktadır. Kadın, sadece D e v l e t i n değil ve f a k a t özel e k o n o m i k güç odaklarının
t a s a l l u t u n a karşı d a korunaklı hale g e t i r i l m e k gerekir. E m e k sömürüsü kadın
e r k e k ayırmamaktadır a m a kadınlar özelinde k a t m e r l i hale g e l m e k t e d i r . B u
d u r u m d a kadın özelinde mesele D e v l e t i n olduğu k a d a r p a t r o n u n d a "insafına"
t e r k e d i l m e m e s i d i r . K K A O K S ' n i n e k o n o m i k ve sosyal h a k l a r a ilişkin hükümleri
b u bağlamda e k s i k l i d i r .
B u genel açıdan bakıldığında K K A O K S ' n i n h a k l a r l i s t e s i k o l o n u n u , n i h a i
amaçları işaretleyen n o r m l a r o l m a k t a n ziyade ulaşılması i s t e n e n ön hedefler
şeklinde o k u m a k h e r h a l d e doğru olacaktır. Aslında b i r başka çalışmada ayrın­
tılı o l a r a k incelediğimiz
Sözleşme (md.4)'deki "özel önemler" ile "geçici özel
önlemler" hükümleri de böyle b i r okumanın i s a b e t l i olacağını d e s t e k l e m e k t e d i r .
195
i) Kadınların s i y a s a l v e k a m u s a l h i z m e t l e r e g i r m e hakları
K K A O K S ' n d e i l k sırada siyasal ve k a m u s a l yaşama katılımla i l g i l i h a k l a r
gelmektedir.
Sözleşme (md.7)'de seçme ve seçilme hakkı, h e r k a d e m e d e k i
k a m u görevlerini ifa edebilme, siyasal ve s i v i l kuruluşlara katılabilme k o n u l a ­
rında T a r a f Devletler kadınlar bakımından g e r e k l i önlemleri a l m a yükümlülüğü
tutulmaktadırlar.
196
Sözleşme ( m d . 7 / a ) ' d a k i seçme ve seçilme hakkı ("Bütün seçimlerde ve
h a l k oylamalarında oy k u l l a n m a ve h a l k tarafından seçilen bütün kuruluşlara
seçilme yeterliği hakkı"), K K A O K B ( m d . 4 / a , "Bütün seçimlerde oy k u l l a n m a
hakkı ve halkın seçtiği bütün kuruluşlara seçilme hakkı") ve B M Genel K u r u ­
l u n u n 2 0 / 1 2 / 1 9 5 2 t a r i h ve 6 4 0 (VII) sayılı kararıyla
k a b u l edilen ve
3 1 / 0 3 / 1953'te i m z a y a açılıp 0 7 / 0 7 / 1954 t a r i h i n d e yürürlüğe g i r e n "Kadınların
Siyasal Haklarına Dair Sözleşme"™
("KSHS") (md. I ve I I ) ' d e
bulunmaktadır.
197
199
1 9 5
1 9 6
1 9 7
M . S. G e m a l m a z , "İnsan Hakları Hukukunda
Armağan, 2 0 1 0 , sf. 1 1 3 - 1 5 3 .
Ayrımcılık
Yasağı™, Karamustafaoğlu'na
S i y a s a l ve k a m u s a l yaşama katılım alanındaki s o r u n l a r a ilişkin genel t e s p i t l e r için
bkz., Eschel M . Rhoodie, D i s c r i m i n a t i o n against Women: A Global Survey,
McFarland & Company, Inc., Publishers, 1999, sf.34-40, 72-73.
U . N . , G e n e r a l A s s e m b l y R e s o l u t i o n 6 4 0 (VII), "Convention
Women", a d o p t e d 4 0 9 p l e n a r y m e e t i n g , 20 D e c e m b e r 1 9 5 2 .
on the Political
Rights
of
t h
1 9 8
1 9 9
2 0 / 1 2 / 1 9 5 2 t a r i h l i "Kadınların
Siyasal
Haklarına Dair Sözleşme"nin
("Convention
on
the Political
Rights of Women")
tarafımızdan yapılan Türkçe çevirisi için b k z . , M . S.
G e m a l m a z , U İ H H B e l g e l e r i , I I . C i l t , 2 0 1 0 , s f . 4 4 5 - 4 5 1 . B M K S H S hakkında b i l g i için
b k z . , M . S. G e m a l m a z , G e n e l T e o r i , 2 0 1 0 , s f . 5 9 0 - 5 9 3 .
2 0 / 1 2 / 1 9 5 2 t a r i h l i K S H S (md.I) h ü k m ü n d e , kadınların, hiçbir ayrımcılık olmaksı­
zın, e r k e k l e r ile eşit koşullar altında bütün seçimlerde oy v e r m e hakkına s a h i p o l ­
dukları düzenlenmiştir. Aynı Sözleşme (md.II)'de, kadınların, hiçbir ayrımcılık o l -
214
M. Semih
Gemalmaz
(ÎÜHFM C. LXIX,
S.l-2,
s. 141-240,
2011)
1 1 / 0 7 / 2 0 0 3 t a r i h l i A f r i k a Kadın Protokolü ( m d . 9 / 1 , a ve b) hükümlerine desoo
b u bağlamda işaret e t m e k y e r i n d e o l u r . B e l i r t e l i m k i , K K A O K B (md.4/b) ile
K K A O K S (md.7) hükümleri, e k u n s u r o l a r a k " r e f e r a n d u m u " d a b e l i r t m e k t e d i r .
Öte y a n d a , K K A O K S (md.7/b)'de y e r v e r i l e n kadınların " k a m u m a k a m l a ­
rına gelme ve k a m u görevlerini ifa e t m e hakkı", K K A O K B ( m d . 4 / c , " k a m u m a ­
kamlarına g e l m e ve bütün k a m u görevlerini y e r i n e g e t i r m e hakkı") hükmü ile
K S H S (md.III)2oı
A f r i k a Kadın Protokolü (md.9/2) h ü k ü m l e r i n d e 2 0 2 de görül­
m e k t e d i r . A n c a k B M KSHS (md.III) düzenlemesi, 0 2 / 0 5 / 1 9 4 8 t a r i h i n d e i m z a y a
açılıp 1 7 / 0 3 / 1 9 5 4 t a r i h i n d e yürürlüğe g i r e n "Kadınların
Siyasal
Haklarının
Tanınması Hakkında Amerikalılar-arası
Sözleşme"
( m d . l ) ' d e k i ° 4 koşut yön­
d e k i n o r m d a n d a h a kapsamlıdır. ° 5
v
e
203
2
2
Öte y a n d a , K K A O K S (md.8) hükmü uyarınca T a r a f Devletler, kadınların
e r k e k l e r l e aynı koşullarda ve h e r h a n g i b i r ayrımcılığa m a r u z k a l m a d a n devlet­
l e r i n i uluslararası a l a n d a t e m s i l e d e b i l m e l e r i n e o l a n a k tanıma yükümlülüğü
altındadırlar. B u n o r m , diğer sözleşmelerde rastlamadığımız y e n i b i r hükümdür.
G e n e l T a v s i y e No.8 ( 1 9 8 8 ) :
Madde
K o m i t e n i n y e d i n c i o t u r u m u n d a çıkardığı Genel Tavsiye
No. 8: Sözleşme
8'in uygulanması (1988) başlıklı b e l g e d e ° 6 T a r a f Devletlere yapılan tav2
maksızm, e r k e k l e r ile eşit koşullar altında u l u s a l m e v z u a t l a kurulmuş o l a n ve halkın
seçtiği bütün o r g a n l a r a seçilme yeterliğine s a h i p bulundukları h ü k m ü vardır.
2 0 0
2 0 1
2 0 2
2 0 3
2 0 4
2 0 5
206
1 1 / 0 7 / 2 0 0 3 t a r i h l i A f r i k a Kadın Protokolü ( m d . 9 / 1 , a ve b) hükümleri şöyledir:
" M a d d e 9 - 1 . T a r a f Devletler, u l u s a l mevzuatın ve diğer önlemlerin a) kadınların, h e r ­
h a n g i b i r ayrımcılık yapılmaksızın tüm seçimlere katılmalarını; b) kadınların, seçimlere
ilişkin tüm süreçlerde e r k e k l e r ile eşit düzeyde t e m s i l e d i l m e l e r i n i (...) sağlamasını
m ü m k ü n kılarak, katılımcı yönetişimi ve d e s t e k l e y i c i e d i m y o l u y l a kadınların k e n d i ül­
k e l e r i n i n s i y a s a l yaşamına eşit o l a r a k katılımını geliştirmek üzere spesifik p o z i t i f t a s a r ­
rufları gerçekleştireceklerdir."
2 0 / 1 2 / 1 9 5 2 t a r i h l i K S H S (md.III)'de "kadınlar, hiçbir ayrımcılık olmaksızın, e r k e k l e r
ile eşit koşullar altında u l u s a l m e v z u a t l a kurulmuş b u l u n a n k a m u m a k a ­
mına/(görevine) gelme ve bütün k a m u görevlerini y e r i n e g e t i r m e hakkına s a h i p t i r l e r "
h ü k m ü bulunmaktadır.
1 1 / 0 7 / 2 0 0 3 t a r i h l i A f r i k a Kadın Protokolü (md.9/2) hükmü şöyledir: " M a d d e 9 - 2 .
T a r a f Devletler, kadınların h e r düzeydeki k a r a r a l m a sürecinde giderek a r t a n / ( d a h a
fazla) ve e t k i l i şekilde t e m s i l e d i l m e l e r i n i ve b u sürece katılmalarını t e m i n edeceklerdir."
ADÖ'nün 0 2 / 0 5 / 1 9 4 8 t a r i h l i "Kadınların
Siyasal
Haklarının
Tanınması
Hakkında
Amerikalılar-arası
Söz£eşme"sinin (''Inter-American
Convention
on the Granting
of
Political
Rights
to Women")
tarafımızdan yapılan Türkçe çevirisi için b k z . , M . S.
G e m a l m a z , UİHH B e l g e l e r i , I . C i l t , 2 0 1 0 , s f . 9 3 7 - 9 3 9 . B u Sözleşme hakkında b i l g i için
b k z . , M . S. G e m a l m a z , G e n e l T e o r i , 2 0 1 0 , s f . 1 3 0 4 - 1 3 0 6 .
ADÖ'nün 0 2 / 0 5 / 1948 t a r i h l i Kadınların S i y a s a l Hakları Amerikalılar-arası Sözleşmesi
( m d . 1) hükmüne göre "Yüksek Sözleşmeci T a r a f l a r , oy k u l l a n m a ve u l u s a l b i r m a ­
kama/(göreve) seçilme hakkının c i n s i y e t n e d e n i y l e reddedilemeyeceği y a d a kısıtlanamayacağı h u s u s u n d a anlaşmışlardır".
M . S. G e m a l m a z , UİHH B e l g e l e r i , I . C i l t , 2 0 1 0 , s f . 4 4 8 , d p . 12. Ayrıca b k z . , M . S.
Gemalmaz, Genel Teori, 2 0 1 0 , sf.592-593, 1306.
"General
recommendation
No.8: Implementation
of article
8 of the
Convention",
(A/43/38). G e n e l Tavsiye No.8 hakkında b i l g i için b k z . , M . S. G e m a l m a z , "İnsan Hak­
ları Hukukunda
Ayrımcılık Yasağı", Karamustafaoğlu'na Armağan, 2 0 1 0 , s f . 1 5 0 - 1 5 1 .
Kadınlara Karşı Her Biçimiyle Ayrımcılığın Ortadan
Kaldırılması Sözleşmesi: Çekinceler Sorunu Işığında Haklar
215
Analizi
siye, Sözleşme M a d d e 8 ' i n t a m o l a r a k uygulanması ve kadınların, erkeklerle
eşit şartlar altında ve h e r h a n g i b i r ayrımcılık yapılmaksızın, Hükümetlerini
uluslararası düzeyde t e m s i l e t m e l e r i n i ve uluslararası örgütlerin çalışmalarına
katılma fırsatlarına/olanaklarına s a h i p olmalarını t e m i n e t m e k üzere, Sözleşme
M a d d e 4 uyarınca d a h a doğrudan önlemler almalarıdır. Genel Tavsiye
No.8'in
özelliği, Sözleşmedeki b i r h a k k a ilişkin olmasıdır. Ne v a r k i , b u Genel Tavsiyede
ifade edilen h u s u s u n Sözleşme (md.8) n o r m u n u n tekrarı olduğunu gözden
kaçırmayalım. B u n u n l a b i r l i k t e anılan b e l g e n i n işaret edilmeye değer yönü,
Sözleşme (md.8) ile (md.4) normları arasında b i r bağ kurulmuş olmasıdır. Do­
layısıyla K o m i t e , Genel Tavsiye
No.8 vasıtasıyla, T a r a f Devletleri, Sözleşme
(md.8)'de düzenlenen h a k özelinde de "geçici özel önlemler a l m a y a " davet etmiş
olmaktadır.
B i r başka çalışmamızda işaret ettiğimiz ü z e r e , d o k t r i n d e , anılan Genel
Tavsiye
No.8'de açıkça "geçici özel önlemler" k a v r a m öbeğine y e r verilmemiş
olduğuna d i k k a t çekilmiştir. A n c a k b u n u n b i r önemi y o k t u r ; çünkü içeriği
i t i b a r i y l e söylenen h u s u s , t i p i k b i r geçici özel önlemlerin uygulanması çağrısıdır. B e l k i d o k t r i n d e üzerinde d u r u l m a y a n şu h u s u s eklenebilir. K o m i t e Genel
Tavsiye
No.8'de, h e r ne k a d a r alınması tavsiye edilen "başkaca doğrudan ön­
l e m l e r i n " neler ve nasıl olabileceğine d a i r örnekleme y o l u y l a bile o l s u n b i r
açıklama getirmemişse de, Genel Tavsiye No.5'de K o m i t e , b u tür önlemlerin
t e r c i h l i m u a m e l e y a h u t k o t a s i s t e m l e r i öngörülmesi şeklinde olabileceğini zaten
belirtmiş b u l u n u y o r d u . Kaldı k i , K K A O K K , anılan cümlesinde münhasıran
"geçici özel önlemleri" içeren ( m d . 4 / l ) ' i y a h u t sadece "özel önlemleri" b e l i r t e n
(md.4/2)'yi b e l i r t m e k s i z i n g e n e l o l a r a k Sözleşme (md.4)'e atıf yapmıştır.
207
2 0 8
G e n e l T a v s i y e No. 10 ( 1 9 8 9 ) :
K o m i t e n i n s e k i z i n c i o t u r u m u n d a k a b u l ettiği Genel Tavsiye No. 10: Ka­
dınlara Karşı Bütün Biçimleriyle Ayrımcılığın Ortadan Kaldırılması
Sözleşmesinin
kabulünün onuncu yıldönümü (1989) başlıklı b e l g e
de k o n u y l a ilgili u n s u r l a r
içermektedir. K o m i t e , Sözleşmenin kabulünün o n u n c u yıldönümü vesilesiyle
yapılabilecekler h u s u s u n d a T a r a f Devletlere, özetle, k e n d i ülkelerinde Sözleş­
m e n i n t e m e l dillerde yayınlanarak tanıtılması için k o n f e r a n s l a r , s e m i n e r l e r
düzenlenmesi; u l u s a l kadın örgütlerinin Sözleşmenin tanıtımı ve uygulanması
hakkında k a m p a n y a l a r yürütmeye davet e d i l m e s i n i tavsiye etmiştir. B u n l a r a
ilaveten K o m i t e u l u s a l , bölgesel ve uluslararası düzeydeki hükümetler-dışı
örgütlerin Sözleşmeyi ve uygulanmasını tanıtma k o n u s u n d a teşvik e d i l m e s i ;
özellikle kadınların BM sisteminde
ve BM'nin faaliyetlerinin
her düzeyine katılı­
mını öngören Madde 8 olmak üzere, Sözleşme i l k e l e r i n i n t a m o l a r a k u y g u l a n 209
2 0 7
2 0 8
209
M . S. G e m a l m a z , "İnsan Hakları Hukukunda
Armağan, 2 0 1 0 , s f . 1 5 1 .
Ayrımcılık
Yasağı",
Karamustafaoğlu'na
H a n n a Beate S c h o p p - S c h i l l i n g , "Reflections
on a General Recommendation
on Article
4(1) of the Convention
on the Elimination
of All Forms of Discrimination
against
Women",
T e m p o r a r y S p e c i a l M e a s u r e s : A c c e l e r a t i n g De Facto E q u a l i t y o f W o m e n U n d e r A r ­
t i c l e 4(1) U N C o n v e n t i o n o n t h e E l i m i n a t i o n o f A l l F o r m s o f D i s c r i m i n a t i o n
a g a i n s t W o m e n , I n e k e Boerefijn,
Fons Coomans,
Jenny Goldschmidt, R i k k i
H o l t m a a a t , R i a W o l l e s w i n k e l (eds.), I n t e r s e n t i a , A n t w e r p - O x f o r d - N e w Y o r k , 2 0 0 3 , sf. 13¬
3 3 , s f . 2 2 - 2 3 . Bayefsky, "The Principle
of Equality
or NonDDiscrimination",
11 H R L J ,
1 9 9 0 , sf.30.
"General
recommendation
No. 10: Tenth anniversary
the Elimination
of All Forms of Discrimination
against
of the adoption of the Convention
Women",
(A/44/38).
on
216
M. Semih
Gemalmaz
(ÎÜHFM C. LXIX,
S.l-2,
s. 141-240,
2011)
masını t e m i n edecek f a a l i y e t l e r i n teşvik e d i l m e s i hususlarını değerlendirmeleri
tavsiyesinde bulunmuştur.
K K A O K K ' n i n Genel Tavsiye No. 10 bağlamında işaret edilebilecek o l a n b i r
h u s u s şudur. B M Genel K u r u l u n u n 0 8 / 1 2 / 1 9 8 9 t a r i h ve 4 4 / 7 3 sayılı
"KKAOKS'nin
kabulünün onuncu yıl dönümü vesilesiyle
kabul ettiği
Kararda"
Sözleşme Tarafı Devlet sayısının artmasından d u y u l a n m e m n u n i y e t b e l i r t i l d i k ­
t e n başka (para. 1), K o m i t e n i n s e k i z i n c i o t u r u m u n d a çıkardığı Genel Tavsiye
No. 10'a atıfla b u n u n benimsendiği ifade e d i l m e k t e d i r , (para.6). Genel K u r u l
aynı Kararında ayrıca, B M Genel S e k r e t e r i n i n , Sözleşmenin kabulünün o n u n c u
yılı vesilesiyle, K o m i t e tarafından üretilmiş b u l u n a n k o n u y l a i l g i l i bütün Genel
T a v s i y e l e r i ve b u a r a d a özellikle Genel Tavsiye No. 1 0 ' u göz önünde b u l u n d u r a ­
r a k , Sözleşmeye ve Komiteye ilişkin b i l g i n i n m e v c u t k a y n a k l a r çerçevesinde
dağıtımımı ve dolaşımını olanaklı hale g e t i r m e k ve teşvik e t m e k üzere h a l i h a ­
zırda almış bulunduğu önlemleri m e m n u n l u k l a karşıladığını (para. 13) b e l i r t ­
mektedir.
210
ii) Vatandaşlıkla i l g i l i h a k l a r
K K A O K S ( m d . 9 / 1 ) ' i n b i r i n c i cümle hükmüne göre, vatandaşlığın kaza­
nılması, değiştirilmesi ve muhafazasında kadınlar erkeklerle eşit h a k l a r a s a h i p
olacaklardır. B u u n s u r , K K A O K B ( m d . 5 ) ' i n b i r i n c i cümlesiyle özdeştir.
K K A O K S ( m d . 9 / l ) ' i n i k i n c i cümle hükmünde, yabancıyla evliliğin y a h u t
e v l i l i k sırasında kocanın vatandaşlık değiştirmesinin, kadın eşin vatandaşlığını
o t o m a t i k o l a r a k etkilemeyeceği öngörülmektedir ve b u düzenleme, K K A O K B
(md.5)'in i k i n c i cümle
ve ayrıca B M Genel K u r u l u n u n 2 9 / 0 1 / 1 9 5 7 t a r i h ve
1040 (XI) sayılı kararıyla
k a b u l edilip 2 0 / 0 2 / 1 9 5 7 t a r i h i n d e i m z a y a açılan ve
11/08/1958 t a r i h i n d e yürürlüğe giren "Evli Kadınların Vatandaşlığına Dair Söz­
leşme"
("EKVS") (md. I )
hükümleriyle p a r a l e l doğrultudadır.
