Y RM B R NC Y ZYILDA T RK YE`N N G VENL K R SKLER

1
T.C.
ATILIM ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
ULUSLARARASI İLİŞKİLER ANABİLİM DALI
YİRMİBİRİNCİ YÜZYILDA TÜRKİYE’NİN
GÜVENLİK RİSKLERİ:
BAĞIMSIZ KÜRT DEVLETİ’NİN KURULMA İHTİMALİNİN
DOĞURABİLECEĞİ SORUNLAR
YÜKSEK LİSANS TEZİ
Şerif Emre ÇAĞLAR
TEZ DANIŞMANI
Yrd. Doç. Dr. Poyraz GÜRSON
Ankara-2013
2
3
T.C.
ATILIM ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
ULUSLARARASI İLİŞKİLER ANABİLİM DALI
YİRMİBİRİNCİ YÜZYILDA TÜRKİYE’NİN
GÜVENLİK RİSKLERİ:
BAĞIMSIZ KÜRT DEVLETİ’NİN KURULMA İHTİMALİNİN
DOĞURABİLECEĞİ SORUNLAR
YÜKSEK LİSANS TEZİ
Şerif Emre ÇAĞLAR
TEZ DANIŞMANI
Yrd. Doç. Dr. Poyraz GÜRSON
Ankara-2013
4
5
ÖNSÖZ
Bu çalışmanın amacı Yirmibirinci yüzyılda Türkiye’nin güvenlik riskleri:
Bağımsız Kürt devletinin kurulma ihtimalinin doğurabileceği sorunların Türkiye
jeopolitiğine ve çevre ülkelerine olası etkilerini değerlendirmektir.
Türkiye coğrafyası bulunduğu lokasyon itibariyle tehdit algısını sürekli olarak
üzerinde tutmaktadır. Bu tehdit algılarından bir tanesi de Kuzey Irak ve/veya Türkiye
merkezli ayrılıkçı Kürt unsurlarca kurulmak istenen Bağımsız Kürt devleti düşüncesi
olmuştur. Bu düşünce 1980’li yıllarda evrilmeye başlamıştır. Çalışmamızda ki
öncelik; güvenliğin kavramsal statüsü ile bağımsız Kürt devleti düşüncesinin Türkiye
jeopolitiğine olası etkilerinin araştırılması olmuştur.
Tez yazım sürecinde Kürt menşeili hareketlerin devletleşme çabalarına erişim
konusunda kaynak azlığı nedeniyle birtakım zorluklar yaşadığımı belirtmek
istiyorum. Bu zorlukların bertarafı için detaylı bir arşiv araştırması yaptım. Tezimin
yazım aşamasındaki en yorucu fakat bir o kadar da merak uyandıran kısmı kanımca
bu başlık olmuştur.
Çalışmalarımda bana her konuda destek olan çok değerli hocam Yrd. Doç.
Dr. Poyraz GÜRSON’a yoğun çalışma temposunda bana karşı göstermiş oldukları
anlayıştan dolayı öncelikli olarak tezimi ithaf ettiğim Eşim Esra ÇAĞLAR’a
ayrıca eğitim hayatım boyunca benden maddi ve manevi desteğini asla esirgemeyen
Babam Abdurahim, Annem Mualla ve Kardeşim Erdem ÇAĞLAR’a
teşekkürlerimi bir borç bilirim.
6
İÇİNDEKİLER
GİRİŞ .......................................................................................................................... 1
BİRİNCİ BÖLÜM...................................................................................................... 4
BİREY VE DEVLET BAĞLAMINDA GÜVENLİK ............................................. 4
1.GÜVENLİK KAVRAMI .......................................................................................... 4
2. GÜVENLİK KAVRAMIYLA YAKINDAN İLGİLİ DİĞER TERİMLER ........... 5
2.1 Güç ..................................................................................................................... 5
2.2 Tehdit ................................................................................................................. 5
2.3 Çatışma............................................................................................................... 5
2.4 Jeopolitik ............................................................................................................ 5
2.5 Jeostrateji............................................................................................................ 6
2.6 Risk .................................................................................................................... 6
2.7 Savunma ............................................................................................................. 7
2.8 Strateji ................................................................................................................ 7
3. DEVLETLERİN GÜVENLİĞİ İLE İLGİLİ ÇALIŞMALARIN TARİHİ .............. 7
İKİNCİ BÖLÜM ...................................................................................................... 11
SOĞUK SAVAŞ VE SONRASI TÜRKİYE’NİN GÜVENLİĞİ ......................... 11
1.TÜRKİYE’NİN GÜVENLİĞİ BAĞLAMINDA COĞRAFİ KONUMU VE
BÖLGESEL ROLÜ ................................................................................................... 11
1.1 TÜRKİYE COĞRAFYASININ STRATEJİK ÖNEMİ .................................. 11
2. SOĞUK SAVAŞ DÖNEMİ VE SONRASI TÜRKİYE’YE YÖNELİK
TEHDİTLER .............................................................................................................. 13
2.1 SOĞUK SAVAŞ DÖNEMİNDE TÜRKİYE’YE YÖNELİK TEHDİTLER .. 13
2.1.1 Yunanistan .................................................................................................... 15
2.1.2 Bulgaristan .................................................................................................... 17
7
2.1.3 Suriye ............................................................................................................ 17
2.1.4 İsrail .............................................................................................................. 20
2.1.5 SSCB ............................................................................................................. 22
2.1.6 ABD .............................................................................................................. 23
2.1.7 İran ................................................................................................................ 26
3. SOĞUK SAVAŞ SONRASI DÖNEMDE TÜRKİYE’NİN GÜVENLİĞİ ........... 29
3.1 SOĞUK SAVAŞ SONRASI DÖNEMDE GÜVENLİK ALGISI ................... 29
3.2 SOĞUK SAVAŞ SONRASI TÜRKİYE’NİN ÜLKELER, BÖLGELER VE
ÖRGÜTLER BAĞLAMINDA İLİŞKİLER VE GÜVENLİK ENDİŞELERİ ...... 32
3.2.1 İran İle İlişkiler .......................................................................................... 32
3.2.2 Suriye ile İlişkiler ...................................................................................... 38
3.2.3 İsrail ile İlişkiler ........................................................................................ 41
3.2.4 Irak ile İlişkiler .......................................................................................... 44
3.2.5 Balkanlar ve Türkiye ................................................................................. 49
3.2.6 Rusya Federasyonu İle İlişkiler ................................................................. 62
3.2.7 ABD İle İlişkiler ........................................................................................ 66
3.2.8 Avrupa Birliği İle İlişkiler......................................................................... 71
3.2.9 Türk Cumhuriyetleri ve Kafkasya İle İlişkiler .......................................... 74
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM .................................................................................................. 83
ORTADOĞU’DA KÜRTLERİN DEVLETLEŞME ÇABALARI ...................... 83
1. TARİHTEKİ KÜRT MENŞELİ HAREKETLER VE DEVLETLEŞME
ÇABALARI ............................................................................................................... 83
2. LULU ..................................................................................................................... 83
3. GUTİLER (CUTİ-CUDİ) ...................................................................................... 83
4. KASAY-KUSİ-KUŞU-KASİTLER (KASSİTES) ................................................ 84
5. MİTANNİ KRALLIĞI........................................................................................... 84
6. KHALDİ – URARTU ............................................................................................ 84
8
7. SUBARİ ................................................................................................................. 85
8. HAMDANİLER ..................................................................................................... 85
9. ZİYARLAR (ALAMUT ZİYAR-İ) ....................................................................... 85
10. BÜVEYHOĞULLARI......................................................................................... 86
11. HASANVEYHLER ............................................................................................. 86
12. MERVANİLER ................................................................................................... 87
13. ANNAZİLER ....................................................................................................... 87
14. GORLAR ............................................................................................................. 87
15. FEDLEVİLER (ATABEY) .................................................................................. 88
16. EYYUBİLER ....................................................................................................... 92
17. ŞEDDADİLER ..................................................................................................... 92
19. BOTANİLER ....................................................................................................... 94
20. MEHABAD KÜRT CUMHURİYETİ................................................................. 95
21. KÖRFEZ KRİZİ ORTADOĞU VE KÜRTLER ............................................... 100
21.1. Kuzey Irak’ta Kürt Devletinin Oluşturma Çabaları .................................... 105
22. YİRMİBİRİNCİ YÜZYILDA BAĞIMSIZ KÜRT DEVLETİNİN KURULMA
ÇABALARI VE BÖLGESEL GÜVENLİK ............................................................ 107
22.1 Irak Müdahalesi Sonrasında Kurulmak İstenen Kürt Devleti Ekseninde Bölge
Ülkelerine Bakış ................................................................................................... 107
22.1.1 İsrail ...................................................................................................... 108
22.1.2 İran ........................................................................................................ 109
22.1.3 Suriye .................................................................................................... 110
22.1.4 Suudi Arabistan ..................................................................................... 112
22.1.5 Ürdün .................................................................................................... 113
22.1.6 Lübnan .................................................................................................. 113
22.1.7 Türkiye ................................................................................................. 114
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM .......................................................................................... 121
9
YİRMİBİRİNCİ YÜZYILDAKİ GELİŞMELER NETİCESİNDE KUZEY
IRAK’TA BAĞIMSIZ KÜRT DEVLETİ’NİN KURULMA İHTİMALİNİN
DOĞURABİLECEĞİ SORUNLARA GENEL BAKIŞ ..................................... 121
1. KUZEY IRAK’IN KÜRT NÜFUZUNA GIREREK BAĞIMSIZ KÜRT
DEVLETİ’NİN KURULARAK TÜRKIYE’YI TEHDIT EDEBILIR BIR HAL
ALMASI .................................................................................................................. 122
1.1 KERKÜK VE TÜRKMENLER .................................................................... 122
1.2 KUZEY IRAK BÖLGESİNDE KÜRT HAREKETİ VE ETKİN BİR HAL
ALMASI VE ETKİLERİ ..................................................................................... 124
1.3 IRAK’IN HUKUKEN (DE JURE) BÖLÜNEREK BAĞIMSIZ KÜRT
DEVLETİ’NİN KURULMA İHTİMALİ ............................................................ 129
1.4 IRAK’IN KÜRT FEDERASYONU HALİNE GETİRİLEREK ZAMANLA
BAĞIMSIZ KÜRT DEVLETİ’NE DÖNÜŞTÜRÜLMEK İSTENMESİ ........... 135
1.5 GÜNCEL GELİŞME 1: ARAP BAHARI SÜRECİ VE SONRASINDA
SURİYE’NİN KUZEY BÖLGESİ’NİN STATÜSÜ ........................................... 141
1.6 GÜNCEL GELİŞME 2: İMRALI HEYETLERİ VE ABDULLAH ÖCALAN
.............................................................................................................................. 143
BEŞİNCİ BÖLÜM ................................................................................................. 150
SONUÇ VE DEĞERLENDİRME ........................................................................ 150
KAYNAKÇA .......................................................................................................... 163
ÖZET....................................................................................................................... 188
ABSTRACT ............................................................................................................ 189
10
KISALTMALAR
AB: Avrupa Birliği
ABGS: Avrupa Birliği Genel Sekreterliği
ABD: Amerika Birleşik Devletleri
AEI: Amerikan Girişim Enstitüsü-American Enterprise Institute
AET: Avrupa Ekonomik Topuluğu
AFASAM: Afro-Avrasya Stratejik Araştırmalar Merkezi
AGİK: Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Konferansı
AGSP: Avrupa Güvenlik ve Savunma Politikası
a.g.e.: Adı Geçen Eser
a.g.r.: Adı Geçen Rapor
a.g.t.: Adı Geçen Tez
a.g.teb.: Adı Geçen Tebliğ
a.g.m.: Adı Geçen Makale
a.g. int. sitesi: Adı Geçen İnternet Sitesi
AKP: Adalet ve Kalkınma Partisi
ALBA: Çokuluslu Barışı Koruma Gücü
AP: Avrupa Parlamentosu
APEC: Asya Pasifik Ekonomik İşbirliği
ASALA: Armenian Secret Army for the Liberation of Armenia - Ermenistan'ın
Kurtuluşu için Ermeni Gizli Ordusu
ASAM: Avrasya Stratejik Araştırmalar Merkezi
ATASE: Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı
BDP: Barış ve Demokrasi Partisi
11
BDT: Bağımsız Devletler Topluluğu
BH: Bosna Hersek
BİLGESAM: Bilge Adamlar Stratejik Araştırmalar Merkezi
BİO: Barış İçin Ortaklık
BLACKSEAFOR: Karadeniz Deniz İşbirliği Görev Grubu
BM: Birleşmiş Milletler
BOP: Büyük Ortadoğu Projesi
BSP: Bulgaristan Sosyalist Partisi
BTC: Bakü Tiflis Ceyhan
BUSAM: Bahçeşehir Üniversitesi Stratejik Araştırmalar Merkezi
C.: Cilt
CENTO: Merkezi Antlaşma Teşkilatı - Central Treaty Organization
COMECON: Ekonomik Yardımlaşma Konseyi
Çev.: Çeviren
Der.: Derleyen
DGB: Demokratik Güçler Birliği
DPT: Devlet Planlama Teşkilatı
DTK: Demokratik Toplum Kongresi
D-8: Gelişmekte olan Sekiz Ülke (Developing 8)
ERAREN: Ermeni Araştırmaları Enstitüsü
Ed.: Editör
ETA: Bask Bölgesi Ayrılıkçı Terör Örgütü
GAP: Güneydoğu Anadolu Projesi
GKRY: Güney Kıbrıs Rum Yönetimi
IFOR: Uygulama Gücü
İKV: İktisadi Kalkınma Vakfı
İKÖ: İslam Kalkınma Örgütü
IKYB: Irak Kürdistan Yurtseverler Birliği
IMF: Uluslararası Para Fonu (Internationl Monetary Fund)
IPTF: Uluslararası Polis Görev Gücü (International Police Task Force)
IRA: İrlanda Cumhuriyet Ordusu
KDP: Kürdistan Demokrat Partisi
KEİB: Karadeniz Ekonomik İşbirliği
12
KKTC: Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti
KSKT: Kürdistan-Sovyet Kültürel İlişkiler Topluluğu
KUK: Kürt Ulusal Konseyi
MC: Milletler Cemiyeti
MHP: Milliyetçi Hareket Partisi
NATO: Kuzey Atlantik Antlaşması Örgütü (North Atlantic Treaty Organization)
NGO: Hükümet Dışı Örgütler (Non- governmental Organization)
ORSAM: Ortadoğu Stratejik Araştırmalar Merkezi
PASOK: Panhellenik Sosyalist Hareket
PJAK: Partiya Jiyana Azad a Kurdistanê – Kürdistan Özgür Yaşam Partisi
PKK: Partiya Karkerên Kurdistan – Kürdistan İşçi Partisi
SAS: Su Altı Savunma
SAT: Su altı Taarruz
SEEBRIG: Güneydoğu Avrupa Çok Uluslu Barış Gücü Tugayı
SEİA: Savunma ve Ekonomik İşbirliği Anlaşması
SSCB: Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği
ŞİÖ: Şanghay İşbirliği Örgütü
TASAM: Türk Asya Stratejik Araştırmalar Merkezi
TEPAV: Türkiye Ekonomi ve Politik Araştırmalar Vakfı
TESAV: Türkiye Ekonomik Siyasal Araştırmalar Vakfı
TBMM: Türkiye Büyük Millet Meclisi
TİSK: Türkiye İşveren Sendikaları Konfederasyonu
TOBB: Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği
TPAO: Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı
TSK: Türk Silahlı Kuvvetleri
TUSİAD: Türkiye Sanayici ve İşadamları Derneği
TÜRKSAM: Türkiye Stratejik Araştırmalar Enstitüsü
UAEA: Uluslararası Atom Enerji Ajansı
UNMIBH: Birleşmiş Milletler Bosna Hersek Misyonu (United Nations Mission In
Bosnia and Hercegovina)
UNPROFOR: BM Koruma Gücü
USAK: Uluslararası Stratejik Araştırmalar Enstitüsü
Vb.: Ve benzeri
13
VP: Varşova Paktı
Vs.: Vesaire
YFC: Yugoslavya Federal Cumhuriyeti
14
15
GİRİŞ
Amerika Birleşik Devletleri (ABD)’nin Ortadoğu bölgesinde Büyük Ortadoğu
Projesi (BOP) temeli Türkiye’nin de topraklarını kapsayacak şekilde bir Kürt
devletinin kurulmasına destek verdiği yönündeki iddialar 1991 yılında gerçekleşen
Körfez Savaşı sonrasında ortaya atılmıştır. Bunu temellendiren düşüncenin ise
İsrail’in güvenliğinin sağlanması için bölünmüş bir Irak bölgede kurgulanmaktaydı.
Irak bölgesinde Kürt oluşumunu hızlandıran süreç bölgede bulunan Çekiç Güç ile
gerçekleşmiştir. Bölgede Çekiç Güç ile birlikte kendini güvende hisseden Kürt
azınlığın etkinliği ABD’nin Irak’ı işgali ile birlikte belirgin bir hal almıştır. Irak’ta
ABD tarafınca kurgulanan etnik temelli oluşumda Kürt gruplarca ABD’ye verilen
desteğin karşılığı alınmak istenmiştir. Burada Türkiye tarafınca 1 Mart tezkeresinin
TBMM’den çıkartılmamasının karşılığı Kürt unsurların desteklenmesi olmuştur.
Bölgede bulunan Kürtlerin asıl amacı özerklik ya da federasyon değil, “ayrılma”
olduğu ortaya çıkmaktadır.1 Irak’lı Kürtler, 1991’den beri elde ettikleri bağımsız
Kürt devleti yönündeki kazanımlarını artırmak ve uygun buldukları bir ortamda
bağımsızlıklarını ilan etmek için, Kerkük’ü de içine alan bölgede geniş yetkilerle
donatılmış federal bir yönetim istemektedirler.2
Bu bağlamda tartışma, Irak’ın geleceğinin ve Kuzey Irak’ın durumunun ne
olacağı sorununa odaklanmış, “federasyon” ya da “özerklik” konusu, ABD’nin de
gündemini oluşturmaya başlamıştır.3
Irak’ta var olan Kürt kimliğinin temellerini ve bağımsızlık ruhunu kendi
aşiretlerinden aldığı gözlenmekte fakat bunu gerçekleştirebilecek güce sahip
olmadığıysa aşikârdır. Kürt gruplar ayrılıkçı hareketin bağımsızlıkla sonuçlanması
için kendisine destek verecek unsurları dış güçlerde aramaktadır. Bölgede Kürt
etkinliği kurmak ve bu etkinliğin devamlılığını sağlamak içinse ABD’nin yardımına
ihtiyaç duyulmuştur.
Bölgede kurulması planlanan Bağımsız Kürt devleti ilk etapta bölgedeki
huzursuz yapıyı daha da arttıracaktır. Irak’ın bölünmesiyle birlikte etnik ve
1
Erol Kurubaş, “ Irak’ta Kürt Ayrılıkçılığı ve Başarı Şansı”, Avrasya Dosyası: Jeopolitik Özel,
Ankara, ASAM Yayınları, 2002, s. 137.
2
Serhat Erkmen, “Irak Nereye”, Stratejik Analiz, No:69, Ocak 2006, s. 24.
3
Ümit Özdağ, “Yeniden Yapılanan Ortadoğu”, Stratejik Analiz, No:31, Kasım 2002, s. 24-25.
16
mezhepsel ayrılıkların etkisi Şii nüfus üzerinde de görülecektir. Şii nüfusun İran ile
yakınlaşabilme ihtimali istikrarsızlığı hem içsellikten çıkartacak hem de boyutunu
arttıracaktır. Tek boyutlu bir Kürt yapılanması değil iki boyutlu olan bir Şii
yapılanması hatta yeterli destek unsurunun sağlanabilmesi ihtimali karşısında üçüncü
boyut olarak Türkmenlerce oluşturulabilecek bir yapılanma.
Bunun yanı sıra bu tarz ayrılıkçı hareketleri destekleyen ABD bölgede antipati
toplamaya devam edecek ve ABD’ye karşı nefret duygularının artmasına neden
olacak, Arap dünyasında anti Amerikancı düşünce yükselerek laik ve Amerikan
yanlısı Arap elitleri dahi, El Kaide, Hizbullah ve Hamas türü örgütlere destek
verebilecektir. Aynı şekilde yükselen anti Amerikancı düşünceden İsrail de nasibini
alacak, Arap-İsrail barışı tamamen çıkmaza girebilecektir.4
Bölgede kurulabilecek bağımsız bir Kürt devleti veya federal bir Irak içindeki
özerk bir Kürt yönetimi söylemi, Türkiye’yi ve Türk yöneticilerini hiçbir zaman
memnun etmemiş, Kürtlerin fırsat yakalamaları halinde bağımsızlık arayışına
gireceklerine ilişkin endişe Türk liderlerde sürekli var olmuştur. Irak konusunda ise
Türkiye’nin talebi PKK teröründen arındırılmış, güven ortamının hâkim olduğu, sıfır
soruna yakın perspektifte ikili ilişkilerin geliştirildiği istikrarlı bir Irak olmuştur.
Irak’ta yaşayan Kürtlerce oluşturulabilecek bağımsız bir Kürdistan düşüncesi
Türkiye’de yaşamını sürdüren Kürtler tarafından örnek alınarak -ayrılma ve birleşme
temelli- emsal teşkil edebilir bir duruma geçiş yapacaktır. Türkiye tarafınca bu tarz
ayrılıkçı hareketlere izin verilmeyerek bunun kontrol altında tutulması ve terörizmin
topraklarında bertarafı yönündeki faaliyetleri Batılı gruplar ve PKK taraftarı diğer
ülke ve unsurlarca özgürleşme karşıtı hareket olarak görülse de Türkiye bu konudaki
haklılığını ulusal ve uluslararası kamuoyuna istikrarlı şekilde anlatma yoluna
gitmektedir. Bütün bu hususlar dikkate alındığında Ankara, Irak’ın parçalanma süreci
sonucu bölgede istikrarsızlık ve huzursuzluğun baş göstereceğini dikkate alarak,
Kuzey Irak’ta oluşabilecek özerk bir Kürt oluşumuna şiddetle karşı çıkmaktadır.5
Türk yöneticileri, bölgede yerleşmiş bir demokrasinin kurulmasını istemekle birlikte,
4
(Erişim) Ümit Özdağ, “Kürt Devleti Kurulur mu”,
http://www.harpak.tsk/kha/int./www/hts/makaleler.html, (06.11.2012)
5
(Erişim) Henry Barkey, “ Türkiye’nin Kürt Sorununun Dönüşü”, Los Angeles Times, 30.07.2006.
http://www.genkur.tsk/bhihabergöster.asp (08.11.2012)
17
artmakta olan Amerikan destekli Kürt etkinliğinden sürekli rahatsızlık duymakta, bu
endişe ve hassasiyetlerin ABD tarafından dikkate alınmadığını düşünmektedir.6
Çalışmada, öncelikle olarak güvenlik kavramının tanımından başlanmış olmakla
birlikte; birey – devlet ekseninde güvenlik, güvenlik kavramıyla yakından ilgili
terimler, güvenlik ve güvenlik çalışmalarının tarihsel gelişimi, Türkiye’nin coğrafi
konumu ve bölgesel rolü, Türkiye coğrafyasının stratejik önemi, soğuk savaş dönemi
ve sonrası Türkiye’ye yönelik tehditler, soğuk savaş sonrası dönemde güvenlik
algısı, Yirmibirinci yüzyıla kadar Türk dış politikası, soğuk savaş sonrası
Türkiye’nin ülkeler, bölgeler ve örgütler bağlamında ilişkiler ve güvenlik endişeleri,
Ortadoğu’da Kürtlerin devletleşme çabaları, Kürt menşeili hareketler ve devletleşme
çabaları, Yirmibirinci yüzyılda bağımsız Kürt devletinin kurulma çabaları ve
bölgesel güvenlik, Yirmibirinci yüzyılda ki gelişmeler neticesinde Kuzey Irak’ta
bağımsız Kürt devletinin kurulma ihtimalinin doğurabileceği sorunlara genel bakış
Irak müdahalesinin akabinde bölgesel güvenlik ve bağımsız Kürt devletinin kurulma
ihtimali ile doğabilecek sorunlara iki örnek, sonuç ve değerlendirme kısmı ile
çalışmamız son bulmaktadır.
Tezimde kaynak olarak basılı eserlerden ki bunun büyük çoğunluğu kitaplar
oluşturmakla birlikte, güncel makalelerden, gazete haberlerinden, dergi ve elektronik
kaynaklardan, özellikle alanında uzman kişilerin görüşlerinden faydalanılmıştır.
6
(Erişim) Frank Carlucci ve F.Stephen Larrabe, “ Revitalizing U.S.-Turkey Relation”,
http://www.washingtontimes.com/commentary/20050607-095000-7007 page2.htm (08.11.2012)
18
BİRİNCİ BÖLÜM
BİREY VE DEVLET BAĞLAMINDA GÜVENLİK
1.GÜVENLİK KAVRAMI
En basit manada güvenlik; toplum yaşamında kanunî düzenin aksamadan
yürütülmesi, kişilerin korkusuzca yaşayabilmesi demektir.7
Güvenlik aslında sürekliliğinin sağlanması için öncelikli olarak bir yapının
korunur şekilde kurulması/kurgulanması, bu durum sağlandıktan sonra ise sistematik
şekilde kollanır yapıya dönüştürülmesidir.
Uluslararası ilişkiler disiplininde ise, güvenliğe ihtiyaç duyan uluslararası
ilişkiler aktörlerinin kendi egemenlik alanları içerisinde kimi zamansa dışında, diğer
aktörlerden gelebilecek tehdit ve tehdidin ileri türevlerine (tedhiş, terörizm vb…)
karşı süreklilik ekseninde koruma temelli kavram olarak ortaya çıkmaktadır.
Güvenlik kelimesinin tanımlarında dikkati çeken iki önemli alt kavram
vardır. İlki güvenliğin tesis edilmesi, ikincisi ise devamlılığın sağlanmasıdır.
Güvenlikle ilgili bu iki kavram tanımlamaların tamamında yer almaktadır. Güvenlik
unsurunun ilk başlığı olan güvenliğin tesisi, asıl unsur olarak aktörün kendine ait
egemenlik alanında güven içerisinde egemenliğinin tesisi anlamına gelmektedir.
Güvenliğin kollanması ise, devletlerin kendi egemenlik alanı içerisinde tesis edilen
güvenliğin sürdürülebilirlik kavramı gereğince güç unsuru temeli oluşturacak şekilde
korunmasıdır.8
7
8
(Erişim) “Güvenlik”, www.tdk.gov.tr., (02.03.2012)
Beril Dedeoğlu, “Uluslararası Güvenlik ve Strateji”, İstanbul, Derin Yayınları, 2003, s. 10.
19
2. GÜVENLİK KAVRAMIYLA YAKINDAN İLGİLİ DİĞER TERİMLER
Güvenlik kavramının birden fazla tanımı olmakla birlikte, bu tanımların
yakından ilgili olduğu aşağıda anlamları özetlenen terimler güç, tehdit, çatışma,
jeopolitik, jeostrateji, risk, savunma ve strateji olarak sıralanabilir.
2.1 Güç
Askeri ve ekonomik açıdan güç; erişim, kabiliyet, devletlerarası sisteme
etkinin büyüklüğü9; kendi egemenlik alanı içinde ve dışında caydırabilecek
donanıma sahip olabilme kabiliyetidir.10
2.2 Tehdit
Bir devlet toplum ya da bireyin yaşamına veya sahip olduğu değerlere yönelik
olumsuz sonuçlar doğurma potansiyeli olan olaylar ya da olası gelişmelerdir.11
2.3 Çatışma
Taraflar arasında ortak menfaatler üzerinde var olan iktidar mücadelesidir.12
Tarafların ortak bir nokta üzerinde uzlaşıya varamaması “çatışmaya” neden olan
sürecin önceleyicisidir. Çatışmanın temelini oluşturan nokta ise var olan düzeni
kendi düzeni ile ikame etme anlayışıdır.13
2.4 Jeopolitik
Bir devlette, bir bölgede uygulanan politikayla o yerin coğrafyası arasındaki
ilişkidir.14 Bu bağlamda etkin olan gücün etkilenen olan tarafı kontrol altına almak
istediği coğrafya olarak tanımlanabilir. Jeopolitik ilk olarak İsveçli siyaset bilimci
Rudolf Kjellen tarafından 1916 yılında yayınlanan “Staten som lifsform” (Bir
9
G.Evans ve J. Newnham, “Dictionary of International Relations”, London, Penguin Books, s.
522.
10
Alan C. ve Joseph Lepgold, “World Politics into the Twenty First Century”, USA, Pearson,
2003, s. 225.
11
Elke Krahmann, “From State to Non State Actors: The Emerge of Security Governance, New
Threats and New Actors in International Security”, Elke Krahmann (Ed.), Palgrave Macmillan,
2005, s. 4.
12
Sonia Lucarelli, “Conflict Prevention in Post-Cold War Europe: Lack of Instruments or Lack
of Will ?”, “International Security Challenges in a Changing World”, Kurt R. Spillman ve
Joachim Krause (Ed.), Bern, Peter Lang, 1999, s. 247.
13
Tayyar Arı, “Uluslararası İlişkiler ve Dış Politika”, İstanbul, Alfa Yayınları, 2004, s.360.