211
212
2 1 4
213
Şunu d a e k l e y e l i m k i , B M E K V S ( m d . l , 2 ve 3) hükümleri, A m e r i k a n
Devletleri Konferansı tarafından 2 6 / 12/ 1933 t a r i h i n d e k a b u l e d i l e n "Kadınların
210
2 1 1
2 1 2
"General Assembly
resolution
on the occasion of the tenth anniversary
of the adoption of
the Convention
on the Elimination
of All Forms of Discrimination
against Women,
urging
States that have not yet done so to ratify the Convention",
A/RES/44/73, 8 December
1989. B k z . , U n i t e d Nations, T h e United Nations and the A d v a n c e m e n t of W o m e n
1 9 4 5 - 1 9 9 5 , B l u e B o o k s Series, V o l . V I , U n i t e d N a t i o n s , New Y o r k , 1 9 9 5 , D o c u m e n t
93, sf.422-423.
K K A O K B ( m d . 5 ) ' i n i k i n c i cümle hükmü şöyledir: " B i r yabancıyla e v l i l i k , kadın eşin
vatandaşlığı üzerinde o t o m a t i k o l a r a k , vatansız/(tabiiyetsiz) kalması y a h u t z o r u n l u ola­
r a k kocasının vatandaşlığını alması e t k i s i n i / ( s o n u c u n u ) doğurmayacaktır."
U . N . , G e n e r a l A s s e m b l y R e s o l u t i o n 1040 (XI), "Convention
of the Nationality
Women", a d o p t e d 6 4 7 p l e n a r y m e e t i n g , 29 J a n u a r y 1 9 5 7 .
of
Married
t h
2 1 3
2 1 4
2 0 / 0 2 / 1 9 5 7 t a r i h l i "Evli
Kadınların
Vatandaşlığına
Dair
Sözleşme"nin
("EKVS")
("Convention
on the Nationality
of Married Women") tarafımızdan yapılan Türkçe çevirisi
için b k z . , M . S. G e m a l m a z , U İ H H B e l g e l e r i , I I . C i l t , 2 0 1 0 , s f . 4 5 3 - 4 5 9 . E K V S hakkında
b i l g i için b k z . , M . S. G e m a l m a z , G e n e l T e o r i , 2 0 1 0 , s f . 5 9 3 - 5 9 4 .
2 0 / 0 2 / 1 9 5 7 t a r i h l i E K V S (md.I)'de "Sözleşmeci h e r Devlet, k e n d i vatandaşlarından
b i r i ile b i r yabancı arasında e v l i l i k kurulmasının y a d a evliliğin bozulmasının y a h u t ev­
l i l i k sırasında kocanın vatandaşlık değiştirmesinin kadın eşin vatandaşlığını o t o m a t i k
o l a r a k etkilemeyeceği h u s u s u n d a mutabıktırlar" h ü k m ü bulunmaktadır.
Kadınlara
Kaldırılması
Karşı Her Biçimiyle
Sözleşmesi:
Çekinceler
Ayrımcılığın
Sorunu
Uyrukluğu Hakkında Sözleşme"
("KUHS") ( m d . l ) ' d e
m a d d e l i k n o r m d a n d a h a kapsamlıdır.
215
2 1 6
217
Ortadan
Işığında Haklar
Analizi
k o n u y u düzenleyen t e k
Öte y a n d a n K K A O K S (md.9/2) hükmüne göre, " T a r a f Devletler, çocukla­
rının vatandaşlığı k o n u s u n d a kadınlara e r k e k l e r l e eşit h a k l a r sağlayacaklar­
dır." B u n o r m l a bağlantılı o l a r a k B M ' i n 2 0 / 1 1 / 1 9 8 9 t a r i h l i "Çocuk
Hakları
Sözleşmesi" (md.7) h ü k m ü
ile 0 3 / 1 2 / 1 9 8 6 t a r i h l i "Sosyal
ve Hukuksal
tikeler
Bildirisi"
(md.8) h ü k m ü
hatırlatılabilir.
2 1 7
2 1 9
218
Uluslararası d o k t r i n d e Sözleşme (md.9) ile ilişkili o l a r a k , kadının v a t a n ­
daşlığını k o c a y a y a d a b a b a y a bağlı şekilde düzenleyen yaklaşımın, K K A O K S
(md.5)'de o r t a d a n kaldırılması öngörülen klişelere delalet e t m e s i yönüyle k a ­
dınlara karşı ayrımcılık teşkil ettiği ve " t e k vatandaşlı a i l e "
amacının,
K K A O K S ' n i n amaçlarıyla bağdaştırılmasımn mümkün gözükmediği de i l e r i
sürülmüştür.
220
B u çalışmada yukarıda çekinceler s o r u n u n u n incelendiği b a h i s t e açık­
landığı üzere, K K A O K S ( m d . 9 ) ' d a düzenlenen kadının vatandaşlığı hakkına
ilişkin n o r m u n T a r a f Devletlerce k a y d a değer sayıda çekince k o n u l a n hüküm­
l e r d e n b i r i olduğunu d a n o t e t m e k y e r i n d e olacaktır.
B M M S H S organı İnsan Hakları K o m i t e s i n i n (İHK) 0 9 / 0 4 / 1 9 8 1 t a r i h i n d e
k a r a r a bağladığı "Shirin
AumeeruddyOCziffra
ve 19 diğer kişi v.
Mauritius"
( N o . 3 5 / 1 9 7 8 ) v a k a s ı n d a , t o p l a m 2 0 M a u r i t i u s ' l u kadın, 1 9 7 7 t a r i h l i u l u s a l
221
2 1 5
2 1 6
2 1 7
2 1 8
2 1 9
2 2 0
221
A m e r i k a n D e v l e t l e r i Y e d i n c i Uluslararası Konferansı tarafından 2 6 / 1 2 / 1 9 3 3 t a r i h i n d e
k a b u l e d i l i p 2 9 / 0 8 / 1 9 3 4 t a r i h i n d e yürürlüğe g i r e n "Kadınların
Uyrukluğu
Hakkında
Sözleşme"nin
("KUHS") I?Convention
on the Nationality
of Women"), tarafımızdan yapılan
Türkçe çevirisi için b k z . , M . S. G e m a l m a z , U İ H H B e l g e l e r i , I . C i l t , 2 0 1 0 , s f . 9 3 1 - 9 3 3 .
K U H S hakkında b i l g i için b k z . , M . S. G e m a l m a z , G e n e l T e o r i , 2 0 1 0 , s f . 1 3 0 2 - 1 3 0 3 .
2 6 / 1 2 / 1 9 3 3 t a r i h l i K U H S ( m d . l ) ' e göre T a r a f D e v l e t l e r " k e n d i m e v z u a t y a d a
uygulamalarında, u y r u k l u k bakımından cinsiyete dayalı hiçbir farklılık" yapmayacaktır.
ÇHS (md.7) hükmü şöyledir: "Madde
7-1.
Çocuk, doğumdan h e m e n s o n r a nüfus
kütüğüne k a y d e d i l e c e k t i r ve doğumdan i t i b a r e n b i r i s i m hakkına, b i r vatandaşlık k a ­
z a n m a hakkına ve, m ü m k ü n olduğu ölçüde, anne-babasım b i l m e ve o n l a r tarafından
bakılma hakkına s a h i p olacaktır. 2. T a r a f Devletler, özellikle çocuğun vatandaşlıktan
y o k s u n / ( t a b i i y e t s i z ) kalmasının söz k o n u s u olacağı h a l l e r d e , k e n d i u l u s a l hukuklarına
ve b u a l a n d a k i i l g i l i uluslararası belgeler çerçevesinde üstlendikleri yükümlülüklerine
u y g u n o l a r a k b u hakların uygulanmasını t e m i n e d e c e k l e r d i r . "
B M G e n e l K u r u l u n u n 0 3 / 1 2 / 1 9 8 6 t a r i h ve 4 1 / 8 5 sayılı kararıyla k a b u l e d i l e n "Özel­
likle Ulusal ve Uluslararası Düzeyde Bakıcı Aile Yanına Yerleştirme ve Evlat
Edinme
Bağlamında Olmak Üzere, Çocukların Korunmasına
ve Esenliğine İlişkin Sosyal ve Hu­
kuksal
İlkeler Bildirisfnin
("Declaration
on Social and Legal Principles
relating
to the
Protection
and Welfare
of Children,
with special
reference
to Foster Placement
and
Adoption
Nationally
and Internationally"),
tarafımızdan yapılan Türkçe çevirisi için b k z . ,
M . S. G e m a l m a z , U İ H H B e l g e l e r i , I . C i l t , 2 0 1 0 , s f . 5 8 3 - 5 9 1 .
0 3 / 1 2 / 1 9 8 6 t a r i h l i S o s y a l ve H u k u k s a l İlkeler B i l d i r i s i (md.8) hükmü şöyledir: " B i r
çocuk h e r z a m a n b i r i s m e , b i r uyrukluğa ve y a s a l b i r t e m s i l c i y e s a h i p olmalıdır. Çocuk,
y e n i b i r i s i m , u y r u k l u k y a d a y a s a l t e m s i l c i edinmiş olmadıkça, bakıcı aile y a n m a yer­
leştirme, e v l a t e d i n m e y a h u t h e r h a n g i b i r a l t e r n a t i f r e j i m uygulamasından ötürü i s ­
m i n d e n , uyrukluğundan ve y a s a l t e m s i l c i s i n d e n y o k s u n bırakılmamalıdır."
L i j n z a a d , R e s e r v a t i o n s to U N - H u m a n R i g h t s T r e a t i e s , 1 9 9 5 , s f . 3 1 1 - 3 1 2 .
"Shirin
AumeeruddyOCziffra
and 19 other
Mauritian
women
v.
Mauritius",
(No.35/1978), V i e w s a d o p t e d o n 0 9 / 0 4 / 1 9 8 1 , ( A / 3 6 / 4 0 ) , s f . 1 3 4 ; S e l e c t e d D e c i s i o n s
of the H u m a n Rights C o m m i t t e e under the Optional Protocol, Vol.1, United
218
M. Semih
Gemalmaz
(ÎÜHFM C. LXIX,
S.l-2,
s. 141-240,
2011)
k a n u n u n kadınlar bakımından ayrımcılık öngördüğünü b e l i r t e r e k Sözleşmenin
b i r d i z i hakkının i h l a l edildiğini i l e r i sürmüşlerdir. İHK b u v a k a d a cinsiyete
dayalı ayrımcılık yasağı bakımından i h l a l bulmuştur, (para.9.2(b) 2(ii) 4). Ay­
rımcılık bağlamında İHK önce, M S H S ' n d e güvence altına a l m a n b i r h a k k a sı­
nırlama getirildiğinde b u n u n c i n s i y e t t e m e l i n d e ayrımcı n i t e l i k t e olmaması
gerektiğini, sadece ele aldığı h a k bakımından değil ve f a k a t genel b i r k u r a l ola­
r a k ifade ediyor, (para.9.2(b) 2(i) 8). İHK'ne göre, cinsiyetlere eşit m u a m e l e i l ­
k e s i M S H S (md.2/1), (md.3) ve (md.26) hükümleri vasıtasıyla uygulanmaktadır
ve v a k a d a (md.26) özellikle "yasayla eşit k o r u n m a y a " y e r verdiğinden b i l h a s s a
önemlidir. Sözleşme, (md.23)'de olduğu g i b i esasa d a i r b i r korumayı g e r e k t i r d i ­
ğinde, anılan hükümlerden çıkan sonuç, b u tür b i r korumanın eşit olması ge­
rektiği, y a n i , örneğin c i n s i y e t t e m e l i n d e , ayrımcı olmaması gerektiğidir,
(para.9.2(b) 2(ii) 2). İHK ayrıca, M a u r i t i u s ' u n yabancıların ülkeye g i r m e s i y a h u t
güvenlik gerekçesiyle ülkeden çıkarılmaları h u s u s u n d a h a k k a s a h i p o l m a k l a
b i r l i k t e , ilgili mevzuatın sadece yabancı kocaları olan Mauritiuslu
kadınlara yö­
nelik olup da, yabancı uyruklu
karıları olan Mauritiuslu
erkekleri
kapsamamasının Mauritiuslu
kadınlar açısından ayrımcı nitelikli olduğuna karar
vermiştir,
(para.9.2(b) 2(ii) 3). K o m i t e , evli statüdeki üç şikayetçi bakımından, özellikle
(md.2/1), (md.3) ve (md.26) ile bağlantılı o l a r a k , Sözleşme (md.17/1) ve (md.23)
i h l a l l e r i s o n u c u n a varmıştır, (para. 10.1).
iii) Eğitimle i l g i l i h a k l a r
K K A O K S (md.lO)'da, eğitim alanında kadın ve e r k e k l e r arasında eşitliğin
ve kadınlara karşı ayrımcılığın o r t a d a n kaldırılması kapsamlı şekilde düzen­
lenmiştir. B u r a d a , k e n t s e l ve kırsal k e s i m d e h e r k a t e g o r i eğitim kuruluşuna
g i r m e , m e s l e k i eğitim görme; öğretim programlarının, standartlarının, araçları­
nın aynı olması; k a r m a eğitimin teşviki; o k u l ders kitapları ve müfredat prog­
ramlarının kadına yönelik klişeleşmiş yaklaşımları o r t a d a n kaldırmak üzere
gözden geçirilmesi; b u r s l a r d a n ve diğer yardımlardan y a r a r l a n m a d a eşitlik; kız
öğrenciler arasında o k u l u t e r k oranlarının düşürülmesine yönelik önlemler
alınması; aile sağlığı ve aile planlaması hakkında b i l g i v e r i l m e s i g i b i bazı ayrın­
tılara y e r verildiği görülmektedir.
K K A O K S (md. 10)'daki eğitim alanında kadın ve e r k e k l e r arasında eşitlik
esası, 1 1 / 0 7 / 2 0 0 3 t a r i h l i A f r i k a Kadın Protokolü ( m d . 1 2 / 1, a)'da görülmekte­
dir. B u n a göre, T a r a f Devletler "eğitim ve öğretim alanında kadınlara karşı h e r
biçimiyle ayrımcılığı o r t a d a n kaldırmak ve fırsat ve erişim eşitliğini güvence
altına a l m a k " üzere u y g u n tüm önlemleri almayı üstlenmişlerdir.
K K A O K S ( m d . l O ) ' d a geçen u n s u r l a r d a n ders k i t a p ve programlarında
k a d m - e r k e k r o l l e r i n e ilişkin klişeleşmiş kavramların ayıklanması bağlamında,
d a h a g e n e l düzlemde o l a r a k aynı Sözleşme (md.5/a) hükmünü hatırlatabiliriz.
" T a r a f Devletler: (a) C i n s i y e t l e r d e n b i r i n i n diğerinden aşağı y a d a üstün olduğu
düşüncesine y a h u t e r k e k l e r ve kadınlar bakımından klişeleşmiş/(stereotip)
rollere d a y a n a n önyargıların ve geleneksel ve diğer bütün uygulamaların o r t a ­
d a n kaldırılmasını gerçekleştirmek amacıyla, e r k e k l e r i n ve kadınların sosyal ve
kültürel davranış tarzlarını/ (alışkanlıklarını) değiştirmek
üzere, u y g u n bü­
tün önlemleri alacaklardır." Koşut yönde b i r n o r m a 1 1 / 0 7 / 2 0 0 3 t a r i h l i A f r i k a
222
2 2 2
N a t i o n s , 1 9 8 5 , s f . 6 7 - 7 1 . M . S. G e m a l m a z , "İnsan Hakları Hukukunda
Ayrımcılık
Ya­
sağı'", Karamustafaoğlu'na Armağan, 2 0 1 0 , sf. 1 9 7 - 1 9 8 .
K K A O K S (md.5/a) hükmünü karşılaştırınız, K K A O K B (md.3), 2 0 / 1 2 / 1 9 9 3 t a r i h l i
KKŞOKB (md.4/j) ve A f r i k a Kadın Protokolü (md.2/2) hükümleri. Anılan normların
Türkçe çevirileri b u çalışmada yukarıda verilmiştir.
Kadınlara Karşı Her Biçimiyle Ayrımcılığın Ortadan
Kaldırılması Sözleşmesi: Çekinceler Sorunu Işığında Haklar
219
Analizi
Kadın Protokolü (md. 1 2 / 1 , b)'deki T a r a f Devletler "ders kitaplarında, o k u l müf­
redatlarında ve k i t l e iletişim araçlarında b u tür ayrımcılığın sürmesine n e d e n
o l a n bütün klişe yaklaşımları çıkartmak/(ayıklamak)" üzere u y g u n tüm ön­
l e m l e r i alacaklardır hükmünde rastlamaktayız. Koşut yönde b i r n o r m a A f r i k a
Kadın Protokolü ( m d . 4 / 2 , d) hükmüaaa ü ( m d . 1 2 / 1 , b)'deki T a r a f D e v l e t l e r i n
"ders kitaplarında, o k u l müfredatlarında ve k i t l e iletişim araçlarında b u tür
ayrımcılığın sürmesine n e d e n o l a n klişe yaklaşımları ayıklamak" üzere u y g u n
tüm önlemleri alacakları şeklindeki hükümde de rastlamaktayız.
e
K K A O K S (md.10) hükmü, K K A O K B (md.9) hükmüne karşılık gelmekte­
dir. Öte y a n d a , K K A O K S (md.10) düzenlemesinin, U N E S C O ' n u n 1 4 / 1 2 / 1 9 6 0
t a r i h l i " E A K S " hükümleriyle b i r l i k t e okunması gerektiği de gözden kaçırılma­
malıdır.
G e n e l T a v s i y e No.3 ( 1 9 8 7 ) :
K K A O K S organı K o m i t e eğitim hakkı ile i l g i l i h u s u s l a r a Genel Tavsiyeleri
vasıtasıyla el atmıştır. K o m i t e n i n altıncı o t u r u m u n d a k a b u l ettiği Genel
Tavsiye
No.3: Eğitim ve halkın bilgilendirilmesi
kampanyaları (19 8 7 ) , k o n u s u i t i b a ­
riyle, K o m i t e n i n Sözleşmedeki h a k l a r a ilişkin b i r değerlendirmesini içeren i l k
örnek sayılabilir. B u m e t i n d e K o m i t e i l k i n 1 9 8 3 ' t e n o t a r i h e k a d a r t o p l a m 3 4
Devlet r a p o r u n u incelediği ön b i l g i s i n i v e r m e k t e d i r . B u n u n ardından, " b u r a ­
porların farklı gelişmişlik düzeyindeki D e v l e t l e r d e n gelmesine karşın, bunların,
sosyo-kültürel faktörlere bağlı o l a r a k , c i n s i y e t t e m e l i n d e ayrımcılığa y o l açan ve
Sözleşme Madde 5 ' i n uygulanmasına engel teşkil eden, kadınlara yönelik k l i ­
şeleşmiş anlayışların değişik derecelerde v a r olduğunu o r t a y a koyduğunu"
belirtmiştir. K o m i t e , "önyargıların ve kadınların sosyal eşitliği i l k e s i n i n t a m
o l a r a k işlemesini engelleyen m e v c u t uygulamaların o r t a d a n kaldırılmasına
katkıda b u l u n a c a k o l a n e t k i l i eğitim ve k a m u y u b i l g i l e n d i r m e programlarının
bütün T a r a f Devletlerce k a b u l e d i l m e s i uyarısında" bulunmuştur.
2 2 4
iv) Çalışma yaşamıyla i l g i l i h a k l a r v e a n n e n i n korunması
Çalışma yaşamında c i n s i y e t eşitliği ve kadınlara karşı ayrımcılığın o r t a ­
d a n kaldırılması K K A O K S ( m d . l l ) ' d e ayrıntılı biçimde düzenlenmiştir. B u bağ­
l a m d a , çalışma hakkı, erkeklerle eşit i s t i h d a m imkanlarına s a h i p o l m a hakkı,
meslek ve iş seçme hakkı, iş güvenliği, eşit ücret ve t a z m i n a t l a r a h a k , sosyal
güvenlik haklarında eşitlik g i b i genel n i t e l i k l i unsurların yanı sıra, doğrudan
kadın çalışana özgü h a k l a r d a b e l i r t i l e r e k , T a r a f D e v l e t l e r i n b u hususları ger­
çekleştirmek üzere g e r e k l i bütün önlemleri almaları yükümlülüğü getirilmiştir.
Kadına özgü h a k l a r ekseninde, evliliğin ve anneliğin kadınlar bakımın­
d a n ayrımcılık n e d e n i doğurmaması, h a m i l e l i k , a n n e l i k y a h u t m e d e n i d u r u m
nedeniyle farklı m u a m e l e görmeme hakkı, h a m i l e kadınların zararlı işlerde
çalıştırılmaması, çocuk bakım tesis ve olanaklarının sağlanması g i b i u n s u r l a r
belirtilmiştir, ( m d . 1 1 / 2 , a-d).
2 2 3
224
A f r i k a Kadın Protokolü ( m d . 4 / 2 , d) hükmüne göre T a r a f D e v l e t l e r "geleneklerde ve
kültürel inançlarda, u y g u l a m a l a r d a ve klişeleşmiş yaklaşımlarda y e r a l a n ve kadınlara
karşı şiddetin sürmesini meşrulaştıran ve pekiştiren y a h u t b u n u n hoş görülmesini
sağlayan unsurları t e m i z l e m e k üzere, müfredat programları ve s o s y a l iletişim yollarını
k u l l a n a r a k barış eğitimini a k t i f biçimde geliştirmek" üzere u y g u n ve e t k i l i önlemleri
alacaklardır.
"General
recommendation
No.3: Education
and public information
campaigns",
(A/42/38).
220
M. Semih
Gemalmaz
(ÎÜHFM C. LXIX,
S.l-2,
s. 141-240,
2011)
K K A O K S ( m d . 1 1 / 2 , a-d) hükümleri bağlamında B M ' i n 1 6 / 1 2 / 1 9 6 6 t a ­
r i h l i E S K H S (md.10/2) h ü k m ü
ü 1 1 / 1 2 / 1 9 6 9 t a r i h l i "Sosyal
İlerleme ve
Gelişme Bildirisi"
(md. 11/b) h ü k m ü
d i k k a t e alınmalıdır. Diğer t a r a f t a n
K K A O K S (md. 11) hükmüyle bağlantılı o l a r a k , UÇÖ Genel Konferansı tarafından
2 9 / 0 6 / 1 9 5 1 t a r i h i n d e k a b u l edilen "Eşit Değerde îş İçin Erkek ve Kadın İşçiler
Arasında Ücret Eşitliğine İlişkin Sözleşme - No.100"
ile 2 5 / 0 6 / 1958 t a r i h i n d e
k a b u l edilen "İstihdam ve Meslek Bağlamında Ayrımcılığa İlişkin Sözleşme No. 111" hükümlerinin de göz önünde bulundurulması gerektiğini hatırlatalım.
2 2 5
226
e
227
228
D a h a yakın t a r i h l i b i r belge o l a r a k , 1 1 / 0 7 / 2 0 0 3 t a r i h l i A f r i k a Kadın
Protokolü (md. 13)'e bakılabilir. B u n a göre T a r a f Devletler çalışmada/(işte) ve
k a r i y e r d e ilerlemede ve diğer e k o n o m i k o l a n a k l a r d a kadınlar için fırsat eşitliğini
güvence altına a l m a k üzere "(a) işe g i r m e d e eşitliği" ve "(b) kadınlar ve e r k e k l e r
arasında eşit değerde işe eşit ücret hakkını" geliştirmeyi taahhüt e t m e k t e d i r l e r .
1979 t a r i h l i K K A O K S ' n i n s u s k u n kaldığı b i r k o n u o l a n a s g a r i çalışma
yaşının tespit e d i l m e s i bağlamında 2 0 0 3 t a r i h l i A f r i k a Kadın Protokolü önemli
b i r n o r m a t i f katkıda bulunmaktadır. B u P r o t o k o l (md. 13/g) hükmü uyarınca
T a r a f Devletler "işe k a b u l d e asgari b i r yaşın t e s p i t e d i l m e s i ve b u yaşın altında
o l a n çocukların istihdamının yasaklanması, ve özellikle kız çocuklar o l m a k
üzere, çocukların h e r biçimiyle sömürülmesinin yasaklanması, b u n u n l a müca­
dele e d i l m e s i ve b u n u n cezalandırılması" hususlarında y a s a l ve diğer önlemleri
almayı ve uygulamayı üstlenmektedirler. E s a s e n b u k o n u d a b i r n o r m a t i f s t a n ­
d a r t 1966 t a r i h l i E S K H S (md.l0/3)'ün s o n cümlesindeki "Devlet, çalışma yaş
sınırlarını tespit e t m e l i d i r ve b e l i r l e n e n b u yaş sınırlarının altında çocukların
ücretli o l a r a k çalıştırılması y a s a y l a yasaklanmalı ve cezai yaptırıma bağlanma­
lıdır" hükmünde öngörülmüştü. A n c a k b u r a d a ne genel o l a r a k ne de b e l l i iş
alanlarına ilişkin o l a r a k açık şekilde belirtilmiş b i r a s g a r i çalışma yaşı sınırı
bulunmamaktadır. K o n u y u spesifik o l a r a k ele a l a n belge ise, bilindiği üzere,
UÇÖ'nün 2 6 / 0 6 / 1 9 7 3 t a r i h l i "İstihdama Kabulde Asgari Yaşa İlişkin Sözleşme
- No. 138"dir.
1 97 3 t a r i h l i olmasına karşın Sözleşme No. 1 3 8 ' i n hükümleri
229
2 2 5
2 2 6
2 2 7
2 2 8
2 2 9
E S K H S ( m d . 1 0 / 2 ) hükmüne göre, " a n n e l e r e doğum öncesinde ve sonrasında m a k u l
b i r süreyle özel b i r k o r u m a sağlanmalıdır. Çalışan a n n e l e r b u dönemde ücretli i z i n d e n
y a d a yeterli sosyal güvenlik olanakları/(yardımları) içeren i z i n d e n yararlandınlmalıdır."
B M G e n e l K u r u l u n u n 1 1 / 1 2 / 1 9 6 9 t a r i h ve 2 5 4 2 (XXIV) sayılı kararıyla k a b u l ve i l a n
e d i l e n "Sosyal
İlerleme ve Gelişme Bildirisfnin
("Declaration
on Social Progress
and
Development)
tarafımızdan yapılan Türkçe çevirisi için b k z . , M . S. G e m a l m a z , U İ H H
B e l g e l e r i , I I . C i l t , 2 0 1 0 , sf. 1 1 3 5 - 1 1 5 8 .
1 1 / 1 2 / 1 9 6 9 t a r i h l i S o s y a l İlerleme ve Gelişme B i l d i r i s i ( m d . l l / b ) hükmü şöyledir: "(b)
A n n e n i n ve çocuğun haklarının korunması; çocukların büyütülmesi ve sağlığı h u s u s l a ­
rıyla i l g i l e n i l m e s i ; kadınların ve özellikle çalışan a n n e l e r i n ve ayrıca g e l i r l e r i a i l e s i n i n
geçimi bakımından t e k k a y n a k o l a n a n n e l e r i n , g e b e l i k l e r i ve çocuklarının bebekliği sı­
rasında/(döneminde) sağlığını ve esenliğini güvence altına a l a n önlemlerin sağlanması;
kadınlara iş y a h u t maaş/ (ücret) kaybı olmaksızın gebelik ve lohusalık i z n i tanınması ve
ödemeleri yapılması."
UÇÖ G e n e l Konferansı tarafından 2 9 / 0 6 / 1 9 5 1 t a r i h i n d e k a b u l e d i l e n ve 2 3 / 0 5 / 1 9 5 3
t a r i h i n d e yürürlüğe g i r e n "Eşit Değerde İş İçin Erkek
ve Kadın İşçiler Arasında
Ücret
Eşitliğine İlişkin Sözleşme - No.l00"ün
("Convention
concerning
Equal Remuneration
for
Men and Women Workers for Work of Equal
Value - No.100")
tarafımızdan yapılan
Türkçe çevirisi için b k z . , M . S. G e m a l m a z , U İ H H B e l g e l e r i , I I . C i l t , 2 0 1 0 , s f . 2 8 9 - 2 9 7 .
Sözleşme No. 100 hakkında b i l g i için bkz., M . S. Gemalmaz, G e n e l T e o r i , 2 0 1 0 , sf.800-802.
UÇÖ G e n e l Konferansı tarafından 2 6 / 0 6 / 1973 t a r i h i n d e k a b u l e d i l e n ve 1 9 / 0 6 / 1976
t a r i h i n d e yürürlüğe g i r e n "İstihdama Kabulde Asgari Yaşa İlişkin Sözleşme No.l38"in
22 1
Kadınlara Karşı Her Biçimiyle Ayrımcılığın Ortadan
Kaldırılması Sözleşmesi: Çekinceler Sorunu Işığında Haklar
Analizi
d i k k a t l i biçimde a n a l i z edildiğinde, k u r a l o l a r a k b e l i r l e n e n asgari çalışma y a ­
şını değil ve f a k a t bunların çekilebileceği a l t sınırları iş alanları i t i b a r i y l e göz
önünde tuttuğumuzda, ulaşım sektöründe 14 yaşında (md.2), sağlık, güvenlik
ve a h l a k bakımından t e h l i k e l i işlerde 16 yaşında (md.3-4), h a f i f işlerde 13 y a ­
şında ve h a t t a 12 yaşında (md.7) küçüklerin çalıştırılmasına i z i n v e r e n i s t i s n a ­
ların tanındığını kaygıyla tespit e d e b i l i r i z .
B u ürkütücü t a b l o y i n e UÇÖ'nün
1 7 / 0 6 / 1 9 9 9 t a r i h l i "En Kötü Biçimlerdeki
Çocuk İşçiliğinin Yasaklanması
ve
Ortadan Kaldırılması İçin Acil Eyleme İlişkin Sözleşme - No. 182"
ile a n c a k
kısmen ıslah edilebilmiştir. 182 sayılı Sözleşme (md.2)'de çocuk t e r i m i 18 yaşı­
nın altındaki bütün kişilere uygulanacaktır hükmü y e r almaktadır. B u n o r m ,
ÇHS (md. l ) ' d e k i esas ile u y u m l u d u r .
230
231
Y e n i d e n K K A O K S (md. 11) hükmüne dönerek uluslararası d o k t r i n d e işa­
ret edilen b i r görüşe y e r verebiliriz. B u n a göre, "anneliği k o r u m a y a " ilişkin dü­
zenlemeler bağlamında, örneğin, ağırlıklı o l a r a k e r k e k l e r i n i s t i h d a m e d i l d i k l e r i
gece işlerinde kadınların çalışmasına i z i n v e r i l m e m e s i y a h u t t e h l i k e l i sayılan
bazı işlerde benzeri kayıtlamaların kadınlara g e t i r i l m e s i öngörülmektedir. Keza
b e l l i b i r ağırlıktan fazla yük kaldırılmasını bazı s a n a y i işlerinde kadınlara y a ­
s a k l a y a n k o r u y u c u hükümler d a vardır. B u n a m u k a b i l , aynı ağırlığı kaldırma­
nın söz k o n u s u olduğu bazı başka işlerde, örneğin hastanede çalışan kadınlar
bakımından böyle b i r y a s a k g e t i r e n düzenlemeler y o k t u r . Dolayısıyla, dayandığı
f i k i r i t i b a r i y l e anneliği korumayı hedefleyen b u tür düzenlemelerin, b i r yönüyle
kadınlara karşı ayrımcılık teşkil edebileceği; z i r a bunların, kadınların iş seçme
özgürlüğünü engellediği ve onları geleneksel o l a r a k kadın işleri a d d e d i l e n d a h a
düşük ücretli işleri seçmeye m e c b u r bıraktığı i l e r i sürülmüştür. Sanayileşmiş
ülkelerde kadınların yüksek rekabetçi sanayilerde i s t i h d a m edilmez i k e n , b u ­
lunmaları g e r e k l i a d d e d i l e n b i r çok işlerde sağlıkları bakımından z a r a r görme
r i s k i altında b u l u n m a y a d e v a m e t t i k l e r i y a d a b u n a aldırılmadığı ve kadının
doğurganlığını esas a l a n b u türden k o r u m a anlayışının s o n t a h l i l d e kadına
yönelik cinsiyetçi klişelerin tezahürü olduğu b e l i r t i l m e k t e d i r .
2 3 2
G e n e l T a v s i y e No. 1 3 ( 1 9 8 9 ) :
K K A O K S organı K o m i t e n i n s e k i z i n c i o t u r u m u n d a k a b u l ettiği Genel Tav­
siye No. 13: Eşit değerde işe eşit ücret (1989) başlıklı b e l g e d e , K o m i t e i l k kez
k e n d i Sözleşmesi dışında b i r başka belgeye, UÇÖ'nün 2 9 / 0 6 / 1 9 5 1 t a r i h l i
233
("Convention
concerning
Minimum
Age for Admission
to Employment
- No. 138") tarafı­
mızdan yapılan Türkçe çevirisi için b k z . , M . S. G e m a l m a z , U İ H H B e l g e l e r i , I I . C i l t ,
2 0 1 0 , s f . 6 6 7 - 6 8 2 . Sözleşme N o . 1 3 8 hakkında b i l g i için b k z . , M . S. G e m a l m a z , G e n e l
Teori, 2010, sf.806-808.
2 3 0
2 3 1
2 3 2
233
M . S. G e m a l m a z , G e n e l T e o r i , 2 0 1 0 , s f . 8 0 8 .
UÇÖ G e n e l Konferansı tarafından 1 7 / 0 6 / 1 9 9 9 t a r i h i n d e k a b u l e d i l e n ve 1 9 / 1 1 / 2 0 0 0
t a r i h i n d e yürürlüğe g i r e n "En Kötü Biçimlerdeki Çocuk İşçiliğinin Yasaklanması ve Orta­
dan Kaldırılması İçin Acil Eyleme İlişkin Sözleşme - No.l82"nin
("Convention
concerning
the Prohibition
and Immediate
Action for the Elimination
of the Worst Forms of Child
Labour
- No. 138") tarafımızdan yapılan Türkçe çevirisi için b k z . , M . S. G e m a l m a z ,
U İ H H B e l g e l e r i , I I . C i l t , 2 0 1 0 , s f . 6 8 3 - 6 9 5 . Sözleşme No. 182 hakkında b i l g i için b k z . ,
M . S. G e m a l m a z , G e n e l T e o r i , 2 0 1 0 , s f . 8 0 8 - 8 1 0 .
M a r g a r e t a W a d s t e i n , "Implementation
of the UN Convention
on the Elimination
of All
Forms of Discrimination
Against
Women", S I M N e w s l e t t e r , N o . 4 , 1 9 8 8 , s f . 5 - 2 1 , sf. 16.
"General
(A/44/38).
recommendation
No. 13:
Equal
remuneration
for
work
of
equal
value",
222
M. Semih
Gemalmaz
(ÎÜHFM C. LXIX,
S.l-2,
s. 141-240,
2011)
"Sözleşme - No. 100"e gönderme yapmaktadır ve altını çizelim k i , Genel Tavsiye
No. 13 ( p a r a . l ) ' d e a y n e n , " K K A O K S ' n i n t a m o l a r a k uygulanması için, K K A O K S
Tarafı o l u p d a henüz UÇÖ'nün 100 sayılı Sözleşmesini onaylamamış b u l u n a n
D e v l e t l e r i n , anılan 100 sayılı Sözleşmeyi onaylamaları h u s u s u n d a cesaretlendi­
r i l m e l e r i gerektiği" tavsiyesinde bulunmaktadır.
B M i n s a n hakları sözleşmeleri organlarının p r a t i k l e r i n e bakıldığında, b i r
sözleşme organının k e n d i Sözleşmesinin Tarafı Devletlere, y i n e k e n d i Sözleşme­
s i n i n g e r e k l e r i n i y e r i n e g e t i r m e l e r i çağrısı yapması ve h a t t a k e n d i Sözleşmesini
o n a y l a m a y a n diğer Devletleri de k e n d i Sözleşmesini o n a y l a m a y a davet e t m e s i
şeklindeki t a s a r r u f l a r görülmüştür. B u n a karşılık, b i r Sözleşme organının
k e n d i Sözleşmesine T a r a f Devletleri, b i r başka sözleşmeyi o n a y l a m a çağrısı
örneğine h e r h a l d e p e k k o l a y c a r a s t l a n a m a z . B u n u y a p m a k l a K K A O K K , aslında
K K A O K S ' n i n etkinleşmesine h i z m e t edebilecek başka b i r h u k u k i bağıtlanma
önerisini g e t i r m e k t e d i r .
Genel Tavsiye No.l3'de
K o m i t e ayrıca, emek pazarında c i n s i y e t t e m e l l i
ayrımcılığın aşılması amacıyla, eşit işe eşit ücret i l k e s i n i n m e v z u a t l a r d a tanın­
masına karşılık u y g u l a m a d a d a h a yapılması g e r e k e n p e k çok h u s u s b u l u n d u ­
ğunu T a r a f Devletler raporlarından tespit ettiğini de b e l i r t m e k t e d i r . Komiteye
göre, T a r a f Devletler, c i n s i y e t bakımından tarafsızlık ölçütüne dayalı çalışma
değerlendirme s i s t e m l e r i n i geliştirme ve k a b u l etme h u s u s u n u ele almalıdırlar.
Böylelikle, kadınların ve e r k e k l e r i n ağırlıklı bulunduğu sektörlerde farklı n i t e ­
l i k t e k i işlere ödenen ücretlerin karşılaştırılması kolaylaşacaktır ve Devletler b u
k o n u d a k a y d e t t i k l e r i i l e r l e m e l e r i raporlarına e k l e m e l i d i r l e r . Yine Komiteye göre,
T a r a f Devletler eşit işe eşit ücret i l k e s i n i n uygulanmasını t e m i n e t m e k üzere,
t o p l u sözleşme taraflarının g a y r e t l e r i n i teşvik e t m e l i ve b i r u y g u l a m a m e k a n i z ­
ması oluşturulmasını d e s t e k l e m e l i d i r l e r .
K K A O K K ' n i n 1 9 8 9 t a r i h l i Genel Tavsiye No.l3'de
UÇÖ'nün 2 9 / 0 6 / 1 9 5 1
t a r i h l i Sözleşme - No. 100'e ilişkin o l a r a k yaptığı atfı ve tavsiyeyi b i r başka açı­
d a n d a düşünmek mümkün. Sözleşme - No. 100 (md.3/3)'de "İşçiler arasında,
c i n s i y e t gözetilmeksizin ("without
regard to sex!'), b u tür o b j e k t i f değerlendirme
s u r e t i y l e belirlenmiş o l u p yapılacak çalışmadaki farklılıklara karşılık gelen
farklı ücret düzeyleri, eşit değerde iş için e r k e k ve kadın işçiler arasında ücret
eşitliği i l k e s i n e aykırı o l a r a k mütalaa e d i l m e y e c e k t i r . " B u n a göre, yapılan işe
göre farklı ücretlendirme ücret eşitliği i l k e s i n i bozmayacaktır. Kullanılacak
ölçüt de belirtilmiş: " c i n s i y e t farklılığı gözetilmeyecek". B u d e m e k t i r k i , farklı
ücreti haklı kılan farklı iş olduğunda, o farklı ücret kadın ve e r k e k işçi bakı­
mından aynı tutulmalıdır. O h a l d e , Sözleşme - No. 100 ( m d . l / a - b ) ve (md.3/3)
b i r l i k t e okunduğunda: (i) ücret yapılan işin karşılığıdır; (ii) aynı işe c i n s i y e t
farkı gözetilmeksizin aynı ücret ödenir; (iii) farklı ücret d u r u m u o r t a y a çıktı­
ğında, b u farklılık kadın ve e r k e k işçiler bakımından aynı o l u r . B u h a l i y l e
(md.3/3) hükmünün, kadınlara çalışma yaşamında eşitlik sağlamak üzere özel
önlemler alınmasına ne ölçüde h i z m e t edebilir olduğu tartışmalı hale gelmekte­
dir. Başka deyişle, UÇÖ'nün 1 9 5 1 t a r i h l i 100 sayılı Sözleşmesi, o l u m l u e d i m
mülahazasının d i k k a t e alındığı b i r sözleşme o l m a k t a n ziyade, ücrette eşitlik
sağlanması esasıyla k e n d i n i sınırlayan b i r belgedir. Oysa i s t i h d a m alanında
ücretler d a h i l kadınlar bakımından "eşitleştirici özel önlemler" anlayışı, izleyen
süreç içinde ve özellikle de K K A O K S (md.4) ile belirginleşmiştir.
234
2 3 4
M . S. G e m a l m a z , G e n e l T e o r i , 2 0 1 0 , s f . 8 0 1 .
Kadınlara Karşı Her Biçimiyle Ayrımcılığın Ortadan
Kaldırılması Sözleşmesi: Çekinceler Sorunu Işığında Haklar
223
Analizi
Sözleşme ( m d . l 3 v e 14):
K K A O K S (md. 13)'de, kadınların, e k o n o m i k ve sosyal hayatın diğer a l a n ­
larına eşit koşullarda ve ayrımcılık olmaksızın katılabilmeleri için aile t a z m i ­
natları, b a n k a ve diğer m a l i k r e d i l e r i a l m a hakkı, eğelendirici, s p o r t i f ve kültürel
faaliyetlere katılma hakkı g i b i h u s u s l a r d a n y a r a l a n a b i l m e l e r i düzenlenmiştir.