14
(Erişim) “Çatışma”, www.tdk.gov.tr, (04.03.2012)
20
Organizma Olarak Devlet)15 adlı eserde kullanılmıştır. Bu kavram 1927 yılında
Alman General Karl Haushofer tarafından yaygınlaştırılmıştır. “Zeitschriff für
Geopolitik” adlı dergisinde jeopolitik kavramını bugünkü manasına yaklaştırmıştır.
Jeopolitik zaman içerisinde hakimiyet teorileri ile önem kazanmaya başlamıştır.
2.5 Jeostrateji
Coğrafi faktörlerin ülkelerin askeri düzenlemelerine etkileri olarak
adlandırılır. Bu bağlamda bu iki kavramın etkileşiminden stratejik sonuçların
çıkartılması esasını oluşturmakla birlikte, yer stratejisidir. 16
2.6 Risk
Risk; “insanların sahip oldukları değerlerin, insan faaliyetleri veya
olayların sonuçları nedeniyle zarar görmesi olasılığı” şeklinde tanımlanabilir.17 Riski
diğer bir ifadeyle belirli bir zaman aralığında belirli bir hedefe ulaşamama ve
dolayısıyla zarara uğramama olasılığı olarak tanımlanan riskin, en belirgin
özellikleri; tam ve net olarak bilinememesi, zamanla değişkenlik göstermesi,
olumsuz sonuçlar doğurma olasılığına sahip olması ve yönetilebilir olması şeklinde
sıralanabilir.18 Dolayısıyla kişilerin, kurumların, sistemlerin ve devletlerin varoluş
nedenlerini ve stratejilerini başarıyla yönetmelerini etkileyecek herhangi bir olayı
risk olarak tanımlamak mümkün olacaktır. Bu açıdan bir organizasyon için çeşitli
risklerin mevcut olabileceği ve bunların küresel, çevresel, sosyal, kültürel, finansal,
uzun ve kısa vadeli, paydaşlardan kaynaklı ya da teknik riskler olarak
sınıflandırabileceği ileri sürülmüştür.19
15
(Erişim) Rudolf Kjellen, “The Sweedish Father of Geopolitics”
http://varldsinbordeskriget.wordpress.com/2011/02/09/rudolf-kjellen-the-swedish-father-ofgeopolitics/, (03.03.2012)
16
Ramazan Özey, “Jeopolitik ve Jeostratejik Açıdan Türkiye”, İstanbul, Marifet Yayınları, 1998, s.
11-12.
17
Klinke A., Renn O., “A New Approach to Risk Evaulation and Management: Risk Based, and
Discourse-Based Strategies”, Risk Analysis, s.1071.
18
Şenol Babuşçu, “Basel II Düzenlemeleri Çerçevesinde Bankalarda Risk Yönetimi”, İstanbul,
Akademi Consulting&Training.
19
Aras G., Crowther D., “The Durable Corporation: Strategies Sustainable Development”,
Aldershot: Gower Publishing, s. 45.
21
2.7 Savunma
Savunma sözlük anlamı olarak, saldırıya karşı koyma, müdafaa anlamına
gelmektedir.20 Savunma en genel anlamda; olası bir saldırı ya da tehdidi engelleme
ya da ortaya çıkabilecek olası zararları en aza indirme adına alınan önlemler bütünü
olarak tanımlanabilir. Güvenlik ve savunma kavramları birbiriyle yakından ilgili
olmakla birlikte güvenlik genelde savunma ile elde edilir. Savunmanın temeli askeri
güç olarak ele alınır ve güç üzerine kurulur. Güvenlik ise hayatın bütün alanlarını
kaplar ve endişeleri göz önünde bulundurur.21
2.8 Strateji
Strateji sonuçlarla yöntemlerin ve araçların toplamına verilen isimdir. Bu
bağlamda strateji; güç, konsept ve hedeflerin toplamı anlamına gelmektedir.
Güvenlik bağlamında strateji; askeri güç ile birlikte politik-diplomatik, ekonomik ve
psikolojik güçleri geliştirerek ve kullanarak ulusal politikanın belirlediği hedeflerin
elde edilmesinin amaçlanmasıdır.22
3. DEVLETLERİN GÜVENLİĞİ İLE İLGİLİ ÇALIŞMALARIN
TARİHİ
Güvenlik; temel bir ihtiyaç (iaşe, ibade, vs…) şeklinde meydana çıkmış olup,
başlangıcı insanoğlunun başlangıcıyla birlikte gerçekleşmiştir. Konu din eksenli
düşünüldüğünde Hz. Adem ile Hz. Havva’nın güvenli diye nitelendirilen cennetten
kovularak, güvensiz bulunan yer yüzüne gönderilmesi, güvenliğin başlangıcı olarak
düşünülebilir.23
1648
Westfalya
Andlaşması24
ile
birlikte
ulus
devlet
anlayışının
belirginleşmesi güvenlik kavramının önemi belirginleşmeye başlamıştır. Yaşayan bir
20
“Savunma”, www.tdk.gov.tr., (09.03.2013)
Bilal Karabulut,“Küreselleşme Sürecinde Güvenliği Yeniden Düşünmek”, Barış Kitabevi,
Ankara, 2011, s. 17-18.
22
Nejat Eslen, “Tarih Boyu: Savaş ve Strateji”, IQ Kültür Sanat Yayınları, İstanbul, 2009, s. 88-94.
23
Bilal Karabulut, a.g.e., s. 39.
24
Westfalya Andlaşması: Otuz Yıl Savaşları’nı bitiren ve Avrupa’da egemen devletler sistemini
kuran 1648 tarihli andlaşmadır. 24 Ekim 1648 tarihinde imzalanan Vestfalya Barış Andlaşması
Avrupa diplomasi tarihinin ilk büyük konferansı olarak kabul edilmektedir. Alman İmparatorluğu’nu
üçyüz kadar prensliğe bölmüş ve üye devletlerin rızası olmadan imparatorluğun vergi ve asker
toplayamayacağı, kanun koyamayacağı, savai ve barış ilan edemeyeceğini öngörmüştür. Bkz. Beril
Dedeoğlu, Gülden Ayman, Ülke Arıboğan, Faruk Sönmezoğlu (Ed.), “Uluslararası İlişkiler
Sözlüğü”, Der Yayınevi, İstanbul, 2000, s.741.
21
22
organizma olarak görülen devletlerin sürekliliği için güvenlik en temel unsur olarak
kendini göstermiştir. Devlet, var oluşuyla birlikte hem kendi organizmasını, hem de
kendi egemenlik alanı içerisinde var olan organizmaları güvende hissettirmek
istemiştir.
Güvenliğin tarihsel gelişim sürecini başlatan ve devam ettiren faktörler satır
başlarıyla şöyle sıralanabilir:
a. Teknolojik gelişmeler
b. Din faktörü
c. Medeniyetleşme çabaları
d. Coğrafi Keşifler, Reform, Rönesans ve Sanayi Devrimi
e. İdeolojik hareketler
f. Silahlanma.25
Tarihi süreçte; güvenlik olgusunun fikriyata dönüşmesi ve bu olgunun
öncelikli olarak Kıta Avrupa’sı ve dünya eksenli olduğu gözlemlenmektedir.26
Güvenlik çalışmaları (security studies) özerk bir çalışma alanı olarak II.
Dünya Savaşı’ndan sonra ABD’de önem kazanmaya başlamıştır.27 Bu sürecin
başlangıcının gecikmesinde temel olan neden ise salt askeri güç odaklı çözümlerin
tercih edilerek, barışçıl süreçlerin arka planda tutulmasıdır. Diplomasi unsurunun
savaşı öncelemek yerine savaş sonrası galip gelenin düzeni olarak kurgulanması
güvenlik çalışmalarının gelişmesini salt bir militarizmden öteye geçirememiştir.28
I. Dünya Savaşı’na kadar ülkelerin ciddi manada silahlanma yolunu tercih
ederek, askeri karar mekanizmaları ile politikacılar eş güdüm içerisinde hareket
etmişlerdir. Bu sebeple de güvenlik unsurunun maksimum silahlanma ve sınır/sınır
25
Bilal Karabulut, a.g.e., s. 39-42.
Albert Le Gault,“Towards The Twenty – First Century” Building a New Global Order – E,
Emerging Trends in International Security, David Dewitt, David Haglunu ve John Kirton (Editör),
Canada, Oxford University Press, 1993, s. 410.
27
ABD’de güvenlik çalışmalarına İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra önceki dönemlere göre daha fazla
önem verilmeye başlanmıştır. 1946’da RAND Corporation’ın kurulması, 1950’lerde ve 1960’larda
Columbia, MIT (Massachusetts Institute of Tecnology), Princeton, Yale ve Harvard Üniversiteleri’nde
güvenlik çalışmalarına yönelik programların açılması bu durumun somut örnekleridir. Bkz. Nil Şatana
ve Özpek Burak Bilgehan Özpek, “ABD ve Türkiye’de Geçmişten Günümüze Güvenlik
Çalışmaları”, Ortadoğu Etütleri, Ocak 2010, Cilt 1, Sayı 2, s. 77-85.
28
Bilal Karabulut, a.g.e., s. 43.
26
23
ötesi sömürge güvenliği olarak algılanması, güvenlik çalışmalarının koruma dönemi
olarak adlandırılır.29
Bu iki büyük savaş arası dönemde uluslararası barış ve güvenliği sağlamak
amacıyla 25 Ocak 1919 tarihinde gerçekleştirilen Paris Barış Konferansı’nda alınan
karar sonrası; 28 Nisan 1919 tarihinde Milletler Cemiyeti (MC) kurulmuştur.
Milletler Cemiyeti’nin uluslararası barış ve güvenliği sağlayamadığı II. Dünya
Savaşı’nın başlangıcı ile anlaşılarak 18 Nisan 1946 Cenevre Konferansı XXI. Genel
Kurul’da Milletler Cemiyeti’nin dağıtılması kararı alınmıştır, yerine 24 Ekim 1945’te
Birleşmiş Milletler kurulmuştur.30
II. Dünya Savaşı sonrasında oluşturulmaya çalışılan Yalta’da gerçekleştirilen
konferans31 süreci ile birlikte ülkelerin güvenlikleri yönünde bir dizi diplomatik
çözüm yolları tercih edilmiş bu sürecin devamlılığı ise soğuk savaşın başlangıcı ile
zirveye ulaşmıştır. Detant dönemi ile birlikte başlayan ülkeler arası diyalog süreci ve
barış içerisinde bir arada yaşama ereği güvenlik çalışmalarını ikinci plana atmış,
ülkelerin gündemini ekonomi almıştır.
1970’li yıllarda uluslararası ilişkilere hakim olan Detant (Yumuşama)32
düşüncesi ile birlikte devletler arasında var olan etkileşim düzeyinde artış
yaşanmıştır. Bu süreç aynı zamanda güvenliğin, askeri boyutları dışında farklı
boyutlarının olduğunu da göstermiştir. Ekonomi bu sürecin belirleyici olan çalışma
alanı olarak ortaya çıkmıştır. Uluslararası ilişkilerde tek aktörün ulus devlet ve
güvenlikten sorumlu tek birimin devlet ya da ulus devlet olmadığı, ulus devlet
29
Georges Langlois, Jean Boismenu, Luc Lefebvre ve Patrice Rgimbald, “20. Yüzyıl Tarihi”,
İstanbul Nehir Yayınları, 2000, s. 58.
30
Veli Yılmaz,”Siyasi Tarih”, Harp Akademileri Basımevi, İstanbul, 1988, s. 158.
31
Yalta Konferansı: II. Dünya Savaşı sırasında ABD, Sovyetler Birliği ve İngiltere liderleri
Roosevelt, Stalin ve Churchill’in savaş sonrası dünyayı biçimlendirmek için bir araya geldikleri
toplantıdır. 4-11 Şubat 1945 tarihleri arasında toplanan konferansta taraflar çeşitli konulara ilişkin
görüşlerini dile getirmiş, bazı konularda anlaşma sağlanırken bazı konularda da derin görüş ayrılıkları
ortaya çıkmıştır. Sovyetler, Uzak Doğu’da Japonya’ya karşı savaşa katılmayı kabul etmiş, buna
karşılık Güney Sakhalin ve Kuril Adaları ile Port Arthur Deniz Üssü bu ülkeye bırakılmıştır. Bkz.
Faruk Sönmezoğlu (Ed.), a.g.e. s. 751.
32
Detant (Yumuşama): 1960’lı yıllarda bloklar arası ilişkilerdeki mevcut gerginliğin giderek
azalması olgusuna verilen addır. 1960’lı yıllara gelindiğinde, gerek Doğu gerekse Batı blokunun
bütünlüğü tartışma götürür bir duruma gelmiştir. Çin Halk Cumhuriyeti, Arnavutluk ve de giderek
Romanya, Sovyetler Birliği’nin Doğu bloku içerisinde hegemonyaya karşı başkaldırmışlardır. Kuzey
Atlantik Andlaşması Örgütü içerisinde de Fransa, ABD’nin belirleyiciliğine başkaldırmış, Avrupa
Ekonomik Topluluğu alternatif bir güç odağı olmaya yönelmişti. Bkz. Faruk Sönmezoğlu (Ed.), a.g.e.
s. 765.
24
dışında da aktörlerin var olduğu, bunların da değişik güvenlik algılamalarının
olabileceği ve bu algılamaların da güvenlikle ilişkili politikalara yansımaları
olacağının hesaba katılması gerektiği tartışılmaya ve kabul edilmeye başlamıştır.33
Soğuk savaş sonrası süreçte güvenlik algısında değişimler yaşanmaya
başlanmıştır. Bu süreci etkileyen temel faktör ise küreselleşmeden kaynaklanmıştır.
Küreselleşme ile birlikte ülkelerin güvende olmalarını engelleyen etmenlerde artışlar
olmuştur. Ülkelerin güvenliklerini sağlayıp sağlayamadığı, güvenliği sağlama
sorumluluğu, kimin güvenliği vb. sorular ekseninde yeni güvenlik anlayışı
şekillenmeye başlamıştır.34 Güvenlik, küreselleşme ile yeniden anlamlandırılma
sürecine girmiştir. Küreselleşmenin temelini oluşturan malların ve toplumların
serbestçe yer değişimi güvenlik olgusunu güvensizleşme veya güvenlik arttırmaya
yöneltmiştir.
Soğuk savaş sonrası süreçte güvenliğin dört farklı değişim boyutunu
bünyesinde barındırdığı söylenebilir:
a. Tehditlerin çeşitlenmesi,
b. Tehditlerin dönüşüm yaşaması,
c. Güvenlik algılamasının genişlemesi,
d.
Güvenlik algılamasının derinleşmesi. 35
Soğuk savaş sonrası, ABD’de güvenlik çalışmaları akademik bağlamda atış
göstermiştir. ABD’de güvenlik çalışmaları ile alakalı akademik birimler, düşünce
kuruluşlarının açılması bu durumun kanıtını oluşturmaktadır. Güvenlik çalışmalarına
ABD’nin önem vermesinin nedeni, ABD’nin dünyaya düzen verme isteğidir.
ABD’nin hakim güç (devletler arasında) olma düşüncesi ile birlikte güvenlik
çalışmaları etkinliğini giderek arttırmıştır.
33
Özlen Çelebi, “Güvenlik, Uluslararası İlişkiler “Giriş, Kavram ve Teoriler”, Türk Dış Politikası
1919-2008, Haydar Çakmak (Ed.), Ankara, Platin Yayınları, 2007, s.71-72.
34
Sara Waisowa, “Human Security-The Contemporary Paradigm?” Perspective Central European
Review of International Affairs, Vol.20, Summer 2003, s. 58.
35
Bryan Mabee, “Security Studies and the Security State: Provision in Historical Context”,
International Relations, Vol.17., No.2., June 2003, s. 135.
25
İKİNCİ BÖLÜM
SOĞUK SAVAŞ VE SONRASI TÜRKİYE’NİN GÜVENLİĞİ
1.TÜRKİYE’NİN GÜVENLİĞİ BAĞLAMINDA COĞRAFİ KONUMU VE
BÖLGESEL ROLÜ
1.1 TÜRKİYE COĞRAFYASININ STRATEJİK ÖNEMİ
Türkiye bulunduğu konum itibariyle Avrupa-Asya(Avrasya), Kafkasya,
Balkanlar, Karadeniz, Ortadoğu ve Akdeniz’i kapsamıştır. Türkiye’nin üç tarafını
çevreleyen denizler; Cebel-i Tarık Boğazı ile Atlas Okyanusu’na, Süveyş Kanalı
aracılığıyla Kızıldeniz ve Hint Okyanusu’na bağlantılıdır. Türkiye tarih boyunca
kuzey–güney, salib–hilal, Doğu-Batı eksenli çatışmaların odağında yer almıştır.
Halford Mackinder’e göre Türkiye, Kara Hâkimiyet Teorisi ekseninde merkez
bölgeyi kontrol eden iç ya da kenar kuşak denilen bölgede yer alır ve “merkezde” ki
gücün Asya, Avrupa ve Afrika’dan oluşan dünya adasını ele geçirmek amacıyla
yayılmasını önlemektedir.36
Türkiye’nin yakın coğrafyasında yer alan Kıbrıs’ın önemi şu şekildedir;
devletlerin Kıbrıs’a olan ilgilerinin iki önemli noktası vardır. Bunlardan ilki deniz
ticaret yollarını kontrol altında tutan ada konumu, ikincisi ise Ortadoğu bölgesinin
zenginliklerine ulaşma ereğini güden devletlerin sıçrama noktası olarak görülmesidir.
Kıbrıs’ı elinde bulunduran güç öncelikli coğrafya olarak Mısır, Ürdün, İran, Lübnan
ve Türkiye’yi kontrol altında tutabilme imkânına sahiptir.37
Türkiye, cumhuriyetinden ilanından itibaren Batılı olarak addedilse de
konumu itibariyle aynı zamanda Ortadoğu ülkesidir. Türkiye’nin bu özelliği
nedeniyle, yakından etkilendiği Ortadoğu’nun özelliklerini aşağıdaki şekilde
değerlendirmek mümkündür:
36
Yılmaz Usluer, “Avrupa’daki Gelişmelere Göre Türkiye’nin Stratejik Önemi”, M5 Dergisi,
sayı. 5, 1990, s. 56.
37
Ahmet Cural, “S–300 Füze Krizi ve Düşündürdükleri”, Silahlı Kuvvetler Dergisi, Genelkurmay
ATASE Başkanlığı Yayınları, Sayı. 356, Yıl. 117, Ankara, Nisan 1998, s. 64.
26
a. Avrupa’yı Asya’ya bağlayan karayolu (İpek Yolu) Ortadoğu’dan
geçmekte; bu konum ticaret hacmini arttırmak isteyen ülkelerin bölgeye
yönlenmesine neden olmaktadır.
b. Dünyanın en önemli deniz ticaret yollarının düğüm noktalarından dördü
Ortadoğu’da bulunmaktadır. Bunlar İstanbul ve Çanakkale Boğazları, Süveyş
Kanalı, Babür Mendep Boğazı (Aden Boğazı) ve Hürmüz Boğazı’dır.
c. Bölgede su kaynaklarının hâkimiyeti için çatışmalar (Suriye, Irak, Türkiye,
İsrail, Lübnan, Mısır vs.) sürmektedir. Ortadoğu’nun büyük bir bölümünde
yaşanan aşırı kurak iklim şartları nedeniyle, tarım alanlarının suya olan ihtiyacı
göz ardı edilmemesi gereken en önemli konudur. Bölgede suya ihtiyaç duyan
tarım alanları vardır. Irak, Suriye, Mısır, Yemen gibi tarım alanlarının fazla
olduğu ülkelerin yanında, tarihsel süreçte topraklarında tarımsal faaliyetler
yapılmamış Suudi Arabistan gibi ülkeler de, devletin petrolden elde ettiği
gelirlerden teşvik sağlayarak sulu tarıma yönelmektedir. Bölgede çok fazla
kuraklık olduğundan su buradaki insanlar için faaliyetlerinde, yerleşmelerinde,
sosyoekonomik etkileşim ve büyümede dünyanın diğer bölgelerine oranla daha
büyük önem arz etmektedir.38
d. Semavi dinlerin (Müslümanlık, Hristiyanlık ve Musevilik) ortaya çıktığı
ve yayıldığı yer Ortadoğu’dur. Mekke, Kudüs gibi din merkezlerinin burada oluşu
ekonomik mücadeleyi dini ve sosyolojik mücadele haline de dönüştürmektedir.
e. Yaşayan halkların etnik yapısıyla, dil, din, ırk ve kültür farklılıklarıyla,
belli başlı 6-7 kadar büyük tarikat, sayısız mezhep ve 2400 civarında aşiretlerle
38
Türkiye, Suriye, Irak ve Lübnan su bakımından diğer bölge ülkelerine göre daha iyi durumdadırlar.
Bunun yanında Ürdün, İsrail, Suudi Arabistan ve Körfez ülkeleri büyük oranda su sıkıntısı
çekmektedirler. Nil Nehri dünyadaki en eski uygarlık merkezidir. Nil Nehri üç kola ayrılmaktadır.
Mavi Nil, Beyaz Nil ve Atbara olarak adlandırılırlar. Eski Yemen uygarlığı, su kaynaklarına
yakınlığıyla ayakta kalmış ve çöküşünde de tarihte Magrip Barajı’nın zarar görmesinin etkisi olduğu
kabul edilir. Nil Nehri ile ilgili anlaşmalar 1890’lara dayanır. Bu anlaşmalar havza genelinde yapılmış
bir kurumsal düzenleme üretmemiştir. Fakat Hydromet 1967, Undogo 1983, Technoline 1992 gibi
birçok programın ve projenin ortaya çıkmasını sağlamıştır. Ağustos 1994’te Mısır tarafından, Sudan
Hartum’da bir baraj inşaatı planlandığı belirtilmiştir. Fakat bu plan bir hava saldırısıyla iptal edildi.
Bu olay Sudan ile Mısır arasındaki gerginliğin iyice artmasına ve 1995 yazında Cumhurbaşkanı
Mübarek suikastıyla devam etmiştir. Komşu iki ülke arasında sınır çatışmaları başlamış ve muhtemel
bir savaş durumu ortaya çıkmıştır. Gerginlik ortamı şu an yatışmış görünse de ilişkilerin tekrar
gerilmesi söz konusu olabilecektir. 1998’de yapılan Nil Havzası girişimi(NBI) Nil Nehri’nin geçtiği
10 ülkenin katılımıyla gerçekleşmiş, sadece üye ülkelerden Eritre katılmamıştır. Bu girişimin amacı,
Nil Havzası su kaynaklarını tarafsız kullanım ve bu kaynaklardan en üst seviyede fayda sağlamak için
gerekli olan sürekli sosyoekonomik gelişmeler sağlamaktır. Bkz. Cemal Zehir, Mehtap Özşahin,
“Türkiye’nin Uluslararası Su Politikaları ve Sınırı Aşan Sular”, 2023 Dergisi, Mayıs 2003, Sayı,
25, s. 23.
27
siyasi ve ideolojik açıdan çok kozmopolit bir yapıya sahiptir. Bu kozmopolit yapı
kültürler arasında diyalog/çatışmalara neden olmaktadır.
f. Bu yapı farklılığı nedeniyle, Ortadoğu’ da az sayıda demokratik, monarşik,
oligarşik, teokratik birçok yönetim şekli bulunmaktadır. Bunların arasında
Türkiye, halkının %98’i Müslüman bir devlet olmasına rağmen, Batı ile ilişkileri
kuvvetli olan demokratik ve laik yönetime en yakın ülkedir.
g. Türkiye, 21. yy’de mücadelelere sebep olacak petrol ve doğalgaz gibi
küresel enerji kaynaklarının kontrol ve transfer edildiği ülke olma özelliği
taşımaktadır. Bu bağlamda Ortadoğu petrol rezervleri ile Hazar havzası petrol ve
doğalgaz kaynakları ile stratejik öneme sahiptir.39
2. SOĞUK SAVAŞ DÖNEMİ VE SONRASI TÜRKİYE’YE YÖNELİK
TEHDİTLER
“Soğuk savaş, ABD ile SSCB’nin başını çektiği NATO ve Varşova Paktı
(VP) arasında geçen politik, ekonomik ve askeri alandaki çekişmeyi ve ülkelerin iki
kutup arasındaki tercihini anlatan, kutupların kendi aralarında ya da kutup üyelerinin
diğer kutup üyelerine karşı diyaloglarının tamamen güç ilişkisine dayandığı, silah
kullanılmadan yaşanan gerginliğin adlandırıldığı dönemdir.”40 Kısaca soğuk savaş II.
Dünya Savaşı’ndan sonra başlayan, 1991 yılında Sovyetler Birliği’nin ve VP’nin
dağılmasıyla sona eren döneme de verilen addır.
2.1 SOĞUK SAVAŞ DÖNEMİNDE TÜRKİYE’YE YÖNELİK TEHDİTLER
17
Aralık
1925
tarihli
Sovyetler
Birliği
ile
imzalanan
Dostluk
Andlaşması’nı41 Sovyetler Birliği 1945 yılında tek taraflı olarak feshetmiş ve
39
Cengiz Özdiker, “Türkiye’nin Jeoekonomisi ve Ülkesel Pazarlama”, Silahlı Kuvvetler Dergisi,
Sayı 361, Genelkurmay ATASE Başkanlığı Yayınları, Ankara, Temmuz, 1999, s. 30.
40
Oral Sander, “Siyasi Tarih 1918-1994”, İmge Kitabevi, Ankara, Kasım 2008, s. 224
41
Türk-Sovyet Dostluk ve Saldırmazlık Antlaşması: 17 Aralık 1925’te Türkiye ile SSCB arasında
Paris’te imzalanan Dostluk ve Tarafsızlık Andlaşması’dır. Andlaşma üç madde, üç protokol ve bir
gizli mektuptan oluşmaktadır. Birinci madde saldırı durumunda anlaşmaya bağlı tarafların tarafsız
olacağı, ikinci madde anlaşmaya bağlı taraflardan her biri ötekine karşı her türlü saldırıdan kaçınmayı
yükümlenir, üçüncü madde ise; andlaşmanın yükümlülük süresinin 3 yıl olacağı yönündedir. Gizli
mekupta ise bu andlaşma ile birlikte içten dostluğun bozulmayacağı ve bu andlaşmanın diğer
devletlerle olan ilişkilerde temel alınacağı yönündedir. Erel Tellal, “Türk Dış Politikası; Kurtuluş
Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar” (Ed. Baskın Oran), İletişim Yayınları, İstanbul,
2005, s. 315-316.
28
Türkiye’yi baskı altına almaya çalışmıştır. SSCB baskısı sadece bununla kalmayarak
Türkiye’nin sıcak denizlere geçiş alanı olarak bilinen Türk boğazlarının, ortak
korunması için üs verilmesini, Kars ve Ardahan bölgesinin iadesini 1947 yılında
talep etmişlerdir.42 Özellikle Türkiye’den talep edilen Türk boğazların rejimini ortak
yönetime teklifi, Türkiye’nin Batı’ya ve ABD’ye yakınlaşmasına, dolayısıyla
Türkiye’yi Batı Bloku ile katılıma yöneltmiştir. ABD’nin Truman Doktrini ve
Marshall Planı43 eksenli ekonomik ve askeri yardımı, Türk tarafının kutuplaşma
sürecindeki tarafını iyice belirgin duruma getirmiştir. ABD ve Türkiye arasında 12
Temmuz 1947 tarihinde İkili İttifak Andlaşması44 ve 4 Temmuz 1948 tarihinde ise
Ekonomik İşbirliği Anlaşması45 imzalanmıştır.
II. Dünya Savaşı sonrası Almanya, İtalya, Japonya gibi mağlup ülkelere
ilaveten İngiltere ve Fransa da süreçten çok büyük yara almıştır. Soğuk savaş
sürecinde ABD, Batı ittifakı ve NATO’nun, SSCB de VP’nin sürükleyicisi ve lider
ülkeleri olmuştur. Her iki kutup dünya siyaseti ve askeri alanda birbiriyle rekabete
soyunmuştur.
Bu kutuplaşma gereği Kuzey Atlantik Andlaşması (NATO) 4 Nisan 1949
tarihinde Washington’da tüm üyeler için ortaklaşa savunma ilkesine dayanarak
kuruldu. Andlaşmayı imzalayan devletlerin herhangi birine yapılmış bir saldırının
bütün taraflara yöneltilmiş bir saldırı olarak kabul edilmesi andlaşmanın ana
metninde 5. maddede yer aldı. NATO’nun en önemli özelliği, ABD’nin barış
zamanında Avrupa ülkeleri ile yaptığı ilk askeri ittifak olmasıdır. NATO sadece
askeri bir anlaşma olmakla sınırlı kalmamış, bu fırsat üyeleri arasında ekonomik ve
siyasal istikrarı sağlamada da yardımcı olmuştur. Türkiye soğuk savaş döneminde,
42
Erdoğan Keleş, “Rusya’nın Sıcak Denizlere İnme Politikası (Alman Deniz Yüzbaşısı Stenzel’e
Göre İstanbul’a En Kısa Yol)”, Tarih Araştırmaları Dergisi, Sayı: 46, Ankara, Eylül 2009, s. 90-93.