B i r diğer ayrıntılı hüküm K K A O K S (md. 14)'de y e r almaktadır. B u n a göre,
kırsal k e s i m d e yaşayan kadınların aile planlaması k o n u s u n d a sağlık h i z m e t l e ­
r i n d e n yararlanmaları, okuryazarlık için r e s m i y a d a g a y r i r e s m i öğretim k u ­
rumlarından yaralanmaları, t o p r a k r e f o r m u n d a n , ulaştırma ve haberleşme
imkanlarından eşit biçimde yararlanmaları Sözleşmede
düzenlenmiştir.
(md.l4)'ün d i k k a t i çeken b i r özelliği de, özellikle kırsal k e s i m kadınlarının,
e k o n o m i n i n p a r a s a l o l m a y a n / (kayıt dışı) sektörlerindeki çalışmaları d a h i l aile­
lerine e k o n o m i k açıdan yaptıkları katkı u n s u r u n a işaret edilmesidir.
G e n e l T a v s i y e No.16 (1991):
K o m i t e n i n o n u n c u o t u r u m u n d a k a b u l ettiği Genel Tavsiye No. 16: Kırsal
ve kentsel kesimdeki
aile işletmelerinde ücretsiz çalışan kadınlar (1991) başlıklı
b e l g e d e , K o m i t e , i l k i n , Sözleşme (md.2/c) ve ( m d . 1 1 / 1 , c, d ve e) hükümleri
ile 9 sayılı Genel Tavsiyesine işaret etmiş; ücretsiz ve güvencesiz çalışan k a ­
dınların i s t i h d a m e d i l d i k l e r i işletmelerin genellikle kadını a i l e s i n d e n b i r erkeğin
s a h i b i olduğu kuruluşlar olduğunu belirtmiştir. T a r a f Devletlere, "(a) Komiteye
sunacakları raporlarına, aile işletmelerinde ücretsiz o l a r a k çalışan kadınların
h u k u k i ve sosyal d u r u m u hakkında b i l g i l e r i d a h i l e t m e l e r i ; (b) kadının m e n ­
s u b u olduğu aile b i r e y l e r i n d e n b i r i n i n s a h i b i bulunduğu işletmelerde ücret,
sosyal güvenlik ve sosyal t a z m i n a t l a r olmaksızın çalışan kadınlar hakkındaki
i s t a t i s t i k i v e r i l e r i n toplanması ve bunların d a sunacakları r a p o r l a r a e k l e n m e s i ;
(c) b u işletmelerde anılan şartlarda çalışan kadınlar bakımından ücret öden­
mesi, sosyal güvelik ve sosyal tazminatların sağlanmasını güvence altına a l a c a k
önlemlerin alınması tavsiyesinde bulunmuştur."
235
K K A O K K ' n i n 1 9 9 1 t a r i h l i Genel Tavsiye No. 16 i k i açıdan d i k k a t çekiyor.
B i r i n c i s i ; Sözleşme (md.2) ve ( m d . l l ) arasında b i r bağlantı kurulmuştur. İkin­
cisi; T a r a f D e v l e t l e r i n sunacakları r a p o r l a r a e k l e n m e s i gereken bilgiler bağla­
mında y e n i u n s u r l a r belirlenmiştir. Şunu d a e k l e y e l i m k i , Türkiye'de, kadın iş
gücü içerisinde özellikle tarım sektöründe ücretsiz çalışan kadınların oranı
Devlet İstatistik Enstitüsünün r e s m i v e r i l e r i n e göre oldukça yüksektir. Tarımda
ücretsiz çalıştırılan kadın g r u b u , t o p l a m kadın işgücü içinde % 6 7 ; kadın işçile­
r i n k e n d i içinde ise % 75'e ulaşmaktadır. 1 9 9 6 yılı v e r i l e r i n d e , çalışan yaklaşık
altı-buçuk m i l y o n kadının yaklaşık dört-buçuk m i l y o n u ücretsiz aile işçisi ola­
rak i s t i h d a m edilmekteydi.
G e n e l T a v s i y e No. 17 ( 1 9 9 1 ) :
K o m i t e n i n o n u n c u o t u r u m u n d a k a b u l ettiği Genel Tavsiye No. 17: Ka­
dınların ücretsiz ev içi çalışmasının ölçülmesi ve hesaplanması ve bunların gayri
safi milli hasılada tanınması/dikkate
alınması (1991) başlıklı b e l g e d e , Ko236
' "General
enterprises",
recommendation
(A/46/38).
No. 16: Unpaid
women
workers
in rural
and urban
family
' "General
recommendation
No. 1 7: Measurement
and quantification
of the
unremunerated
domestic
activities
of women
and their recognition
in the gross
national
product,
(A/46/38).
224
M. Semih
Gemalmaz
(ÎÜHFM C. LXIX,
S.l-2,
s. 141-240,
2011)
m i t e , T a r a f Devletlere "(a) kadınların ücretsiz o l a r a k ev içindeki çalışmalarının
ölçülmesi ve hesaplanmasına ilişkin araştırma ve deneysel çalışmaların teşvik
e d i l m e s i ve d e s t e k l e n m e s i ; (b) ev içinde ücretsiz o l a r a k çalışan kadınların faali­
y e t l e r i n i n nicellenerek g a y r i safi m i l l i hasılaya d a h i l edilmesi; (c) Sözleşme
(md.18) çerçevesinde Komiteye sunacakları raporlarına kadınların ücretsiz
o l a r a k ev içindeki çalışmalarının ölçülmesi ve hesaplanmasına ilişkin araştırma
ve deneysel çalışmalar ve bunların m i l l i gelire d a h i l edilmesinde k a y d e d i l e n
ilerlemeler hakkında b i l g i l e r i e k l e m e l e r i n i " tavsiye e t m e k t e d i r . Görüldüğü
üzere, Genel Tavsiye No. 17, b i r y a n d a n , b i r üstte açıkladığımız 16 sayılı Genel
T a v s i y e y i t a m a m l a y a n özellik taşımaktadır; öte y a n d a n , s u n u l a c a k raporların
içeriğine ilişkin u n s u r belirlemesinde bulunmaktadır.
v) Sağlıkla i l g i l i h a k l a r
Kadınların sağlık hakkı bağlamında K K A O K S (md. 12)'de, aile planlaması
k o n u s u d a h i l , genel o l a r a k sağlık hakkı, sağlık h i z m e t l e r i n d e n kadın ve erkeğin
eşit şekilde yaralanmasına yönelik tüm önlemlerin alınması (md.12/1) yü­
kümlülüğü; ve ayrıca h a m i l e l i k , loğusalık ve doğum sonrası için g e r e k l i hiz­
m e t l e r i n sunulması ve b u a r a d a "kadınların y e t e r l i düzeyde b e s l e n m e l e r i i m k a ­
nının yaratılması" (md. 12/2) düzenlenmektedir.
K K A O K S (md. 12/2)'de h e r ne k a d a r h a m i l e l i k , loğusalık ve doğum s o n ­
rası için o l m a k kaydıyla öngörülmüşse de " y e t e r l i düzeyde b e s l e n m e " u n s u r u
d i k k a t e değer. Bilindiği üzere, 1 9 6 6 t a r i h l i E S K H S (md. 1 1 / l ) ' d e , diğer h u s u s l a ­
rın yanı sıra, h e r k e s i n y e t e r l i b e s l e n m e d a h i l o l m a k üzere, k e n d i s i ve ailesi için
y e t e r l i (düzeyde) b i r yaşama standardına s a h i p o l m a hakkı belirtilmiştir.
E S K H S (md. l l / 2 ) ' d e ise açık şekilde " h e r k e s i n açlıktan k u r t u l m a t e m e l hakkı"
("the fundamental
right
of everyone
to be free from hunger") tanınmıştır. Yeterli
beslenme ve açlıktan k u r t u l m a hakkı B M ' i n 1 1 / 1 2 / 1969 t a r i h l i Sosyal İlerleme
ve Gelişme B i l d i r i s i (md. 10/b)'de "açlığın ve yetersiz b e s l e n m e n i n o r t a d a n k a l ­
dırılması ve düzgün/(yeterli) beslenme hakkının güvence altına alınması" n o r ­
m u n d a görüldüğü g i b i (ayrıca b k z . , m d . 1 8 / c ) , doğrudan k o n u y a özgülenmiş
o l a r a k B M Genel K u r u l u n u n 1 7 / 1 2 / 1 9 7 4 t a r i h l i "Açlığın ve Yetersiz
Beslenme­
nin Yok Edilmesi Hakkında Evrensel Bildiri'sinde
düzenlenmiştir. 1 9 7 4 t a r i h l i
B i l d i r i (bent l ) ' d e " h e r erkek, kadın ve çocuk, b e d e n i ve a k l i m e l e k e l e r i n i t a m
o l a r a k geliştirmek ve k o r u m a k amacıyla açlıktan ve yetersiz b e s l e n m e d e n m a ­
s u n o l m a devredilmez hakkına s a h i p t i r " hükmü görülmektedir.
237
238
K K A O K S organı K o m i t e kadınların sağlık hakkına ilişkin o l a r a k b i r d i z i
Genel Tavsiye üretmiştir.
2 3 7
238
1 1 / 1 2 / 1 9 6 9 t a r i h l i S o s y a l İlerleme ve Gelişme B i l d i r i s i ( m d . l 8 / c ) hükmü şöyledir:
S o s y a l ilerleme ve gelişme h e d e f l e r i n i n gerçekleştirilmesi yolları ve araçlarından b i r i
o l a r a k , "Diğerlerinin yanı sıra, y e t e r l i ve i y i dengelenmiş yiyecek/(gıda) t e d a r i k i n i , b u ­
n u n tüm nüfus içinde hakça dağıtımını t e m i n e d e n d e m o k r a t i k tarım reformlarını ger­
çekleştirmek, ve b e s l e n m e standartlarını geliştirmek s u r e t i y l e , tarımsal üretimi des­
t e k l e y e n ve çeşitlendiren önlemlerin alınması".
"Açlığın ve Yetersiz Beslenmenin
Ortadan
Kaldırılması Evrensel
Bildirisf
("Universal
Declaration
on the Eradication
of Hunger
and Malnutrition"),
Birleşmiş M i l l e t l e r G e n e l
K u r u l u n u n 1 7 / 1 2 / 1 9 7 3 t a r i h ve 3 1 8 0 (XXVIII) sayılı kararı çerçevesinde t o p l a n a n
Dünya Gıda Konferansı tarafından 1 6 / 1 1 / 1 9 7 4 t a r i h i n d e k a b u l edilmiş ve B M G e n e l
K u r u l u n u n 1 7 / 1 2 / 1 9 7 4 t a r i h ve 3 3 4 8 (XXIX) sayılı kararıyla benimsenmiştir. Açlığın
O r t a d a n Kaldırılması B i l d i r i s i n i n tarafımızdan yapılan Türkçe çevirisi için b k z . , M . S.
G e m a l m a z , U İ H H B e l g e l e r i , I I . C i l t , 2 0 1 0 , sf. 1 1 6 7 - 1 1 7 5 .
Kadınlara Karşı Her Biçimiyle Ayrımcılığın Ortadan
Kaldırılması Sözleşmesi: Çekinceler Sorunu Işığında Haklar
225
Analizi
G e n e l T a v s i y e No. 14 ( 1 9 9 0 ) :
K o m i t e n i n d o k u z u n c u o t u r u m u n d a k a b u l ettiği Genel Tavsiye
No. 14:
Kadın sünneti (1990) başlıklı b e l g e d e , K o m i t e , geleneksel uygulamaların so­
n u c u o l a r a k gözüken kadın sünnetinin kadınlar ve çocuklar bakımından c i d d i
sağlık ve diğer s o r u n l a r a y o l açtığını t e s p i t e t t i k t e n s o n r a , T a r a f Devletlere, b u
uygulamanın y o k e d i l m e s i amacıyla e t k i n ve u y g u n önlemler almalarını tavsiye
e t m e k t e d i r . B u eksende, b u tür geleneksel u y g u l a m a l a r a ilişkin v e r i l e r i n , üni­
versiteler, sağlık örgütleri, kadın örgütleri g i b i k u r u m l a r aracılığıyla toplanması
ve dağıtımı; b u uygulamayı ve kadınlara z a r a r v e r i c i diğer uygulamaları o r t a d a n
kaldırmak için çalışan u l u s a l ve y e r e l düzeydeki kadın örgütlerinin desteklen­
m e s i ; politikacıların, d i n ve cemaat önderlerinin, medyanın kadın sünnetinin
o r t a d a n kaldırılmasına yönelik eğilimleri etkilemede teşvik e d i l m e l e r i ; araştırma
sonuçlarına dayalı u y g u n eğitim programları düzenlenmesi tavsiye edilen ön­
l e m l e r arasındadır. K o m i t e ayrıca, b u amaçla u l u s a l sağlık politikalarına g e r e k l i
s t r a t e j i l e r i n d a h i l e d i l m e s i n i istemiştir.
239
B e l i r t m e l i y i z k i , b u Genel T a v s i y e n i n (d) b e n d i n d e K o m i t e , T a r a f Devlet­
l e r d e n , kadın sünnetini o r t a d a n kaldırmak üzere alınmış o l a n önlemlere d a i r
b i l g i y i , K K A O K S (md.10 ve 12) çerçevesinde Komiteye sunacakları r a p o r l a r a
d a h i l e t m e l e r i n i de istemiştir. F a r k edileceği üzere, K o m i t e , Sözleşme
( m d . l 2 ) ' d e k i sağlık k o n u s u y a d a alanı genel k a t e g o r i s i içine, b u uygulamanın
görüldüğü yerlerde kadınlar bakımından h a y a t i derecede önem taşıyan zararlı
b i r geleneğin o r t a d a n kaldırılması u n s u r u n u eklemiştir ve b u n u r a p o r yüküm­
lülüğüne de d a h i l etmiştir.
K K A O K S (md. 12) bağlamında kadın sünneti s o r u n u n u n , bazı başka ör­
n e k s o r u n l u u y g u l a m a l a r d a h i l edilerek, K o m i t e n i n 1992 yılında çıkardığı 19
sayılı "Kadınlara karşı şiddet' k o n u l u Genel Tavsiyesi içinde y e n i d e n ele alındı­
ğını hatırlatalım.
K K A O K K ' n i n Genel Tavsiye No.l4'de
ele aldığı "kadın sünneti" p r o b l e m i ­
n i n diğer sözleşme organlarınca d a k e n d i düzenlemeleriyle bağlantılı şekilde
değerlendirildiğini görüyoruz. Örnek o l s u n , M S H S organı o l a n İHK'nin 2 0 0 0
yılındaki altmış-sekizinci o t u r u m u n d a , 2 9 / 0 3 / 2 0 0 0 t a r i h i n d e k a b u l ettiği Ge­
nel Yorum No.28: Madde 3 (Kadınlar ve erkekler arasında haklarda eşitlik) baş­
lıklı b e l g e
(para. 11)'de, T a r a f Devletlerden raporlarında b i l g i sunmaları iste­
n e n h u s u s l a r d a n b i r i de, kadınlara yönelik o l a r a k cinsel o r g a n a z a r a r v e r i c i
müdahale şeklinde uygulamaların görüldüğü Devletlerde, b u uygulamanın
boyutları ve b u n u o r t a d a n kaldırmak üzere a l m a n önlemlerdir. İHK, belirttiği
h u s u s l a r d a , M S H S (md.7) çerçevesindeki hakları i h l a l edilen kadınlar için,
k a n u n i g i d e r i m imkanları d a h i l , k o r u m a önlemleri hakkında ("measures
of
protection,
including
legal remedies")
d a T a r a f D e v l e t l e r i n b i l g i s u n m a k l a görevli
olduklarını b e l i r t m e k t e d i r .
240
Uluslararası A f Örgütünün 1 9 9 7 yılında yayımlanan ve kadın sünneti
p r o b l e m i üzerinde d u r a n b i r çalışmasında b u uygulamanın özellikle A f r i k a ' d a k i
çok sayıda ülkede v a h i m derecede yaygın b i r u y g u l a m a olduğunu o r t a y a k o y a n
veriler y e r almaktadır. B u çalışmaya göre, kadın cinsel organına z a r a r v e r i c i b u
239
2 4 0
"General
recommendation
No.14: Female
circumcision",
(A/45/38).
R e p o r t o f t h e H R C , V o l . I , (A/55/40), A n n e x V I , sf. 1 3 3 - 1 3 9 . (Para. 11) " I n States
p a r t i e s w h e r e t h e p r a c t i c e o f g e n i t a l m u t i l a t i o n exists i n f o r m a t i o n o n i t s e x t e n t a n d o n
m e a s u r e s t o e l i m i n a t e i t s h o u l d be p r o v i d e d . "
226
M. Semih
Gemalmaz
(ÎÜHFM C. LXIX,
S.l-2,
s. 141-240,
2011)
u y g u l a m a l a r a m a r u z kaldıkları t a h m i n edilen kadınların ülkelere göre yüzdeleri
şöyledir: D i j i b u t i , Mısır, E r i t r e , E t i y o p y a , M a l i ve S u d a n ' d a % 9 0 ' n m üzerinde
kadınlara b u işlemler t a t b i k e d i l m e k t e d i r . Ayrıca b u yüzdeler, B e n i n ' d e % 5 0 ;
B u r k i n a Faso'da % 7 0 ; K a m e r u n ' d a % 2 0 ; O r t a A f r i k a C u m h u r i y e t i ' n d e % 5 0 ;
Çad'ta % 6 0 ; Cote d'Ivoire'de % 6 0 ; Kongo D e m o k r a t i k C u m h u r i y e t i ' n d e % 5;
G a m b i y a ' d a % 6 0 i l a 9 0 ; G a n a ' d a % 15 i l a 3 0 ; Gine'de % 7 0 ile 9 0 ; G u i n e a B i s s a u ' d a % 5 0 ; Kenya'da % 5 0 ; Liberya'da % 5 0 - 6 0 ; M o r i t a n y a ' d a % 2 5 ;
Nijer'de % 2 0 ; Nijerya'da % 5 0 ; Senegal'de % 2 0 ; S i e r r a Leone'de % 8 0 - 9 0 ; K u ­
zey S u d a n ' d a % 8 9 ; T a n z a n y a ' d a % 10; Togo'da % 12 ve U g a n d a ' d a % 5 şek­
linde b e l i r t i l m e k t e d i r .
2 4 1
G e n e l T a v s i y e No. 1 5 ( 1 9 9 0 ) :
K o m i t e n i n d o k u z u n c u o t u r u m u n d a k a b u l ettiği Genel Tavsiye
No. 15:
AİDS'in önlenmesine
ve kontrolüne ilişkin ulusal stratejilerde
kadınlara karşı
ayrımcılıktan
kaçınılması (1990) başlıklı b e l g e d e
Komite, ilkin, b u alanda
Dünya Sağlık Örgütünün faaliyet ve belgelerine işaret etmiştir. Ardından, (a)
T a r a f Devletlere, özellikle kadınlar ve çocuklar o l m a k üzere halkın AİDS t e h l i ­
k e l e r i ve doğurduğu e t k i l e r k o n u s u n d a bilinçlenmesini sağlayacak b i l g i l e n ­
d i r m e çabalarını yoğunlaştırmaları tavsiyesinde bulunmuş; (b) AİDS'e karşı
mücadele programlarının, kadınların ve çocukların hakları ve ihtiyaçları k o n u ­
larına ve b u kişileri H I V e n f e k s i y o n u k a p m a bakımından e n k o l a y hedef k i t l e
d u r u m u n a s o k a n bazı t o p l u m l a r d a k i kadınların t a b i statüsüne ve kadın doğur­
ganlığına ilişkin faktörlere özel b i r önem a t f e t m e s i gerektiğini; (c) kadınların
t e m e l sağlık h i z m e t l e r i n e a k t i f katılımının T a r a f Devletlerce t e m i n e d i l m e s i ge­
rektiğini belirtmiştir. K o m i t e b u Tavsiyesinde s o n o l a r a k , (d) bütün T a r a f Dev­
l e t l e r i n sunacakları raporlarına, Sözleşme (md. 12) çerçevesinde AİDS'in kadın­
ların d u r u m u üzerinde doğurduğu e t k i l e r ve b u n d a n m u s t a r i p kadınların i h t i ­
yaçlarını karşılamak üzere a l m a n önlemler hakkında b i l g i l e r i de e k l e m e l e r i n i
istemiştir. Tıpkı Genel Tavsiye No. 14 ile yapıldığı g i b i , Genel Tavsiye No. 15 ile
de Sözleşme (md. 1 2 ) ' n i n alanına u n s u r eklenmiş ve b u n a bağlı o l a r a k T a r a f
Devletler raporlarının içeriğinde yer alması gereken b i r k o n u d a h a belirlenmiştir.
242
G e n e l T a v s i y e No. 18 ( 1 9 9 1 ) :
K o m i t e n i n o n u n c u o t u r u m u n d a k a b u l ettiği Genel Tavsiye No. 18: Engelli
kadınlar (1991) başlıklı b e l g e d e
K o m i t e önce, kadınların bütün a l a n l a r d a
i n s a n haklarından erkeklerle eşit şekilde yararlanması i l k e s i n i ve b u amaçla
h e r türlü önlemin alınması görevini öngören Sözleşme (md.3)'e gönderme y a p ­
maktadır. K o m i t e ayrıca, b u t a r i h e d e k incelediği 6 0 ' d a n fazla p e r i y o d i k r a ­
p o r d a , engelli kadınlar k o n u s u n d a h e m e n hiç b i l g i verilmediği t e s p i t i n i de ifade
e t m e k t e d i r . D i k k a t e değer b i r u n s u r d a , engelli kadınların k e n d i özel yaşam
243
2 4 1
242
243
A m n e s t y I n t e r n a t i o n a l , Female genital mutilation:
A human rights information
pack,
L o n d o n , 1997'ye atıfla n a k l e d e n , E v a B r e m s , "Social and Economic
Rights of
Women",
Social, E c o n o m i c and Cultural Rights: An Appraisal of Current European and
I n t e r n a t i o n a l D e v e l o p m e n t s , Peter V a n d e r A u w e r a e r t - T o m De P e l s m a e k e r - J e r e m y
S a r k i n - J o h a n V a n d e L a n o t t e (eds.), M a k l u , A n t e r w e r p - A p e l d o o r n , 2 0 0 2 , sf. 1 7 - 4 1 ,
sf.36, dp.98.
"General recommendation
strategies for the prevention
(A/45/38).
"General
recommendation
No. 15: Avoidance
of discrimination
against
and control of acquired immunodeficiency
No.18:
Disabled
women",
(A/46/38).
women in
syndrome
national
(AIDSf,
Kadınlara Karşı Her Biçimiyle Ayrımcılığın Ortadan
Kaldırılması Sözleşmesi: Çekinceler Sorunu Işığında Haklar
227
Analizi
şartlarıyla bağlantılı o l a r a k , i k i kez; y a n i kadın o l m a k t a n k a y n a k l a n a n ayrımcı­
lığa ilave o l a r a k , b i r de engelli kadın o l m a k t a n k a y n a k l a n a n ayrımcılıktan
m u s t a r i p bulundukları t e s p i t i n i n yapılmış olmasıdır.
Genel Tavsiye No.l8'de
K o m i t e , " T a r a f Devletlere, Komiteye sunacakları
p e r i y o d i k raporlarına, engelli kadınların d u r u m u , b u özel durumlarını d a i r
a l m a n önlemler ve b u a r a d a b i l h a s s a , b u kadınların eğitimde, çalışmada, sağlık
h i z m e t l e r i ve sosyal güvenlik alanında h i z m e t ve i m k a n l a r d a n eşit şekilde y a ­
rarlanmaları ve sosyal ve kültürel yaşamın bütün alanlarına katılmalarını te­
m i n için a l m a n özel önlemler k o n u s u n d a k i b i l g i l e r i d a h i l e t m e l e r i " tavsiyesinde
bulunmaktadır. Sözleşmenin hiçbir hükmünde "engelli kadınlara" ilişkin özel
b i r ifade geçmediği hatırlanınca, K o m i t e b u Genel Tavsiyesiyle, Sözleşmenin
kapsamına spesifik b i r u n s u r u açıkça eklemiş gözükmektedir. B u r a d a d a y i n e ,
s u n u l a c a k raporların içeriği bakımından b i r u n s u r eklenmiştir; a n c a k b i z i m
d i k k a t i m i z i çeken ayrıntı, b u k o n u d a k i b i l g i n i n , Başlangıç raporları d a h i l edile­
r e k değil, münhasıran p e r i y o d i k r a p o r l a r çerçevesinde sunulması şeklindeki
b e l i r l e m e d i r . Genel Tavsiye No. 12'de de koşut, y a n i p e r i y o d i k r a p o r l a sınırlı
belirleme vardı. Kanımızca Genel Tavsiye No.l8'in
önemli b i r eksiği, "engellile­
r i n " korunmasına ilişkin o l a r a k uluslararası ve bölgesel düzlemde üretilmiş b i r
d i z i belge bulunmasına karşın b u n l a r a işaret e d i l m e m e s i ve b u n l a r d a n y a r a r ­
lanılarak Genel Tavsiye m e t n i n i n d a h a d a geliştirilmemiş olmasıdır.
G e n e l T a v s i y e No.24 (1999):
K o m i t e n i n y i r m i n c i o t u r u m u n d a k a b u l ettiği Genel Tavsiye No.24: Söz­
leşme Maddi 12 (kadınlar ve sağlık) (1999) başlıklı b e l g e , görüldüğü üzere
doğrudan ve açıkça (md. 12) hükmünde odaklaşmaktadır. Genel
Tavsiye
No.24'de K o m i t e h e r şeyden önce Sözleşme (md. 12)'deki sağlık, d a h a doğrusu
tıbbi tedavi/bakım olanaklarından y a r a r l a n m a hakkının, Sözleşme çerçeve­
sinde b i r t e m e l h a k ("a basic righf) olduğu t e s p i t i n d e bulunmaktadır, (para. 1).
244
Genel Tavsiye No.24'de gözden kaçırılmaması gereken önemli b i r özellik
bulunmaktadır. Sözleşme (md. 12)'de y e r v e r i l e n t e m e l k a v r a m "tıbbi b a ­
kım/tedavi"dir ("health
çare"). B u n a karşılık Genel Tavsiye No.24'ün birçok
paragrafında, (md. 12)'deki "tıbbi bakım" kavramının yanı sıra, Sözleşmede
geçmeyen ve "üreme sağlığı" o l a r a k çevirdiğimiz ("reproductive health") k a v r a ­
mına y e r verilmiştir. Örneğin, anılan Genel Tavsiye (para. l ) ' d e "üreme sağlığı
dahil olmak üzere, tıbbi tedaviye/bakıma ulaşma b i r t e m e l haktır" ("access to
health care, including
reproductive
health is a basic righf); (para. l l ) ' d e "kadın­
lara üreme sağlığına ilişkin belli hizmetlerin
sunulmasının y a s a l o l a r a k engel­
lenmesi/reddedilmesi,
b i r T a r a f Devlet açısından ayrımcılık oluşturur";
(para. 18) 'de "Devletler, yetişkin kadın ve e r k e k l e r bakımından c i n s e l sağlık ve
üreme sağlığı konusunda,
b u kişilerin özel yaşam ve m a h r e m i y e t haklarına
saygı gösterilerek özel o l a r a k oluşturulmuş p r o g r a m l a r d a e h i l p e r s o n e l tarafın­
d a n eğitilmeleri hakkını t e m i n e t m e l i d i r l e r " ; (para.23)'de " T a r a f Devletler r a ­
porlarında, özelde aile planlamasına ve genel o l a r a k d a c i n s e l sağlık ve üreme
sağlığına ilişkin çeşitli hizmetlere zamanında ulaşılabilmesini t e m i n e t m e k üzere
ne g i b i önlemler aldıklarını b e l i r t m e l i d i r l e r . . . "
245
244
245
"General
recommendation
( A / 5 4 / 3 8 / R e v . l , c h a p . I).
No.24:
Article
12 of the Convention
(women
and
health)",
"General
recommendation
No.24" (para. 11) " I t is d i s c r i m i n a t o r y for a State p a r t y t o
refuse to legally p r o v i d e for t h e p e r f o r m a n c e o f c e r t a i n reproductive
health services
for
women";
(para. 18) "States s h o u l d e n s u r e t h e r i g h t s o f female a n d m a l e adolescents to
s e x u a l a n d reproductive
health education
b y p r o p e r l y t r a i n e d p e r s o n n e l i n specially
228
M. Semih
Gemalmaz
(ÎÜHFM C. LXIX,
S.l-2,
s. 141-240,
2011)
Genel
Tavsiye
No.24'ün
1 9 9 9 yılında
çıkarıldığını
belirtmiştik.
1 8 / 1 2 / 1 9 7 9 t a r i h l i Sözleşmenin sağlıkla i l g i l i hükümlerinde (aslında hiçbir
hükmünde) geçmeyen "üreme sağlığı" kavramı, K o m i t e n i n s t a n d a r t belirleme
e t k i n l i k l e r i arasında sayılabilecek o l a n "Genel T a v s i y e " f o r m u n d a k i işlemleri
y o l u y l a , anlaşılıyor k i , Sözleşmenin k a b u l e d i l m e s i n d e n 2 0 yıl s o n r a Sözleşme
s i s t e m i içine taşınmıştır. Not e d i l m e l i d i r k i , sadece "üreme sağlığı" kavramı
değil o n u n l a koparılmaz bağı içinde geliştirilen ve kullanılan "üreme hakları"
("reproductive
rights")
kavramı, Ulusalüstü İnsan Hakları H u k u k u içinde y e n i
b i r k a t e g o r i oluşturma girişiminin s o n u c u o l u p , özellikle uluslararası kadın
hakları h a r e k e t i n i n b i r getirişidir.
Genel Tavsiye No.24'de,
diğer bazı örneklerde gördüğümüz g i b i , başka
belgelere göndermeler yapılmıştır; örneğin, EİHB, E S K H S , M S H S , ÇHS, IAOKS
g i b i , (para.4). B u n d a n başka K o m i t e n i n önceki bazı Genel Tavsiyeleri de z i k r e ­
dilmiştir; örneğin, yukarıda değinilen, kadın sünnetine, AİDS'le mücadeleye
ilişkin o l a n l a r g i b i , (para. 5).
Genel Tavsiye No.24'ün t e m e l e s p r i s i , kadın ve e r k e k arasındaki b i y o l o j i k
farklılıkların doğurduğu farklı sağlık sorunlarına ve tıbbi bakım ihtiyaçlarına
d i k k a t çekmesidir. B u r a d a n h a r e k e t l e de b u eksende özel i l g i y i g e r e k t i r e n bazı
g r u p l a r a (göçmen, mülteci y a h u t y e r l e r i n d e n e d i l e n kadınlar, kız çocuklar, yaşlı
kadınlar, fahişeler, y e r l i h a l k l a r a m e n s u p kadınlar, engelli kadınlar gibi) özel
o l a r a k işaret e d i l m e k t e d i r , (para.6 ve diğer paragraflar).
K K A O K K Genel Tavsiye No.24'ün birçok b e n d i n d e T a r a f D e v l e t l e r i n s u ­
nacakları raporlarında (md.12) bağlamında ne tür b i l g i l e r koymaları gerektiğini
de ayrıntılı o l a r a k belirlemiştir. D i k k a t i çeken b i r diğer h u s u s , K o m i t e n i n , Söz­
leşme (md.12) g e r e k l e r i n i y e r i n e g e t i r m e k üzere T a r a f Devletlerce alınacak ön­
l e m l e r ile Sözleşmenin kadınların sağlığı meselesiyle i l g i l i yönü y a d a b o y u t u
b u l u n a n bazı diğer m a d d e l e r i arasında kurduğu bağ ve T a r a f D e v l e t l e r d e n b u
bütünlük içinde önlemler almalarını istemesidir. İşaret e d i l e n diğer hükümler
arasında, Sözleşme (md.5, 10, 1 1 , 14, 1 6 ) ' n m bazı b e n t l e r i n i n bulunduğu gö­
rülmektedir.
K K A O K K ' n i n hükümetlere yönelik tavsiyeleri arasında, diğerlerinin yanı
sıra, tedaviye yönelik o l a n l a r k a d a r önleyici sağlık h i z m e t l e r i n e ilişkin b u l u ­
n a n l a r d a bulunmaktadır. B u bağlamda kapsamlı b i r u l u s a l sağlık s t r a t e j i s i
i z l e n m e s i gerektiği (para.29); i s t e n m e y e n g e b e l i k l e r i n aile planlaması ve c i n s e l
eğitim yollarıyla önlenmesi ve kürtaj yaptıran kadınlara u y g u l a n a n cezai ön­
l e m l e r i kaldırmak amacıyla, kürtajı suç h a l i n e g e t i r e n mevzuatın mümkün
olduğu t a k d i r d e değiştirilmesi vurguları d a önem taşımaktadır, ( p a r a . 3 1 / c ) .
246
Şunu hatırlatalım k i , K K A O K K b u r a d a ele a l m a n 1999 t a r i h l i Genel Tav­
siye No.24'den y e d i yıl önce, 1992 yılında ürettiği Genel Tavsiye No. 19: Kadın­
lara karşı şiddet başlıklı belgede, K K A O K S (md.16) ile (md.5)'i b i r l i k t e o k u y a r a k
yorumlamıştı. K o m i t e , diğer hususların yanı sıra, z o r l a / z o r u n l u s t e r i l i z a s y o n
y a h u t kürtaj uygulamalarının h e m kadınların bedensel ve r u h s a l sağlığına
z a r a r verdiği ve h e m de s a h i p olacağı çocukların sayısına k a r a r v e r m e hakkını
i h l a l ettiğini belirlemişti.
246
d e s i g n e d p r o g r a m m e s t h a t r e s p e c t t h e i r r i g h t s to p r i v a c y a n d c o n f i d e n t i a l i t y " ; (para.23)
" I n t h e i r r e p o r t s , States p a r t i e s s h o u l d state w h a t m e a s u r e s t h e y h a v e t a k e n t o e n s u r e
t i m e l y access t o t h e range o f services w h i c h are r e l a t e d t o f a m i l y p l a n n i n g , i n
p a r t i c u l a r , to sexual and reproductive
health in general..."
( v u r g u eklenmiştir).
"General
recommendation
No.24" (para.31/c) " W h e n p o s s i b l e , l e g i s l a t i o n c r i m i n a l i z i n g
a b o r t i o n s h o u l d be a m e n d e d , i n o r d e r to w i t h d r a w p u n i t i v e m e a s u r e s i m p o s e d o n
w o m e n who undergo abortion."
Kadınlara Karşı Her Biçimiyle Ayrımcılığın Ortadan
Kaldırılması Sözleşmesi: Çekinceler Sorunu Işığında Haklar
229
Analizi
Y e n i d e n Genel Tavsiye No.24'e dönerek şu ayrıntıya d i k k a t i çekelim. Ko­
m i t e n i n b u belgede kürtajı suç kılan u l u s a l ceza mevzuatının değiştirilmesini,
"mümkün olduğu z a m a n " ("when possible")
g i b i yumuşatıcı b i r ifadeye bağla­
mış olsa d a , "değiştirilmelidir" ("should
be amended")
şeklindeki e m i r k i p i y l e
belirtmiş olması, K o m i t e n i n b u k o n u d a k e n d i içinde sağlam b i r uzlaşıya vardı­
ğını göstermektedir. İnsan hakları ve özellikle kadın hakları konularında çalı­
şanların yakından bildiği üzere, kürtaj k o n u s u , evrensel ölçekte değerlendiril­
diğinde, kadın bakımından b i r h a k o l a r a k tanınması açısından üzerinde h a l e n
t a m b i r görüş birliği sağlanabilmiş mesele değildir. A k s i n e , y i n e h a l e n p e k çok
ülkenin mevzuatında suç o l m a vasfını korumaktadır. B u k o n u d a k i tartışmalar
sadece p a r l a m e n t o l a r ve yargı y e r l e r i önünde değil, b i l h a s s a kadın h a r e k e t l e r i
aracılığı ve girişimiyle u l u s a l ve uluslararası k a m u o y u n d a d a sürmektedir.
Dolayısıyla, b i r uluslararası i n s a n hakları sözleşmesi organının, h e m de mün­
hasıran kadın hakları k o n u s u n d a çalışan b i r organın b u k o n u d a k i y o r u m ve
tavsiyesi, hiç kuşku y o k , kürtaj yasağı karşıtı görüşü s a v u n a n çevrelerin eline
önemli b i r destekleyici malzeme s u n a n m a h i y e t t e d i r .
Şunu d a ekleyelim. K K A O K S ' n e T a r a f Devletlerden bazıları, açıkça kürtaj
k o n u s u n u b e l i r t e r e k b u Sözleşmeye çekince koymuşlardır. Örnek o l s u n ,
M a l t a ' n m Sözleşmenin çeşitli m a d d e l e r i n e
koyduğu çekincelerden
biri
( m d . l 6 / l , e ) b e n d i n e ilişkin o l u p , " M a l t a ' n m , anılan hüküm M a l t a ' d a kürtajı
y a s a l hale g e t i r m e yükümlülüğü öngörüyor o l a r a k yorumlanabileceği ölçüde,
b u hükümle k e n d i n i bağlı addetmediği" i f a d e s i n i içermektedir. Keza, açıkça
kürtaj t e r i m i n e y e r vermeseler de, çok sayıda ülkenin "İslam Şeriatına" genel
göndermeyle çekince k o y a r a k , diğer hususların yanı sıra, kürtaja ilişkin u l u s a l
m e v z u a t yasaklarını m u h a f a z a e t m e y i öngördükleri açıktır.
247
K K A O K S organı K K A O K K ' n i n ürettiği Genel Tavsiye No.24'ün önemli u n ­
surlarından b i r i n i teşkil eden kürtaj k o n u s u , B M ' i n diğer i n s a n hakları sözleş­
m e l e r i organları önünde de ele alınmış o l a n b i r meseledir. Karşılaştırma yapıla­
b i l m e s i için M S H S s i s t e m i n d e İHK'nin ürettiği 2 9 / 0 3 / 2 0 0 0 t a r i h l i Genel
Yorum
No.28'e göz a t a b i l i r i z . İHK b u Genel Y o r u m u n d a T a r a f D e v l e t l e r i n Sözleşme
( m d . 6 ) ' d a k i yaşam hakkına ilişkin o l a r a k raporlarına doğum oranları, h a m i l e l i k
ve doğum sırasında v u k u b u l a n kadın ölüm oranları konularında v e r i l e r i ekle­
m e l e r i n i i s t e m e k t e d i r . B u n u n ardından İHK, istenmeyen
gebelikleri
engellemek
üzere kadınlara yardımcı olmak üzere alınan önlemler hakkında bilgi
vermelerini
ve kadınların yaşamlarını tehlikeye düşüren gizli kürtaj operasyonlarına
mecbur
kalmamalarının temin etmelerini
de T a r a f Devletlerden talep etmiştir, (para. 10).
İHK Genel Yorum No.28 (para. 1 l ) ' d e , çocuklara ilişkin o l a r a k özel k o r u m a gö­
revi vazeden M S H S (md.7) ve (md.24) hükümlerine u y u m sağlamak bakımın­
d a n , kadınlara yönelik o l a r a k ırza tecavüz d a h i l , ev içindeki ve diğer şiddet
k o n u s u n a ilişkin m e v z u a t ve u y g u l a m a l a r a d a i r b i l g i s u n u m u gereği b e l i r t i l ­
m e k t e d i r . İHK d e v a m l a , ırza tecavüz sonucu vuku bulan gebelik halinde
kadınla­
rın güvenli şekilde kürtaj imkanına ulaşıp ulaşamadıkları
k o n u s u n d a da bilgi
verilmesi istenmektedir.
( v u r g u eklenmiştir). Yukarıda belirttiğimiz (para. 10
ve 11)'deki i f a d e l e r i n d e n , İHK'nin, tecavüz s o n u c u gebeliklerde kürtajı kadın
bakımından b i r h a k o l a r a k gördüğü anlamı çıkmaktadır. Öte y a n d a İHK y i n e
248
2 4 7
2 4 8
B k z . , b u i n c e l e m e d e yukarıda değinilen Çekinceler s o r u n u b a h s i .
R e p o r t o f t h e H R C , V o l . I , (A/55/40), A n n e x V I , sf. 1 3 3 - 1 3 9 . " M e a s u r e s t a k e n b y t h e
State t o h e l p w o m e n p r e v e n t u n w a n t e d p r e g n a n c i e s , a n d to e n s u r e t h a t t h e y do n o t
have to u n d e r g o l i f e - t h r e a t e n i n g c l a n d e s t i n e a b o r t i o n s " ; (para. 11) " I t also needs t o
k n o w w h e t h e r t h e State p a r t y gives access t o safe a b o r t i o n to w o m e n w h o have b e c o m e
p r e g n a n t as a r e s u l t o f r a p e " , (para. 10).
230
M. Semih
Gemalmaz
(ÎÜHFM C. LXIX,
S.l-2,
s. 141-240,
2011)
(para. l l ) ' d e , kürtajı b u sefer başka b i r açıdan d a ele almıştır. İHK'ne göre T a r a f
Devletler, z o r l a kürtaj y a d a z o r l a / z o r u n l u kısırlaştırmayı engellemeye yönelik
önlemler ("on measures
to prevent forced abortion or forced sterilization")
konu­
s u n d a d a b i l g i sunmalıdırlar.