43
Truman Doktrini: II. Dünya savaşı sonrasında, dönemin ABD Başkanı Harry S. Truman’ın
Avrupa’daki Sovyet etkisini dengelemek için Batı Avrupa ülkelerine yardım yapılmasına ilişkin
görüştür. Bu yardım Yunanistan’a 300 milyon, Türkiye’ye 100 milyon şeklinde gerçekleşmiştir.
Marshall Planı: II. Dünya savaşı sonrasında ABD’nin bazı Batı Avrupa ülkelerine yaptığı ve
ABD’nin o dönemki Dışişleri Bakanı George Marshall’ın adı ile anılan yardımdır. Doğu Avrupa
ülkelerinde Sovyetler Birliği’nin desteği ile komünist partiler iktidarı ele geçirirken Batı Avrupa
ülkelerinde de komünistlerin giderek güçlenmesi ABD’yi kaygılandırmıştır. 1948 yılında dört yıllık
bir süre için hazırlanan Ekonomik İşbirliği Kanunu ABD tarafından kabul edilerek uygulamaya
konulmuştur. Bkz: Faruk Sönmezoğlu (Ed.), age. s. 502-679.
44
Barış Ertem, “Türkiye – ABD İlişkilerinde Truman Doktrini ve Marshall Planı”, Balıkesir
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt 12, Sayı 21, Balıkesir, Haziran 2009, s.389.
45
“Türkiye İle Amerika Birleşik Devletleri Arasında 4 Temmuz 1948 Tarihinde İmzalanan
Ekonomik İşbirliği Anlaşması ve Eki İle Aynı Tarihte Teati Edilen Mektupların Onanması
Hakkında Kanun”, Resmi Gazete, 13 Ağustos 1948, Sayı 6956, s. 769-777.
29
özellikle Sovyet tehdidi karşısında kendini güvende hissetmek amacıyla 1952 yılında
NATO’ya üye olmuştur. Bu sayede Türkiye’nin askeri modernizasyon faaliyetleri
yoluna girerken VP’ye karşı güvenlik eksenli belirsizliği önemli ölçüde
giderilmiştir.46
Soğuk savaş döneminde Türkiye’ye yönelik tehditlerle ilgili gelişmeleri
ülkeler açısından sırasıyla aşağıdaki şekilde özetlemekte yarar vardır:
2.1.1 Yunanistan
I. Dünya Savaşı sonrasında özellikle ülke içi karışıklıklar sebebiyle ertelediği
Megali İdea hayallerini gerçekleştirmek üzere soğuk savaş döneminde harekete geçti.
1930 yılında ilk defa dile getirilen Enosis (Kıbrs Adası’nı İngiltere’ye bağlama)
düşüncesi bu dönemde de devam etmiş bu durum Kıbrıs’ta yaşayan Türkleri ve
Türkiye’yi rahatsız etmiştir. 47
Soğuk savaş döneminde Rusya tehdidine karşı ABD’nin kanatları altına giren
ve yapılan ekonomik yardımlarla desteklenen Yunanistan, 1950’li yılların başından
itibaren Kıbrıs konusunda baskılarını arttırarak Kıbrıs’ın bağımsızlığını elde etmesi
için çalışmalarını sürdürmüş bu konuda ABD’den destek istemiştir. Kıbrıs Rum
lideri Başpiskopos Makarios ile Kıbrıs Türkleri lideri Dr. Fazıl Küçük’ün katılımıyla
Kıbrıs Cumhuriyeti’nin kurucu Antlaşması 19 Şubat 1959’da Londra’ da imzalandı
ve Bağımsız Kıbrıs Cumhuriyeti ilan edildi.48 Londra ve Zürih Andlaşmaları’nın
akabinde 1960 yılında Yunanistan, İngiltere ve Türkiye arasında Garantörlük
Andlaşması imzalanmıştır. Bu andlaşmaya göre Kıbrıs Adası’nda federasyona dayalı
bir yönetimin hüküm sürmesi kararlaştırılmış, Türkiye, Yunanistan ve İngiltere
Kıbrıs’ın bağımsızlığına ve toprak bütünlüğüne yönelik herhangi bir saldırıya karşı
garantör devlet olarak tayin edilmişti. Bu garantör ülkeler, kurulan statüde bir
değişiklik olması halinde bu durumu eskiye çevirebilmek için gerekli tedbirleri alma
hakkına sahip kılınmıştır. ABD Johnson mektubu ile Türkiye’nin ABD’den aldığı
silahları olası bir Kıbrıs müdahalesinde kullanamayacağını belirterek safını belli etti.
Yunanistan’da devam eden iç karışıklıklar sonucu 21 Nisan 1967’de albaylar cuntası
46
Samir Jafarov, “NATO’nun Çok Boyutlu Evrensel Örgüte Dönüşüm Sürecinde Rusya
Federasyonu İle İlişkileri”, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Uludağ Üniversitesi, Bursa, 2007, s. 1719.
47
Çağdaş Duman, “Soğuk Savaş Dönemi Yunan Dış Politikası”, Politik Psikoloji Derneği Bülten,
s. 2-3.
48
Çağdaş Duman, a.g.bül., s. 3-4.
30
Yunanistan’da darbe yaparak yönetimi ele geçirmiştir.49 1973 yılı sonlarında
Türkiye’nin Ege Denizi kıta sahanlığında TPAO’ya petrol arama ruhsatları
vermesinden sonra, Türk - Yunan ikili ilişkilerinde karasuları ve kıta sahanlığı
konusunda yoğun tartışmalar yaşanmıştır. 1974 Kıbrıs Barış Harekâtı ile birlikte, her
iki ülke açısından da karasuları konusu, ulusal güvenlik kaygıları çerçevesinde de ele
alınmaya başlanmıştır. Uluslararası Deniz Hukuku Konferansları çerçevesinde
karasularının 12 mile kadar genişletilebilmesi konusunda genel bir yaklaşımın
belirmesine karşıt Yunanistan, Ege Denizi’ndeki ulusal karasuları sınırını 6 milden
12 mile çıkaracağı yolunda açıklamalarda bulunmaya başlamıştır. Ancak Türkiye,
Yunanistan’ın bu açıklamalarına oldukça sert tepki göstererek, bu yönde alınacak bir
kararın savaş nedeni, “casus belli (savaş nedeni)” sayılacağını belirtmiştir.50
1974’e gelindiğinde Yunan Cunta Hükümeti, Kıbrıs’ın ilhak edilme
zamanının geldiğine inanmış, fakat Makarios’u da bu ilhak için engel olarak
görmüştür. Bu sebeple Atina, adadaki Yunan subayları vasıtasıyla Kıbrıs
Cumhurbaşkanı Makarios’u iktidardan düşürmeye çalışmıştır. Nihayet 15 Temmuz
1974 tarihinde Yunanistan’da iktidarda bulunan cuntanın desteğiyle Kıbrıs
Cumhurbaşkanı Makarios’a karşı darbe yapan Nicos Sampson, adayı Yunanistan’a
bağlamayı amaçlayan süreci başlatmıştır. Sampson darbesinden sonra cunta, hem
kendine karşıt olan soydaşı Kıbrıslı Rumları hem de Türkleri katletmeye başlamıştır.
Gelişen bu olaylar üzerine Kıbrıs’ta garantör olan Türkiye, 20 Temmuz 1974 günü,
adaya müdahale ederek uzun süredir devam eden çatışmalara son vermek üzere
harekete
geçmiştir. Türkiye,
1959
yılında
hazırlanan ve 1960’ta Kıbrıs
Cumhuriyeti’nin kuruluşuyla uluslararası geçerlilik kazanan Garanti Anlaşması’ndan
doğan haklarını kullanarak söz konusu müdahaleyi gerçekleştirmiştir. Türkiye ve
Yunanistan arasında 1990 dönemine kadar yaşanan sorunlar Kıbrıs, kimlik,
karasularının statüsü eksenli olmuştur.51
49
Çağdaş Duman, a.g.bül., s. 4.
Fuat Aksu, “Ege Sorunlarının Geleceği ve Türkiye – AB Üyelik Sürecinde Türkiye’nin
Seçenekleri”, Stratejik Araştırmalar Dergisi, Yıl 3, Temmuz 2005, s. 261-275.
51
(Erişim) “Kıbrıs Barış Harekatı”
http://www.tsk.tr/8_tarihten_kesitler/8_4_turk_tarihinde_onemli_gunler/kibris_baris_harekati/kibris_
baris.htm, (22.05.2013)
50
31
2.1.2 Bulgaristan
1946 yılında krallık rejimi kaldırılarak yerine cumhuriyet ilan edilen
Bulgaristan’da yaşayan Türkler’e karşı baskı başladı. II. Dünya Savaşı sonrasında
Bulgaristan Sovyet güdümüne girmiş ve Türkiye ile farklı bloklarda yer almıştır.
1949 yılında tarım arazilerinin kooperatiflere devredilmesi sonucu toprakları
ellerinden alınan Bulgaristan Türklerinin bir kısmı Bulgaristan’ı terk etmek zorunda
kaldılar. Türk azınlığın göçe zorlamasıyla Türkiye-Bulgaristan arasında kriz dönemi
başlamıştır.52 Bulgaristan’ın 1970’li yıllarda başlattığı Türkleri ve asimile etme
politikası 1984 yılından itibaren daha da artmıştır. 1984 yılında Türklerden 34’ü
katledilmiş ve 1000 kişi de Belene kampına gönderilmiştir. Asimilasyon politikasının
şiddeti karşısında Ağustos 1989’da 300.000 Türk Bulgaristan’ı terk etmek zorunda
kalmıştır.53
2.1.3 Suriye
1946 yılından sonra Fransa’nın Suriye’yi terk etmesiyle birlikte Suriye
bağımsızlığını ilan etmiştir. Bağımsızlık sonrasında Suriye’nin tutumu Türkiye’ye
karşı değişmeye başlamıştır. Türkiye’nin Hatay üzerindeki egemenliğinin hukuk dışı
olduğu ve bu sorunun tüm Arap dünyasının ilgilendirdiği yönünde beyanlarda
bulunulmuştur. Londra-Ankara-Amman arasında oluşturulan ittifakta Suriye bu
durumun kendilerine karşı oluşturulmuş karşıt bir ittifak düşüncesiyle rahatsızlık
duymaya başlamıştır.54
Süveyş Bunalımı sonrasında ABD ve SSCB arasında Ortadoğu bölgesine
yönelik rekabet artmış, SSCB bölgede Mısır ve Suriye ile yakınlaşmaya başlamıştı.
SSCB bu yakınlaşmaya bağlı olarak Suriye’ye 20 milyon sterlin değerinde askeri
yardım yapmış bu yapılan yardım yakın komşusu olan Türkiye’yi rahatsız etmiştir.
Batı kutbunda olan Türkiye için bölgede SSCB’ye yakın bir ülke “sürekli tetikte
olmak” anlamına geliyordu. Sovyetler Birliği’nce Suriye de asker bulundurulması
durumunda Türkiye’nin gerekli önlemleri alacağı konusunda Türkiye tarafınca
uyarılarda bulunulmuş, 1956 yılının sonlarına doğru bu uyarılara duyarsız kalan
Suriye’ye karşı tedbirler alınmaya başlanmıştır. Türkiye Ağustos 1956’da ihtiyat
52
Refet Yinanç, “Uluslararası Güvenlik Sorunları ve Türkiye”, (Ed. Refet Yinanç ve Hakan
Taşdemir), Seçkin Yayınları, Ankara, 2002, s. 263-264.
53
Celalattin Yavuz, “Avrasya’da Türk Jeopolitiği”, Berikan Yayınevi, Ankara, 2010, s. 427-428.
54
Çağrı Erhan, Ömer Kürkçüoğlu “Arap Olmayan Ülkelerle İlişkiler” (Editör: Baskın Oran),
İletişim Yayınları, İstanbul, 2005, s.571.
32
eğitimi için 13.439 ihtiyat personelini silah altına almıştır. 1957 yılına gelindiğinde
kriz tırmanmaya başlamıştır. Eylül 1957’de sınırdaki asker sayıları arttırılmış 10
Eylül 1957 yılında Sovyetler Birliği Türkiye’ye nota vererek Türkiye’nin Suriye’ye
karşı sınır ihlallerini bırakması gerektiğini bildirmiştir. Bu ihlallere gözdağı ermek
amacıyla 21 Eylül 1957’de Sovyet filosu Suriye’nin Latakiye (Lazkiye) limanına
demir atmıştır. 8 Ekim 1957’de de ABD’nin Altıncı Filosuna mensup bazı gemiler ve
güdümlü füze kruvazörü Canberra İzmir Limanı’nı ziyaret ederek Türkiye’ye
desteğini gösterdi.55 Türkiye ve Suriye arasında sınıra konuşlandırılan askerler
arasında karşılıklı ihlaller meydana gelmiş ve bu ihlaller nedeniyle Suriye Türkiye’yi
BM’ye şikayet etmiştir. 56
Suriye’nin 16 Ekim 1957’de konuyu BM’ye taşımasıyla Türkiye ve Suriye
arasında yaşanan kriz yumuşama havasına girdi. Suriye, Kasım 1957’de BM’ye
yaptığı şikâyeti geri aldı. Zaten Suriye’nin BM’den istediği araştırma komisyonu için
Genel Kurul’un üçte ikisinin oyunu alması gerekiyordu. Suriye, bu çoğunluğu
sağlayamayacağını anlamıştı. Suriye şikayetini geri alınca Türkiye, Kasım 1957’den
itibaren sınıra yığdığı askeri geri çekmeye başladı ve iki ülke arasındaki ilişkiler
yavaş yavaş normalleşti.57
27 Mayıs 1960 ihtilalinden sonra Demokrat partinin iktidara gelmesiyle
birlikte Türkiye’nin Ortadoğu ve Suriye politikası da bir kez daha gözden geçirildi.
İhtilal sonrası Ortadoğu’ya daha fazla önem verileceği ilk hükümet programında da
yer aldı. 1967 Arap-İsrail Savaşı’nda Türkiye açık bir şekilde Araplara destek verdi.
Hatta savaş başlamadan evvel de Araplara verilecek açık destek diplomatik bir
şekilde ortaya konuldu. Savaş başlar başlamaz Türkiye, Amerika’nın Türkiye’deki
askeri üslerden İsrail’e yardım götürebilme ihtimalini kapamak maksadıyla üslerin
Araplara karşı kesinlikle kullanılamayacağı ilan edildi. Savaş esnasında özellikle
Türkiye ve Suriye arasında bir adım atıldı ve Suriye’ye yiyecek ve giyecek
malzemesi yardımları yapıldı. Türkiye’nin Arap ülkeleri lehine politikaları kısa
sürede karşılığını buldu. Suriye Dışişleri Bakanı 21 Ağustos 1967’de verdiği bir
beyanatta “ Türkiye’nin son buhran sırasında Arap milletini gerek BM’de gerek bu
teşkilat dışında desteklemesi Suriye Halkında takdir ve şükran duyguları
55
Ömer Kürkçüoğlu,“Türkiye’nin Arap Orta Doğu’suna Karşı Politikası”, Sevinç Matbaası,
Ankara, 1972 , s. 108.
56
Arda Baş, “1957 Suriye Krizi ve Türkiye”, History Studies, Volume IV/1, 2012, s. 103
57
Arda Baş, a.g.m., s. 103-104.
33
yaratmıştır... Türkiye’nin Arap devletlerinin haklı davasına devamlı destekte
bulunmasının, diğer dost devletlerle birlikte bu alanda faaliyet sarf etmesinin iki
memleket arasında dostluk ve komşuluk münasebetlerine katkı olacağına inanıyoruz”
demiştir. Suriye’nin Türkiye’ye karşı olumsuz tavrına rağmen Türkiye Suriye ile
ilişkileri geliştirmeye kararlıydı. 1973 Arap – İsrail savaşında Türkiye; Mısır ve
Suriye’nin siyasi destek talebine olumlu yanıt vermiş ve BM’de Arap ülkeleriyle
birlikte hareket etmişti. Savaş esnasında ABD’nin İncirlik Üssü’nü kullanarak
İsrail’e yardım göndermesine izin verilmezken Suriye’ye yardım için giden Sovyet
uçaklarına Türk Hava Sahası açıldı.58
Türkiye seksenli yıllarda Ortadoğu’ya ve İslam dünyasına verdiği önemi en
üst düzeyde gösterdi. Türkiye – Suriye ilişkilerine terör ve su meselesi damgasını
vurdu. Türkiye’nin yeterince su vermediğini ve GAP ile Suriye’nin suyunu kestiğini
düşünen Şam Hükümeti, Türkiye aleyhine yasadışı örgütleri destekledi. 12 Eylül
1980 askeri ihtilalinden sonra Türkiye, ısrarla ve şiddetle Suriye’den yasadışı
örgütlere karşı işbirliği talep ettiyse de Suriye bu isteği reddettiği gibi Türkiye’nin
aleyhine çalışan örgütlere destek verdi. 1987’de Türkiye – Suriye ararında su ve terör
konusunda anlaşarak ortak mutabakata vardıklarını açıklamış olsalar da sorunların
orta vadede çözülmediği anlaşıldı. Suriye, Türkiye’ye sürekli şüphe ve endişe ile
bakmaktaydı. Türkiye’nin NATO üyesi olması ve İsrail’le diplomatik ilişkilerini
sürdürmesi Arap ülkelerinin başlıca kaygı duyulacak endişelerinin başında
gelmektedir. Suriye’nin en büyük korkusu Türkiye’den akmakta olan suların
kesilmesiydi. Bu korkusunun gerçekleşmemesi için farklı yollarla Türkiye’yi
sıkıştırmakta ve Arap toplulukları Türkiye aleyhine kışkırtmaktaydı. Fırat nehrinin
adaletli paylaşılmadığı iddiasını sıklıkla dile getiren Suriye, Lübnan’da doğan kendi
topraklarında geçerek Hatay’a akan Asi Nehri için aynı adaleti uygulamaya
yanaşmamıştır. Suriye ikili ilişkilerinde yaşanan her sorunda olduğu gibi su
meselesini de kullanarak Türkiye’yi BM’ye şikâyet etmiştir. Soğuk savaş döneminde
Türkiye Suriye ilişkileri dönemin gelişmelerine bağlı olarak inişli çıkışlı şekilde
devam etmiştir.59
58
Şerif Demir, “Dünden Bugüne Türkiye’nin Ortadoğu Politikası ve Suriye”, Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 6/3,
Summer 2011, s. 706-707.
59
Şerif Demir, a.g.m., s. 708.
34
2.1.4 İsrail
İsrail devleti için kutsal coğrafya olarak anılan Filistin bölgesinde devlet
kurma çabaları uzun yıllar boyunca hedeflenmiştir. II. Dünya savaşı sonrasında
İngilizlerin desteğini alan Yahudiler bölgede bağımsızlık düşüncesi içerinde olan
Yahudilere desteğini arttırmıştır. 1947-48 yılları arasında BM tarafından Filistin’in
taksimi için çeşitli planlar oluşturulmuştur. Arap ve Yahudi topluluklar arasında
artan gerilim sırasında İngiltere bölgeyi terk etmeye başladı. 14 Mayıs 1948 tarihinde
İngiliz kuvvetlerinin tamamen bölgeden çekilmesinin akabinde Ben Gurion İsrail’i
kurduğunu ilan etti, İsrail’in kuruluşuna müteakip önce Amerika daha sonra da
Sovyetler İsrail’i ilk tanıyan iki devlet olmuştur.
İsrail’in Filistinlilere ait topraklarda Siyonizm eksenli bir devlet kurması Arap
toplulukların tepkisini arttırmıştır. Bu tepkinin neticesinde Mısır, Ürdün, Lübnan,
Irak, Suriye ve Suudi Arabistan’la İsrail arasında bir savaş gerçekleşir. İsrail’in
yaptığı savunma sonucunda savaş Arapların aleyhine dönüşmüştür. İngiliz kuvvetleri
Filistin’den çekildikçe yerini Yahudilere terk ediyordu. Bunun üzerine Arap
Devletleri, 17 Aralık 1947’de almış oldukları taksime karşı savaşa gitmek kararı
uyarınca, İsrail’e savaş ilan ettiler ve 15 Mayıs 1948’de Filistin’e girdiler. 9 Temmuz
1948’de Amerika Birleşik Devletleri ve İngiltere’nin etkisiyle, Araplar ile Yahudiler
arasında ilk mütareke yapıldı. Ancak hemen arkasından savaş yeniden başladı.
Bundan sonra Birleşmiş Milletler arabuluculuk görevini yüklendi ve çarpışmalar
güçlükle durdurulabildi.60
1956 yılında gerçekleşen Süveyş Krizi Ortadoğu petrolünün üretimini ve
dağıtım yollarını etkileyen dönemin en önemli gelişmelerdendir. Süveyş krizi
döneminde petrolün dağıtımının kısılması Ortadoğu açısından önemli sonuçlar
doğurmuştur.61 Süveyş krizi ile ilgili görüşmeler Mısır ve İngiltere arasında 1945
yılında başlamıştır. Mısır ve İngiltere’nin ortak yönetiminde olan Sudan’ın
bağımsızlık meselesi sebebiyle, Mısır varılan andlaşmayı tanımayarak Süveyş Kanalı
meselesini ve Sudan meselesini Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyine taşımıştır.
İngiltere Süveyş Kanalındaki gücünü kaybetmemek adına; Türkiye Fransa ve
Amerika’nın da dâhil olduğu “Orta Doğu Komutanlığı” adı altında askerî bir ittifak
60
Rifat Uçarol, “Siyasi Tarih, (1789-1994)”, İstanbul, Filiz Kitabevi, 1995, s. 693.
Şükrü Sina Gürel, “Orta Doğu Petrolünün Uluslararası Politikadaki Yeri”, Ankara Üniversitesi
Basımevi, Ankara 1979, s.91.
61
35
kurma yoluna gitmiştir.62 Kriz sonucunda; askerî olarak Mısır Hükümeti ciddi bir
hezimete uğramış ancak siyasi sonuçları açısından bunun tam aksi yönde gelişmiştir.
Amerika Ortadoğu’da İngiltere ve Fransa’nın yerini almaya başlamıştır. Süveyş
Kanalı Savaşı bundan sonra, Amerika ve Sovyetlerin Ortadoğu üzerinde rekabet,
çatışma ve güç mücadelesine girmelerine zemin hazırlamıştır.63
5 Haziran 1967’de İsrail’e karşı Araplar tarafından savaş açılmıştır. Altı gün
süren savaş sonunda İsrail Şam’a kadar ulaşmış ve durum SSCB müdahalesi ile sona
ermiştir. 1967 Savaşının en önemli sonucu, İsrail’in Golan Tepelerini ve bunun yanı
sıra Doğu Kudüs, Gazze şeridini, Sina Yarımadası’nı da işgal etmesi ve Arap-İsrail
çatışmalarının dünyanın aktüel sorunlarından birisi haline gelmesi olmuştur.64
6 Ekim 1973’te Mısır’ın Sina cephesine yaptığı saldırıyla başlayan yeni bir
Arap-İsrail Savaşı çıkmıştır. Mısır Başkanı Enver Sedat, İsrail’le Süveyş Kanalı’nın
tekrar uluslararası deniz trafiğine açılması için bir anlaşma yoluna gitmiştir. Mısır’ın
bu teklifi İsrail tarafından reddedilmiştir. İsrail’in anlaşmaya yanaşmaması, Mısır’ı
savaş kararı almaya itmiştir. Savaşa girmeden önce Rusya’dan silah talebinde
bulunmuş ancak bu talebi Rusya tarafından olumlu karşılanmamıştır. Enver Sedat
bunun üzerine; 17 Temmuz 1972 tarihinden itibaren Sovyet uzman ve danışmanlarını
ülkeden çıkarmış; akabinde her iki devlet de elçilerini geri çekmişlerdir.65 İsrail’in
1967 tarihinde işgal ettiği topraklardan çekilmesi Güvelik Konseyi’nce talep
edilmiştir. Amerika’nın mekik diplomasisi sonucunda; İsrail ve Suriye arasında da 31
Mayıs 1974 tarihinde bir barış anlaşması imzalanmıştır. Türkiye bu savaş sonucunda
meydana gelen 1973 Petrol krizinden etkilenerek enerjinin bir siyaset aracı olduğunu
ve sadece tek bir bölge üzerinden (Ortadoğu) enerji politikalarının yürütülmesinin
yetersiz olduğunu görmüştür.66 1979 yılında İsrail ve Mısır arasında Camp David
Andlaşması imzalanmış İsrail ve Mısır arasında barış süreci başlamış İsrail Sina
Yarımadası’ndan çekilmiştir. Bu andlaşma ile Ortadoğu’da İsrail ile Türkiye dışında
başka bir Müslüman ülkede ilişkilerin kurulması yolunda adım atmıştır.
62
Ömer Kürkçüoğlu, a.g.e., 1972 , s. 33.
Fahir Armaoğlu, “Filistin Meselesi ve Arap İsrail Savaşları (1948-1988)”, Türkiye İş Bankası
Yayınları, Ankara, 1991, s. 171.
64
Ömer Kürkçüoğlu, “Türkiye’nin Arap Orta Doğu’suna Karşı Politikası”, s. 149.
65
Fahir Armaoğlu, “20. Yüzyıl Siyasi Tarihi 1914-1995”, Alkım Yayınevi, İstanbul 1996, s. 715718.
66
Fahir Armaoğlu, “Filistin Meselesi ve Arap İsrail Savaşları (1948-1988)”, a.g.e., s.330-355.
63
36
Türkiye ile İsrail arasında olan ilişkilerin sonuçları Türkiye’nin İsrail’de
bulunan elçiliğinin seviyelerini değiştirerek devam etmiştir. 1950 yılında bölgede
açılan elçilik 1956 Süveyş Krizi’nde maslahatgüzarlık seviyesine indirilmiş 1963
seviyesinde elçiliğe geri yükseltilerek 1980 sonrasında Büyükelçilik seviyesine kadar
çıkartılmıştır. İsrail’in 1980 sonrasında Kudüs’ü ilhak ederek başkent yapması
üzerine İsrail’de bulunan elçilik II. Katiplik seviyesine düşürülmüştür. 1980’ler
boyunca soğuk savaşın etkisiyle ikili ilişkiler durağan şekilde devam etmiş
1990’lardan itibaren tekrardan hareketlenmiştir.
2.1.5 SSCB
II. Dünya Savaşı sonrasındaki yeni dünya düzeninin oluşumunda kendine
göre belirli paydalar edinme arayışındaki Stalin yönetimi, Balkanlar ve Doğu
Avrupa’ya yönelik yayılmacı politikalarını ön plana çıkarırken, Mart 1945’te TürkSSCB 1925 Dostluk Antlaşması’nı artık uzatmayacağını duyurmuş, Doğu Anadolu
toprakları ile Boğazları Türkiye’den talep etmiş ve Montrö Sözleşmesi’nin yeniden
gözden geçirilmesini istemiştir. 1947’den itibaren Amerika’nın bölgesel ağırlığının
artmaya başlamasıyla Sovyet liderlerinin saldırgan tavırları belirli bir gerileme
sürecine girdi. Türk-Amerikan yakınlaşması, bu bağlamda Moskova’ya karşı
Stalin’in ölümünden sonra Türk-Sovyet iyileşme sürecine girmiş; Kruşçev’in devlet
başkanlığına seçilmesiyle “barış içinde bir arada yaşama” ilkesinin SSCB dış
politikasına yansıması, yayılmacı politikaların ve siyasal nüfuz söyleminin kısmen
etkilerini yitirmiştir. Sovyetler Birliği Mayıs 1953’te verdiği nota ile Türkiye’ye
yönelik istemlerinden vazgeçmiştir. Demokrat Parti iktidarı döneminde Moskova’ya
karşı genel bir güvensizlik davranışı süregelmiş ve Sovyet yönetimi ile mesafeli
ilişkiler geliştirme eğilimi ABD ile ittifak politikalarının güçlendirilmesi sonucunu
doğurmuştur. Her ne kadar 1960’lı yıllarda ikili ilişkilerin siyasal boyutundaki
mesafelilik eğilimi sürmüşse de, ekonomik alanlardaki işbirliği canlanmıştır.
1970’lere gelindiğinde, Türkiye için, Sovyet tehdidi azalmış, çok boyutlu bir dış
politika söylemi üretme çabasına girmiş ve Moskova’ya yönelik ılımlı girişimler
yeniden hız kazanmıştır.67
67
Erhan Büyükakıncı, “Türk-Rus İlişkilerinin Değerlendirilmesi – Güvenlik Sorunsalından Çok
Boyutlu Derinliğe Geçiş”, Ankara, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 2012, s. 786-787.
37
1974 Temmuz’undaki Kıbrıs Barış Harekatı’yla Türk hükümetlerinin Batılı
ülkelerin yaptırımlarına karşı koyabilmek için yeni alternatifler arayışına girmiştir.