Üreme sağlığı ve kadınların çocuk s a h i b i o l m a y a h u t o l m a m a , çocukları­
nın doğum aralığına k a r a r v e r m e g i b i hakları bakımından üzerinde durulması
z o r u n l u b i r diğer mesele sadece y a s a k l a r b o y u t u değil ve f a k a t t a m t e r s i yönde
çocuk doğurmaya m e c b u r edilme o l g u s u d u r . B u s o r u n sadece kadının özel
hayatı y a h u t aile ilişkileri çerçevesinde b i r z o r l a m a ve D e v l e t i n b u z o r l a m a k a r ­
şısında kadını çaresiz ve korumasız bırakması şeklinde açığa çıkmaz. B u n a
ilaveten, r e s m e n i l a n edilmiş y a h u t dolaylı o l a r a k yürütülen D e v l e t / k a m u siya­
sası o l a r a k d a o r t a y a çıkabilir. B u s o n u n c u bağlamda kadınlar, D e v l e t i n nüfus
artışını gerçekleştirme yönündeki k a r a r ve uygulamalarının edilgen ve mağdur
muhatapları h a l i n e g e t i r i l m e k t e d i r l e r .
Örnek o l s u n , R o m a n y a ' d a Çavuşeski r e j i m i döneminde, D e v l e t i n izlediği
evli h e r kadının e n az dört çocuk yapması yönündeki politikasının b i r s o n u c u
o l a r a k kadınların gebe o l u p olmadıkları y a h u t kürtaj yaptırıp yaptırmadıklarını
tespit amacıyla k a m u d a çalışan h e k i m l e r tarafından düzenli o l a r a k tıbbi m u a ­
y e n e d e n geçirilmeleri uygulaması yapılmıştı.
249
Unutulmamalıdır k i , b u yöndeki siyasalar sadece b e l i r t i l e n şekilde açık
h a k i h l a l i teşkil eden görünümde o l m a y a b i l i r . Yönetici figürlerin çoğu kez d i n ­
sel mülahazalarla d a beslenen ve s i s t e m l i biçimde h a l k önünde yaptıkları
açıklamaları y a h u t mesajları, örneğin, " a s g a r i şu k a d a r sayıda çocuk yapımız"
şeklindeki sürekli beyanları d a , aslında, K K A O K S ' n i n gerekleriyle bağdaşmaz.
Biçimsel açıdan c e b r i b i r yön içermediği ve i l g i l i s i y a s i figürün k e n d i kişisel
görüşlerini ifade etme hakkını kullandığı şeklindeki olası argümanlar, b e l i r t i l e n
türdeki s i s t e m l i beyanları Sözleşme gereklerine u y u m l u kılmaya yetmez. Z i r a
b u figürler anılan beyanlarını k a m u s a l ve s i y a s a l sıfatlarıyla ve o vesileyle or­
t a y a koymaktadırlar. M a s u m g i b i görünen o beyanlar, kadını çocuk doğurma
aracı kılan ideolojik b i r yaklaşımın işaretleridir ve s o n t a h l i l d e kadının k a m u s a l
a l a n d a , ev dışında r o l üstlenmesini, özerkleşmesini engelleme, b u yöndeki
yaklaşımı haklı gösterme ve b u n u yerleşik hale g e t i r m e amacına h i z m e t eder.
H a t t a şunu d a e k l e m e k u y g u n o l u r k i , b e l i r t i l e n içerikte b e y a n d a b u l u n m a y a
d a i r s i s t e m l i siyasa, e n azından dolaylı o l a r a k , aile içi cinsel şiddet, zorla gebe
bırakma g i b i bariz h a k ihlalleri için u y g u n b i r i k l i m ve o r t a m y a r a t m a y a elverişlidir.
v i ) M e d e n i h a k l a r v e e v l i l i k v e aile ilişkileri
K K A O K S ( m d . l 5 ) ' d e m e d e n i h u k u k alanına g i r e n h u s u s l a r d a , örnek o l ­
s u n , y a s a / ( h u k u k ) önünde eşitlik, h a k ehliyetine s a h i p l i k ve b u n u n kullanıl­
masında, sözleşme y a p m a d a , malların idaresinde, m a h k e m e l e r d e ve yargı yer­
l e r i n d e k i u s u l l e r i n h e r aşamasında, seyahat/(dolaşma), yerleşme y e r i n i (ika­
metgahını) seçme, k o n u t seçme h a k ve özgürlükleri bakımından erkeklerle eşit
h a k l a r a s a h i p o l m a düzenlenmiştir. B e l i r t e l i m k i , K K A O K S ( m d . l 5 ) ' d e k i hü­
küm, kapsamı b i r a z d a h a genişletilmiş o l a r a k , büyük ölçüde K K A O K B (md.6)
düzenlemesini esas a l m a k t a ve tekrarlamaktadır.
M e d e n i h a k l a r d a eşitlik ve özellikle evlilikte edinilmiş m a l l a r ve i d a r e s i
bağlamında b i r karşılaştırma y a p m a k üzere M S H S organı İHK'nin "Ato del
2 4 9
C h a r l e s w o r t h , C h i n k i n a n d W r i g h t , "Feminist
A J I L , 1991, sf.630, dp.99.
Approaches
to International
Law",
85
Kadınlara Karşı Her Biçimiyle Ayrımcılığın Ortadan
Kaldırılması Sözleşmesi: Çekinceler Sorunu Işığında Haklar
23 1
Analizi
Avellanal
v. Peru" (No.202/1986) vakasında verdiği k a r a r ı
hatırlatabiliriz. B u
v a k a d a İHK önce, şikayet k o n u s u olayda Peru M e d e n i K a n u n u (md. 168) u y a ­
rınca evlilikte edinilmiş m a l l a r bakımından sadece kocanın t e m s i l y e t k i s i n i haiz
olduğu, y a n i karının b u h u s u s t a m a h k e m e d e dava açma bakımından kocasıyla
eşit d u r u m d a olmadığını t e s p i t etmiştir, (para. 10.1). C i n s i y e t t e m e l i n d e ayrım­
cılık bağlamında İHK, M S H S (md.3) çerçevesinde T a r a f D e v l e t l e r i n " b u Sözleş­
mede düzenlenen tüm m e d e n i ve siyasi h a k l a r d a n e r k e k l e r i n ve kadınların eşit
o l a r a k yararlanmasını t e m i n e t m e k " taahhüdü altına g i r d i k l e r i n i ve ( m d . 2 6 ) ' m n
ise tüm kişilerin y a s a önünde eşitliğini ve y a s a y l a eşit o l a r a k k o r u n m a y a h a k
s a h i b i olduklarını düzenlediğini n o t etmiştir. B u r a d a n hareketle İHK, Peru
M e d e n i K a n u n u ( m d . l 6 8 ) ' i n başvurucuya uygulanmasının, o n u n m a h k e m e l e r
önünde eşitliğini i h l a l ettiğini ve dolayısıyla cinsiyet t e m e l i n d e ayrımcılık oluş­
turduğunu tespit etmiştir, (para. 10.2). İHK b u v a k a d a Sözleşme (md.3; 1 4 / 1 ve
26) hükümlerinin i h l a l i olduğu s o n u c u n a varmıştır, (para. 11).
250
Y e n i d e n K K A O K S ' n e dönecek o l u r s a k b u Sözleşme (md. 16)'da, evlilik ve
aile ilişkileri alanında eşitliğin sağlanması ve ayrımcılığın o r t a d a n kaldırılması
k o n u s u düzenlenmektedir. B u r a d a ayrıntılı biçimde bazı u n s u r l a r belirtilmiştir.
Örnek o l s u n , (md. 1 6 / 1 , a-b) hükümlerindeki evlenmede eşit h a k , eş seçme ve
evlenmede özgür/(serbest) ve t a m rıza bulunması ve (md. 16/2)'de ise, evlen­
mede asgari yaşın b e l i r l e n m e s i , e v l i l i k l e r i n r e s m i sicile kaydı g i b i u n s u r l a r y e r
almaktadır.
K K A O K S (md. 1 6 / 1 , b)'deki eşlerin evlenmede " t a m ve serbest/özgür rı­
zaları" u n s u r u , B M ' i n 1 0 / 1 2 / 1 9 6 2 t a r i h l i "Evlenmeye
Rıza, Evlenme için Asgari
Yaş ve Evliliklerin
Tescili Hakkında Sözleşme"
("EAYS") ( m d . l ) , K K A O K B
( m d . 6 / 2 , "evliliğin eşlerin t a m ve serbest rızasıyla kurulması") ve M S H S
(md.23/3) ile E S K H S ( m d . 1 0 / 1 - s o n cümle) hükümlerinde ve 1 1 / 0 7 / 2 0 0 3 t a ­
r i h l i A f r i k a Kadın Protokolü (md.6/a) hükmünde bulunmaktadır.
251
252
250
2 5 1
2 5 2
"Ato del Avellanal
v. Peru",
(No.202/1986), Views adopted o n 28/10/1988,
C C P R / C / 3 4 / D / 2 0 2 / 1 9 8 6 , 3 1 O c t o b e r 1 9 8 8 , p a r a . 10.2; ( A / 4 4 / 4 0 ) , s f . 1 9 6 . " 1 0 . 2 W i t h
r e g a r d t o d i s c r i m i n a t i o n o n t h e g r o u n d o f sex t h e C o m m i t t e e n o t e s f u r t h e r t h a t u n d e r
a r t i c l e 3 o f t h e C o v e n a n t State p a r t i e s u n d e r t a k e "to e n s u r e t h e e q u a l r i g h t o f m e n a n d
w o m e n t o t h e e n j o y m e n t o f a l l c i v i l a n d p o l i t i c a l r i g h t s set f o r t h i n t h e p r e s e n t
C o v e n a n t " a n d t h a t a r t i c l e 2 6 p r o v i d e s t h a t a l l p e r s o n s are e q u a l before t h e l a w a n d are
e n t i t l e d to t h e e q u a l p r o t e c t i o n o f t h e l a w . T h e C o m m i t t e e f i n d s t h a t t h e facts before i t
r e v e a l t h a t t h e a p p l i c a t i o n o f a r t i c l e 168 o f t h e P e r u v i a n C i v i l Code to t h e a u t h o r
r e s u l t e d i n d e n y i n g h e r e q u a l i t y before t h e c o u r t s a n d c o n s t i t u t e d d i s c r i m i n a t i o n o n
t h e g r o u n d o f sex." B u k a r a r için b k z . , M . S . G e m a l m a z , "İnsan Hakları Hukukunda
Ay­
rımcılık Yasağı", Karamustafaoğlu'na Armağan, 2 0 1 0 , s f . 1 9 9 - 2 0 0 .
B M G e n e l K u r u l u n u n 0 7 / 1 1 / 1 9 6 2 t a r i h ve 1763 A (XVII) sayılı kararıyla k a b u l e d i l i p
1 0 / 1 2 / 1 9 6 2 t a r i h i n d e i m z a y a açılan ve 0 9 / 1 2 / 1 9 6 4 t a r i h i n d e yürürlüğe g i r e n
"Evlen­
meye Rıza, Evlenme
İçin Asgari
Yaş ve Evliliklerin
Tescili
Hakkında
Sözleşme"nin
("Convention
on Consent
to Marriage,
Minimum
Age for Marriage
and Registration
of
Marriages")
tarafımızdan yapılan Türkçe çevirisi için b k z . , M . S. G e m a l m a z , UİHH B e l ­
g e l e r i , I I . C i l t , 2 0 1 0 , s f . 6 9 9 - 7 0 5 . EAYS hakkında b i l g i için b k z . , M . S. G e m a l m a z , G e ­
nel Teori, 2 0 1 0 , sf.595-597.
E S K H S ( m d . 1 0 / 1 , s o n cümle): " E v l i l i k , e v l e n m e n i y e t i n d e k i eşlerin özgür/(serbest)
rızalarıyla kurulmuş olmalıdır." M S H S ( m d . 2 3 / 3 ) : " E v l e n m e n i y e t i n d e k i eşlerin t a m ve
özgür/(serbest) rızaları b u l u n m a y a n hiçbir e v l i l i k geçerli olmayacaktır/ ( k u r u l a m a y a ­
caktır)." A f r i k a Kadın Protokolü (md.6/a): "Hiçbir e v l i l i k h e r i k i tarafın d a özgür ve t a m
rızası bulunmaksızın kurulmayacaktır."
232
M. Semih
Gemalmaz
(ÎÜHFM C. LXIX,
S.l-2,
s. 141-240,
2011)
Öte y a n d a , K K A O K S (md. 1 6 / 1 , d)'de öngörülen ve m e d e n i h a l l e r i n i n b i r
önemi bulunmaksızın, ebeveynlerin çocuklarına ilişkin k o n u l a r d a h a k ve so­
r u m l u l u k eşitliği i l k e s i , K K A O K B ( m d . 6 / 2 , b ve c) h ü k ü m l e r i n d e n
esinlenmiştir.
253
B i r başka karşılaştırmayı bölgesel düzlemdeki h u k u k e n bağlayıcı b i r
belge o l u p 2 2 / 1 1 / 1 9 8 4 t a r i h i n d e i m z a y a açılan ve 0 1 / 1 1 / 1 9 8 8 t a r i h i n d e yü­
rürlüğe g i r e n "İnsan Haklarını ve Temel Özgürlükleri Koruma Sözleşmesi
Proto­
kol No.7"
ile de y a p a b i l i r i z . AİHS-P-7 (md.5) hükmüne göre "Eşler k e n d i arala­
rında ve çocuklarıyla olan ilişkilerinde, evlenmede, evlilik süresinde ve evliliğin sona
ermesi halleri bakımından söz k o n u s u özel h u k u k nitelikli h a k l a r d a n y a r a r l a n m a k t a
ve sorumlulukları üstlenmekte eşit olacaklardır. B u Madde, Devletlerin, çocukların
menfaatleri bakımından gerekli türdeki önlemleri almalarına engel teşkil etmeyecek­
tir." Herhalde gözden kaçmayacaktır k i , A v r u p a Konseyi (AK) 1950 yılında AİHS'ni
hazırlarken Sözleşme metnine eklemediği evlilik, boşanma ve çocukların velayeti
k o n u s u n d a kadın ve erkek eşitliği esasını, Sözleşmenin kabulünden ancak 34 yıl
sonra sonuçlandırabilme k o n u s u n d a uzlaşmaya vardığı b i r Protokol ile (AİHS/P-7) ile
Sözleşme sistemine ekleyebilmiştir. P-7'nin yürürlüğe giriş t a r i h i n i dikkate alacak
olursak Sözleşme ile Protokol arasındaki süre 38 yıla ulaşmaktadır. Bölgesel norma­
tif b i r güvence için A K coğrafyasında beklenmiş olan süre başlı başına önemli b i r
göstergedir. B u n a b i r de şunu eklemek gerekir. KKAOKS'nin evrensel belge olması ve
farklı siyasi, h u k u k i , ekonomik, d i n d a h i l kültürel sistemlere m e n s u p Devletlerin
uzlaşmaları ve ardından d a b u belge ile bağıtlanmalarının (bkz., yukarıda çekinceler
bahsinde işaret edilen hususlar) belli b i r zamanı gerektirmesi anlaşılabilir b i r h u ­
sustur. Oysa anılan u n s u r l a r açısından büyük ölçüde türdeş temellere dayanan A K
sistemi içinde bile ancak 1 9 8 0 l e r i n s o n u n a doğru b i r adım atılabilmiş olması, kadın
hakları s o r u n u n u n ne denli köklü ve direngen temellerden beslendiğinin işaretlerin­
den b i r diğeridir.
254
K K A O K S (md. 16/ l,d)'de geçen " m e d e n i h a l l e r i n i n b i r önemi b u l u n m a k ­
sızın" ibaresine özellikle d i k k a t e t m e k gerekir. Z i r a b u h u s u s , sadece ve doğru­
d a n kadınlar bakımından değil ve f a k a t çocuklar bakımından d a önemli so­
nuçlar doğurmaktadır. Kadınlar bakımından ele alındığında, özellikle m e d e n i
h u k u k t a " e v l i l i k dışı yaşam beraberliği" şeklinde adlandırılan ve r e s m i e v l i l i k
yapılmaksızın kadın ve erkeğin b i r l i k t e yaşaması o l g u s u n u n m o d e r n z a m a n ­
l a r d a giderek belirginleşen eğrisi m e s e l e n i n önemini o r t a y a k o y m a y a yetecektir.
Diğer y a n d a n çocuklar bakımından düşünüldüğünde, özellikle e v l i l i k dışı ço­
cukların, e v l i l i k içi çocuklara göre, m a r u z kaldıkları sosyo-kültürel dışlamalar
b i l i n e n b i r olgu olduğu g i b i , h u k u k i bakımından d a b u k a t e g o r i d e k i çocuklara
d a h a sınırlı h a k l a r öngören düzenlemelerin birçok u l u s a l h u k u k düzeninde
2 5 3
2 5 4
K K A O K B ( m d . 6 / 2 , b ve c) hükümleri şöyledir: "(b) Kadınlar, e v l i l i k sırasında ve e v l i l i ­
ğin bozulmasında e r k e k l e r l e eşit h a k l a r a s a h i p olacaklardır. H e r d u r u m d a çocukların
m e n f a a t l e r i e n başta gözetilen h u s u s olacaktır; (c) E b e v e y n l e r , çocuklarına ilişkin h u ­
s u s l a r d a eşit h a k l a r a ve ödevlere s a h i p olacaktır. H e r d u r u m d a çocukların m e n f a a t l e r i
e n başta gözetilen h u s u s olacaktır. "
2 0 / 1 1 / 1984 t a r i h l i "İnsan Haklarını ve Temel Özgürlükleri Koruma Sözleşmesi
Protokol
No. 7 " n i n ("Protocol No. 7 to the Convention
for the Protection
of Human
Rights
and
Fundamental
Freedoms")
tarafımızdan yapılan Türkçe çevirisi için b k z . , M . S.
G e m a l m a z , U İ H H B e l g e l e r i , I . C i l t , 2 0 1 0 , sf. 1 6 5 - 1 7 0 . AİHS/P-7 hakkında b i l g i için
b k z . , M . S. G e m a l m a z , G e n e l T e o r i , 2 0 1 0 , s f . 9 9 1 - 9 9 2 . Cees F l i n t e r m a n (Revised b y ) ,
"Chapter
29 - Equality of Rights and Responsibilities
Between
Spouses During and After
Marriage
(Article
5 of Protocol
No. 7f, T h e o r y a n d P r a c t i c e o f t h e E u r o p e a n
C o n v e n t i o n o n H u m a n R i g h t s , V a n D i j k , vd. (eds.), 2 0 0 6 , s f . 9 8 5 - 9 8 8 .
Kadınlara Karşı Her Biçimiyle Ayrımcılığın Ortadan
Kaldırılması Sözleşmesi: Çekinceler Sorunu Işığında Haklar
233
Analizi
görüldüğü b i r gerçektir. B u bağlamda, 1 9 / 0 6 - 0 2 / 0 7 / 1 9 7 5 t a r i h l e r i n d e B M
tarafından M e k s i k a ' d a düzenlenen "Uluslararası Kadın Yılı Dünya
Konferansı"
Raporu
(para. 133) hükmünü hatırlatmak y e r i n d e olacaktır. B u n a göre, t e k ebeveynli aile sayısındaki artışa işaretle, b u n l a r a mümkün o l a n hallerde ek
yardım ve ödeneklerin v e r i l m e s i önerilmektedir. Aynı y e r d e d e v a m l a , evli o l m a ­
y a n anneye b i r ebeveyn o l a r a k tüm hakları tanınmalıdır ve evlilik-dışı doğan
çocuklar, evlilik-içi doğan çocuklarla aynı h a k l a r a ve yükümlülüklere s a h i p
kılınmalıdır.
2 5 5
K K A O K S (md. 16/2)'de öngörülen çocuğun nişanlandırılması ve evlendi­
r i l m e s i n i n h u k u k i geçerliliği olmayacağı kuralı, y i n e K K A O K B (md.6/3) hük­
münden
ödünç alınarak Sözleşmede tekrarlanmıştır. K K A O K B (md.6/2 ve 3)
hükümlerini, B M ' i n 1 0 / 1 2 / 1 9 6 2 t a r i h l i EAYS (md.1-3) hükümleri ile B M Genel
K u r u l u n u n 0 1 / 1 1 / 1 9 6 5 t a r i h i n d e k a b u l ettiği "Evliliğe Rıza, Evlenme için As­
gari Yaş ve Evliliklerin
Kaydının Tutulması Hakkında Tavsiye Kararı"
(İlke I III) hükümleri ışığında o k u m a k gerektiğini n o t edelim.