İkili ilişkilerdeki bu iyileşme sürecinde 1979 yılı sonunda Sovyetlerin Afganistan’ı
işgali ve Türkiye ile ABD arasında ambargo sonrasında imzalanan askeri yardıma
ilişkin Savunma İşbirliği Anlaşması engel olmuştur. 12 Eylül askerî darbesinin
ardından, görev başındaki askeri hükümet ülkenin dış politika seçeneklerini
çeşitlendirmeyi amaçlayarak Moskova ile Washington arasında belirli bir denge
politikası izlemeyi kararlaştırmıştır. 1980’li yılların başından itibaren, özellikle de
askeri hükümet döneminden beri, ikili ilişkilerde gözlenen hareketlilik, 1984 yılında
imzalanan Doğal Gaz Anlaşması ile farklı bir ivme kazanmıştır. 1986 yılında
Başbakan Özal’ın Moskova ziyareti sırasında Türk müteahhitlerin SSCB’de takas
karşılığında inşaat projelerine katılımına ilişkin anlaşma yanı sıra Türkiye’nin Sovyet
pazarına yönelik tüketim malları üretimi için sanayi girişimlerini destekleyecek
Sovyet doğal gazının 1987’den itibaren Türkiye’ye nakli konusunda ortak bildiriler
imzalanmıştır. SSCB’nin dağılmasından önceki en son üst düzey gezisi,
Cumhurbaşkanı Özal’ın 1991 Mart’ında gerçekleşmişti; söz konusu ziyaret sırasında,
her iki devletin cumhurbaşkanları, ikili işbirliği alanlarının geliştirilmesi ve
Karadeniz çevresindeki ülkeleri bütünleştirecek bir sürecin başlatılması üzerinde
mutabık kalmışlardır.68
2.1.6 ABD
II. Dünya Savaşı’nın ardından Türkiye-ABD ilişkileri, 1990’lara kadar
Amerikan Sovyet çekişmesi ekseni etrafında gelişmiş ve evrim geçirmiştir. İkinci
Dünya Savaşı’nın hemen ertesinde Türkiye’nin izlediği dış politika, tamamen Sovyet
baskısına bağlı olarak, Batı kutbu ve özellikle de ABD ile ittifak ilkesine
dayandırılmıştır. 1947 Truman Doktrini ve Marshall Yardımı ile ABD’nin
önderliğini üstlendiği sistem içinde yer alma isteğini bir politik uygulamaya
dönüştürmüştür. Türkiye-ABD ilişkileri açısından 1950’ler yoğun bir dönem
olmuştur. Türkiye, ABD ile Kore Savaşı’na katılmış, 1952’de NATO’ya üye olmuş,
1957’de Eisenhower Doktrini’ni resmen açıklamasa da kabul etmiştir. 1950’lerin
ortalarında ekonomisi darboğaza giren Türkiye, bu konuda ABD’den beklediği
desteği alamayınca Amerikan yardımlarından beklentilerini azaltmış ve dış politika
68
Erhan Büyükakıncı, a.g.e., s. 788.
38
yönelimlerini Avrupa ile çeşitlendirmeye çalışmıştır. 1959’da, Yunanistan’ın
reddettiği Jüpiter füzelerinin Türkiye’ye yerleştirilmesini kabul etmiştir. 1960’ların
Türk dış politikasında NATO hala temel taş niteliğinde kalsa da, Soğuk Savaş
sürecinde yumuşama yaratan 1960’ların “Barış İçinde Birlikte Yaşama” ve
1970’lerin “detant” süreçleri, Türkiye’nin ABD’ye yönelik politikalarında olumsuz
rol oynamıştır. Kendi öneminin eksildiği algılaması içindeki Türkiye, güvenliği
açısından ABD ve Batı’ya kendini daha fazla bağımlı hissetmiştir. 1960’lar boyunca
iç gelişmelerde giderek artan anti-Amerikan eğilimler (Küba Krizi nedeniyle),
dünyada siyasi bloklar arasındaki gerilimin azalması ve bağlantısızlar grubunun
etkisi gibi faktörler dolayısıyla, Türk Amerikan ilişkilerinde bazı sarsıntılar
yaşanmıştır. Kıbrıs’ta yaşanan 1963-64 olayları sırasında ABD’nin Yunanistan’a
yakın bir tavır içinde bulunmayı tercih etmiştir. Kıbrıs olayları sırasında ABD
Başkanı Johnson’un Başbakan İnönü’ye yazdığı mektupta Amerikan silahlarının
Kıbrıs’ta kullanılmasını men etmesi ve Türkiye’ye bu yüzden gelecek bir Sovyet
saldırısında, NATO anlaşmasının işlemeyeceğini bildiren mektubu ile İnönü’nün
“yeni bir dünya kurulur, Türkiye’de onun içinde yerini alır” tarzındaki yanıtı ile
başlayan ve Türkiye’nin 1964’ten itibaren Sovyetler ile ilişkileri düzeltme
arayışlarına da yol açan tartışmalar, o zamana kadar ciddi bir sorun yaşanmayan
ilişkilerde gerginlik yaratmıştır. Dikkate alınması gereken üçüncü önemli faktör,
öğrenci hareketlerinin 1968’den itibaren başlamasına paralel biçimde, anti-Amerikan
gösterilerde gözlenen artıştır. ABD-SSCB ekseninde, 1970’lerde, Amerika’nın
Vietnam tecrübesi ve ekonomik tıkanıklıkları, silahsızlanma görüşmeleri ve
anlaşmaları, SSCB Devlet Başkanı Leonid Brejnev’in önerisiyle 1975’te Helsinki’de
başlayan Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Konferansı (AGİK) süreci gibi olayların
etkileriyle bir yumuşama (detente) yaşanmıştır. Bu dönemde Türkiye’nin
Amerika’nın baskısıyla 1971’de yasakladığı afyon ekimini 1974’te tekrar serbest
bırakması ile ilişkilerde yeni sorunlar baş göstermiş; 1974 Kıbrıs müdahalesi ve
1975-1978 arasında Türkiye’ye uygulanan silah ambargosu ile ilişkilerde belirgin
gerilimler yaşanmıştır.69
Kıbrıs krizi ve Türkiye’yi daha da doğrudan ilgilendiren Amerikan silah
ambargosu çerçevesinde Amerika ile ilişkilerde yaşanan sorunlara paralel biçimde,
69
Yakup Beriş ve Aslı Gürkan, “Türk-Amerikan İlişkilerine Bakış: Ana Temalar ve Güncel
Gelişmeler”, TÜSİAD ABD Temsilciliği Değerlendirme Raporu, İstanbul, Temmuz 2002, s. 5-6.
39
1970’lerde Avrupa ile ilişkilerin geliştirilmesine çaba gösterilmiştir. 1973 Petrol krizi
ve Kıbrıs müdahalesinin ABD silah ambargosu ile birleşen etkisi, Türkiye’nin
ekonomik bir krize girmesine neden olmuştur. ABD ambargosu ancak 1978
Eylül’ünde kaldırılmış ve Türkiye, göreceli bir rahatlığa kavuşmuştur. 27 Aralık’ta
SSCB’nin Afganistan’a girmesinin ardından Türkiye’ye stratejik olarak daha fazla
önem atfetmeye başlamıştır. Irak ile İran arasında 1980 Eylül’ünde patlayan ve 8 yıl
süren savaş da Türkiye’nin bölgesel önemini artıran bir etken olmuştur. 1980 yılında
Savunma ve Ekonomik İşbirliği Anlaşması’nın (SEİA) imzalanmasıdır.70
Bu arada, ABD, Türkiye’de 12 Eylül 1980’de yapılan askeri darbeyi anlayış
ile karşıladığını açıklamış, Türkiye’ye yardımın devam edeceğini bildirmiş ve 13
Eylül’de ABD NATO Büyükelçisi Ankara’yı ziyaret etmiştir. Avrupa ile ilişkileri
sekteye uğrayan 12 Eylül rejimi, dış politikada bütün ağırlığı ABD’ye vermiştir.
ABD, 1980-1987 arasında IMF kredileri, borç ertelemeleri ve askeri yardımlar da
dahil olmak üzere Türkiye’ye 13 milyar dolarlık bir kaynak aktarmıştır. AmerikaTürkiye ilişkilerinde 1980’lerin önemli bir gelişmesi de Brzezinski Doktrini ve Çevik
Kuvvet’in (Rapid Deployment Force) oluşturulması sürecidir. Reagan, 1981
Ocağında Başkanlığı devraldığında İran’da İslami rejim egemen olmuş, CENTO
dağılmış, SSCB Afganistan’ı işgal etmiş ve Yunanistan’da anti-Amerikan retoriği ile
Papandreu’nun PASOK’u seçimleri kazanmıştır. Aynı dönemde, askeri yönetim
altındaki Türkiye ise, Amerika için istikrarlı bir müttefik görünümü çizmiştir. Bu
koşullarda Brzezinski, “Türkiye’den Pakistan’a uzanan bunalım kuşağında SSCB’nin
artan etkinliği karşısında”, yeni bir strateji yaratılması gerekliliğini ortaya koymuştur.
Bu düşünce uyarınca Çevik Kuvvet, Basra Körfezi başta olmak üzere bir Doğu-Batı
çatışması olasılığında Ortadoğu’yu korumak gerekçesi ile oluşturulmuştur. Yeni
stratejide Ortadoğu ve Körfez petrolünün savunması, bir şekilde NATO şemsiyesi
altına sokulmaktadır. NATO üyesi olan Türkiye’nin önemi bu anlamda Mısır ve
İsrail ile karşılaştığında daha da artmaktadır. Devlet Başkanı Kenan Evren, gezilerin
önemli bir bölümünü Suudi Arabistan, Körfez Devletleri, Mısır, Tunus, ve Pakistan
gibi ülkelere gerçekleştirmiştir. ABD de bu açılımı teşvik etmiştir. Böylece TürkiyeABD ilişkileri soğuk savaş döneminde en sıcak dönemine girmiştir. Türkiye-ABD
70
Yakup Beriş ve Aslı Gürkan, a.g.r., s. 7.
40
ilişkileri soğuk savaş döneminde Türkiye’nin ABD’nin öncülüğünde kurulan Batı
kutbunda yer alması hasebiyle yakın temas şeklinde gerçekleşmiştir.71
2.1.7 İran
Türkiye ve İran ilişkileri büyük ölçüde iki ülkedeki rejimlerin ve iktidardaki
güçlerin etkisinde şekillenmektedir. İki ülke arasında tarihten gelen rekabet ve iyi
ilişkiler döngüsü, karar vericilerin eğilimleri eksenli değişiklik göstermiştir. Yani
hem İran’da, hem de Türkiye’de olaya dostluk ve dayanışma açısından bakanlar
olduğu gibi, birbirini rakip, hatta tehdit gören eğilimler mevcuttur. Türkiye’de
ve/veya İran’da iktidarda kimin olduğu ve diğer ülkeye karşı nasıl bir bakış açısına
sahip olduğu oldukça önemlidir. Mesela, 1980’lerde Türkiye’de Özal, İran’a karşı
gayet pragmatik bir bakışı vardı ve iki ülke arasındaki siyasi ve iktisadi ilişkilerin
geliştirilmesini arzu ediyordu. Bülent Ecevit, Başbakanlığı döneminde ise İran’ı hem
bölücü terör örgütleri hem de irticai örgütlerin kaynağı olarak görüyordu ve bu
durum ikili ilişkileri olumsuz etkiliyordu. İran’da da Haşimi Rafsancani veya
Muhammed Hatemi hükümetlerinin Türkiye’ye ilişkin “dostça” bakışlarına karşın
İran’daki radikaller ve güvenlik kurumları Türkiye’yi hem kültürel ve siyasal olarak
hem de yakın ilişki içinde olduğu diğer devletlerden – özellikle İsrail ve ABD –
ötürü Türkiye’yi bir tehdit olarak görüyordu.72
Muhammed Rıza Pehlevi döneminde 1950’lerin sonlarına doğru ikili ilişkiler
en iyi düzeyinde iken, kısa bir süre sonra İran’ın yoğun bir şekilde silahlanması ve
bölgesel politikaları – Irak’a karşı Kürtleri desteklemesi ve Basra Körfezi’nde daha
hakim bir rol oynamaya girişmesi – Türkiye’yi İran’a karşı daha dikkatli olmaya
zorlamıştır. 1979 Devrimi Türkiye-İran ilişkilerin yeni bir boyut katmıştır. Bölgede
laik, demokratik, Batılı bir yapıyı temsil eden Türkiye ile Batı karşıtı, İslamcı,
devrimci İran arasında ideolojik rekabet had safhaya çıkmıştır. Türkiye-İran ilişkileri,
iki ülkedeki dahili gelişmelerden bağımsız değildir. 1980’ler ve 1990’lar boyunca
Türkiye’de radikal ve siyasal İslam’ın yükselişi, karar verici mercileri şeriat
konusunda ve İran’ın faaliyetleri konusunda daha hassas hale getirmiştir. İranlı
radikaller ise açıkça Türkiye’deki radikal İslamcıları destekleyerek Türklerin
71
Yakup Beriş ve Aslı Gürkan, a.g.r., s. 8.
Hüseyin Bağcı, “4. Türkiye-İran İlişkileri Sempozyumu: Küreselleşmenin Türkiye-İran
Üzerindeki Etkileri ve Toplumların Karşılaşabileceği Problemler”, İstanbul, 23-27 Eylül 2005
Tarihli Tebliğ, s. 1.
72
41
endişelerini daha da derinleştirmiştir. Türkiyeli radikal İslamcı grupların bazı
üyelerinin İran ile bağlantılarını ifşa etmesi, Türkiye’de iki ülke ilişkilerine güvenlik
merkezli bakanların elini güçlendirirken ikili ilişkileri de olumsuz etkilemiştir. Bu
nedenle iki ülke büyükelçileri zaman zaman geri çağrılmak zorunda kalmış,
Türkiye’deki bir takım gösterilerde İran karşıtı sloganlar atılmıştır. Bununla birlikte
gerek 1980’lerde, gerekse 1990’lı yıllarda iki ülke ilişkilerinde, İran’ın Türkiye’ye
rejim ihraç etmeye çalıştığı ve Türkiye’deki etnik unsurları hükümete karşı kışkırttığı
iddiasıyla İran’ı bir tehdit olarak görmeye devam etmiştir. Bu güvenlikçi bakışın
İran’daki muadilleri de Türkiye’yi Batı’nın bölgedeki işbirlikçisi ve devrimin
düşmanı olarak görmüştür. Türkiye ve İran gerek ikili ilişkilerinde, gerekse bölgesel
politikalarında, siyasi ilişkileri iyi dahi olsa birbirlerine karşı güç dengesi siyaseti
izlemişlerdir. İki ülkedeki tarihi rekabet ve jeopolitik rekabet nedeniyle, ikili
ilişkilerin iyi olduğu dönemlerde dahi şüpheci ve güvenlikçi bakış Türkiye-İran
ilişkilerinde etkili olmuş, iki ülke arasındaki güç dengesi korunmaya çalışılmıştır.73
1980’lerde PKK terörizmi etkinliğini artırmaya başlayınca Türkiye, Irak ile
1984 yılının Ağustos ayında Türk askerilerinin Irak toprakları içinde teröristleri
“sıcak takibine” izin veren bir anlaşma imzalamıştır. İranlı yetkililer Türkiye’ye
böyle bir imkân vermeyi kategorik olarak reddetse de Türkiye’yi kendilerinden
uzaklaştırmak istemiyorlardı. Türkiye’nin endişelerini yatıştırmak için 28 Kasım
1984’te, iki ülkenin de kendi topraklarında diğerinin güvenliğine tehdit oluşturacak
faaliyetlerin izin verilmemesine dair bir anlaşma imzaladı.74
Bu anlaşmaya rağmen PKK, Türkiye, İran ve Irak arasındaki ortak sınırı
faaliyetleri için kullanmaya devam etti ve Türkiye, İran’ı PKK’lı teröristleri
barındırmak ve lojistik destek vermekle itham etmeye devam etti. Hatta Türkiye’nin
teröristlere karşı mücadele ederken zaman zaman sınırı ihlal ettiği iddiaları ve
Türkiye’nin operasyonları sırasında sınır köylerindeki bazı İranlıların da zarar
görmesi, iki ülke arasında ciddi krizlere sebep oldu.
Soğuk savaş döneminde tehdit unsurları yoğunlukla; çoğu birer eski sömürge
olan ülkelerdeki bağımsızlık hareketleri, Üçüncü Dünya ülkelerinin kendi içlerindeki
iktidar mücadeleleri, etnik ve dini kavgalar, öğrenci-gençlik hareketleri güvenlik
73
Hüseyin Bağcı, a.g.teb., s. 2-6.
Süha Bölükbaşı, “Turkey Copes with Revolutionary Iran”, Journal of South Asian and Middle
Eastern Studies, Vol 8, No 1-2, (Fall-Winer 1989).
74
42
şeklinde gerçekleşmiştir. Bu dönemde terörün yoğunlaştığı bölgeler Afrika,
Ortadoğu ve Güney Amerika olarak öne çıkmaktadır. Bu dönemde risk unsurlarının
aktörleri Devrimci halk cephesi, bağımsızlık cephesi, yurtsever cephe ve cihat
şeklinde kullanılmıştır. Terörle mücadele adına istedikleri her önlemi alırken “Hür
Dünya”nın diğer üyelerinden kayıtsız-şartsız destek gördüler. İki blokun arasındaki
egemenlik mücadelesini bir fırsat olarak değerlendiren örgüt, terörü sınırsız bir
ölçüyle kullandı. Terör örgütleri iki kutuplu dünyada egemenler arasındaki
çekişmede önemli görevler üstlendiler. Faaliyette bulundukları ülkelerde kimileri
rejim karşıtı, kimileri de bağımsızlık peşinde olan örgütler olarak görünseler de
esasta arkalarına aldıkları küresel güç desteği nedeniyle dünyanın egemenlerinin
çıkarlarına hizmet etmekteydiler. Terör örgütleri bir taraftan sözde bağımsızlık
mücadelesi verirlerken, diğer taraftan da desteğini aldıkları ülkenin o bölgedeki
yeraltı silahlı gücü görevini yerine getirdiler.75
Sonuç itibariyle soğuk savaş temel anlamda ideolojik bir çekişmeydi.
Dünyayı iki kutba ayıran bu savaşta ideolojilerin amacı dünyada tek hâkim olmaktı.
Fikirler sınırları silahlardan daha kolay aşmakta ve devletler daha kolay yandaş
bulmaktaydı. Dolayıyla fikirlerin düşünceler bağlamındaki çatışması devletler
düzeyinde çok kolay sıcak çatışmalara dönmekte ve bölgesel krizler olarak ortaya
çıkmaktaydı. Bu dönem içerisinde genel olarak güvenlik teknolojik, askeri ve
ekonomik güç ile doğrudan bağlantılıydı. Soğuk savaş döneminde Batı blokunun
amacı SSCB’ye Avrupa’nın doğusunu kaptırdığı bir ortamda Batısını kaptırmamak
yönünde olmuştur. Batı Avrupa bu dönemde bir enkaz halindeydi bu zengin pazar,
savaş sanayileri kapandıkça işsizlik yaşamaya başlayan Amerikan ekonomisine zarar
verir duruma gelmekteydi. Türkiye bu dönemden itibaren bütçe açığı vermeye
başlamıştır. Türkiye ekonomisi buna bağlı olarak artan dış borcunu kapatmak
amacıyla IMF’den yardım almaya başlamış ve Batı’nın ekonomik bağımlılığına da
girmek zorunda kalmıştır. Batı kutbunun temsilcisi olan Türkiye bu dönemde
Sovyetler Birliği tarafından gelen tehditlerin bertarafı yönünde faaliyetlerde
bulunarak güvenlik risklerini azaltma yoluna gitmiştir.76
75
(Erişim) İbrahim Çevik, “Dünyadaki Gelişmelere Paralel Olarak Değişen Terör ve PKK’nın Bu
Değişimlerdeki Yeriyle Muhtemel Hareket Tarzı”, 21 Eylül 2011,
http://www.turksam.org/tr/yazdir2474.html, (05.04.2013)
76
A.Umut Güner, “Soğuk Savaş Sonrası Dönemde Değişen Güvenlik Algılamaları ve Bir
Güvenlik Sorunu Olarak Başarısız Devletler”, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya, 2008,
s. 15.
43
3. SOĞUK SAVAŞ SONRASI DÖNEMDE TÜRKİYE’NİN GÜVENLİĞİ
1990’ların başında SSCB’nin yıkılmasıyla soğuk savaş sona ermiş;
ardından dünya yeni bir şekil almaya başlamıştır. Soğuk savaş dönemine damgasını
vuran iki kutuplu uluslararası sistem son bulmuş, “yeni dünya düzeni” Batı dünyası
ve onun lider gücü konumunda bulunan ABD önderliğinde yeniden yapılanmaya, ya
da yapılandırılmaya başlanmıştır. Ancak bu yapılanma düzen olduğu kadar
düzensizliği, istikrar unsurları yanı sıra istikrarsızlık girdilerini de beraberinde
getirmiştir. Bir yandan uluslararası sistem içerisinde yer alma ve karşılıklı işbirliği
trendi artarken, diğer yandan devletler arası çatışma riski azalmıştır.77
1990’lı yılların başında Türkiye’nin güvenlik kaygıları ülkenin coğrafi
konumu hasebiyle artmış, bu durum Türkiye’yi soğuk savaş döneminde olduğundan
çok daha kapsamlı güvenlik politikaları üretmeye itmiştir. Bu bağlamda Türkiye’nin
güvenlik kaygılarına temel teşkil eden meseleler arasında uluslararası ve bölgesel
terörizm, uzun menzilli füzeler ve kitle imha silahlarının yayılması, bölgesel
istikrarsızlıklar ve çatışmalar, ülkenin siyasi istikrarını ve güvenliğini ilgilendiren
ekonomik ve sosyal problemler yer almaktadır.78
3.1 SOĞUK SAVAŞ SONRASI DÖNEMDE GÜVENLİK ALGISI
Soğuk savaş sonrası dönemde iki kutuplu düzenin yıkılmasıyla birlikte
ülkeler arasındaki iletişim artmış, BM’nin öncülüğünde barışın kurulması-kollanması
konusundaki kararlılığı ve ülkelerin silahlanma dışında farklı alanlarda (ekonomik,
kültürel) topluluklar oluşturulması (KEİB, D-8 vd.) neticesinde uluslararası sistemde
örgütler etkin hale gelmiştir. Soğuk savaş yıllarından itibaren Avrupa’nın güvenliğini
üstlenmiş olan NATO’nun 1990’ların başından itibaren işlerliği sorgulanmaya
başlanmış; AB’nin sadece ekonomik bir birlik dışında Batı’nın kendi güvenlik
organizasyonu olması gerektiği düşüncesi doğmuştur. AB’nin Doğu Avrupa’ya
doğru genişlemesi ve Avrupa da Güvenlik ve Savunma Politikası (AGSP)79
77
“Soğuk Savaş Sonrasında Yeni Dünya Düzeni”, İktisat ve Girişimcilik Üniversitesi, Türk
Dünyası Kırgız- Türk Sosyal Bilimler Enstitüsü, Akademik Bakış, Sayı 17, Temmuz – Ağustos –
Eylül 2009, s. 1.
78
Zerrin Ayşe Bakan, “Soğuk Savaş Sonrasında Yeni Güvenlik Teorileri ve Türkiye’nin
Güvenlik Algılamaları”, 21. YY Dergisi, Ekim-Kasım-Aralık Sayısı, Yıl 2007, s. 35.
79
Aralık 1998’de, İngiltere ve Fransa liderleri St. Malo’da bir araya gelerek ortak bir bildiri
imzalamışlardır. Bu bildiri ile ilk defa Avrupa Güvenlik ve Savunma Politikası’ndan (AGSP) söz
edilmiştir.Bildiride özetle; AB’nin uluslararası krizlere askeri güçle müdahale edilebileceği,
44
oluşturma süreci yeterli bir kurumsal yapı olup olmadığını da sorgulama fırsatı
vermiştir. AGSP’nin uygulama sürecinde çektiği zorluk güçlü ulus devlet yapısı
içerisinde devletlerin alışkanlıklarından vazgeçememesi bunun yanında dış politika
sürecindeki farklı alışkanlıkları uygulamadaki zorluğu ortaya çıkarmaktadır.80
Bu dönemde SSCB’nin ardından Yugoslavya dağılma sürecine girmiştir.
Bölgesel olarak güçlenen ülkeler, etrafında iktidar mücadelesine girerek çatışmalara
neden olmuş ve ülkeleri bu çatışma sürecinden vazgeçirmek kolay olmamıştır.81
Soğuk savaş sonrası tehdit kavramı da boyut değiştirmiştir. Tehdidin boyutu
ve var olan alışılagelmiş klasik tehdit algısı değişikliğe uğratmıştır. Bu tehditler
özellikle terörizm eksenli şekillenmiştir. Soğuk savaş sonrası dönemde geleneksel
tehdit yerini siyasi istikrarsızlıklara, uyuşturucu, silah ve insan kaçakçılığına,
özelliklede kitle imha silahları ve nükleer silahların yaygınlaştırılması ülkelerce
kullanılan tehdit unsurlarından olmuştur.82
Soğuk savaş döneminde dünya siyasetinde etkili olabilmenin anahtarı,
stratejik bölgeleri kontrol etmekle mümkündü. Soğuk savaş sonrası dönemde de aynı
strateji devam etti. 1990 öncesi dönemde olduğu gibi Ortadoğu, Kuzey Afrika, Orta
Asya ve Kafkasya, mevcut hidrokarbon enerji kaynakları ve geçiş yolları üzerinde
bulunmaları nedeniyle stratejik önemini devam ettirmişlerdir. Bu durum da doğal
olarak bu coğrafyalarda yaşayan insanların barış ve refahı için riskler devam
etmiştir.83
Soğuk savaşın ardından yaşanan gelişmeler ve değişimler satır başlarıyla
özetle şöyledir:
 ABD yönlendirici liderlik rolünü oynamaya başladı.
 Komünizmin etkileri sona erdi.
ODGP’nin süratle uygulamaya geçirilmesi, NATO’nun isteksiz kaldığı kriz bölgelerine AB’nin
müdahale edebileceği yönünde kararlar alınmıştır. Detaylı bilgi için bkz: Muharrem Gürkaynak,
“Avrupa’da Savunma ve Güvenlik”, Asil Yayın Dağıtım, Ankara, 2004, s. 187 – 189.
80
A.Umut Güner, a.g.t., s. 18-19.
81
Yusuf Sarınay, “Atatürk’ten Günümüze Türk Dış Politikası Hakkında Genel Bir
Değerlendirme”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Cilt 16, Sayı 48, Kasım 2000, s. 1-16.
82
Burcu Kanbal, “Uluslararası İlişkilerde Güvenlik Algısı”, Uluslararası Politika Akademisi,
Ağustos 2012, s. 1.
83
Armağan Kuloğlu, “Soğuk Savaş Döneminden Günümüze Ortadoğu’daki Gelişmeler ve
Türkiye’nin Güvenliğine Etkileri”, Sedat Laçiner, Hacali Necefoğlu, Hasan Selim Özertem(Ed.),
Türk Dış Politikası: Uluslararası 3.Türk Dış Politikası Sempozyumu Tebliğleri, Usak Yayınları,
Ankara, Nisan 2009, s.931.
45
 Dünya siyasi haritasında değişiklikler oldu ve Avrupa’da yirminin
üzerinde devlet ortaya çıktı.
 Soğuk savaş bittikten sonra gelişmekte olan ülkelere verilen yardımlarda
azalma oldu.
 Demokrasinin yayılma süreci hızlandı.
 Soğuk savaş döneminde gelişmekte olan ülkelere yapılan yardımların 1990
sonrası dönemde yapılmaması nedeniyle, zengin ve fakir ülkeler arasındaki
ekonomik farklılıklar arttı.
 Soğuk savaş döneminde dost ve düşman devlet ayrımı yapmak daha kolay
iken, soğuk savaş sonrasında ülkeler arası ilişkiler daha değişken hale geldi.
 Varşova Paktı ve COMECON (Ekonomik Yardımlaşma Konseyi) tarihe
karıştı.
 Direkt tehditler yerini belirsizliklere dayalı potansiyel risklere bıraktı.84
Soğuk savaşın sona ermesi ile birlikte bir ideoloji sona ermiş, büyük bir
belirsizlik başlamıştır. Bu yeni yapılanma “Yeni Dünya Düzeni” olarak
adlandırılmıştır.85 Bu yeni yapılanmada sosyal, ekonomik, politik, insani ve çevresel
faktörler önem kazanmıştır.86
SSCB’nin dağılmasıyla birlikte iki kutuplu yapı sona ermiştir. Dönemin
ABD Başkanı George W. H. Bush (Baba Bush)’un, 1990 Ağustosu’nda Irak’ın
Kuveyt’i işgaliyle ortaya çıkan Körfez Krizi sırasında kullandığı “yeni dünya
düzeni” kavramı iki kutuplu yapının bittiğini ve uluslararası sistemde yeni bir
düzeninin ve/veya yapının ortaya çıktığının işaretiydi.87
Türkiye’nin soğuk savaş sonrası güvenlik algılarını iki farklı şekilde ele
alınabilir. Bunlardan ilki terör sebebiyle iç güvenlik, diğeri ise genel dış güvenlik
algılamasıdır. Bu sebeple her ne kadar birçok açıdan birbirleriye bağlantılı ise de,
her iki tehdit algılamalarını ayrı başlıklar altında incelemekte yarar görülmüştür.
Türkiye’nin çok yönlü; kimi zaman belirsiz olan birtakım tehditler ve yeni
imkânlar ile karşılaşmış olmasıdır. Soğuk savaşın sona ermesine paralel olarak,
dünyada yaşanan işbirliği ve uzlaşma eğilimine rağmen, Türkiye’nin bulunduğu
84
Öz İplik iş Sendikası, “90’lı Yıllarda Dünya ve Türkiye”, Ankara: 1992, s.31.