256
257
1 8 / 1 2 / 1 9 7 9 t a r i h l i K K A O K S ( m d . l 6 / 2 ) ' d e geçen evlenme için b i r a s g a r i
yaşı b e l i r l e m e k üzere önlemler alınması" hükmü bağlamında, 1 0 / 1 2 / 1 9 6 2
t a r i h l i EAYS ( m d . 2 ) ' n i n b i r i n c i cümlesinde geçen " e v l i l i k için b i r a s g a r i yaşı
b e l i r l e m e k üzere yasa/(mevzuat) çıkarılması" u n s u r u hatırlatılabilir. B u n a
karşılık, 0 1 / 1 1 / 1 9 6 5 t a r i h l i E v l i l i k t e A s g a r i Yaş Tavsiye Kararı (İlke II)'deki
"Üye Devletler, h e r halükarda o n beş yaştan d a h a aşağı o l m a y a c a k şekilde
e v l i l i k için b i r a s g a r i yaşı b e l i r l e m e k üzere m e v z u a t çıkartacaklardır" hükmüyle
b u k o n u d a c i d d i b i r adım atılmıştır. D a h a i l e r i b i r düzenleme ise 1 1 / 0 7 / 2 0 0 3
t a r i h l i A f r i k a Kadın Protokolü (md.6/b) hükmünde kadınlar için " a s g a r i ev­
l e n m e yaşının 18 yaş" o l a r a k açıkça gösterilmesi s u r e t i y l e gerçekleştirilmiş
bulunmaktadır.
258
K K A O K S (md. 16/2)'deki evliliğin r e s m i sicile k a y d e d i l m e s i u n s u r u , EAYS
(md.3), E v l i l i k t e A s g a r i Yaş Tavsiye Kararı (İlke III) hükümlerinde y e r a l m a k t a ­
dır. A f r i k a Kadın Protokolü (md.6/d)'de " y a s a l o l a r a k t a n m a b i l m e s i için h e r
evliliğin yazılı o l a r a k kaydı/(sicili) t u t u l a c a k ve u l u s a l y a s a l a r uyarınca tescil
edilecektir" hükmü bulunmaktadır.
K K A O K S (md. 16/l,e)'de, e r k e k l e r i n ve kadınların eşit o l a r a k , "çocukları­
nın sayısı ve çocuk s a h i b i o l m a zamanı k o n u s u n d a serbest ve s o r u m l u şekilde
k a r a r v e r m e ve b u hakları k u l l a n a b i l m e l e r i imkanını v e r e n b i l g i y i , eğitimi ve
araçları e d i n m e bakımından aynı h a k l a r a s a h i p olmaları" düzenlenmektedir.
255
2 5 6
2 5 7
2 5 8
"Report of the World Conference
of the International
Women's
Year, held in Mexico
City
from 19 June to 2 July 1975", E / C O N F . 6 6 / 3 4 (76.IV.1), 1 9 7 6 . B k z . , U n i t e d N a t i o n s ,
T h e UN and the A d v a n c e m e n t of Women 1 9 4 5 - 1 9 9 5 , D o c u m e n t 4 5 , s f . 1 7 7 - 2 0 1 ,
s f . 1 8 9 , p a r a . 133.
K K A O K B (md.6/3) hükmü şöyledir: "Çocuk evliliği ve e r g e n l i k öncesi küçük kızların
nişanlanması yasaklanacaktır, ve e v l e n m e için b i r a s g a r i yaşı b e l i r l e m e k ve e v l i l i k l e r i n
r e s m i sicilde kaydının tutulmasını z o r u n l u h a l e g e t i r m e k üzere, y a s a l o l a n l a r d a h i l , et­
k i n önlemler alınacaktır."
B M G e n e l K u r u l u n u n 0 1 / 1 1 / 1 9 6 5 t a r i h ve 2 0 1 8 (XX) sayılı kararıyla k a b u l e d i l e n
"Evlenmeye
Rıza, Evlenme
İçin Asgari Yaş ve Evliliklerin
Tescili Hakkında Tavsiye
Kararfnm
("Recommendation
on Consent
to Marriage,
Minimum
Age for Marriage
and
Registration
of Marriages")
tarafımızdan yapılan Türkçe çevirisi için b k z . , M . S.
G e m a l m a z , U İ H H B e l g e l e r i , I I . C i l t , 2 0 1 0 , s f . 7 0 7 - 7 1 2 . B u Tavsiye Kararı hakkında b i l g i
için b k z . , M . S. G e m a l m a z , G e n e l T e o r i , 2 0 1 0 , s f . 5 9 7 - 6 0 0 .
M . S. G e m a l m a z , G e n e l T e o r i , 2 0 1 0 , s f . 5 9 7 , 6 1 3 .
234
M. Semih
Gemalmaz
(ÎÜHFM C. LXIX,
S.l-2,
s. 141-240,
2011)
B u hüküm bağlamında, B M s i s t e m i n d e 1979 t a r i h l i K K A O K S öncesinde atılan
adımlara ve çeşitli belgelerde i f a d e s i n i b u l a n hükümlere işaret e t m e k ilginç
olacaktır.
Örnek o l s u n , 1 9 6 8 yılında T a h r a n ' d a t o p l a n a n Uluslararası İnsan H a k ­
ları Konferansı s o n u n d a k a b u l ve i l a n edilen Tahran
Bildiris-p
(para. 16)
hükmü şöyleydi: " A i l e n i n ve çocuğun korunması, uluslararası t o p l u m u n h a l e n
üzerinde durduğu/(kaygı duyduğu) h u s u s t u r . Çocuklarının sayısı ve çocuk
s a h i b i o l m a zamanı k o n u s u n d a serbest/(özgür) ve s o r u m l u şekilde k a r a r
verme, ebeveynlerin b i r t e m e l hakkıdır."
59
B M Genel K u r u l u n u n 1 5 / 1 2 / 1 9 7 0 t a r i h ve 2 7 1 6 (XXV) sayılı "Kadınların
durumunun
iyileştirilmesi için planlanmış bir uluslararası eylem programı" k o ­
n u l u Kararının
E k i n d e "C. Sağlık ve anneliğin korunması" başlığı altındaki
(bent 4)'de "Çocuklarının sayısı ve çocuk s a h i b i o l m a zamanı k o n u s u n d a ser­
best ve s o r u m l u şekilde k a r a r v e r m e l e r i n i mümkün kılmak ve onları s o r u m l u
b i r ebeveynliğe hazırlamak için, kadınların aile planlamasından y a r a r l a n m a
yollarına d a i r b i l g i d a h i l o l m a k üzere, b u n u a r z u eden bütün kişiler için g e r e k l i
b i l g i n i n ve t a v s i y e n i n e d i n i l m e s i sağlanmalıdır. B u tür b i l g i ve tavsiyeler, doğu­
rabileceği r i s k l e r hakkında g e r e k l i b i l g i y i de içererek, b i l i m s e l bakımdan geçerli
ve kanıtlanmış n i t e l i k t e olmalıdır" hükmü y e r almaktadır.
260
1974'de Bükreş'te düzenlenen "Dünya Nüfusu E y l e m Planı" uluslararası
konferansı r a p o r u n d a k i şu hükümleri hatırlatabiliriz: "Bütün çiftler ve bireyler,
çocuklarının sayısı ve çocuk s a h i b i o l m a zamanı k o n u s u n d a serbest ve so­
r u m l u şekilde k a r a r v e r m e ve b u n u yapmalarını sağlayacak b i l g i y i , eğitimi ve
araçları e d i n m e t e m e l hakkına ("basic righf) s a h i p t i r l e r ; b u hakların kullanı­
mında çiftlerin ve b i r e y l e r i n sorumluluğu, yaşam ihtiyaçlarını ve çocuklarının
geleceğini ve t o p l u m a karşı o l a n sorumluluklarını d i k k a t e almaktır."
261
1975 yılında M e k s i k a ' d a düzenlenen "Uluslararası Kadın Yılı Dünya Kon­
feransı" R a p o r u n d a
" G . Nüfus" başlığı altında (para. 136) hükmünde i l k i n ,
kadınların statüsü ve özellikle eğitim düzeyleri, kazanç g e t i r i c i b i r iş o l s u n y a
d a olmasın çalıştıkları işin niteliği ve aile içi konumları b i r bütün o l a r a k a i l e n i n
çapını e t k i l e y e n faktörler o l a r a k t e s p i t edilmiştir. B u n u n ardından Konferans
b i r kez d a h a , kadınların çocuklarının sayısı ve çocuk s a h i b i o l m a zamanı k o ­
n u s u n d a serbest ve s o r u m l u şekilde k a r a r v e r m e ve b u n u yapmalarını sağlaya­
c a k bilgiye ve araçlara ulaşma hakkının, kadınların eğitim ve çalışma fırsatla2 6 2
259 "Proclamation
of Teheran",
13 M a y 1 9 6 8 , C e n t r e f o r H u m a n R i g h t s , H u m a n R i g h t s : A
C o m p i l a t i o n o f I n t e r n a t i o n a l I n s t r u m e n t s , V o l u m e I ( F i r s t Part) - U n i v e r s a l
I n s t r u m e n t s , U n i t e d N a t i o n s , New Y o r k a n d Geneva, 1 9 9 4 , s f . 5 1 - 5 4 , özellikle s f . 5 4 ,
p a r a g . 16.
260
2 6 1
262
"General Assembly
resolution
outlining a programme
of concerted international
action for
the advancement
of women", A / R E S / 2 7 1 6 , 15 D e c e m b e r 1 9 7 0 , A n n e x , "C. Health and
maternity
protection".
Bkz., T h e UN and the A d v a n c e m e n t of Women 1 9 4 5 - 1 9 9 5 ,
D o c u m e n t 3 9 , sf. 1 6 9 - 1 7 1 .
Anılan belgeye atıf y a p a n çalışma o l a r a k b k z . , E v a B r e m s , "Social and Economic
Rights
of Women", S o c i a l , E c o n o m i c a n d C u l t u r a l R i g h t s , 2 0 0 2 , s f . 3 2 . Anılan b e l g e n i n o r i j i ­
n a l i için b k z . , "Report
of the United Nations
World Population
Conference,
1974" (UN,
E.75.XIII.3).
"Report of the World Conference
of the International
Women's
Year, held in Mexico
City
from 19 June to 2 July 1975", E / C O N F . 6 6 / 3 4 (76.IV.1), 1 9 7 6 . B k z . , T h e U N a n d t h e
A d v a n c e m e n t o f W o m e n 1 9 4 5 - 1 9 9 5 , D o c u m e n t 4 5 , sf. 1 7 7 - 2 0 1 , özellikle s f . 1 8 9 ,
p a r a . 136.
Kadınlara Karşı Her Biçimiyle Ayrımcılığın Ortadan
Kaldırılması Sözleşmesi: Çekinceler Sorunu Işığında Haklar
235
Analizi
r i n a s a h i p o l m a ve s o r u m l u yurttaşlar o l a r a k t o p l u m yaşamına t a m o l a r a k
katılmaları bakımından b e l i r l e y i c i b i r e t k i s i olacağını ifade etmiştir.
Görüldüğü üzere, K K A O K S (md. 1 6 / l e ) n o r m u , aslında, e n azından
1 9 6 8 ' d e n i t i b a r e n B M ' n i n ürettiği çeşitli belgelerde b u k o n u d a ifade edilmiş
standartları, Sözleşme m e t n i n e h e m e n b i r e b i r taşımaktan başka b i r a n l a m a
gelmemektedir.
B M tarafından 0 5 - 1 3 / 0 9 / 1 9 9 4 t a r i h l e r i arasında Kahire'de düzenlenen
"Nüfus ve Kalkınma Uluslararası Konferansı" s o n u n d a çıkarılan 1 8 / 1 0 / 1 9 9 4
t a r i h ve A/CONF. 1 7 1 / 1 3 sayılı R a p o r d a
d a aynı h u s u s a y e r verilmeye d e v a m
edildiği görülmektedir. 1 9 9 4 t a r i h l i K a h i r e Konferansı R a p o r u içinde "Bölüm VII
- Üreme Hakları ve Üreme Sağlığı" başlığını izleyen "A - Üreme Hakları ve Üreme
Sağlığı" altında (para.7.2)'de önce, İnsan Hakları H u k u k u n d a oluşturulan ve
h e m t e r i m h e m de k a p s a m a alanı açısından h a l e n tartışılan b u k a v r a m öbekle­
r i n d e n "üreme sağlığı" kavramı tanımlanmıştır.
B u n u izleyen (para.7.3)'de
ise, b i r önceki p a r a g r a f t a v e r i l e n tanım ışığında "üreme hakları" h u s u s u n a
açıklık getirilmiştir. Rapor (para.7.3)'de diğer hususların yanı sıra şu u n s u r l a r
d i k k a t i çekmektedir:
2 6 3
264
"7.3 - Üreme hakları, h a l i hazırda u l u s a l y a s a l a r , uluslararası i n s a n
hakları belgeleri ve üzerinde uzlaşmaya varılmış diğer belgelerde tanımış b u l u ­
n a n b e l l i i n s a n haklarını ifade eder. Bu haklar, bütün çiftlerin/ (eşlerin) ve kişile­
rin çocuklarının sayısı ve çocuk sahibi olma zamanı konusunda
serbest ve so­
rumlu şekilde karar verme ve bunu yapmalarını sağlayacak bilgiyi ve araçları
edinmeye
dair temel hakkın tanınmasına, ve cinsel sağlık ile üreme sağlığına
ilişkin en yüksek standartlara
ulaşma hakkına dayanır. Bu hak ayrıca çiftlerin
ve kişilerin, insan hakları belgelerinde
ifade edildiği şekilde, ayrımcılığa, baskıya
2 6 3
264
U n i t e d N a t i o n s , "Report
of the International
Conference
on Population
and
Development,
A / C O N F . 1 7 1 / 1 3 , 18 O c t o b e r 1 9 9 4 . (The e l e c t r o n i c v e r s i o n o f t h i s
d o c u m e n t i s b e i n g m a d e available b y t h e U n i t e d N a t i o n s P o p u l a t i o n I n f o r m a t i o n Net­
w o r k (POPIN) G o p h e r o f t h e P o p u l a t i o n D i v i s i o n , D e p a r t m e n t f o r E c o n o m i c a n d Social
I n f o r m a t i o n a n d Policy A n a l y s i s ) .
"Report
of the International
Conference
on Population
A / C O N F . 1 7 1 / 1 3 , 18 O c t o b e r 1 9 9 4 , " C h a p t e r V I I - Reproductive
tive Health",
parag.7.2:
and
Rights
and
Development,
Reproduc­
" 7 . 2 . R e p r o d u c t i v e h e a l t h is a state o f c o m p l e t e p h y s i c a l , m e n t a l a n d s o c i a l w e l l - b e i n g
a n d n o t m e r e l y t h e absence o f disease o r i n f i r m i t y , i n a l l m a t t e r s r e l a t i n g to t h e r e p r o ­
d u c t i v e s y s t e m a n d t o i t s f u n c t i o n s a n d processes. R e p r o d u c t i v e h e a l t h therefore i m ­
p l i e s t h a t people are able to have a s a t i s f y i n g a n d safe sex life a n d t h a t t h e y have t h e
c a p a b i l i t y to r e p r o d u c e a n d t h e f r e e d o m t o decide if, w h e n a n d h o w o f t e n to d o so. I m ­
p l i c i t i n t h i s l a s t c o n d i t i o n are t h e r i g h t o f m e n a n d w o m e n to be i n f o r m e d a n d to have
access to safe, effective, affordable a n d acceptable m e t h o d s o f f a m i l y p l a n n i n g o f t h e i r
choice, as w e l l as o t h e r m e t h o d s o f t h e i r choice for r e g u l a t i o n o f f e r t i l i t y w h i c h are n o t
a g a i n s t t h e l a w , a n d t h e r i g h t o f access t o a p p r o p r i a t e h e a l t h - c a r e services t h a t w i l l e n ­
able w o m e n to go safely t h r o u g h p r e g n a n c y a n d c h i l d b i r t h a n d p r o v i d e c o u p l e s w i t h
t h e best c h a n c e o f h a v i n g a h e a l t h y i n f a n t .
I n l i n e w i t h t h e above d e f i n i t i o n o f r e p r o d u c t i v e h e a l t h , r e p r o d u c t i v e h e a l t h care is
defined as t h e c o n s t e l l a t i o n o f m e t h o d s , t e c h n i q u e s a n d services t h a t c o n t r i b u t e to
reproductive health a n d well-being by preventing a n d solving reproductive health
p r o b l e m s . I t also i n c l u d e s s e x u a l h e a l t h , t h e p u r p o s e o f w h i c h is t h e e n h a n c e m e n t o f
life a n d p e r s o n a l r e l a t i o n s , a n d n o t m e r e l y c o u n s e l i n g a n d care r e l a t e d to r e p r o d u c t i o n
a n d s e x u a l l y t r a n s m i t t e d diseases."
236
M. Semih
Gemalmaz
(ÎÜHFM C. LXIX,
S.l-2,
s. 141-240,
2011)
ve şiddete maruz kalmaksızın üreme konusunda
karar verme haklarını da içerir.
B u hakkın kullanımında çiftler ve kişiler, çocuklarının yaşamlarını sürdürme
ve geleceklerine ilişkin ihtiyaçlarını ve t o p l u m karşısındaki sorumluluklarını
d i k k a t almalıdırlar. Bütün kişiler bakımından b u hakların s o r u m l u şekilde
kullanılmasının geliştirilmesi, aile planlaması d a h i l o l m a k üzere, hükümet ve
t o p l u m tarafından d e s t e k l e n e n p o l i t i k a l a r ve p r o g r a m l a r için b i r t e m e l teşkil
etmelidir. Yükümlülüklerinin b i r parçası o l a r a k , karşılıklı saygıya ve eşitliğe
dayalı c i n s i y e t ilişkilerinin geliştirilmesine ve özellikle de gençlerin c i n s i y e t l e r i n i
o l u m l u ve s o r u m l u şekilde kavrayıp kullanmalarını mümkün kılmaya yönelik
eğitim ve diğer h i z m e t ihtiyaçlarının karşılanmasına t a m o l a r a k özen gösteril­
melidir..."
( v u r g u eklenmiştir).
2 6 5
Aynı p a r a g r a f t a üreme sağlığından y o k s u n k a l m a y a y o l açan e t k e n l e r
arasında şunlar sıralanmaktadır. İnsanın cinselliğine ilişkin yetersiz b i l g i dü­
zeyi, üreme sağlığına d a i r u y g u n o l m a y a n y a d a düşük k a l i t e l i b i l g i ve h i z m e t ­
ler, yüksek r i s k taşıyan c i n s e l ilişkiler, ayrımcı sosyal uygulamalar,
kadınlara
ve kızlara yönelik olumsuz yaklaşımlar, p e k çok kadın ve kız bakımından k e n d i
cinsel ve üremeye ilişkin yaşamları üzerinde k a r a r verme iktidarının sınırlı olması.
Aynı bölümde " B - Aile Planlaması" başlığı altında (para.7.12)'de, aile
planlaması programlarının amacı, çiftlerin ve kişilerin çocuklarının sayısı ve
çocuk s a h i b i o l m a zamanı k o n u s u n d a serbest ve s o r u m l u şekilde k a r a r ver­
m e l e r i n i n mümkün kılınması; b u n u gerçekleştirmek üzere bilgiye ve araçlara
s a h i p olmalarının sağlanması; bilgilendirilmiş şekilde t e r c i h kullanmalarının
t e m i n i ve güvenli ve e t k i n aile planlaması yöntemlerine ulaşmaları o l a r a k belir­
tilmektedir.