Stephen Walt, “Uluslararası İlişkiler: Bir Dünya Binbir Kuram”, Foreign Policy, İstanbul Bilgi
Üniversitesi Yayını, Bahar 1998, s. 19
86
Bülent Sarper Ağır, “Soğuk Savaş Sonrası Avrupa Güvenlik Düzenine Kurumsal Bir Bakış”,
Avrasya Dosyası, C.9, S.2, Yaz 2003, s. 125
87
Tayyar Arı, 2004, a.g.e., s. 521.
85
46
coğrafyada yeni çatışma alanları ortaya çıktı., uzun bir süredir istikrarsızlıkla adeta
özdeşleşmiş olan Ortadoğu bölgesine; yeni çatışma alanı olarak Balkan ve Kafkasya
coğrafyası eklenmiştir.88
3.2
SOĞUK
SAVAŞ
SONRASI
TÜRKİYE’NİN
ÜLKELER,
BÖLGELER VE ÖRGÜTLER BAĞLAMINDA İLİŞKİLER VE GÜVENLİK
ENDİŞELERİ
Soğuk savaş yılları boyunca askeri ve stratejik meseleler önem kazanmış
bununla birlikte siyasî, ekonomik ve sosyal sorunlar iç politikada kendini
göstermiştir. Komşu ülkelerle ve müttefikleriyle olan ilişkilerde yeni dönemin siyasî
dinamikleri etkin olmuştur. Bu dinamikler milliyetçilik, lâiklik, din ve sosyal
meselelerdir. Soğuk savaşın getirdiği iki kutuplu askeri denge ve jeopolitik
algılamaların ötesine geçilen 1990'lı yılların başından itibaren Türkiye aslında pek
çok ülke için geçerli olan bir güvenlik rahatlamasının içine girmemiştir. Soğuk savaş
sonrası bölgesel güvenlik dinamikleri açısından potansiyel çatışma tehdidi içeren üç
bölgesel güvenlik kompleksinin (Balkanlar, Orta Asya ve Ortadoğu) tam ortasında
yer aldığından, Türkiye'nin güvenlik ihtiyaçları farklılaşarak da olsa artma eğilimi
göstermiştir.89 Buna ilaveten 1980’li yılların başlarında tehdit olarak ortaya çıkan
PKK terör örgütü, soğuk savaş sonrası dönemde de Türkiye’nin en önemli tehdit
algılaması içinde yer almıştır.
3.2.1 İran İle İlişkiler
İran ile ilişkiler her ne kadar 1639 Kasr-ı Şirin Andlaşması’ndan beri İran ile
çatışmaya kadar varan sorunlar çıkmış olsa da Türk Safevi ve Kaçar
Hanedanlıklarına rağmen, Türkiye-İran ilişkilerinin iki komşu ilişkisine yakışır
biçimde yürümediği de bilinmektedir.90 İran ile olan ilişkilerde yaşanan
anlaşmazlıklar; siyasal İslam yönetim biçiminin Türkiye demokrasisine ihraç edilme
gayretleri, Azerbaycan’da milliyetçiliğin gelişmesi ile Türkiye ve İran’ın bu bölge
üzerinde rekabete sürüklenmesi, bu gelişmenin İran tarafından kendi toprak
88
Yusuf Sarınay, a.g.m.
Zerrin Ayşe Bakan, a.g.m., s. 43.
90
Celalettin Yavuz, 2010, a.g.e., s. 449.
89
47
bütünlüğünü tehdit ettiği endişesi, Orta Asya’da nüfuz mücadelesi ve PKK terör
örgütünü destekleme faaliyetleridir.91
1991 yılında Sovyetlerin yıkımı ile başlayan süreç tarihte bir dönüm noktasını
oluşturmuştur. Hazar bölgesi Sovyetler gibi büyük bir gücün ortadan kalkmasıyla ve
soğuk savaşın yarattığı iki kutuplu düzenin sona ermesiyle birlikte bir güç boşluğuna
düşmüştür. Türkiye bu yeni dönemde yeni bağımsızlıklarını kazanan Türk
Cumhuriyetleriyle ekonomik ve diplomatik anlamda ilişkiler kurmayı hedeflemiştir.
Soğuk savaş sonrası dönemde Orta Asya’da, Türkiye ve İran ortak çıkarlar
etrafında çatışmayla sonuçlanmadan güç mücadelesine girişmişlerdir. Bu dönemde
Türkiye yeni kurulan devletlere “Türkiye Modelini” ortaya koyan ABD’nin de
desteğini alarak bölgede etkinliğini artırmıştır.92
İran ise ABD ve Türkiye’ye karşı Rusya’ya yakınlaşmış ve dış politikasını
bölgede oluşan güç boşluğunu Türkiye ya da ABD tarafından doldurulmasını
engelleme yönünde şekillenmiştir. Türkiye’de temel problem İran’ın siyasal İslam
yönetim biçimini Türkiye’ye ihracı düşüncesi iken, İran tarafında Türkiye “büyük
şeytan” Amerika tarafından yönlendirilen bir ülke olarak görmüştür. Bu yaklaşımlar
iki ülkenin birbirlerine bakış açılarını şekillendirmiştir. 1990’lı yıllarda Türkiye’nin
karşı karşıya kaldığı güvenlik tehditlerinden biri olan PKK’ya İran desteği, Türk-İran
ilişkilerini olumsuz etkilemiştir.93
Türkiye – İran arasındaki doğalgaz ticaretinin başlangıç noktası 1995 yılında
iki ülke arasında imzalanan doğalgaz satış mutabakatıyla anılmaktadır. Bu
mutabakatla beraber iki ülke arasında bir boru hattı inşa edilmesine karar verilmiştir.
Bu mutabakat 8 Ağustos 1996 tarihinde “NIGC – İran ile Doğalgaz Alım ve Satım
Antlaşması” olarak imzalanmış ve bu antlaşma ile beraber İran, Türkiye’ye yıllık 3
milyar metreküp doğalgaz temin etmeyi ve bu rakamı 2007 yılında 10 milyar
metreküpe çıkarmayı taahhüt etmiştir. Antlaşmanın süresi yirmi beş yıl, başlama
tarihi ise 2001 yılı olarak belirlenmiştir. Bu antlaşma çerçevesinde inşa edilecek olan
91
Paul B. Henze, “Türkiye: 21. Yüzyıla Doğru, Balkanlar’dan Batı Çine: Türkiye’nin Yeni
Jeopolitik Konumu”, Ian O. Lesser, Graham E. Fuller (Ed.), Çev: Yaşar Bülbül), Alfa Yayınları,
İstanbul, 2000, s. 85.
92
H. J. Barkey, “The Silent Factor: Turkey’s Role in the Gulf War”. E. Karsh (ed.), “The IranIraq War: Impact and Implications”, Macmillian, London 1989, s. 18.
93
İhsan Dağı, “Ortadoğu’da İslam ve Siyaset”, Boyut Kitapları, İstanbul, 2002, s. 119.
48
boru hattına ilişkin ise her ülke kendi topraklarındaki bölümün inşaatının
yükümlülüğünü
üstlenmiştir. Bahsi
geçen
antlaşma çerçevesinde
doğalgaz
teslimatları Aralık 2001 tarihinde başlamış ve günümüze kadar artarak devam
etmiştir. O dönemde her ne kadar ABD, İran’la yapılan bu antlaşmadan çok hoşnut
olmamış olsa da iki nedenden dolayı bu işbirliğine karşı çıkmamıştır. Birincisi;
bağımsızlıklarını kazanan Orta Asya Cumhuriyetleri’nin kendi ayaklarının üzerinde
durmasını sağlayacak olan enerji ticaretinin gerçekleştiği Rus topraklarına alternatif
bir rotanın ortaya çıkması ve Rus hâkimiyetinin bu alanda kırılması, ikincisi de
müttefik Türkiye’nin Rusya’ya bağımlılığının azalmasıdır. 13 Temmuz 2007
tarihinde imzalanan doğalgaz mutabakatı, İran nükleer krizinin en gergin
dönemlerinden birinde imzalanmıştır. İran’ı izole ederek uranyum zenginleştirme
faaliyetlerinden vazgeçirme çabasında olan ABD ise böylesi bir dönemde
Türkiye’nin İran’la bu kadar geniş kapsamlı bir mutabakat imzalamasına tepki
göstermiştir.94
Terör bağlamında İran ile ilişkilerde; Şubat 1999’da PKK terör örgütü elebaşı
Abdullah Öcalan’ın yakalanarak Türkiye’ye getirilmesiyle PKK terör örgütünde
gerçekleşen dağılma süreci, Türkiye ile İran arasında var olan ilişkilerin sürecini
değiştirmiştir. Öcalan’ın yakalanmasının akabinde en büyük tepki İran içerisinde
yerleşik olan PKK’nın kolu PJAK tarafından gerçekleşmiştir.95 İran’ın bulunduğu
bölgede kendi sınırından Türkiye’ye yönelik bölücü hareketleri kontrol edememesi
ve bu bölgeden Türkiye’ye yönelik tehditkâr eylemlerde bulunması Türkiye’yi
rahatsız etmiştir. Türk kamuoyunda bu süreç Türkiye-Suriye’nin PKK eksenli
gerginlik dönemine benzetilmiştir. Türkiye ile İran bu süreçte birlikte operasyon,
PKK ve PJAK’ın kontrolünü beraber sağlamaya çalıştılar. Ocak 2000’de başlatılan
Hizbullah Operasyonu ve Uğur Mumcu, Prof. Dr. Muammer Aksoy ve Prof Dr.
Ahmet Taner Kışlalı cinayeti ile ilgili olarak Umut Operasyonu Türkiye’de cinayetin
din eksenli işlendiği ve süreçlerde İran’ın etkisinin olduğu gündeme gelmiştir. İki
ülke arasında var olan süreçteki kriz, karşılıklı söz düellosu şeklinde devam etti.96
Türkiye-İran arasındaki ilişkiler, 2010 sonrasında birçok etken neticesinde
gerilim göstermeye başlamıştır. Özellikle Arap Baharı sonrası bölgenin yeniden
94
Arzu Celalifer Ekinci, “İran Türkiye Enerji İşbirliği”, USAK Bilgi Notları, Kasım 2008, s. 3-4.
Sertaç Canalp Korkmaz, “Türkiye’nin Terörle İmtihanı”, Afro Avrasya Stratejik Araştırmalar
Merkezi, Ağustos 2012, s. 1-3.
96
Celalettin Yavuz, 2010, a.g.e., s. 450.
95
49
şekillenmeye başlamasıyla, İran’ın kontrolü elde tutmak için izlediği stratejiler, Batlı
devletlerin tepkisini çekmiş, Türkiye de çıkarları doğrultusunda, her iki taraf ile de
ilişkileri yakın tutacak politikalar izlemeye çalışmıştır.
2010 yılında Tunus’ta başlayıp, Ortadoğu ve Kuzey Afrika bölgesinde birçok
ülkede (Mısır, Bahreyn, Cezayir, Sudan vd.) gerçekleşen “Arap Baharı” 21. yy’de
gerçekleşen önemli olaylar arasında yer almaktadır.97. Türkiye açısından Arap Baharı
ile birlikte göz önünde bulundurulması gereken nokta, Türkiye’nin güneyinde Şii bir
kuşak kuruluyor olması, din ve mezhep üzerinden politikaların şekillenmeye
başlamasıdır.98 İran, yönetimi ve halkı ile birlikte Şii bir devlet görünümü
sergilemektedir. Irak’a bakıldığında da Şii bir yönetim görülmektedir. Bölge olarak
ele alındığında, Afganistan sınırından Akdeniz’e kadar Şii bir yönetim oluşturma
çabası mevcuttur ve doğal bir İran-Irak-Suriye ittifakı göze çarpmaktadır. İran da
Ortadoğu’da kurulan ittifaktaki etkinliğini korumak istemektedir.
Böyle bir siyasi ortam içerisinde Türkiye, bir yandan bölge ile ilişkilerinde
etkin politika geliştirmek isterken, diğer yandan nükleer enerji, doğalgaz, füze
kalkanı gibi konularda İran ile gerilimli ilişkiler izler olmuştur. Füze kalkanı
konusunda radarların Türkiye’ye konuşlandırılması İran tarafından tepkiyle
karşılanmıştır. Füze kalkanı sisteminin asıl amacı, İran’dan ve Kuzey Kore’den
gelebilecek bir füze saldırısını önlemek olarak açıklanmıştır.99. Konu ile ilgili 2006
yılından itibaren, ABD ile Polonya ve Çek Cumhuriyeti arasında yoğun görüşmeler
yapılmış; o zaman böyle bir sistemin radarlarının Çek Cumhuriyeti’nde, füzelerinin
ise Polonya’da yerleştirilmesi öngörülmüştür. O tarihteki Rusya Cumhurbaşkanı
Putin, bu projeye şiddetle itiraz etmiş, Almanya da Doğu Avrupa ülkelerine böyle
sistemlerin yerleştirilmesi düşüncesinden duyduğu rahatsızlığı dile getirmiştir.
Polonya halkının büyük çoğunluğu da füze kalkanının topraklarına yerleştirilmesine
karşı çıkmış, daha sonra bu projeden vazgeçilmiştir.
19-20 Kasım 2010 tarihleri arasında Lizbon’da gerçekleştirilen NATO
zirvesinde Füze Kalkanı Projesi en önemli gündem maddesi olmuştur. 1972’de
97
Hakkı Uygur, “İran ve Arap Baharı”, Siyaset Ekonomi ve Toplumsal Araştırmalar Vakfı, Mart
2012, s. 22-26. Ayrıca detaylı bilgi için bkz: Celalettin Yavuz ve Serdar Erdurmaz, “Arap Baharı ve
Türkiye Orta Doğu’da Kırılan Fay Hattı”, Berikan Yayınları, Ankara, 2012.
98
(Erişim) Onur Öymen’in 21 Şubat 2012’de İstanbul Rotary Kulübü İçin Yaptığı Konuşma,
4 Nisan 2012, http://www.onuroymen.com/arsiv/2917, (27.04.2013)
99
(Erişim) S. A. Hildreth,., C. Ek,, “Long-Range Ballistic Missile Defense in Europe”, 29 Haziran
2009, Congressional Research Servise, s. 2., http://fpc.state.gov/documents/organization/127026.pdf,
(27.04.2013)
50
imzalanan Anti-Balistik Füze Anlaşması Rusya ile ABD’nin sahip olacağı füze
sistemlerini sınırlandırdığı için ABD’nin elini kolunu bağlamaktaydı. ABD başlarda
anlaşmanın ulusal füze savunma sistemi kurmasına izin verecek şekilde
güncellenmesini gündeme getirdiyse de, Başkan George W. Bush tarafından 2001
senesinde resmen anlaşmadan çekileceklerinin açıklandı ve Haziran 2002 itibari ile
ABD tek taraflı olarak anlaşmayı feshetti. ABD’nin kendi ulusal füze sistemini
hayata geçirmesinin önündeki engelin kalkması ile birlikte füze savunma sistemi
üzerinde çalışmalar başlatıldı. Başkan George W. Bush 16 Aralık 2002’de balistik
füze savunması hakkında ulusal politikayı belirleyen Ulusal Güvenlik Başkanlık
Yönergesini (National Security Presidential Directives) imzalayarak bu konuda ilk
adımı attı. Aralık 2004’te Kuzey Kore’nin uzun menzilli balistik füzelerine karşı
Alaska’da kurulan füze rampalarına beş tane savunma füzesi yerleştirilmesi ile
projenin ilk aşaması kısmen gerçekleştirilirken Kaliforniya’ya da yerleştirilen bir dizi
füze ile sistem desteklendi. 2007’nin başlarında Bush yönetimi, İran’ın balistik füze
tehdidine karşı Polonya ve Çek Cumhuriyeti’ne resmi olarak Avrupa Füze Savunma
Sisteminin bir parçası olarak karada konuşlu savunma füzelerinin ve radar sisteminin
kurulmasını teklif etti. 2008 yazında Polonya ve Çek Cumhuriyeti ile ABD arasında
projeye ev sahipliği yapmalarına ilişkin anlaşmalar imzaladı.100
Nükleer güce ülkelerin dışında bugün bir tek İran 10.000 km’den daha uzun
menzile sahip kıtalararası füzeler üzerinde çalışmaktadır ki bu uzaklık yaklaşık
olarak Tahran ile New York arasındaki mesafeye tekabül etmektedir. İran’ın bu
füzelere sahip olması ABD’yi vurma kapasitesine sahip olması anlamına gelirken,
bugün sadece Çin ve Rusya kendi topraklarından ateşleyecekleri füzelerle Amerikan
kıtasını vurabilecek konumdadırlar. Bush dönemindeki planda doğrudan kıtalararası
balistik füzelere sahip İran tehdidi üzerine yoğunlaşılırken, Obama döneminde 10 yıl
içinde İran’ın bu füzeleri geliştirmiş olamayacağından hareketle ilk aşamada İran’ın
kısa ve orta menzilli füzelerinin Avrupa üzerinde yaratacağı tehdidin önlenmesi,
daha sonra uzun menzilli füzelere karşı önlem alınması yönünde karar alınmıştır.101
2002 yılında “gizli” nükleer tesislerinin ortaya çıkması ve uranyum
zenginleştirme faaliyetlerine girişmesi nedeniyle İran’ın Batı ile ilişkileri iyice
gerilmeye başlamıştır. Batı “kampı” adına İran ile diplomatik görüşmeler yürüten
100
Selin Bölme, “NATO Zirvesi ve Füze Kalkanı Projesi”, Siyaset Ekonomi ve Toplumsal
Araştırmalar Vakfı, Aralık 2010, s. 1-9.
101
Selin Bölme, 2010, a.g.m., s. 11-12.
51
AB-Üçlüsü (Almanya, Fransa ve İngiltere) arasındaki müzakerelerden kalıcı sonuçlar
alınamaması üzerine İran nükleer programının Türk dış politikası üzerindeki etkileri
de artmaya başlamıştır. Bu dönemde bir taraftan İran’a karşı işbirliği yapması için
Türkiye üzerinde ABD baskısı artmıştır. Bu baskının akabinde nükleer enerji ile ilgili
çeşitli görüşmeler olmuştur. İran ve 5+1 Grubu (ya da “Altılar”; BM Güvenlik
Konseyi’nin beş daimi üyesi ve Almanya) temsilcileri 1 Ekim 2009’da Cenevre’de
bir araya gelmiştir. Cenevre’deki görüşmelerin iki ana konusundan birisi İran’ın tıp
alanında faaliyet gösteren Tahran Nükleer Araştırma Reaktörü (TNAR) için ihtiyaç
duyduğu yakıtın karşılanması olmuştur. 12-13 Nisan 2010’da Washington’da
düzenlenen Nükleer Güvenlik Zirvesi sırasında İran’ın nükleer programı bir kez daha
gündeme gelmiştir. ABD, Zirve’yi İran’a karşı hazırladığı yeni yaptırım karar
tasarısına karşı destek bulmak için uygun bir zemin olarak değerlendirmeye
çalışmıştır. Buna karşılık Türkiye’nin yaptırım kararına karşı duruşu ve İran’ın
nükleer programından kaynaklanan sorunun çözümü için diplomatik yolların
kullanılması girişimleri ile Brezilya’nın aynı yöndeki pozisyonu örtüşmüştür. Bu
gelişmeler neticesinde 17 Mayıs 2010’da Brezilya, İran ve Türkiye Dışişleri
Bakanlarının imzaladığı Tahran Bildirisi tamamlanmış bir anlaşma değil, üç ülkenin
İran ile Viyana Grubu (ABD, Fransa, Rusya ve UAEA) arasında nükleer yakıt takası
anlaşması yapılmasını sağlamak için vardıkları mutabakatı göstermektedir. Diğer bir
deyişle, İran, Tahran Bildirisi’ne imza atarak bildiride belirtildiği üzere Viyana
Grubu ile nükleer yakıt takası konusunda anlaşmaya hazır olduğunu beyan etmiştir.
Bu imzaya en büyük tepki ABD’den gelmiştir. Clinton, anlaşmanın İran’ın uranyum
zenginleştirme faaliyetlerinin durdurmadığına dikkat çekmiş ve İran’ın uranyumunu
çıkarmasına kadar kesin anlaşma için müzakerelerin aylarca sürebileceğini
söylemiştir. Tahran Bildirisi’ni yetersiz bulan ABD bir taraftan İran’ın UAEA’ya
sunacağı mektubun dikkatlice inceleneceğini ve ABD’nin UAEA vasıtasıyla birkaç
gün içinde resmi cevabını ileteceğini bildirirken diğer taraftan yaptırım karar
tasarısını Güvenlik Konseyi üyelerine sunmuştur. İran’ı “yeni yaptırımlar
uygulanması konusundaki baskıdan kurtulmaya çalışmakla” suçlayan ABD Başkanı
Clinton, İran’ın söz konusu anlaşmayı BM Güvenlik Konseyi toplantısı öncesi
imzalamasına dikkat çekmiştir. Türkiye ve Brezilya’nın İran’a karşı yeni
yaptırımların gündeme getirilmemesini istediği bir dönemde ABD’nin yaptırım
52
tasarısını ileri sürmesi ve Güvenlik Konseyi üyelerinin bu konuda desteğini aldığını
açıklaması Türkiye’nin sert tepkisini çekmiştir.102
Nükleer enerji konusunda ise İran’ın nükleer enerji yerine silah üretimine
geçtiği yönünde iddialar bu dönemde yükselmiştir. ABD’nin, İran’ın nükleer
çalışmaları nedeniyle, İran’a ekonomik ve ticari yaptırımlar uygulamaya başlaması;
bu yaptırımlara katılmayıp, İran’dan petrol almaya devam eden devletlere de
yaptırım uygulayacağını belirtmesi üzerine Türkiye’nin de ithalatı kısacak olması
ilişkileri tırmandıran diğer bir etmendir.103
Suriye’de 2012 yılından beri yaşanan değişimler doğrultusunda bu gerilimli
ilişkide belirleyici bir aktör olmaktadır. Türkiye’nin Esad yönetimine karşı tutumu,
insan haklarına saygılı davranma ve demokratik reformlar yapması için yönetime
çağrıda bulunması, Şam’da bulunan Türk büyükelçiliğinin kapatılması, İran’ın
Türkiye’ye karşı geliştirdiği stratejilerde de etkili olmaktadır.104
3.2.2 Suriye ile İlişkiler
Türkiye’nin en uzun sınır komşusu olan Suriye ile ilişkileri dönemsel olarak
değişiklik göstermiştir. Osmanlı İmparatorluğu egemenliğinde 400 yıl kalmış olan
Suriye ile ilişkiler kusursuza yakın devam etmiş, Osmanlı İmparatorluğu’nun
yıkılması ile birlikte ilişkiler olumsuz bir hal almıştır. Türkiye’nin Batı yanlısı
politikalar takip etmesiyle birlikte Suriye ile ilişkiler farklı kutuplardan yürütülmek
zorunda kalınmıştır.
Dönemsel olarak değişikli gösteren Türkiye-Suriye ilişkilerinin esası soğuk
savaş öncesi Türkiye’nin hareketlerinden çok, Suriye’nin var oluş ilkelerinden
gelmektedir.
Suriyeli
Arap
milliyetçilerce
ortaya
konan
Suriye
Sosyal
Milliyetçiliği’nin prensipleri Büyük Suriye düşüncesinin temelinin oluşturmaktadır.
Bu prensipler; Suriye’nin Suriyelilere ait olduğu, Suriye meselesinin bağımsız
şekilde ele alınarak milli esaslara dayanarak çözülmesi gerektiği, Suriye milletinin ve
topraklarının meselesi, Suriye halkının birliği meselesi, Suriye topraklarının ve
milletinin yerleştiği alanlar, Suriye milletinin birlik içerisinde olduğu, Suriye’nin
102
Bayram Sinkaya, “İran Nükleer Programı Karşısında Türkiye’nin Tutumu Ve Uranyum
Takası Mutabakatı”, Ortadoğu Analiz, Cilt 2, Sayı 18, Haziran 2010, s. 67-77.
103
Burcu Kanbal, “Türkiye-İran İlişkilerinde Suriye Faktörü”, Uluslararası Politika Akademisi,
Nisan 2012, s. 1-2.
104
(Erişim) “Suriye’nin Dostları Baskıyı Arttırdı”, 1 Nisan 2012,
http://www.bbc.co.uk/turkce/haberler/2012/04/120401_syria_friends_update.shtml, (27.04.2013)
53
gücünü politik ve tarihi kültüründen aldığı ve Suriye’nin genel çıkarlarının her şeyin
önünde yer aldığıdır. Bu esaslar ekseninde Osmanlı hâkimiyetine müteakip Fransa
mandası yönetiminde Türkiye aleyhtarı faaliyetler ve I. Dünya Savaşı ile başlayan
Arap milletlerdeki Osmanlı karşıtlığı Türkiye – Suriye ilişkilerinde gerginliğe neden
olmuştur. Türkiye-Suriye arasında genel olarak mevcut sorunlar; sınırı aşan sular,
sınırdaki mayınlar, karasuları sorunu, Suriye’de ki Türklerin yakın geçmişte el
konulan toprak ve malların durumu ve Hatay’ın hala Suriye’ye ait olduğu iddiasıdır.
Bunun yanı sıra Türkiye ve Suriye’yi yakınlaştıran noktalar ise her iki ülkenin
yakın coğrafyanın kültürünü taşımaları, Müslüman olmak üzere bir arada yaşamaları,
laik yönetim tarzına yakın bir yönetime her iki ülkenin de sahip olması, TürkiyeArap dünyasında kültürel köprü görevi üstlenebilmesi ve Türkiye-Suriye tarafında
akrabalık bağına dayalı olan diyalogdur.
Türkiye-Suriye arasında birbirini yakınlaştıran ortak vazgeçilmez unsurlar
ise; her iki ülkenin de ilkçağlardan beri Akdeniz havzasını çevreleyen coğrafyayı
birbirine yakın kültürleri paylaşmaları, her iki ülkedeki insanların Müslüman olmak
üzere bir arada yaşaması, Suriye’nin de Türkiye’de ki gibi laik yönetime yakın bir
yönetim anlayışını benimsemesi, her iki ülkenin de Ortadoğu’da özellikle de Irak
coğrafyasında istikrarsızlığı arttırıcı yeni oluşumlara karşı çıkması, Türkiye Hristiyan
ve Müslümanlar arasında bir kültür ve iletişim köprüsü kurabilecek yapıda;
Suriye’de Türkiye-Arap dünyası arasında aynı kültür ve iletişim köprüsünü
kurabilecek bir konum ve yapıya sahiptir, her iki ülkenin insanları arasında akrabalık
bağlarının var olmasıdır. 105
Bölgede Türkiye’nin en uzun sınır komşusu olan Suriye ile ilişkiler PKK
terör örgütüne Suriye’nin destek vermesi nedeniyle soğuk savaş sonrası dönemde
gergin bir hal almıştır. Suriye, I. Körfez Savaşı’ndan106 sonra PKK terör örgütüne
destek vermeye devam ediyordu.1998 yılından itibaren Suriye’nin verdiği desteği
sone erdirmeye kararlı olan Türkiye, devlet adamları nezdinde yaptığı sert
açıklamalar ve askeri önlemler ile Suriye’ye gerekli mesajı vermiş ve Suriye
105
Celalettin Yavuz, “Geçmişten Geleceğe Suriye-Türkiye İlişkileri”, ATO Yayınları, Ankara,
2005, s. 436-437.
106
2 Ağustos 1990 yılına Irak’ın Kuveyt’i işgali ile başlayan ABD’nin başını çektiği 28 ülke ile Irak’a
karşı yapılan savaştır. BM bu sürece Irak’a karşı ambargo çağrısında bulunarak ve 36. paralelin
kuzeyinde güvenli bölge oluşturarak destek vermiştir. Detaylı bilgi için bkz: Oral Sander, 2008, a.g.e,
s. 568-576.
54
teröristbaşı Öcalan’dan desteğini çekerek topraklarından çıkarmak zorunda
kalmıştır.107 Bu mesaj dönemin Kara Kuvvetleri Komutanı Orgeneral Atilla Ateş
tarafından yapılan Reyhanlı konuşmasında “PKK terör örgütünü destekleyen Suriye
yönetimine karşı artık Türkiye’nin sabrının sonuna geldiği ve sürecin bu şekilde
devam etmesi bir savaşı doğurmaktan uzak olmayacağını” verilmiştir.108 Öcalan’ın
Suriye’de olması, Suriye’nin PKK’ya lojistik desteği Türkiye – Suriye ilişkilerini
iyice gerginleştirmiştir. Suriye, PKK konusunu malzeme ederek Türkiye’den su
konusunda taviz almaya çalışmıştır. Teröristbaşı Öcalan’ın Suriye’den ayrılışının
akabinde Türkiye ile Suriye devletleri Adana’da bir mutabakat imzaladılar. 1998
yılında imzalanan mutabakat güvenlik alanında işbirliğini öngörmekteydi. Suriye
bundan sonra PKK’ya hiçbir şekilde destek vermeyeceğini garanti ediyordu.
2011 yılında Suriye’de muhaliflerin ayaklanması ile birlikte (Arap Baharı)109
iki devlet arasındaki ilişkiler farklı bir boyutta seyretmeye başlamıştır. Suriye
liderinin ayaklanan göstericilere karşı orantısız şekilde müdahale etmesi ve iç savaşı
andıran çatışmalarda binlerce sivilin ölmesi başta Türk hükümeti olmak üzere tüm
dünyayı harekete geçirmiştir. BM ve AB’de Suriye konusunda etkin olarak
çalışmalarını sürdürmektedir. Türkiye ilk günden bu yana Beşer Esad’ın orantısız
güç uygulamasına karşı çıkmıştır. Suriye’den gelen mülteciler için taşımalık kentler
kurulması, kapıların bütün mültecilere açık olduğunun belirtilmesi Suriye ile Türkiye
arasında sorunları arttırmıştır koptuğunun göstergesidir. Son dönemlerde Türk keşif
107
Mustafa Çufalı, “21. Yüzyılda Türkiye’nin Bölgesel Sorunları ve Öneriler”, , 21.yüzyılda Türk
Dış Politikası, İdris Bal (ed.), Nobel Yayın Dağıtım, Ankara, Ocak 2004, s. 853.
108
Ülkemizin problemlerini çözmek, ekonomiyi düzeltmek, kalkınmayı sağlamak ve halkı daha çok
refaha kavuşturmak için çaba harcanıyor. Bazı komşularımız, bizim iyi niyetimizi, gösterdiğimiz
yakınlığı yanlış değerlendirmişlerdir. Uzun zamandan beri Apo denilen eşkıyayı kendi ülkelerinde
barındırıp, onu destekleyerek Türkiye’yi terör belasına bulaştırmışlardır. Şunu açıkça söylemek
istiyorum: Türk milleti artık bu konuda göstereceği iyi niyetin sonuna gelmiştir. Sabrımız tükenmek
üzeredir. Sabrımızı taşırmasınlar. Ayrıca bkz: Ozan Örmeci, “Adana Mütabakatı ve Bugün”,
Uluslararası Politika Akademisi, 10 Nisan 2012, Bkz. 1998 yılı Türkiye’de terör olaylarının yine
yükselişe geçtiği ve toplumsal öfkenin üst düzeye ulaştığı bir yıldı. 28 Şubat sürecinin ardından
muğlâk bir dönemden geçen ve ordunun ön plana çıktığı Türkiye’de sinirler; hem siyasal gerginlikler,
hem de PKK terörünün yol açtığı milliyetçi öfke nedeniyle hatırlanacağı üzere üst noktadaydı.
Suriye’nin PKK terör örgütüne uzunca bir süredir destek verdiği de Türk devletince biliniyordu.
Böyle bir ortamda, 1998 sonbaharındaki Milli Güvenlik Kurulu toplantısında bu konuda alınan karar
gereğince, Kara Kuvvetleri Komutanı Orgeneral Atilla Ateş, Suriye sınırındaki Hatay şehrine giderek
burada bu ülkeye yönelik çok sert bir konuşma yapmış ve bu ülkenin teröre destek vermeye devam
etmesi halinde Türkiye için bunun bir savaş sebebi sayılacağını söylemişti.
109
Arap Baharı: Tunus, Mısır ve Libya’da başalyıp; Kuzey Afrika’da uzanan ve aynı hat üzerindeki
bu üç kapalı rejime ilaveten, aynı coğrafyanın batısına doğru uzanan Kuzey Afrika’daki Cezayir ve
Fas’ta da bu üç ülkeyle kıyaslanmayacak kadar olsa da kıpırdanmaların yaşandığı süreçtir. Bkz.
Celalettin Yavuz ve Serdar Erdurmaz, “Arap Baharı ve Türkiye Orta Doğu’da Kırılan Fay Hattı”,
Berikan Yayınları, Ankara, 2012, s. 9.
55
uçağının düşürülmesi, Suriye tarafından atılan top mermisinin Akçakale’ye
düşmesiyle 5 sivil Türk vatandaşının hayatlarını kaybetmesi ile ilişkilerde gerginlik
hat seviyeye ulaşmıştır ve Türkiye, Suriye’ye karşı misillemelerde bulunmuştur. Bu
misillemelerden birisi, Suriye havayollarına ait bir sivil uçağın Esenboğa
Havalimanı’na indirtilip, uçak içinde ve kargo bölümünde arama yapılması
olmuştur.110
Beşar Esad’ın baskıcı yönetiminden kaçan Türkiye’ye kaçan sığınmacılar;
Türkiye için ciddi bir sorun oluşturmaktadır. BM verilerine göre Türkiye’ye sığınan
mülteci sayısının Mayıs 2013 itibariyle 184.000 civarındadır, bunlar 17 kampa
dağıtılmış ve bunun Türkiye’ye maliyeti 600 milyon dolardan fazla olmuştur.
Türkiye’nin yanı sıra Ürdün, Lübnan, Irak, Ermenistan’a sığınan 200.000 civarında
mülteci bulunmaktadır.
Türkiye ile Suriye arasında gerginlik yaratan bir başka gerginlik de Hatay
Reyhanlı’da 11 Mayıs 2013 tarihinde gerçekleşen patlamada 51 sivil hayatını
kaybetmiş 53 kişinin yaralanması sonucu yaşanmıştır. Türkiye’de iç huzurun
bozulduğu varsayımı ile birlikte Türkiye’ye sığınan mülteciler ile Türk vatandaşları
arasında gerginlik yaşanmıştır.
Türkiye’nin Suriye’nin değişim sürecindeki stratejisi; Esad’ın gitmesinden
yanayken Esad ile anlaşılması durumunda devam kararı alınabileceği ihtimalini (Çin
ve Rusya tarafınca baskın tutum neticesinde) göz önünde bulundurmak gerekir.
Ayrıca Türkiye’nin Esad’a karşı gerçekleştireceği Suriye müdahalesi gerek Suriye’de
gerekse bölgesinde kalıcı hasarlara yol açma ihtimali yüksektir. İçinde terör sorunu
ile uğraşan Türkiye’nin enerjisini bu konuda harcarken dışarıda tek başına bir
müdahaleye girişmesi zorlu bir sürecin başlangıcı olacaktır.111
3.2.3 İsrail ile İlişkiler
Türkiye’nin karadan doğrudan komşusu olmasa da, Akdeniz marifetiyle
denizden komşusu olduğu ve 1990’lı yılların ortalarında Yunanistan-Güney Kıbrıs
Rum Yönetimi (GKRY) –Suriye “Ortak Savunma Stratejisi”ne karşı yaklaşılan
İsrail’le ilişkiler de büyük önem taşımaktadır. 1996 yılında “Askeri Eğitim İşbirliği
110
Mustafa Güven, “Türkiye-Suriye İlişkilerine Genel Bir Bakış”, Akademik Perspektif, 14 Kasım
2012, s. 1-2
111
Mustafa Güven, a.g.m., s.3.
56
Andlaşması” imzalanan İsrail ile 2008 yılı sonlarından itibaren artan ölçüde bir
soğukluk yaşanmakta ilişkiler gittikçe zayıflamıştır.
Türkiye – İsrail ilişkilerinde Filistin sorunu etkin konular arasında yer
almaktadır. Her şeyden önce İsrail-Filistin çatışmasına ilişkin olarak Türk kamuoyu
büyük ölçüde Filistin tarafını destekler bir görünüm sergilemektedir. Bunda, dinsel
birlik etkisinin yanı sıra, Filistinlilerin mağduriyetleri ile İsraillilere karşı aşılmamış
ön yargılar temel rol oynamaktadır. Bu noktada özellikle İsrailliler ve genel olarak
Yahudilere yönelik önyargılar sorununu biraz açmakta yarar vardır. Tüm dünyada
yaşanan olumsuzlukların ardında İsrail ve Yahudilerin hazırlamış olduğu
komploların
bulunduğuna ilişkin söylemler
çoğu kez
hiç sorgulanmadan
benimsenmektedir. Dünyayı ve Türkiye’yi Yahudilerin yönettiğine, Yahudilerin
özellikle GAP bölgesini ele geçirmeye çalıştıklarına ilişkin savlar üretilmektedir. Bu
yüzden yabancı yatırımlar özendirilirken, İsrail sermaye yatırımlarına karşı aşırı bir
duyarlılık sergilenmektedir. Bu bağlamda İsrailli firmaların GAP bölgesinde yatırım
yapmak istemeleri, İsrail’in Nil’den Fırat’a kadar olan bölgeyi ele geçirme
çabalarının bir kanıtı olarak gösterilmektedir. İşte tüm bu önyargılar İsrailli
yatırımcıların
Türkiye’ye
endişe
ile
bakmalarına
ve
yatırım
yapmaktan
kaçınmalarına neden olmaktadır.112
İsraillilerin Filistinlilere karşı gerçekten aşırı sert bir tutum ve ölçüsüz şiddet
kullandıkları dönemler de olmuştur. Özellikle aşırı milliyetçi Ariel Şaron’un
başbakanlığının ardından gelen Ehud Olmert (2006-2009) ile devam eden “ikinci
intifada dönemi” ve 27 Aralık 2008 ve 18 Ocak 2009 arasında İsrail’in Gazze
Şeridi’ne yapmış olduğu saldırı bu durumun belirgin örneklerindendir. Bu dönemde
Türk kamuoyunda tepkiler artmıştır, 2009’da görevi devralan Benyamin Netanyahu
döneminde de Filistinlilere yönelik aşırı güç kullanımına ilişkin belirgin bir
değişiklik olmadığı gözlenmektedir. Filistin sorunu ve İsrailli/Yahudi imajı dışında,
Türkiye-İsrail ilişkilerindeki bir diğer sorun da, iki ülkenin Kürtlere ve Kürt
sorununa bakış açısından kaynaklanmaktadır. İsrail, geleneksel olarak Araplara karşı
bir denge unsuru olarak gördüğü Kürtlere karşı toleranslı, hatta Kürt hareketini
destekler nitelikte bir tavır sergilemektedir. Özellikle Irak ve Suriye’deki Kürt
112
Gencer Özcan, “Türkiye-İsrail İlişkilerinde Dönüşüm: Güvenliğin Ötesi”, TESEV, 2005, s.
116-120.
57
grupların merkezi otorite ile yaşadıkları sorunlarda, gizli ya da açık bir biçimde
onların arkasında olmuştur. Bu çerçevede İsrail, gizliden gizliye genel Kürt
hareketinin bir parçası olarak gördüğü PKK’ya karşı da bariz bir negatif tavır
takınmamıştır. Sadece Benyamin Netanyahu’nun ilk döneminde (1996-1999)
PKK’nın bir terörist örgüt olduğu ilan edilmiş, teröristbaşı Abdullah Öcalan’ın
yakalanması sürecince ve sonrasında Türkiye ile bazı istihbarat bilgileri
paylaşılmıştır.113
Ocak 2009 yılında gerçekleşen Davos’taki Gazze Paneli’nde Başbakan Recep
Tayyip Erdoğan ile İsrail Cumhurbaşkanı arasında gerçekleşen “One Minute” olayı
yeni bir krizi doğurmuştur. İsrail’de gerçekleşen 10.02.2009 genel seçimleri
sonrasında İsrail’de Benyamin Netenyahu’nun başbakanlığına giden seçim sonuçları
ve Batı Şeria’da yeni yerleşim yeri açma konusundaki ısrarı, Gazze Şeridi’ne ağır
ambargo koşullarının uygulanmaya devam etmesi gibi anlaşmazlıklarla Türkiyeİsrail arası giderek açılmaya başladı.114
Türkiye’nin İsrail ile yaşadığı problemlerden olan su sorunu konusunda Türk
tarafının daha fazla taviz vermesi gerektiği görüşündedir. Bilindiği üzere Suriye,
Fırat Nehri’nin uluslararası bir akarsu olduğu iddiasıyla eşit paylaşım istemekte,
Türkiye ise Fırat’ın sadece sınır aşan bir akarsu olduğunu, dolayısıyla yukarı havza
ülkesi olarak Fırat üzerinde münhasır egemenlik hakkına sahip bulunduğunu ileri
sürmektedir. Bu halen devam eden sorunda İsrail’in Suriye’yi desteklemesinin temel
nedeni ise, Suriye’nin su açısından tatmin edilmesi halinde, 1967’den beri işgali
altında bulundurduğu Golan Tepeleri’ndeki kaynaklar üzerindeki hakları konusunda
bu devletin daha az ısrarlı olacağı düşüncesidir.115
Gazze’de yaşanan izolasyon sürecinin devam etmesi, Türk kamuoyunun bu
sürece olan hassasiyeti nedeniyle, eskiden beri süregelen denge politikasının
devamlılığını sürdüremez hale gelmiştir. Türkiye ile İsrail arasındaki gerilim süreci
ise 31 Mayıs 2010 tarihinde İsrail ordusu tarafından Mavi Marmara116 insani yardım
113
Tayyar Arı,” Geçmişten Günümüze Orta Doğu: Siyaset, Savaş ve Diplomasi”, İstanbul, Alfa
Yayınları, 2005, s. 639.
114
Celalettin Yavuz, 2010, a.g.e., s. 492.
115
Faruk Sönmezoğlu, “Türk Dış Politikası”, İstanbul,, Der Yayınları, 2006, s. 589.
116
Mavi Marmara İnsani yardım amacıyla Gazze’ye doğru hareket eden 32 ayrı devletten yaklaşık
600 kişinin bulunduğu 5 gemiye İsrail askeri birliklerinin müdahale etmesi ve çıkan olaylarda “Mavi
Marmara” gemisinde 9 Türk vatandaşının öldürülmesi olayıdır. Bkz. Carol Migdalovitz, “Israel's
58
gemisine yönelik saldırıda Türk vatandaşlarının haksız yere öldürülmesiyle birlikte
İsrail ile olan ilişkilerde ciddi bir gerilim yaşanmış, bu sürecin önceleyicisi olarak
Davos Zirvesi’nde Şimon Peres’e Başbakan Recep Tayyip Erdoğan’ın “One Minute”
çıkışı gösterilmiştir. İsrail Mavi Marmara baskınında 9 Türk vatandaşının haksız yere
öldürülmesi nedeniyle 22 Mart 2013 tarihinde Türkiye’den özür dileyerek ilişkilerin
yumuşaması için adım atmıştır. Türkiye tarafından bu özür kabul edilmiş bunun yanı
sıra Filistin’e olan ambargonun yumuşatılarak kaldırılması ve Mavi Marmara
gemisinde hayatını kaybedenlerin yakınlarına tazminat ödenmesi amacıyla bir
komisyon oluşturulması şartı da İsrail tarafınca kabul edilmiştir.117
3.2.4 Irak ile İlişkiler
Türkiye’nin Irak politikası tarihsel süreç içerisinde değişim gösteren
Ortadoğu
politikasına
göre
şekillenmiştir.
Türkiye’nin
1930’ların
sonunda
belirginleşen Batı politikaları ekseninde Ortadoğu ve İslam coğrafyasından
soyutlanmıştır.
28
Şubat
1991
tarihinde
koalisyon
güçlerince
Irak’a
müdahale
gerçekleştirilmiştir. Kısa bir kararsızlıktan sonra Türkiye koalisyon güçlerine
katılmış, Irak karşısında ilk kez “taraf” olmuştur. Irak’a uygulanan ambargoya
katılmış, petrol boru hatlarını kapatmış, yatırımlarını geri çekmiş ve özellikle 1973
sonrasında gelişen ilişkileri bir anlamda sonlandırmıştır. Türkiye’nin Irak
karşıtlarıyla aynı cephede yer alması, İran tarafından da eleştirilmiştir. n Türkiye,
Irak’tan gelecek bir saldırı ihtimalinden çok durumdan yararlanarak sınırı aşıp
Türkiye’ye gelebilecek PKK militanlarını durdurmayı amaçlamıştır. Öte yandan,
krizin Irak ve Kuveyt’le sınırlı kalmayacağı, İran ve Suriye’nin de durumdan istifade
Irak topraklarına girebileceği endişesi duyulmuştur. Komşu ülkeler ise, bu yönde bir
gelişme olsun ya da olmasın, Türkiye’nin üçüncü bir cephe açacağını ve Musul ve
Kerkük’ü alacağını ileri sürmüşlerdir.118
Blockade of Gaza, the Mavi Marmara Incident, and Its Aftermath”, Washington DC.
Congressional Research Service, June 2010, s. 1-8.,
117
“Mavi Marmara: İsrail, Türkiye’den Özür Diledi”,
http://www.bbc.co.uk/turkce/haberler/2013/03/130322_israil_turkiye_ozur.shtml, (25.05.2013)
118
Beril Dedeoğlu, “Türkiye - Irak ilişkileri: “Doğu”-“Batı” Ekseni ve Değişkenler” Civitas
Gentium, Cilt 1, Sayı 1, 2011, s. 24.
59
1991-1995 yılları arasında Irak ile daha önce yapılmış Güvenlik Protokolü
feshedildiğinden Türkiye’nin Irak’ta konuşlandırılan PKK tarafından güvenliğinin
bertarafı maksadıyla sınır ötesi operasyonlarının gerekçesi meşru olarak ilan edilmiş
ve bu arada ABD de Çekiç Güç’ü119 kullanarak Türkiye sınırında Kürtlere bir
“Güvenli Bölge” kurulmasını sağlamıştır. Bu durum, ABD eliyle bir Kürt devleti
kurulduğu şüphesini de artırmıştır.120
2000’li yıllarda Türkiye-Irak ilişkilerinde iki temel kırılma noktası
bulunmaktadır. Bunlardan ilki, 11 Eylül terör saldırısı ile başlayan terör ve
Afganistan müdahalesidir. ABD, kendisine yapılan saldırı sonrasındaki terörizmle
mücadele politikasını kolektif savunma boyutuna taşıyınca batı ittifakı bir araya
gelmiş ve durum Türkiye açısından olumlu bir gelişme olarak görülmüştür. 121
Özellikle 2000’li yıllarda Irak’ta kitle imha silahları üretildiği, İran’da da
nükleer silah yapımına yönelindiği iddiaları kaygıya dönüşmüştür. G.W. Bush
yönetimi, 2003 Ocak ayı başında Irak’a yapılacak müdahale Türkiye’de ki üslerin
kullanımı için taleplerde bulunmuştur.122 Türkiye’de bu talepler bir süre kararsızlık
yaratmış, bazı çevreler bu önerilerin kabul edilmesiyle olası bir ABD işgaline
Türkiye’nin de katılmasını Kuzey Irak meselesini bu yolla çözmek için bir fırsat
olarak görmüştür.123
Türkiye, Irak’a yapılacak müdahalenin kurulmuş olan ekonomik ilişkilerin
bozulmasına yol açacağını ve 32 milyar dolar kayıp yaratacağını bildirerek bunların
telafisinin garantisini istemiştir. ABD ise, sadece 6 milyar hibe ile IMF şartlarına
bağlı 20 milyar dolar kredi önermiştir. Ayrıca Türkiye, ABD’nin Türkiye üzerinden
sevk edeceği asker sayısı kadar Türk askerinin de mülteci akınlarına engel olma ve
PKK ile mücadele amaçlarıyla bölgeye gitmesini istemiştir; ABD ise Irak’ın
kuzeyinden başlatılacak bir kara harekâtında Türk askerlerinin yer alması halinde
119
Saddam Hüseyin’in olası saldırılarına karşı Kuzey Irak Kürtlerine güvence sağlamak olan Huzur
Operasyonu – 2’nin uygulama birliği olan hava kuvvetinin adıdır. Çekiç Güç’te bulunan askeri
personel sayısı ABD askeri 1416 , İngiltere askeri 183, Fransa askeri 139, Türk askeri 74’tür. Detaylı
bilgi için bkz: Baskın Oran, “Uluslararası ve İç Hukukta Çekiç Güç’ün Yasal Dayanakları
Sorunu”, Ankara Üniversitesi Dergisi, Sayı 3, Cilt 50, 1995, s. 258 -260.
120
Mahmut Bali Aykan, “Turkey’s Policy in Northern Iraq, 1991-95”, Middle Eastern Studies, Vol.
32., No.4, October 1996, s. 351.
121
Beril Dedeoğlu, 2011, a.g.m., s. 26.
122
Nicole Pope, “Turkey is Playing Hard to Get”, Middle East International, No. 691, 10.01.2003,
s. 14.
123
Beril Dedeoğlu, 2011, a.g.m., s. 27.
60
Kürtlerin Türkler tarafından ABD yardımıyla işgal edildiklerini düşünecekleri
gerekçesiyle reddedilmiştir. Söz konusu gelişmeler sonrasında Mart başında toplanan
meclis, ABD önerilerini reddetmiş ve Türkiye ABD ile birlikte davranmama kararı
almıştır.124
Böylelikle Türkiye, ABD’nin Kuzey Irak’taki Kürt gruplarla daha yakın bir
ittifak kurmalarının yolunu açmıştır. Türkiye’nin ABD ile birlikte hareket etmemesi
neticesinde 4 Temmuz 2003’de Süleymaniye’de Kürt liderlere suikast düzenleme
planları olduğu gerekçesiyle 11 Türk askeri ABD askerlerince başlarına çuval
geçirilerek tutuklanmış ve bu da Türk-Amerikan ilişkilerinde “çuval krizi” olarak
isimlendirilmiştir. Söz konusu olaylar, Türkiye’de ABD’nin Ortadoğu’daki
amaçlarının esas olarak Irak’ta bir Kürt devleti kurarak İran ile Irak’ın geri kalanı
arasında yeni bir İsrail oluşturmak olduğu yönündeki kamuoyu kanaatini
güçlendirmiştir.125
Türkiye, Irak geçici Anayasası’nda Kürt bölgesel yönetimine ayrıcalıklar
tanındığını, federasyonun coğrafi değil etnik ilkeye göre tasarlandığını ve
Türkmenlerin göz ardı edildiğini ileri sürmüştür. Türkiye, beklentilerinin dikkate
alınmaması halinde Kuzey Irak’ta ABD’nin pozisyonunu zor durumda bırakacak tek
taraflı operasyonlar yapma tehdidinde bulunmuştur. Türkiye-ABD ikili ilişkilerinin
yumuşatılması süreci, PKK ile mücadelede istihbarat paylaşımıyla başlamış,
ardından Türkiye’nin Kuzey Irak’ta belirli alanlarda hava operasyonu yapması kararı
ile geliştirilmiştir. ABD, Kürt meselesinin sadece Irak’a ait bir mesele olmadığını,
Türkiye’nin
de
kendi
Kürtleri
için
siyasal
çözümler
üretmesi
gereğini
vurgulamıştır.126
Özetle Türkiye ile Irak arasında var olan sorunlar; Irak’ın iç savaş durumunun
bölgeye yönelik istikrarsız yansımaları, Türkmen nüfusun haklarının gasp edilmesi,
Irak’ta 1991 öncesi kalan alacakların tahsili, PKK’nın Irak’ın kuzeyinde
124
Gareth Jenkins, “Muslim Democrats in Turkey?”, Survival, Vol.1., No.1., Spring, 2003, s. 45-66.
Faruk Sönmezoğlu, “2. Dünya Savaşı’ndan Günümüze Türk Dış Politikası”, Der Yayınları,
İstanbul, 2006.
126
Beril Dedeoğlu, 2011, a.g.m., s. 28-29.
125
61
konuşlanarak Türkiye için tehdit oluşturması ve Türkiye’nin kuzeyinde aktif faaliyet
gösteren bölgesel Kürt yönetiminin Türkiye’ye karşı tehditkâr tutumudur.127
Türk dış politikasına yansımalarındaki en ciddi sorun ise genel olarak Irak’ın
kuzey bölgesinde yaşanan istikrarsız ortamından kaynaklanmaktadır.128 Bu duruma
bağlı olarak Türkiye’nin Ortadoğu politikası için en önemli sorun; ABD’nin Irak
işgali ve sonrasında yaşanan gelişmeler olmuştur. 1 Mart Tezkeresi sürecinden
itibaren Türkiye’nin Irak politikasında farklılaşmalar izlenmiş ve ABD’nin
Türkiye’ye yönelik politikalarında endişeler yaşanmıştır.129 Türk dışişleri ilk olarak
Irak’ta meydana gelebilecek savaşın sonuçlarının Türkiye’ye olan etkilerini azaltmak
amacıyla 23 Ocak 2003’de Irak’a Komşu Ülkeler Platformu kurulmuştur. Türkiye
politikalarını Kuzey Irak’taki gelişmelere ve Türkmenlere odaklamış, bütün Iraklı
gruplarla diyaloga geçmiş ve Irak’taki etkin olma çabalarını arttırmaya çalışmıştır.130
Türkiye’nin ABD’nin Irak işgali ile başlayan Ortadoğu politikasındaki en
tartışmalı konu ABD’nin Büyük Ortadoğu Projesi’nin131 eş başkanlığı rolünün
Türkiye tarafınca kabul edilmesi olmuştur. Irak’ın 1990 yılında Kuveyt’i işgal
etmesi, o güne kadar hemen her rejim döneminde ve koşulda Irak ile sürdürülen
ilişkilerin, 80’lerin sonlarında bozulmasına ve sonunda kesintiye uğramasına yol
127
Celalettin Yavuz, 2010, a.g.e., s. 440.
Eyal Zisser, “Syria, United State, and Iraq-Two Years After the Downfall of Saddam
Hussein”, The Middle East Review of International Affairs (MERIA), Vol. 9, No.3, Article 2 , Eylül
2005, s. 3-4.
129
Duran Bolat, “Türkiye’nin Orta Doğu Politikasının Genel Çizgisi Ve Bu Politikada Etkili Olan
Faktörler”, Akademik Perspektif, Ocak 2012, s. 1-3.
130
(Erişim), “Uluslararası Ortadoğu Kongresi Hatay Deklarasyonu”,
http://www.orsam.org.tr/tr/etkinlikgoster.aspx?ID=454, (03.02.2012)
131
Büyük (Genişletilmiş) Ortadoğu İnisiyatifi (Greater Middle East Initiative) Başkanı Bush
hükümeti tarafından Büyük Ortadoğu adıyla duyurulan, en batıda Fas'ın Atlantik kıyılarından, en
doğuda Pakistan'ın kuzeyindeki Karakurum yaylalarına, Kuzeyde Türkiye'nin Karadeniz kıyılarından
Güneyde Aden ve Yemen'e kadar uzanan bölgede, Müslüman ülkelere demokrasi ihracını ve bu
ülkelerin pazarlarının açılmasını amaçladığı iddia eden politik kuramdır. Araştırmacı Altuğ Günal
projenin 2001 yılındaki 11 Eylül saldırılarından sonra "terörizmi besleyen bataklıkları kurutmak"
amacıyla ortaya çıktığını ve ABD'nin 2004 yılındaki G-8 zirvesinde gündeme getirdiğini yazmıştır.
Günal projenin maliyetinin yüksek olması sebebiyle ABD'nin bu yükü azaltmak için müttefiklere
ihtiyaç duyduğunu; fakat hakimiyet paylaşımını az tutmak için kendi payını yüksek tutarak "sınırlı
paylaşım"ı esas aldığını savunmuştur. Fransa'nın dışişleri eski bakanı olan Dominique de Villepin
"Büyük Ortadoğu" tanımını "Mağrip ile Basra Körfezi ülkelerine aynı yaklaşımı sergileyemezsiniz.
Siyasi, ekonomik, kültürel ve eğitimsel konuları göz önüne almak zorundasınız" diye eleştirmiştir.
ABD'nin kendi egemenliği dışında farklı bölgelerde farklı ülkeler adına yaptığı bu kuram kavramı
birçok kişi tarafından eleştirilmiş, Al-Ahram Weekly gazetesi bunun amacının Ortadoğu'daki
çatışmaları genişleterek devam eden sayısız çatışma ve ayaklanmaların kontrolünü kolaylaştırmak
olduğunu belirtmiştir. Bkz. Murat Çiçek, “Büyük Ortadoğu Savaşı”, Uluslararası Politika
Akademisi, Temmuz 2012, s. 1-5.