265
"Report of the International
Conference
on Population
13, 18 O c t o b e r 1 9 9 4 , " C h a p t e r V I I - Reproductive
para.7.3:
and Development',
A/CONF. 1 7 1 /
Rights and Reproductive
Health",
" 7 . 3 . B e a r i n g i n m i n d t h e above d e f i n i t i o n , r e p r o d u c t i v e r i g h t s e m b r a c e c e r t a i n h u m a n
r i g h t s t h a t are a l r e a d y recognized i n n a t i o n a l l a w s , i n t e r n a t i o n a l h u m a n r i g h t s
d o c u m e n t s a n d o t h e r c o n s e n s u s d o c u m e n t s . These r i g h t s r e s t o n t h e r e c o g n i t i o n o f t h e
basic r i g h t o f a l l c o u p l e s a n d i n d i v i d u a l s to decide freely a n d r e s p o n s i b l y t h e n u m b e r ,
s p a c i n g a n d t i m i n g o f t h e i r c h i l d r e n a n d t o have t h e i n f o r m a t i o n a n d m e a n s to d o so,
a n d t h e r i g h t t o a t t a i n t h e h i g h e s t s t a n d a r d o f s e x u a l a n d r e p r o d u c t i v e h e a l t h . I t also
i n c l u d e s t h e i r r i g h t to m a k e d e c i s i o n s c o n c e r n i n g r e p r o d u c t i o n free o f d i s c r i m i n a t i o n ,
c o e r c i o n a n d violence, as expressed i n h u m a n r i g h t s d o c u m e n t s . I n t h e exercise o f t h i s
right, they s h o u l d take into a c c o u n t the needs of t h e i r l i v i n g a n d f u t u r e c h i l d r e n a n d
their responsibilities towards the c o m m u n i t y . The p r o m o t i o n of the responsible
exercise o f these r i g h t s for a l l people s h o u l d be t h e f u n d a m e n t a l b a s i s f o r g o v e r n m e n t a n d c o m m u n i t y - s u p p o r t e d policies a n d p r o g r a m m e s i n t h e a r e a o f r e p r o d u c t i v e h e a l t h ,
i n c l u d i n g f a m i l y p l a n n i n g . A s p a r t o f t h e i r c o m m i t m e n t , f u l l a t t e n t i o n s h o u l d be given
to t h e p r o m o t i o n o f m u t u a l l y r e s p e c t f u l a n d e q u i t a b l e gender r e l a t i o n s a n d p a r t i c u l a r l y
to m e e t i n g t h e e d u c a t i o n a l a n d service n e e d s o f adolescents t o enable t h e m t o d e a l i n a
p o s i t i v e a n d r e s p o n s i b l e w a y w i t h t h e i r s e x u a l i t y . R e p r o d u c t i v e h e a l t h eludes m a n y o f
t h e w o r l d ' s people because o f s u c h factors as: i n a d e q u a t e levels o f k n o w l e d g e a b o u t
h u m a n sexuality a n d inappropriate or poor-quality reproductive h e a l t h information
a n d services; t h e prevalence o f h i g h - r i s k s e x u a l b e h a v i o u r ; d i s c r i m i n a t o r y s o c i a l
p r a c t i c e s ; negative a t t i t u d e s t o w a r d s w o m e n a n d g i r l s ; a n d t h e l i m i t e d p o w e r m a n y
w o m e n a n d g i r l s have over t h e i r s e x u a l a n d r e p r o d u c t i v e lives. A d o l e s c e n t s are
p a r t i c u l a r l y v u l n e r a b l e because o f t h e i r l a c k o f i n f o r m a t i o n a n d access to r e l e v a n t
services i n m o s t c o u n t r i e s . O l d e r w o m e n a n d m e n have d i s t i n c t r e p r o d u c t i v e a n d
s e x u a l h e a l t h i s s u e s w h i c h are o f t e n i n a d e q u a t e l y a d d r e s s e d . "
Kadınlara Karşı Her Biçimiyle Ayrımcılığın Ortadan
Kaldırılması Sözleşmesi: Çekinceler Sorunu Işığında Haklar
237
Analizi
KAYNAKÇA
A r s l a n , Gülay, "Birleşmiş Milletler Kadınlara Karşı Her Türlü Ayrımcılığın
Ortadan Kaldırılmasına Dair Sözleşme (Öngörülen Haklar ve Öngörülen
Usuller/',
İÜHF Mecmuası, Cilt L X I I , Sayı 1-2, İstanbul, 2 0 0 4 , sf.3-43.
B i j n s d o r p , M i r e i l l e G.E., "The Strength
of the Optional
Protocol to the
United Nations Women's Convention",
N Q H R , No.3, 2 0 0 0 , s f . 3 2 9 - 3 5 5 .
Boer, M a u d B u q u i c c h i o - d e , "Sexual
Discrimination
and the
European
Convention
on Human Rights", H R L J , Vol.6, 1 9 8 5 , Part 1, sf. 1-16.
B r e m s , Eva, "Social and Economic
Rights of Women", S o c i a l , E c o n o m i c
and C u l t u r a l Rights: A n Appraisal of Current European and International
D e v e l o p m e n t s , Peter V a n d e r A u w e r a e r t - T o m De Pelsmaeker - J e r e m y
S a r k i n - J o h a n V a n d e L a n o t t e (eds.), M a k l u , A n t e r w e r p - A p e l d o o r n , 2 0 0 2 ,
sf. 1 7 - 4 1 .
B u e r g e n t h a l , T h o m a s , I n t e r n a t i o n a l H u m a n R i g h t s , N u t s h e l l Series,
W e s t p u b l i s h i n g Co., 1 9 8 8 .
B u n c h , C h a r l o t t e , "Women's
Rights as Human Rights: Toward a Revision
of Human Rights", H u m . R t s . Q., V o l . 1 2 , 1 9 9 0 , s f . 4 8 6 - 4 9 6 .
B u s t e l o , M a r a R., "The Committee
on the Elimination
of
Discrimination
Against Women at the Crossroads",
T h e F u t u r e o f UN H u m a n R i g h t s T r e a t y
M o n i t o r i n g , P h i l i p A l s t o n a n d J a m e s C r a w f o r d (eds.), C a m b r i d g e U n i v e r s i t y
Press, P r i n t e d i n t h e U n i t e d K i n g d o m , 2 0 0 0 , s f . 7 9 - 1 1 1 .
B y r n e s , A n d r e w C , "The 'Other' Human Rights Treaty
the Committee
on the Elimination
of Discrimination
Against
I n t ' l L . , V o l . 1 4 , N o . l , W i n t e r 1 9 8 9 , sf.1-67.
Body: The Work of
Women", Y a l e J .
Centre
for H u m a n Rights, H u m a n
Rights: A Compilation
of
International I n s t r u m e n t s , Volume I (First Part) - U n i v e r s a l I n s t r u m e n t s ,
U n i t e d N a t i o n s , New Y o r k a n d Geneva, 1 9 9 4 .
C h a r l e s w o r t h , H i l a r y , "The Public/Private
Distinction
and the Right to
Development
in International
Law", A u s t l . Y B I L , V o l . 1 2 , 1 9 8 8 - 1 9 8 9 ( p u b l i s h e d
1992), sf. 1 9 0 - 2 0 4 .
C h a r l e s w o r t h , H i l l a r y - C h i n k i n , C h r i s t i n e - W r i g h t , Shelley,
"Feminist
Approaches
to International
Law", A J I L , V o l . 8 5 , 1 9 9 1 , s f . 6 1 3 - 6 4 5 .
C l a r k , B e l i n d a , "The Vienna Convention
Reservations
Regime
and the
Convention
on Discrimination
against Women", A J I L , V o l . 8 5 , No.2, A p r i l 1 9 9 1 ,
sf.281-321.
Cook, Rebacca, "Reservations
to the Convention
on the Elimination
of All
Forms of Discrimination
against Women", V a . J . I n t ' l L a w , V o l . 3 0 , 1 9 9 0 , s f . 6 4 3 716.
, "Women's
International
Human
Rights
Law: The Way
H R Q , Vol.15, 1993, sf.230-261
, "Women's
International
Human
Rights
Law: The Way
Forward",
Human
Rights
of Women
National
and
International
P e r s p e c t i v e s , Rebecca J . C o o k (ed.), U n i v e r s i t y of P e n n s y l v a n i a Press,
P h i l a d e l p h i a , 1 9 9 4 , sf.3-36.
Forward",
, "State Accountability
Under the Convention
on the
Elimination
of All Forms of Discrimination
Against
Women", H u m a n R i g h t s o f W o m e n :
N a t i o n a l a n d I n t e r n a t i o n a l P e r s p e c t i v e s , Rebecca J . Cook (ed.), U n i v e r s i t y of
P e n n s y l v a n i a Press, P h i l a d e l p h i a , 1 9 9 4 , s f . 2 2 8 - 2 5 6 .
238
M. Semih
Gemalmaz
(ÎÜHFM C. LXIX,
S.l-2,
s. 141-240,
2011)
, "State
Responsibility
for Violations
of Women's
Human
H a r v . H u m . R t s . J . , Vol.7, 1 9 9 4 , sf. 1 2 5 - 1 7 5 .
C o o m a r a s w a m y , R a d h i k a , "To Bellow like a Cow: Women, Ethnicity,
and
the
Discourse
of Rights",
Human
Rights of Women National
and
I n t e r n a t i o n a l P e r s p e c t i v e s , Rebecca J . Cook (ed.), U n i v e r s i t y of P e n n s y l v a n i a
Press, P h i l a d e l p h i a , 1 9 9 4 , sf.39-57.
Rights",
Çelikel, Aysel, "Kadınlara Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Ortadan
kaldırıl­
ması Hakkında Sözleşme ve Türkiye'nin Koyduğu Çekinceler", M H B , Sayı 1-2,
Yıl 10, 1 9 9 0 , İstanbul, s f . 5 9 - 6 4 .
Dinç, Güney, S o r u l a r l a A v r u p a İnsan Hakları Sözleşmesi, Türkiye B a ­
r o l a r Birliği Yayınları, A n k a r a , Mayıs 2 0 0 6 .
E r i k s s o n , Maja K i r i l o v a , R e p r o d u c t i v e F r e e d o m , M a r t i n u s Nijhoff
P u b l i s h e r s , T h e Hauge, 2 0 0 0 .
F l i n t e r m a n , Cees (Revised by), "Chapter
29 - Equality
of Rights
and
Responsibilities
Between Spouses During and After Marriage (Article 5 of Protocol
No.7/', T h e o r y a n d P r a c t i c e o f t h e E u r o p e a n C o n v e n t i o n o n H u m a n R i g h t s ,
V a n D i j k , vd. (eds.), 2 0 0 6 , s f . 9 8 5 - 9 8 8 .
G e m a l m a z , H . B u r a k , A v r u p a İnsan Hakları Sözleşmesinde v e Türk
H u k u k u n d a Çocuğun B e d e n s e l C e z a y a Karşı Korunması, Legal Yay., İstan­
bul, Nisan 2005.
G e m a l m a z , M e h m e t S e m i h , Ulusalüstü İnsan Hakları H u k u k u Belge­
l e r i , I . C i l t - Bölgesel S i s t e m l e r , Legal Yay., İstanbul, 2 0 1 0 .
, Ulusalüstü İnsan Hakları H u k u k u B e l g e l e r i , I I . C i l t Uluslararası S i s t e m l e r , Legal Yay., İstanbul, 2 0 1 0 .
, Ulusalüstü İnsan Hakları U s u l H u k u k u Mevzuatı: 1. K i ­
t a p (Açıklamalı - Karşılaştırmak) Birleşmiş M i l l e t l e r Belgeleri, Legal Yay.,
İstanbul, M a r t 2 0 0 6 .
, Ulusalüstü İnsan Hakları H u k u k u n u n G e n e l T e o r i s i n e
Giriş, Legal Yay., İstanbul, 2 0 1 0 (7. Baskı).
, D e v l e t , B i r e y Özgürlük, Legal Yay., İstanbul, M a r t 2 0 1 0 .
, "Ulusalüstü İnsan Hakları Hukukunda
Ayrımcılık Yasağı ve
Eşitlik tikesi Bağlamında 'Özel Önlemler', 'Geçici Özel Önlemler', 'Pozitif Edim' ve
'Destekleyici
Edim",
Prof. Dr. Tunçer Karamustafaoğlu'na Armağan, Adalet
Yayınevi, A n k a r a , 2 0 1 0 , sf. 1 0 5 - 3 0 6 .
Goldberg, Pamela, "Anyplace
Women Fleeing Intimate
Violence",
sf.565-604.
but Home: Asylum in the United States for
C o r n e l l I n t ' l L . J . , V o l . 2 6 , Issue 3, 1 9 9 3 ,
Goldberg, Pamela - Kelly, Nancy, "International
Human
Rights
and
Violence against Women", H a r v a r d H u m . R t s . J . , Vol.6, 1 9 9 3 , sf. 1 9 5 - 2 0 9 .
Gözübüyük, Şeref - Gölcüklü, Feyyaz, A v r u p a İnsan Hakları Sözleş­
m e s i v e Uygulaması, T u r h a n K i t a b e v i , 2 0 0 3 .
Gündüz, A s l a n , Milletlerarası H u k u k : T e m e l Belgeler - Örnek K a r a r ­
lar, B e t a Yay., İstanbul, 1 9 9 8 .
H a r r i s , D. J . - O B o y l e , M . - W a r b r i c k , C , L a w o f t h e E u r o p e a n C o n ­
v e n t i o n o n H u m a n R i g h t s , B u t t e r w o r t h s , P r i n t e d i n Great B r i t a i n , 1 9 9 5 .
H e r i n g a , A a l t W i l l e m a n d V a n Hoof, F r i e d (Revised by), "Chapter
33 Prohibition
of Discrimination
(Article 14/', T h e o r y a n d P r a c t i c e o f t h e E u r o ­
p e a n C o n v e n t i o n o n H u m a n R i g h t s , Pieter v a n D i j k , F r i e d v a n Hoof, A r j e n
v a n R i j n a n d Leo Z w a a k (eds.), I n t e r s e n t i a , A n t w e r p e n - O x f o r d , 2 0 0 6 ( F o u r t h
edition), sf. 1 0 2 7 - 1 0 5 1 .
Kadınlara Karşı Her Biçimiyle Ayrımcılığın Ortadan
Kaldırılması Sözleşmesi: Çekinceler Sorunu Işığında Haklar
239
Analizi
H o r w i t z , M . J . , "The History of the Public/Private
Distinction",
U. Pa. L.
R e v . , V o l . 1 3 0 , 1 9 8 2 , sf. 1 4 2 3 - 1 4 2 8 .
H o q , L a b o n i A m e n a , "The Women's
Convention
and Its Optional
Protocol:
Empowering
Women to Claim Their Internationally
Protected
Rights",
Colum.
H u m . R t s . L. Rev., Vol.32, 2 0 0 0 - 2 0 0 1 , sf.677-726.
J a c o b s & W h i t e , (Clare Ovey a n d R o b i n White), E u r o p e a n C o n v e n t i o n
o n H u m a n R i g h t s , O x f o r d U n i v e r s i t y Press, T h i r d e d i t i o n 2 0 0 2 .
J a c o b s o n , Roberta, "The Committee
on the Elimination
of
Discrimination
against
Women",
T h e United Nations and H u m a n Rights: A C r i t i c a l
A p p r a i s a l , (edited by P h i l i p A l s t o n ) , C l a r e n d o n Paperbacks, Great B r i t a i n , 1995
(First p u b l i s h e d 1992), s f . 4 4 4 - 4 7 2 .
K a m m i n g a , M e n n o T., I n t e r - S t a t e A c c o u n t a b i l i t y for V i o l a t i o n s of
H u m a n R i g h t s , U n i v e r s i t y of P e n n s y l v a n i a Press, 1992.
Lacey, Nicola, "Legislation
Against Sex Discrimination:
Questions from a
Feminist Perspective",
J . L . & S o c ' y , V o l . 1 4 , No.4, W i n t e r 1 9 8 7 , s f . 4 1 1 - 4 2 1 .
, "Feminist
Legal Theory and the Rights of Women",
Gender
a n d H u m a n R i g h t s , K a r e n K n o p (ed.), O x f o r d U n i v e r s i t y Press, P u b l i s h e d i n
t h e U n i t e d States, 2 0 0 4 , sf. 13-55.
L i j n z a a d , Liesbeth, R e s e r v a t i o n s to U N - H u m a n R i g h t s T r e a t i e s ,
M a r t i n u s Nijhoff P u b l i s h e r s , t h e N e t h e r l a n d s , 1995.
M e r o n , T h e o d o r , "Enhancing
the Effectiveness
of the Prohibition
of Dis­
crimination
against Women", A J I L , V o l . 8 4 , No. 1, J a n u a r y 1 9 9 0 , s f . 2 1 3 - 2 1 7 .
M e r t u s , J u l i e a n d Goldberg, Pamela, "A Perspective
on Women
and
International
Human Rights After the Vienna Declaration:
The
Inside/Outside
Construct',
N.Y.U. J . I n t ' l L . & Pol., V o l . 2 6 , 1 9 9 4 , s f . 2 0 1 - 2 3 4 .
Nielsen, H e n r i k K a r l , "The Concept of Discrimination
in ILO
Convention
No. Ill",
I C L Q , V o l . 4 3 , No.4, October 1994, s f . 8 2 7 - 8 5 6 .
O H C H R , H u m a n R i g h t s : A C o m p i l a t i o n of I n t e r n a t i o n a l I n s t r u m e n t s ,
V o l u m e I (First Part), U n i t e d N a t i o n s , New Y o r k a n d Geneva, 2 0 0 2 .
Özdek, Y a s e m i n , A v r u p a İnsan Hakları H u k u k u v e Türkiye, TODAİE
Yayınları, 2 0 0 4 .
P a p a d e m e t r i o u , Theresa, "International
Protection
of Women's
Rights",
R e v u e Hellénique de D r o i t I n t e r n a t i o n a l , No. 1, 1996, sf. 1 6 1 - 1 8 6 .
P a r t s c h , K a r l Josef, "Discrimination",
T h e E u r o p e a n S y s t e m for t h e
P r o t e c t i o n of H u m a n R i g h t s , M c d o n a l d - M a t s c h e r - Petzold (eds.), M a r t i n u s
Nijhoff P u b l i s h e r s , P r i n t e d i n t h e N e t h e r l a n d s , 1993, s f . 5 7 1 - 5 9 2 .
Rhoodie, E s c h e l M . , D i s c r i m i n a t i o n a g a i n s t W o m e n : A G l o b a l S u r v e y ,
M c F a r l a n d & C o m p a n y , Inc., P u b l i s h e r s , 1999.
Romany,
Celina, "Women
as Aliens:
A Feminist
Critique
of
the
Public/Private
Distinction
in International
Human Rights Law", H a r v . H u m . R t s .
J . , Vol.6, 1 9 9 3 , s f . 8 7 - 1 2 5 .
, "State Responsibility
Goes Private: A Feminist Critique of the
Public/Private
Distinction
in International
Human Rights Law", H u m a n R i g h t s
of W o m e n : N a t i o n a l a n d I n t e r n a t i o n a l P e r s p e c t i v e s , Rebecca J . Cook (ed.),
U n i v e r s i t y of P e n n s y l v a n i a Press, P h i l a d e l p h i a , 1994, s f . 8 5 - 1 1 5 .
Schopp-S c h i l l i n g , H a n n a Beate, "Reflections
on a General
Recommenda­
tion on Article 4(1) of the Convention
on the Elimination
of All Forms of
Discrimi­
nation against Women", T e m p o r a r y S p e c i a l M e a s u r e s : A c c e l e r a t i n g De Facto
E q u a l i t y of W o m e n U n d e r A r t i c l e 4(1) UN C o n v e n t i o n o n t h e E l i m i n a t i o n
of A l l F o r m s of D i s c r i m i n a t i o n a g a i n s t W o m e n , Ineke Boerefijn, Fons
C o o m a n s , J e n n y G o l d s c h m i d t , R i k k i H o l t m a a a t , Ria W o l l e s w i n k e l (eds.), I n t e r s e n t i a , A n t w e r p - O x f o r d - N e w Y o r k , 2 0 0 3 , sf. 13-33.
240
M. Semih
Gemalmaz
(ÎÜHFM C. LXIX,
S.l-2,
s. 141-240,
2011)
S h e l t o n , D i n a h , "Private Violence, Public Wrongs and the Responsibility
of
F o r d h a m I n t ' l L . J . , V o l . 1 3 , Issue 1, 1 9 8 9 , sf.1-34.
S o u t h a r d , J o L y n n , "Protection
of Women's
Human Rights
Under the
Convention
on the Elimination
of All Forms of Discrimination
Against
Women",
P a c e I n t ' l L . R e v . , Vol.8, 1 9 9 6 , sf.1-90.
Steiner, H e n r y J . - A l s t o n , P h i l i p , I n t e r n a t i o n a l H u m a n R i g h t s i n
C o n t e x t , O x f o r d U n i v e r s i t y Press, 2 0 0 0 .
Tezcan - E r d e m - S a n c a k d a r , A v r u p a İnsan Hakları Sözleşmesi Işı­
ğında Türkiye'nin İnsan Hakları S o r u n u , Seçkin Yayıncılık, 2 0 0 4 .
T h o r n t o n , M a r g a r e t , "The Public/Private
Dichotomy:
Gendered
and
Discriminatory",
J . L . & S o c ' y , V o l . 1 8 , No.4, W i n t e r 1 9 9 1 , s f . 4 4 8 - 4 6 3 .
United Nations, T h e United Nations and the Advancement of Women
1 9 4 5 - 1 9 9 5 , B l u e B o o k s Series, Vol. V I , U n i t e d N a t i o n s , New Y o r k , 1995.
V a n Hoof, F r i e d (Revised by), "Chapter
30 - General
Prohibition
of
Discrimination
(Article
1 of Protocol No.l2f,
Theory and Practice of t h e
E u r o p e a n C o n v e n t i o n o n H u m a n R i g h t s , V a n D i j k , vd. (eds.), 2 0 0 6 , sf.989992.
W a d s t e i n , M a r g a r e t a , "Implementation
of the UN Convention
on the
Elimination
of All Forms of Discrimination
Against
Women", S I M Newsletter,
No.4, 1 9 8 8 , s f . 5 - 2 1 .
W r i g h t , Shelly, "Economic
Rights and Social Justice:
A Feminist
Analysis
of Some International
Human Rights Conventions",
A u s t . Y B I L , V o l . 1 2 , 1988¬
1999, s f . 2 4 1 - 2 6 4 .
States",