128
62
açmıştır. Bu kırılmanın yanı sıra, 2003 yılında ABD tarafından Irak’ın işgali ile
başlayan II. Körfez savaşı ile birlikte Türkiye’nin Ortadoğu ve Irak politikası dış
politikasının en önemli konusu olmuştur.132
2011 yılında Türkiye-Irak arasında PKK’ya yönelik hava operasyonları
nedeniyle Irak tarafınca ültimatom verilmiştir. Irak hükümetince verilen ültimatomda
sınır bölgelerinin bombalanmasının ve Kürdistan’daki sivillerin hedef alınmasının
protesto edildiği bildirilmiştir. Irak hükümeti Türkiye tarafından operasyonların
acilen durdurulmasını talep etmiştir.133
Türkiye-Irak ilişkileri 2012 yılının Nisan ayında iyice gerginleşti. Başbakan
Recep Tayyip Erdoğan’ın Maliki’yi bencil bir tutum takınmak, Sünni-Şii ve Kürtler
arasındaki anlaşmazlıkları ateşlemekle eleştirmesinin ardından Irak Başbakanı Nuri
Maliki, basına “Türkiye düşman ülke haline geliyor” şeklinde bir demeç verdi. Bu
demece Başbakan Erdoğan’ın “kötü söz sahibine aittir” şeklinde yanıtlamasından
sonra iki ülke arasında bir nota krizi yaşandı. Ancak ikili ilişkileri asıl geren olay
Temmuz 2012’de yaşandı. Başbakan Maliki’ye yönelik parlamentoda başlatılmaya
çalışılan güvensizlik oylaması girişimine Suudi Arabistan, Ürdün gibi ülkelerle
birlikte Türkiye’nin de destek olması ilişkileri daha da gerginleştirdi. Temmuz
ayındaki girişimden yara almadan çıkan Maliki, Türkiye’ye karşı tavrını daha da
sertleştirdi. Bu arada Suriye’nin kuzeyinde bazı Kürt yerleşimlerinin KYB tarafından
kontrol edilmeye başlamasının ardından Dışişleri Bakanı Ahmet Davutoğlu’nun
Kuzey Irak’a bir ziyaret gerçekleştirmesi tansiyonu daha yükseltti. Davutoğlu’nun
ziyareti sırasında Erbil’den Kerkük’e geçmesi Irak hükümeti tarafından tepkiyle
karşılandı. Hatta Irak hükümeti meseleyi egemenlik boyutuna taşıdı ve Türkiye’nin
Kuzey Irak’taki yönetim ile doğrudan ilişki kurmasını eleştirdi. Nitekim kısa bir süre
sonra Ramazan Bayramı’nı Kerkük’te geçirmek isteyen MHP lideri Devlet
Bahçeli’ye Irak hükümeti vize vermedi ve ziyaret gerçekleşmedi 2013 yılı da pek
olumlu sinyaller vermemektedir. Özellikle yapılacak Vilayet Meclisi seçimi
sonucuna bağlı olarak ülkede yaşanabilecek gerginliğin Ankara-Bağdat ilişkilerine
olumsuz yansıması güçlü bir olasılıktır. Buna karşılık 2013’ün özellikle Ankara-Erbil
ilişkileri açısından olumlu gelişmelere sahne olması beklenebilir. Türkiye’nin Kuzey
132
Ramazan Gözun, “Amerikan Kıskacında Dış Politika: Körfez Savaşı, Turgut Özal ve
Sonrası”, Liberte Yayınları, 2000, s. 346-348
133
“Irak’tan Türkiye’ye Nota”, http://www.hurriyet.com.tr/planet/18572920.asp, (25.05.2013)
63
Irak’ta enerji alanında yapabileceği yeni atılımlar Türkiye ile Iraklı Kürtler
arasındaki ilişkiyi yeni bir boyuta taşıyabilecek niteliktedir. Ancak yine de
Türkiye’nin hem Erbil hem de Bağdat ile ilişkilerinde nihai belirleyicinin istikrar
olduğunu hatırlatmak yararlı olacaktır. Ankara, Kuzey Irak’taki enerji çıkarları ne
olursa olsun Kerkük’ün statüsünde ülkeyi kaosa sürükleyecek bir gelişmeye olumlu
bakmayacaktır.134
3.2.5 Balkanlar ve Türkiye
Soğuk savaş sonrasında Türkiye’nin Balkan politikaları ile ilgili konular,
genellikle 1992’den sonra yoğunlaşmıştır.135 Balkan coğrafyası siyasi ve ekonomik
açıdan olduğu kadar tarihi, kültürel ve insani bağlar bakımından önemlidir.
1990’larda Bulgaristan siyasal istikrarsızlık ve yoğun ekonomik-toplumsal
sorunlarla karşı karşıya kaldı. Ülkede iktidar Demokratik Güçler Birliği (DGB) ile
Bulgaristan Sosyalist Partisi (BSP) arasında sık sık el değiştirdi. İktisadi olarak
soğuk savaş döneminde doğu blokunda daha çok tarım alanında yoğunlaşan
Bulgaristan, yeni dönemde bir yandan eski pazarlarını kaybederken, öte yandan
hamisi SSCB’yi de yitirdi. Bunların yanında 1989 yazında 160.000 Türk’ün
gönderilmesi tarımsal üretim alanında da bazı sorunlara yol açmıştır.136 Özellikle
ekonomik açıdan ciddi sıkıntı çeken ve siyasal olarak da Batıya yakınlaşmaya çalışan
Bulgaristan, rejim değişikliğinden sonra Türkiye ile ilişkilerini geliştirme yoluna
girdi. İki ülke arasında 50 yıl boyunca çözülemeyen, iki sınır sorunu
Mutludere/Rezovska
Sorunu
1997’de,
Ştit
Sorunu
ise,
1992’de
çözüme
kavuşturuldu.137
1991 ve 1992 yılları arasında Türkiye-Bulgaristan arasında çeşitli anlaşmalar
imzalandı. Önce Sofya Belgesi, ardından Edirne Belgesi gibi anlaşmalarla askeri
eğitim konusunda işbirliği ve sınırın 15 km yakınında askeri manevralar yapmama
konularında anlaşmaya varıldı. Taraflar askeri alanda güven arttırıcı önlemler almayı
134
Serhat Erkmen, “ 2013’te Türkiye Irak İlişkileri İçin Beklentiler ve Olasılıklar” Ortadoğu
Stratejik Araştırmalar Merkezi, Ortadoğu Analiz, Cilt 5, Sayı 49, Ocak 2013, s. 92-96.
135
Arzu Şaybak, “Soğuk Savaş Sonrası Türkiye’nin Balkan Ülkeleriyle İlişkilerinde Güvenlik
Olgusu ve Karşılıklı Çıkarlar”, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Bursa Uludağ Üniversitesi,
2005, s. 69.
136
İlhan Uzgel, “1990-2001: Küreselleşme Ekseninde Türkiye Balkanlarla İlişkiler”, (Ed. Baskın
Oran), İletişim Yayınları, İstanbul, 2005, s. 259-261.
137
Nurcan Özgür, “Etnik Sorunların Çözümünde Etnik Parti: Hak ve Özgürlükler Hareketi
1989-1995”,Der Yayınları, İstanbul: 1999, s. 360-363.
64
kabul ettiler ve her iki taraf da 1992’de sınırdaki birliklerini geri çektiler. Ayrıca
06.05.1992’de iki ülke arasında “Dostluk, İşbirliği ve Güvenlik Anlaşması”
imzalandı. Bu arada, Bulgaristan aynı hükümleri içeren bir anlaşmayı Ekim 1991’de
Yunanistan’la imzalamıştır. Bu da Bulgaristan’ın bu dönemde gerçekleştirmeye
çalıştığı üçlü diyalog politikasına uygundu. Bulgaristan, Yunanistan aracılığıyla
NATO’yla bağlarını güçlendirmeye çalıştı Türkiye’de, Bulgaristan’ın NATO’ya
üyeliğini desteklediğini Mart 1992’de açıkladı.138 İki ülke arasındaki askeri işbirliği,
NATO’nun Barış İçin Ortaklık (BİO) Programı kapsamında yapılan ortak
tatbikatlarla daha da geliştirildi.139 Bulgaristan’ın siyasi eliti, NATO’ya üyelik
konusunu siyasi, iktisadi ve güvenlik açılarından öncelikli hedef olarak
tanımlamışlardır. Ayrıca bu konuda Türkiye’nin desteğinin alınmış olması ilişkilerde
iyileşme sağladığı gibi, Bulgar kamuoyunda Türkiye’nin tehdit olarak sunulmasının
zeminini ortadan kaldırmaya katkı sağlamıştır.140
Soğuk savaş sonrasında Todor Jivkov’un görevden alınmasıyla birlikte
Bulgaristan, Türk azınlığın haklarını önemli ölçüde iyileştirmiş ve eski hakların
büyük bir kısmını yeniden tanımıştır. Böylece Türk-Bulgar ilişkilerinin gelişmesinin
önündeki en büyük engel ortadan kalkmıştır. İlk başlarda Türkiye, Bulgaristan’a
tamamen güvenememiş Türk azınlığın durumundaki gözle görülür iyileşmeyi fark
edince, Bulgaristan’ın yakınlaşma çabalarına olumlu yaklaşmıştır.141
Türkiye, Bulgaristan’ın içişlerine karışmama konusunda her zaman dikkatli
davranmıştır. Bu bağlamda Türkiye, Bulgaristan’la ilgili iyi niyetini ifade etmiş ve
Türk azınlığın Bulgaristan’a karşı koz olarak kullanmayacağı garantisi vermiştir.
Dönemin Cumhurbaşkanı Demirel, Bulgaristan’da yaşayan Türklerin Bulgar
vatandaşları olduğunu ve o ülkenin hukuk kurallarına uyduklarını belirtmiş,
Türkiye’nin onları kışkırtmadığını ve Türkiye’nin Bulgaristan üzerinde kötü planlar
138
İlhan Uzgel, a.g.e., s. 486.
“Türk-Bulgar İlişkilerinin Dünü-Bugünü-Yarını”, Harp Akademileri Basım Evi, İstanbul, Nisan
1995, s. 88-92.
140
Mustafa Türkeş, “Geçiş Sürecinde Dış Politika Öncelikleri: Bulgaristan Örneği”, der. Mustafa
Türkeş ve İhan Uzgel, Türkiye’nin Komşuları, İmge Kitabevi, 1.Baskı, Ankara, Şubat 2002, s. 198200
141
Birgül Demirtaş Coşkun, “Bulgaristan’la Yeni Dönem, Soğuk Savaş Sonrası Ankara-Sofya
İlişkileri”, ASAM Yayınları, Ankara, 2007, s. 62.
139
65
yapmadığını açıklamıştır. Türkiye’nin bu yöndeki politikası ikili ilişkilerin
iyileşmesine yardımcı olmuştur.142
Bulgaristan 1980’lerin sonunda İslam Konferansı Örgütü (İKÖ)’nün
Müslümanlara iyi davranmayan ülkeler listesine alınmıştır. Sofya yönetimi bu
listeden adını sildirebilmek için Türkiye’den yardım istemiş, 1997 Aralık ayında
Türkiye İKÖ‘ye başvurarak Bulgaristan’ın listeden adının çıkarılması için çaba
göstermiştir.143
Türkiye ve Bulgaristan ilişkilerini 2000’li yıllardan sonra gerginlik seviyesine
getiren olay; 2005 yılında kurulan aşırı milliyetçi Ataka (Hücum) Partisi’dir. Ataka
Partisi Türk ve Romanlar’a yönelik aşırı ırkçı hareketler de bulunurken,
Bulgaristan’ın NATO ve AB üyeliğine karşı çıkmaktadırlar. Ataka Partisi 2006
yılında Ermeni soykırımının Bulgar hükümetince tanınması için teklif vermiş fakat
bu teklif reddedilmiştir. 2009 yılının son aylarında Bulgaristan siyaseti yine Türkçe
yayın yapılması konusunda ikiye bölünmüştür. Aşırı milliyetçi parti ATAKA,
Bulgaristan’ın resmi televizyonu BNT’de her gün 10 dakika yapılan Türkçe haber
yayının kaldırılması için referandum yapılması gerektiğini açıklamıştır. Bu konuda
ATAKA’nın başkanı Siderov, Başbakan Borisov ile görüşmüş ve görüşmenin
ardından yapılan açıklamada Borisov; Türkçe haber programı için halk oylaması
yapılması önerisine parlamentoda destek vereceğini söylemiştir. Ayrıca Siderov,
devlet televizyonunun sadece Türkçe haber bülteni yayınlamasının ülkede yaşayan
diğer etnik azınlıklara karşı haksızlık olduğunu öne sürmüştür.144
3.2.5.1 AB ve Yunanistan İle İlişkiler
Türkiye’nin Balkan politikasında etkili olamamasının nedeni; coğrafi alan
olarak Balkanlar’ın AB’nin etki alanı altında bulunmasından kaynaklanmaktadır.
AB’ye Türkiye’nin üye olamaması ise, Yunanistan’ın Balkan coğrafyasında etkinliği
rahatça kurması yönünde lehde bir politika sağlamaktadır.145
142
Birgül Demirtaş Coşkun, a.g.e., s. 66.
Birgül Demirtaş Coşkun, a.g.e., s.88.
144
Leyla Yavaş, “Son Dönemde Türkiye-Bulgaristan İlişkileri”, Caspian Weekly, 09 Mart 2010.
145
Ahmet Yıldız, “Türkiye’nin Balkanlarda Etkin Bir Politika İzlemesinin Avrupa Birliği İle
Olan İlişkilerine Etkisi”, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Trakya Üniversitesi, Edirne, 2006, s.
105.
143
66
Yunanistan ile ilişkilerdeki çatışma alanları ve konular soğuk savaş sürecinde
de var olan olaylardır. Bunlar; Ege sorunları, Batı Trakya Türklerine uluslararası
andlaşmalarla tanınmış hakların hilafına haksızlıklar ve eritme politikası, Kıbrıs
sorunu, geçmişte NATO ittifakı içerisindeki çekişmeler ve AB ile ilişkilerde
Yunanistan’ın Türkiye’ye karşı olumsuz tutumu, 1999 yılına kadar PKK terör
örgütüne verdiği siyasi, lojistik ve himaye desteği, Fener-Rum-Ortodoks Patrikhanesi
ile ilgili sorunlar, Yunanistan’ın Türk düşmanlığını körükleyen sözde anma günleri:
Sözde Küçük Asya Rumlarını Anma Günü, Sözde Pontus Rumlarını Anma Günü,
Sözde Ermeni Soykırımını Anma Günüdür.146
Sovyet tehdidinin ortadan kalkmasıyla ABD için Türkiye’nin stratejik değeri
azalacak ve Türk-Yunan dengesi sağlanacaktı. Ayrıca, Körfez Savasıyla birlikte
Yunanistan ve Kıbrıs’ın stratejik önemi ortaya çıkacaktı. Ama gelişmeler bu
beklentiler doğrultusunda gerçekleşmedi. ABD, coğrafi olarak aynı zamanda
Balkanlar, Ortadoğu ve Kafkasya ülkesi olan Türkiye’yle ilişkilerini yakınlaştırmayı
tercih etti. Çünkü reelpolitika Türkiye’nin stratejik değerini, ülke içinde yaşanan tüm
istikrarsızlıklara karsın öne çıkarmıştı.147
Türkiye, 1990’larda Balkanlarda yaşanan dramatik değişimler karsısında
etkin olmaya çalışmıştır. Bir yandan diplomatik alanda aktif bir çaba gösterirken, öte
yandan uluslararası örgüt ve kurumlar aracılığıyla askeri faaliyetlere katkıda
bulunmuş, ayrıca bazı bölge ülkeleriyle askeri bağlantılar kurmuştur. 148 Ancak
Türkiye ekonomik açıdan bu ölçüde bir etkinlik sağlayamamıştır. Örneğin
Arnavutluk’ta İtalya, Makedonya’da ise 1995’ten sonra Yunanistan, Türkiye’nin en
önemli rakipleri olarak belirmiştir.149
Türkiye-Yunanistan arasındaki sorunların çözümü 2013 yılında halen
gerçekleşmemiş olmakla birlikte; Yunanistan’ın içerisinde bulunduğu ekonomik kriz
146
Celalettin Yavuz, 2010, “Avrasya’da Türk Jeopolitiği”, s. 430-431.
Melek Fırat, “1990-2001 Döneminde Yunanistan ile İlişkiler”, (Ed. Baskın Oran), İletişim
Yayınları, İstanbul, 2005, s. 440-441.
148
İlhan Uzgel, “Doksanlarda Türkiye İçin Bir İşbirliği ve Rekabet Alanı Olarak Balkanlar”, En
Uzun On Yıl: Türkiye’nin Ulusal Güvenlik ve Dış Politika Gündeminde Doksanlı Yıllar, der. Gencer
Özcan-Şule Kut, Büke Yayınları, Ankara: 2. Basım: Mart 2000, s. 394.
149
İlhan Uzgel, a.g.m., 428.
147
67
nedeniyle ilişkilerin arttırılması yönünde bir hareketlilik yaşanmaktadır.150 Soğuk
savaşın sonuçlarından biri de Türk-Yunan rekabetine konu olan coğrafi alanın
genişlemesidir. Hem Atina hem Ankara Ortadoğu, Balkanlar, Kafkasya ve Karadeniz
bölgesinde nüfuzlarını artırmak ve yeni müttefikler elde edebilmek için rekabete
tutuşmuşlardır.151
Yunanistan, Türkiye’nin kendisini ilgilendiren bir konuda elde edeceği
kazancı, daima kendi kaybı olarak görmektedir. Yani “düşmanımın düşmanı
dostumdur” mantığından hareket etmektedir.152 Bu mantıkla soğuk savaş sonrasında
özellikle 2000’li yıllarda Kafkasya, Karadeniz ve Ortadoğu’da nüfuzunu artırmaya
çalıştı. Sonuçta, Türkiye’nin sorunları olan ülkelerle (Ermenistan, Rusya, Suriye vb)
“stratejik ortaklık” oluşturdu. Buna karşılık Türkiye ile İsrail arasındaki askeri
işbirliği gibi yeni stratejik ilişkiler iki ülke arasındaki rekabeti daha da kızıştırdı.153
Balkan gelişmeleri bu alanda Türk-Yunan rekabetinin “İslam” ve “Ortodoks”
eksenleri kurma adı altında bölgede canlanmasına yol açtı.154 Rusya’nın ortak özellik
taşıdığı bazı bölge ülkeleriyle “Ortodoks-Slav ekseninde” bir araya gelerek
Balkanlarda bir stratejik kuşak oluşturmaya çalışmasında Yunanistan büyük rol
oynamıştır. İleride bir “Ortodoks-Slav Birliği” tamamen olasılık dışı görülmese de,
bu Türkiye’nin izin vermeyeceği bir durumdur.155
Türkiye-Yunanistan ilişkilerinde güvenlik konusu, sorunların çokluğundan
dolayı çok karmaşıktır. Yunan stratejik doktrininin amacı, Türk saldırganlığının
caydırılması
seklinde
sunulmaktadır.
Yunanistan’ın
stratejik
düşüncesinde
caydırıcılık, dört biçimde açıklanmaktadır; 1) Ulusal caydırıcılık, 2) Uluslararası
150
Pınar Barış Karayılanoğlu, “Yunanistan’ın Temel Ekonomik Göstergeleri ve TürkiyeYunanistan Ticari ve Ekonomik İlişkileri”, Yunanistan Ülke Raporu, İzmir Ticaret Odası, 2007, s.
7-8.
151
Bahçeli Tözün, “Türkiye’nin Yunanistan Politikası”, Türkiye’nin Yeni Dünyası: Türk Dış
Politikasının Değişen Dinamikleri, der., Alan Makovsky-Sabri Sayarı, çev., Hür Güldü, Alfa
Yayınları, 1. Baskı, İstanbul, Şubat 2002, s. 187.
152
Mehmet Büyükçolak, Yunanistan’ın Stratejik Analizi Soguk Savas Sonrası Dönemde
Yunanistan’ın Savunma Politikaları, Güvenlik Stratejileri, Askeri Doktrini ve Silahlı
Kuvvetleri”, “Türkiye’nin Komsuları”, der., Mustafa Türkeş ve İlhan Uzgel, İmge Kitabevi,
Ankara, 1. Baskı, Şubat 2002, s. 86-87.
153
Bahçeli Tözün, a.g.m., s. 190-191.
154
Melek Fırat, “Soğuk Savaş Sonrası Yunanistan Dış Politikasının Yeniden Biçimleniş Süreci”,
Türkiye’nin Komşuları, der. Mustafa Türkeş ve İlhan Uzgel, Ankara, İmge Yayınları, 2002, s. 26.
155
İbrahim Canbolat, “Yeni Dünya ve Türkiye: Aşkın Olma Zamanı”, Ezgi Kitabevi Yayınları,
Bursa, 1. Baskı, Haziran 2000, s. 60-65.
68
caydırıcılık, 3) Genişletilmiş caydırıcılık, 4) Aktif caydırıcılık. Bunların temelinde
hep Türk saldırganlığının önlenmesi, bunu yaparken de kapıların tamamen
kapatılmaması düşüncesi hakimdir.156 Yunanistan, Türklerin tehdit unsuru olarak
algılanmasını gerektiren bazı tehdit edici mesajlardan söz etmektedir. Türkiye’nin
sahip olduğu askeri yetenekler, Türk Silahlı Kuvvetlerinin konuşlandırılma sekli,
Yunanistan tarafından tehdidin açık göstergesi olarak sunulmaktadır. Yunanlı
stratejistler arasında Türklerin bir gün bir “oldu-bittilerle” saldıracağı korkusu yaygın
bir inanıştır.157
AB ve Kıbrıs ekseninde Yunanistan ile ilişkiler; AB’nin 12 Aralık 1997
Lüksemburg Zirvesi ile genişleme sürecinin dışında bıraktığı, Türkiye’yi 10 Aralık
1999’daki Helsinki Zirvesi158 kararıyla aday ülke statüsüne alınmasıyla Türkiye ile
Yunanistan arasındaki sorunlar AB çerçevesine sokulmak istenmiştir.
AB tarafından desteklenen Annan Planı159 24 Nisan 2004 tarihinde
referanduma sunulmuş, Türk tarafı plana 64.91 Evet derken; Rum tarafı da 75.83
oranında Hayır demiştir.160 Referandumlar Kıbrıslı Türkler açısından psikolojik bir
avantaj sağlasa da, Rum tarafını avantajlı kılmıştır. AB hukuku ve mevzuatı
ekseninde KKTC ve Türkiye çözüm üretmekten yana olmuşsa da, Rum tarafının
keskin politikaları sorunun çözümünde ilerleme kaydedilmemesine neden olmuştur.
Türkiye için temel sorun AB üyesi olan Rum Yönetimi’ni tanımadan müzakere
sürecinin nasıl başlayacağı olmuştur. Türkiye açısından sorunlar; Ankara Andlaşması
156
Mehmet Büyükçolak, a.g.e., s. 96-98.
Gülden Ayman, “Kardak Krizinin Türk-Yunan İlişkilerine Etkisi”, Foreign Policy, Yaz 1998,
s. 117
158
Zeynep Alemdar ve Rena Birden Çorbacıoğlu, “Avrupa Birliği Sürecinde Türkiye’de Sivil
Toplum: Organizasyon Düzeyine Etkiler”, Türkiye Üçüncü Sektör Vakfı, Uluslararası Sivil
Toplum Endeksi Projesi II Türkiye Yan Raporları, Mart 2011, s. 4.
159
Türk ve Rum kesimleri halinde bölünmüş Kıbrıs Adası'nın bağımsız bir devlet olarak
birleştirilmesini öneren Birleşmiş Milletler planıdır. Adını, planı ortaya atan BM eski genel sekreteri
Kofi Annan'dan alır. Plan, Kıbrıs adasının İngiliz üsleri bölgesi haricinde kalan kısımlarının bağımsız
ve federal nitelikte bir devlet olacak şekilde birleştirilmesini öngörüyordu. Plan gereğince Birleşik
Kıbrıs Cumhuriyeti'ndeki bakanlıkların en az üçte biri Türklerden oluşacaktı. Devlet başkanlığı ve
başbakanlık makamları 10 ayda bir Türkler ve Rumlar arasında değişecekti. Nisan 2004'de KKTC ve
Güney Kıbrıs Rum Yönetimi'nde yapılan referandumlar ile oylamaya sunulan plan, Türk tarafından %
64,91 oranında kabul gördüğü halde Rum oylarının % 75,38'i red şeklinde olduğundan hayata
geçirilememiştir. Bkz. Serkan Seymen ve Murat Toklucu, “Annan Planı ve Medya”, Birikim
Dergisi, Sayı 179, Mart 2004, s. 11-20.
160
Atilla Sandıklı, “Yeni Kıbrıs Stratejisi: Tanıma”, Bilge Strateji, Cilt 2, Sayı 2, Bahar 2010, s. 10.
157
69
ek protokolünün imzalanmasıyla,161 Kıbrıs Cumhuriyeti’nin, Kıbrıs’ın tümünü temsil
eden devlet olmadığının bildirilmesi ve Türkiye’nin limanlarının Rumlar’a açılıp
açılmayacağı yönünde olmuştur.
2000’ler boyunca Yunanistan, AB’nin vermiş olduğu avantajları kendi lehine
kullanarak Balkanlar’da etkisini arttırmaya yönelmiştir. Yunanistan; Bulgaristan,
Arnavutluk, Makedonya ve Romanya karşısına Avrupa Birliği tabanını kullanmıştır.
Yunanistan dış politika karar alıcıları, dünyanın en önemli enerji kaynaklarının geçiş
yolunda yer alan Türkiye’nin, kendi yaşam alanı için önemli olduğunu dikkate
almaktadır.162
3.2.5.2 Diğer Balkan Ülkeleriyle İlişkiler
3.2.5.2.1 Türkiye - Sırbistan ve Karadağ Cumhuriyeti İlişkileri
Sırbistan-Karadağ, eski Yugoslavya’nın bir arada kalan iki parçası olan
Sırbistan ve Karadağ arasında, önce 1992’de Yugoslavya Federal Cumhuriyeti adıyla
oluşturdukları, ancak bu tanımın uluslararası camiada kabul görmemesi -BM örgüt
çalışmalarına alınmamış, Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı (AGİK-AGİT)
üyeliği askıya alınmıştır- üzerine, 4 Şubat 2003’de resmen benimsedikleri birliğin
adıdır. Sırbistan ve Karadağ anayasasının 63. maddesi gereği, Yugoslavya Federal
Cumhuriyeti’nin tüm hak ve yükümlülükleri Sırbistan ve Karadağ’a geçmiş,
uluslararası hukuki anlaşmaların ardıllığı ilkesi benimsenmiştir. Ortak savunma ve
dış politika, insan hakları, yerel ekonomi ve dış ekonomik ilişkiler konularını
kapsayan
Bakanlar
Kurulu’nun
3
temsilcisi
Sırp,
2
temsilcisi
Karadağ
parlamentolarından seçilmiştir.163
Türkiye, Sırbistan ve Karadağ arasında, 1992’de Yugoslavya Federal
Cumhuriyeti adıyla oluşturdukları yeni Yugoslavya’yla, özellikle Bosna-Hersek ve
Kosova olaylarında ters düştü. Bunun yanında Balkanlarda bir “Ortodoks Ekseni”
oluşturulduğu ve Sırpların PKK’ya yardım ettikleri yolundaki haberler de ilişkilerde
olumsuz gelişmelere sebep oldu. Yugoslavya’nın dağılmasının getirebileceği
161
Avrupa Topluluklarına İlişkin Temel Belgeler, “Ankara Andlaşması ve Katma Protokol”, DPT
Avrupa Topluluğu ile İlişkiler Genel Müdürlüğü, Cilt 2, Ağustos 1993, s. 12-16.
162
Furkan Kaya, “Türkiye’nin Enerji Stratejisi”, Uluslararası Politika Akademisi, Şubat 2013, s. 13.
163
(Erişim) “Sırbistan Karadağ Ülke Bülteni Haziran 2005”,
http://www.deik.org.tr/bultenler/2005624164232SirbistanKaradag-Haziran2005.pdf,04.01.2006,
(05.03.2013)
70
istikrarsızlık ve belli etnik grupların ayrılıkçılığının başarıya ulaşması hem kendi iç
politikası, hem de dış politikası açısından Türkiye’yi kaygılandıran konulardı. Bu
yüzden Türkiye ilk basta, yani Yugoslavya’da bunalımın ortaya çıktığı sıralarda bu
ülkenin bütünlüğünü savunuyordu.164
Türkiye Yugoslavya’nın dağılma sürecinde uluslararası ortamda tepki
toplamamak için parçalanmayı teşvik eden ülke konumuna düşmemeye gayret
göstermiştir. Makedonya’nın 17 Eylülde, Bosna-Hersek’in de 15 Ekim’de
bağımsızlığını ilan etmesinden sonra da Türkiye bu ihtiyatlı tutumunu terk
etmemiştir. Türkiye bu yeni devletlere verdiği manevi desteği diplomatik tanımaya
dönüştürmek için, önce uluslararası toplumdan bu yönde bir adım atmasını
beklemiştir. Almanya’nın baskısıyla 15 Ocak’ta Avrupa Toplulukları (AT)’nın
Slovenya ve Hırvatistan’ı, Bulgaristan’ın da aynı gün bu dört cumhuriyeti birden
tanıdığını açıklaması Ankara’yı rahatlattı. Türkiye 17 Ocak 1992’de, bağımsızlık ilan
eden tüm Yugoslav cumhuriyetlerini ayrım gözetmeksizin aynı anda tanıyacağını
açıkladı ve Türkiye, Yugoslavya’dan bağımsızlıklarını ilan eden dört cumhuriyeti
06.02.1992’de ayrım gözetmeksizin tanıdı.165
Türkiye Bosna’daki savaşı sona erdiren ve Bosna’ya bağımsızlık kazandıran
Dayton Andlaşmasını desteklemiştir. Bu durumun birkaç nedeni vardır; ilk olarak,
Balkanlardaki istikrarın sağlanmasında Yugoslavya’nın önemli bir yere sahip
olmasıydı. İkincisi ise Yugoslavya, 1990’larda hâlâ büyük bir devlet olduğunu
göstermeye çalışan Rusya ile AB üyesi olan Yunanistan’la ilişkileri büyük, hatta
gereğinden fazla önem arz ediyordu. Bu dönemde Balkanlar Rusya’nın uluslararası
alandaki gücünü sınadığı bir bölge olmuştur.166
Balkanlardaki çatışmalar Rusya’nın kendi iç sorunlarına yöneldiği bir
döneme denk geldiğinden Rusya bölgede çok etkili olabilecek durumda değildi.
Yunanistan ise bu dönemde Yugoslavya’ya ve Bosna’daki Sırplara istikrarlı bir
biçimde destek veriyordu. Gerçi bu destek, Yunanistan’ın konumundan (NATO ve
164
İlhan Uzgel, “1990-2001: Küreselleşme Ekseninde Türkiye Balkanlarla İlişkiler”, a.g.e.,
s. 490.
165
Şule Kut, “Yugoslavya Bunalımı ve Türkiye’nin Bosna-Hersek ve Makedonya Politikası:
1990-1993”, Türk Dış Politikasının Analizi, Faruk Sönmezoğlu (ed.), İstanbul: Der Yayınları, 2004, s.
327.
166
İlhan Uzgel,“1990’larda Balkanlarla İliskiler”, a.g.e., s. 491.
71
AB üyesi olması) ve uluslararası alandan gelen baskılar yüzünden sınırlı kalmıştır
fakat desteğini de çekmemiştir. Üçüncü olarak, Yugoslavya Avrupa’ya uzanan yol
üzerine yer aldığından ve Balkanlar’daki “Ortadoks ekseni”nin asli üyesi olduğundan
Yunanistan’ın bu ülke ile geliştirdiği işbirliği Türkiye’yi rahatsız etmiştir ve
Yugoslavya’nın Yunanistan’la bir blok oluşturmasını engellemek için ilişkilerini
geliştirmeye çalışmıştır. Ancak 1998’de Kosova’daki olayların açık bir şekilde silahlı
çatışmaya dönüşmesi, ilişkilerdeki bu düzelme eğilimini tersine çevirdi.167
Türkiye, Sırbistan ve Karadağ ile olan ilişkilerine büyük önem vermiş,
Yugoslavya Federal Cumhuriyeti Parlamentosu’nun Şubat 2003’te Anayasal Şart’ı
kabul etmesi üzerine Sırbistan ve Karadağ adını alan yeni Devlet Birliği’nin, siyasi
ve ekonomik reformları hayata geçirmesi ve uluslararası yükümlülüklerini yerine
getirerek Balkanlar’ın kalıcı esenlik, huzur ve istikrarına katkıda bulunmasını
temenni ederek, yakın dostluk ve işbirliği ilişkilerini idame ettirmeye çalışmıştır.168
Türkiye, Sancak’ta yasayan Müslüman Boşnak halkının sorunlarıyla da
ilgilenmiştir. 1991 yılında Sancak Müslüman-Boşnak Milli Konseyi, bölgede
yasayan Müslüman Boşnak halkının dağılan Yugoslavya’da her çeşit siyasi,
ekonomik, kültürel insan haklarını korumak amacıyla kuruldu. Sancak Müslüman
Boşnak Milli Meclisi’nin en önemli amacı, bölgede yasayan Sancaklı Müslüman
halkın başka yerlere göçünü önlemek ve bulundukları topraklar üzerinde
yaşamalarını sağlamaktır. Türkiye Cumhuriyeti hükümet ve devlet yetkilileri ile
irtibatlar kurmuşlardır.169
3.5.2.2.2 Türkiye-Bosna Hersek İlişkileri
1945’de Josip Broz Tito yeni Yugoslavya’yı kurmuş, Yugoslavya’nın
dağılma sürecine girmesi üzerine 1992’de referandum akabinde Bosna-Hersek
bağımsızlığını ilan etmiş, buna karşılık Bosnalı Sırplar da Republika Srpska’yı
(Bosna Hersek topraklarında Sırp Cumhuriyeti) ilan edince, ülke içi çatışmalar
başlamıştır. BM Hırvatistan’daki çatışmaların Bosna-Hersek’e yayılmasını önlemek
amacıyla
167
BM
Koruma
Gücü
(UNPROFOR)
Karargahı’nı
Saraybosna’ya
İlhan Uzgel,“1990’larda Balkanlarla İliskiler”, a.g.e., s. 493.
(Erişim) “Sırbistan ve Karadağ Türkiye-Sırbistan ve Karadağ Siyasi İlişkileri”,
http://www.mfa.gov.tr/MFA_tr/DisPolitika/Bolgeler/Balkanlar/SirbistanveKaradag/SirbistanKaradag_
Siyasi.htm, (03.02.2013)
169
(Erişim) “Sancak Raporu”, http://www.ihh.org/sancak.php, 31.08.2003, (03.02.2013)
168
72
yerleştirmiştir. 1993’de Bosna-Hersek’in etnik temeller çerçevesinde kantonlara
ayrılmasını öngören Vance-Owen planını Bosnalı Sırplar reddetmişlerdir. Bunun
üzerine sırasıyla su olaylar meydana gelmiştir; Boşnaklar ve Hırvatlar arasında
çatışmalar başlamış, NATO uçakları BM’nin uçuş yasağını uygulamaya koymuşlar,
BM Güvenlik Konseyi Boşnaklar için 6 güvenlikli bölge ilan etmiştir. 1994 tarihine
gelindiğinde Hırvatlar ve Boşnaklar, aralarındaki çatışmaları sona erdiren anlaşmayı
imzalamışlardır. Daha sonra NATO Bosnalı Sırplara geri çekilmeleri hususunda
ültimatom vermiş, 50 uçağın katılımı ile NATO, Bosna Sırp Yönetimi’nin askeri
havaalanlarını bombalamıştır. 1995’de Boşnak ve Hırvat güçleri, Sırpların
kontrolündeki Orta ve Doğu Bosna’da ilerlemişler, NATO’nun artan hava saldırıları
sonucu taraflar ateşkesi kabul etmişlerdir. 14 Aralık’da Paris’te “Dayton Barış
Anlaşması” 170 imzalanmış ve Bosna-Hersek Devleti kurulmuştur. Bu gelişmelerden
sonra BM Güvenlik Konseyi, barış gücü faaliyetlerini NATO’ya devretmiş, Dayton
Barış Anlaşması’nın askeri yönlerini uygulamak amacıyla NATO liderliğinde 60.000
kişilik Uygulama Gücü (IFOR) ülkeye yerleştirilmiştir.171 Dayton Barış Anlaşması
Bosna’da barışı sağlamış, ancak dünyanın en karmaşık hukuki ve siyasi sistemini de
beraberinde getirmiştir. Basta ABD olmak üzere, dünya diplomasisi Bosna
konusunda stratejik hatalar yapmaya devam etmişlerdir. Böyle karmaşık bir yapı ve
basını ABD’nin çektiği dünya diplomasisi yüzünden, Bosna dış politikasını kendi
kurumlarına taşıyamamış, Bosnalı temsilciler sözleşmelere fazla düşünmeden sırf
170
Dayton Andlaşması: Slovenya ve Hırvatistan’ın sırasıyla 1990 ve 1991 yıllarında Yugoslavya
Federal Cumhuriyetinden (YFC) ayrılmasının ardından, Bosna Hersek’te (BH) 29 Şubat ve 1 Mart
1992 tarihlerinde bağımsızlık için referandum yapıldı. Bosnalı Müslümanlar ve Hırvatlar plebisite
büyük ölçekte katılım göstererek BH'nin federasyondan ayrılmasını desteklerken, Bosnalı Sırpların
büyük çoğunluğu oylamayı boykot etti. 5 Nisan 1992’de ulusal parlamento BH’nin YFC'de ayrıldığını
ilan etti. Bu olayı takip eden ve yüzbinlerce insanın ölümüne, milyonlarcasının sürülmesine sebep
olan savaş, Avrupa’nın İkinci Dünya Savaşından bu yana gördüğü en kanlı olaydı. Bir barış anlaşması
imzalanması için gösterilen uluslararası düzeyde pek çok başarısız çabanın ardından, şiddetin
başlamasından yaklaşık üç buçuk yıl sonra, Amerika Birleşik Devletleri 1995 yılının sonbaharında
yeni bir girişim başlattı. Sırp Cumhurbaşkanı Slobodan Miloseviç, Hırvat Cumhurbaşkanı Franjo
Tudjman ve Bosnalı Cumhurbaşkanı Aliya İzetbegoviç savaş halindeki tarafları temsilen 1 Kasım
1995’te Ohio eyaletinin Dayton kentindeki Wright-Patterson Hava Üssünde biraraya gelerek yakınlık
görüşmelerine başladılar. Bkz. Erhan Türbedar, “Barışın 15. Yıldönümünde Bosna Hersek: Dayton
Barış Andlaşması’nın Neticelerinin Değerlendirilmesi”, Türkiye Ekonomi Politikaları Araştırma
Vakfı, Aralık 2010, s. 1-3.
171
Arzu Şaybak, a.g.t, s. 105.
73
savaş bitsin diye imza atmışlardır. Bu yüzdendir ki, dünyada anayasası bir
anlaşmanın eki olan tek devlet Bosna-Hersek’tir.172
Bosna ile Türkiye arasındaki derin tarihi bağlar dolayısıyla Bosna-Hersek,
Türk dış politikasında özel bir yere sahiptir. Türkiye, uluslararası alanda tanınmış
sınırları içerisinde Bosna-Hersek’in toprak bütünlüğünün, egemenliğinin ve
bağımsızlığının korunması gerektiğine inanmaktadır. Türkiye, Barışı Uygulama
Konseyi ve Yönlendirme Kurulu’nun bir üyesi olarak Dayton Barış Anlaşması’nın
tam olarak uygulanmasını başlangıçtan itibaren desteklemiştir. Türkiye’nin dileği,
Dayton Barış Anlaşması’nda çizilen çerçeve içinde Bosna-Hersek’in barış, huzur ve
güvenliğe kavuşması, ekonomik ve sosyal yönden gelişmesidir. Türkiye, Dayton
Barış Anlaşmasının hayata geçirilmesindeki gerçek sorumluluk, yetki ve otorite ile
Bosna-Hersek’in bir barış ve refah ülkesine dönüştürülmesi sorumluluğunun BosnaHersek halkına ait olduğunu düşünmektedir. Türkiye, Bosna-Hersek’in AvrupaAtlantik kurumlarıyla bütünleşme yönündeki çabalarına destek vermektedir.173
Türkiye, Barışı Uygulama Gücü (IFOR), ve BM misyonu (UNMIBH-United
Nations Mission In Bosnia and Hercegovina), Uluslararası Polis Görev Gücü (IPTFInternational Police Task Force)’ne asker göndererek Bosna’da güvenliğin
sağlanmasına katkı sağlamıştır. Ayrıca Türk birlikleri, yıkılan köprü, okul gibi
binaların gönüllü onarımını üstlenerek Bosna halkının sempatisini kazandı.174
Türkiye’nin bu ülke ile ilişkileri hem savaş zamanında hem de savaş sonrası
dönemde tüm olumsuz koşullara rağmen birlikte geliştirilmeye çalışılmıştır.
Özellikle ekonomik ve ticari ilişkilerin geliştirilmesi yolunda oluşan engellerin
asılması yönünde aktif çaba gösterildiği görülmektedir. Bu da yeniden yapılanma
sürecinde olan Bosna Hersek’in kalkınmasında ve bölge barışının tesisinde önemli
etkiler doğuracaktır. Bosna’yı büyük felaketlere sürükleyen etnik sorunlar, gerçek ve
kalıcı bir çözüme kavuşmamıştır. Mevcut barış ortamı çok hassas dengeler üzerine
kuruludur ve hiç beklenmedik bir anda gerilimler yeni bir felaketle sonuçlanabilir.
172
Amer Kapetanoviç, “Bosna-Hersek'in On Yıllık Dış Politika Tecrübesi”, Çev. Emir Türkoğlu,
içinde Balkan Diplomasisi-Balkan Araştırmaları Dizisi 3, ASAM Yayınları, s. 193.
173
(Erişim) “Türkiye, Bosna-Hersek Siyasi İlişkileri”,
http://www.mfa.gov.tr/MFA_tr/DisPolitika/Bolgeler/Balkanlar/Bosna_Hersek/BosnaHersek_Siyasi.ht
m, (03.03.2013)
174
Gürbüz Bahadır, “Batı'dan Doğu'ya Uzanan Çizgide Balkanlar ve Türkler”, Çizgi Kitabevi,
Konya, 1. Basım, Ağustos 2002, s. 14-19.
74
Bu nedenle, Bosna-Hersek’in ekonomik, siyasi ve kültürel yönden desteklenmesi,
Türkiye açısından önemli bir sorumluluktur. Bosna, hem Türkiye için tarihi bir dost
ve müttefik, hem de Türkiye’nin Avrupa’ya açılan bir kapısıdır.175
3.5.2.2.3 Türkiye-Arnavutluk ilişkileri
İki ülke soğuk savaş döneminde farklı kutuplarda yer almalarına karşılık, iyi
denebilecek düzeyde ilişkileri vardı. Soğuk savaş sonrası dönemde, ilişkiler daha çok
artmıştır. 1970’lerden itibaren uluslararası alanda yalnızcılık politikası izleyen ve
kendi içine kapalı olan Arnavutluk, 1991’de sosyalist rejimin yıkılmasından sonra
ekonomik ve toplumsal açıdan çok zayıf ve istikrarsız durumda kaldı. Ayrıca,
Yugoslavya’yla Kosova sorunu, Makedonya’yla Arnavut azınlık ve Yunanistan ile
de Kuzey Epir ve Yunanistan’daki Arnavut azınlık sorunları vardı. Yaklaşık yarım
yüzyıl boyunca Arnavutluk, dünyanın en baskıcı diktatör rejimlerinden biri
tarafından yönetilmiştir. Ekonomik altyapısı iyi olmayan ve demokratik bir politik
kültüre sahip olmayan Arnavutluk, soğuk savaş sona erdikten sonra geçiş dönemine
diğer eski komünist ülkelerden daha dezavantajlı ve hazırlıksız konumda girmiştir.176
Arnavutluk Cumhurbaşkanı Ramiz Alia 1991 sonrasında, acil siyasi,
diplomatik ve ekonomik yardım için Türkiye’ye yaklaşmış ve Türkiye’de ona yardım
elini uzatmış, Yunanistan’dan çekinen bu ülkeyle ilişkilerini geliştirmeye başlamıştır.
Ankara bu zor geçiş döneminde Tiran’a bağışta bulundu, kredi açtı ve insani yardım
sağladı. Diplomatik, askeri, polis ve adli yönlerden yardım sağladı ve Arnavut
öğrencilere Türk üniversitelerinde ev sahipliği yaptı. Türkiye, böylece Arnavutluğun
bölgedeki önemli bir müttefiki haline geldi.177Arnavutluk, yeni dönemde çeşitli
uluslararası örgütlerle üyelik konusunda Türkiye’den destek almıştır. Arnavutluk’un
Karadeniz Ekonomik İşbirliği (KEİB) içine alınmasında, İKÖ’ye üye olmasında
Türkiye önemli rol oynadı. NATO’ya üyelik konusunda Türkiye’den destek istedi.
Bu ülkenin İKÖ üyeliği, halkının önemli bir kısmının Müslüman olmasına karşın
laikliğini koruması ve Avrupa kıtasında yer alması nedeniyle Türkiye’yi aynı
konumdaki tek ülke olmaktan çıkarmıştır.178
175
Arzu Şaybak, a.g.t., s. 113.
Arzu Şaybak, a.g.t., s. 116.
177
Misha Glenny, “Heading Off War in Southern Balkans”, Foreign Affairs, 74, 3. Sayı., MayısHaziran 1995.
178
İlhan Uzgel,“1990’larda Balkanlarla İlişkiler”, a.g.e., s. 503.
176
75
Türkiye-Arnavutluk ilişkileri kısa bir süre sonra içinde hızını kaybetmiştir.
Bunun başlıca iki nedeni vardır. İlk olarak 1995 yılında Yunanistan, Tiran’a yönelik
güvensiz tutumunu değiştirerek yakınlaşma politikası izlemeye başladığından
Yunanistan-Arnavutluk
ilişkileri
belirgin
biçimde
ilerlemiştir.
Dolayısıyla
Arnavutluk Türkiye ile ilişkilerine daha az önem vermiştir. İkincisi de, bu gelişmenin
Tansu Çiller ve Necmettin Erbakan önderliğindeki hükümetin Arnavutluk dahil
Balkanlara daha az önem verdiği dönemde gelişmiş olmasıdır.179
1997 yılında Ankara-Tiran ilişkileri yeni bir evreye girdi. 1997’nin başlarında
Arnavutluk’ta sosyalist rejimin çökmesinden sonra ortaya çıkan piramit sistemiyle
çalışan şirketlerin birçoğu büyük bir mali krize girmiştir. Bu olay Arnavutluk’u o
güne kadar görülmemiş bir kaosun içine sürükleyerek adeta bir iç savaşa yol açmış
ve Berişa hükümetini istifaya zorlamıştır. Aynı yıl yapılan erken seçimlerde Sosyalist
Parti iktidara gelmiştir.180
Krizin ilk günlerinde Türkiye, Arnavutluk’un bölgedeki en yakın müttefiki
gibi değil de uzak bir komşusu gibi davranmıştır. Türk vatandaşların Arnavutluk’tan
tahliye edilmesiyle uğraşan Ankara, Arnavutluk’ta hukuk ve düzenin yeniden
kurulmasına ilişkin dileklerini belirtmekle yetindi. İnsani ve mali yardımda,
diplomatik destekte ve üst–düzeyde ki resmi ziyaretlerde İtalya ve Yunanistan’ın
gerisinde kaldı. Türkiye, daha sonra tüm uluslararası çabalarda yer aldı. Hukuk ve
düzeni yeniden kurmak için konuşlandırılan uluslararası kuvvetlere katıldı, yardım
sağlamaya devam etti. Bu gelişmelere rağmen 1990’ların ilk yarısında olduğu gibi
Tiran, Türkiye’den gereken ilgiyi görmemiştir.181
Türkiye-Arnavutluk arasındaki askeri ilişkilerde hızla gelişti. Üst düzey
askeri yetkililer karşılıklı olarak ziyaretlerde bulundular, askeri işbirliği anlaşması
imzalandı, Arnavutluk’un silah ihtiyacının karşılanması ve ordunun yeniden
yapılandırılması için anlaştılar. Bu çerçevede hem Türkiye’de hem de Arnavutluk’ta
subayların eğitimi gerçekleştirilmeye çalışıldı iki ülke arasında deniz tatbikatları
yapıldı. Türkiye, BM kararı doğrultusunda Nisan 1997’de Çokuluslu Barışı Koruma
179
Şule Kut, a.g.e., s. 102-103.
(Erişim) 1997 yılında baş gösteren banker krizi ve sorunun nasıl çözüldüğü konusunda ayrıntılı
bilgi için Bkz.Paul Kubicek, “Albania’s Collapse and Reconstruction”, Perceptions, Cilt 3 (1),
Mart-May.s 1998,www.mfa.gov.tr/grupa/percept/III%2D1/kubicek.htm.(03.03.2013)
181
Şule Kut, a.g.e., s. 103.
180
76
Gücüne (ALBA) 800 kişilik bir birlik gönderdi. Bundan başka Türkiye, 1998’de
askeri üslerin modernizasyonu projelerini üstlenerek yerine getirdi.182
Sonuç itibariyle Türkiye 2000’li yıllarda ekonomi ekseninde Balkan
devletlerinin ihtiyaçlarını gidererek tanımaya başladığı ve henüz AB üyesi olmayan
Türkiye’nin AB’nin kendisine sağlayabileceği birçok avantajdan mahrum kaldığı
görülmektedir. Türkiye’nin Balkan ülkeleriyle ikili ilişkilerinde yaşadığı olumlu
gelişmeler AB’ye üyelik yolunda ilerlemesiyle daha güçlü ve dinamik bir zemine
oturtacağı gözlenmektedir.
3.2.6 Rusya Federasyonu İle İlişkiler
Türkiye’nin Kafkasya coğrafyasında yer alan en önemli komşusu Rusya ile
olan ilişkilerinde, 2000 yılı sonrasında güçlü, bağımsız ve Büyük Rusya sloganıyla
iktidara gelen Putin Eski Sovyet coğrafyasına dönük politikalar ile bölge üzerinde
hâkimiyet kurma politikası izlemiştir.183 Rusya, Putin’in politikası ile birlikte ayrıca
Rus-Orta Asya-Çin bloğunu da AB ve ABD’ye karşı canlı tutmaya çalışmıştır.
ABD’nin 11 Eylül saldırıları sonrası Ortadoğu coğrafyasına olan süreklilik arz eden
müdahaleleri, Rusya’nın bölge politikalarını yeninden kurgulamasının gerekliliğini
göstermiştir. Bu süreç Orta Asya’daki dengeleri değiştirmiştir.184 ABD’nin Orta
Asya bölgesindeki varlığını dengelemek amacıyla Rusya, 2002 yılında Kolektif
Güvenlik Andlaşması Teşkilatı düşüncesini gündeme getirmiştir. Bu andlaşma ile
amaçlanan ise; bu ülkelerdeki Rus askeri etkinliğini arttırmak olduğu izlenmektedir.
Türkiye’nin, Kuzey Kafkasya ve Çeçenistan bağlamında Rusya ile olan ilişkilerinde;
1999 yılında imzalanan Terörizmle Mücadelede İşbirliği Deklarasyonu ile
Çeçenistan’ı Rusya’nın içişleri olarak görmüştür. Çeçenistan’ın, Türkiye’de faaliyet
gösteren kuruluşlarına sınırlandırmalar getirilmiştir. Rusya tarafından Türkiye’ye
Çeçen direnişçilere Türkiye’den yardım gittiği ve yaralanan direnişçi Çeçenlere
Türkiye’de tedavi imkânları sağlandığı iddia etmektedir.185
182
Şule Kut, a.g.e., s. 104.
Fatih Özbay, “Rusya’da Seçim Mevsimi Sona Erdi: Bahar Gelecek mi ?”, Bilge Adamlar
Stratejik Araştırmalar Merkezi, Mart 2012, s. 1-8.
184
Erhan Akdemir, “11 Eylül Sonrası Amerika’nın Ortadoğu Politikası ve Düşünce Kuruluşları”,
11 Eylül Sonrası Ortadoğu, (Ed. Sedat Laçiner, Arzu Celalifer Ekinci), USAK Yayınları, Ankara,
2011, s. 316.
185
Ayhan Kamel, “İkinci Dünya Savaşı'nın Bitiminden Günümüze Kadar Türk - Rus İlişkileri”,
Çağdaş Türk Diplomasisi: 200 Yıllık Süreç, Türk Tarih Kurumu, 2007, s. 3-6.
183
77
Türkiye’nin AB ile ilişkilerinin çıkmaza girdiği dönemlerde Türkiye, Rusya
ile ilişkilerini ön plana çıkartarak, Avrasya Birliği’ni gündeme getirmiştir. Türkiye
tarafınca, 1 Mart tezkeresinin reddinden beri; ABD ile ilişkilerinde sıkıntılar
yaşanmaya başlamış; alternatif güç birlikleri aramaya başlamıştır. Ayrıca Türkiye ve
Rusya’nın birçok uluslararası sorunda birbirlerine paralel doğrultuda hareket etmesi,
Rusya ve Türkiye’nin arasında bir yakınlaşmaya neden olmuştur.
Türkiye-Rusya arasındaki ilişkilerinde önemli bir gelişme de; Vladimir
Putin’in Türkiye’yi ziyaret eden ilk Rus devlet adamı olması ile başlamıştır. Putin ile
Erdoğan Ocak 2005’te TOBB’un İş Merkezi’nin açılışında buluşmuş ayrıca 9 Mayıs
2005’te de Moskova’da II. Dünya Savaşı’nda elde edilen zafer kutlamalarında bir
araya gelmiştir. Putin’in Soçi’de 17-18 Temmuz 2005 yılında Erdoğan’ı misafir
etmesi ise Türkiye ile Rusya arasındaki ilişkiler yeni bir sayfanın açıldığını
göstermektedir. Erdoğan’ın Soçi ziyaretinden sonra iki ülke arasındaki ilişkiler
normalleşme yoluna gitmiştir.
İki ülke arasında 2003 yılında 6.5 milyar, 2010 yılında 26 milyon doları bulan
ticaret hacmi, 2012 sonunda 32 milyar dolara ulaşmıştır. Türk tarafınca talep edilen
ürünler özellikle doğalgaz, petrol, demir ve çeliktir.186
İki ülke arasında var olan askeri ilişkiler ise, Türkiye’nin NATO üyesi olması
hasebiyle düşük düzeyde devam etmektedir. Kasım 2010’da düzenlenen Lizbon
Zirvesi’nde Malatya’nın Kürecik üssünde konuşlandırılması kararlaştırılan Radar
Üssü 14 Eylül 2011 yılında Kürecik’de konuşlandırılmıştır.187 İki ülke arasındaki
sıcak ilişkiler farklı kutupların temsilcileri olmaları nedeniyle bozulmuştur.
186
Onur Yengil, “Türkiye-Rusya Arasında Enerji Diplomasisi Ön Planda”, Usak Stratejik
Gündem, 2011, s. 1-4.
187
Malatya’nın Akçadağ ilçesi Kürecik nahiyesinde bulunan NATO'ya bağlı askeri radar tesisidir.
Malatya yönüne giderken Karahan gediğinin bulunduğu tepenin sol üst tarafındadır. Rakım 1800
metredir. Tepenin etrafında 7 köy vardır ve sisteme en uzak köy ise 3 kilometre uzaklıktadır. Füze
kalkanı projesi kapsamında 14 Eylül 2011 günü ABD ile mutabakat zaptı imzalanmış ve bu zapta göre
projenin Türkiye kısmındaki radar üssü Malatya Kürecik’e kurulmuştur.Amerikan askerlerinin
kurmuş olduğu ve daha sonra terk edilerek 2012 yılına dek Türk askerinin kontrolüne bırakılmış olan
radar savunma üssüne ABD Avrupa Ordusu ve Yedinci Ordu Komutanı Korgeneral Mark Hertling
2012 Şubat ayı itibariyle asker yerleştirmeye başladıklarını açıklamıştır. ABD Dışişleri Bakanlığı
Sözcüsü Victoria Nuland, Malatya Kürecik’te kurulacak NATO füze savunma mimarisindeki erken
uyarı radarından edinilecek bilginin tüm NATO müttefiklerini korumak için tasarlanmıştır. NATO
nasıl ki II. Dünya Savaşı’ndan sonra komünizmle mücadele misyonunu ifa etmişse, bu gün de
üyelerini balistik füze sistemlerine karşı koruma misyonu üstlenmiştir. Bu fonksiyonunu ifa
edebilmesinin şartı da NATO üyesi ülkeleri kapsayan ortak savunma şemsiyesi hazırlamaktır.
78
İki ülke arasındaki en önemli ilişki konusunu enerji oluşturmuştur.
Türkiye’nin en fazla doğalgaz tedarik ettiği ülke Rusya’dır. Türkiye’nin Rus
doğalgazına olan bağımlılığı yüzde 60-65 civarındadır.188 Türkiye ilk olarak 1987
yılında Ukrayna, Romanya ve Bulgaristan üzerinden gelen boru hattıyla gaz
ihracatına başlamıştır.189 Gaz ihracatının gerçekleştirildiği bu projeye “Mavi Akım”
adı verilmektedir. Türkiye bu hat üzerinden yılda toplam 30-35 milyar metreküp gaz
satın almaktadır.190 Rusya doğalgazını Mavi Akım Projesi ile birlikte bağımlılık
ekseninde diğer ülkelere karşı kullanmıştır. Bölgede diğer bir proje olan “BaküCeyhan-Tiflis Boru hattını” Mavi Akım Projesi’ne rakip olarak görmüştür. “Nabucco
Projesi” de Mavi Akım Projesi’ne rakip olarak görülmektedir. Nabucco Türkiye’den
başlayacak olan 3300 km’lik boru hattı ile Trans-Kafkas gaz hattına bağlanacak hale
geldiğinde bölgenin alternatif taşıma projeleri arasında olacaktır. Bu belki Türkiye
için ilerleyen dönemde enerji koridorlarının güvenliğinin sağlanmasında alternatif
güvenlik kavramları ve önlemlerinin doğmasına neden olacaktır.
İki ülke arasında terörizm konusunda ortak bir tavır bulunmamaktadır. Bunun
nedeni ise Rusya 2013 yılında halen PKK’yı terör örgütü listesine dahil
etmemiştir.191 Buna neden olarak; Rusya’da bir örgütün terörist sayılabilmesi için
egemenlik
alanında terörist
faaliyet
içeren
bir eylemin
gerçekleştirilmesi
gerekmektedir. Bölgede var olan Kürt diasporası, bu konuda dikkat ederek
faaliyetlerini yönetebileceği çevresel yakınlıkta bir ülkeye ihtiyaç duymuştur.
Rusya ile Türkiye arasında sorun, yaşanan başka bir konuda Ermeni
sorunu eksenli olmuştur. Rusya’da 1.200.000 civarında Ermeni nüfus bulunmaktadır.
Ermeniler 1995 ve 2000 yıllarında Ermeni soykırımı iddialarını benimseyen kararlar
alınmasını sağlamıştır. Ermeniler her geçen gün Türkiye-Rusya arasında gelişen
Dolayısıyla, NATO’nun Soğuk Savaş’tan sonra kendine tanımladığı misyonu ifa edebilmek için
balistik füze sistemlerine karşı ortak savunma kalkanı oluşturması gerekmektedir. Bugün için, eskinin
anti-komünizm stratejisi, eşittir bugünün anti-balistik füze sistemleri denebilir. Bkz. Soner Çağatay,
“Kürecik Dışında Yeni Radar Üsleri Yolda”, Tarih Siyaset Ekonomi Platformu Gündem, 2012, s.
1-2.
188
Emirhan Göral, “Avrupa Enerji Güvenliği ve Türkiye”, Avrupa Araştırmaları Dergisi, Cilt 19,
Sayı 2, 2011, s. 126.
189
İlyas Kemaloğlu (Kamalov), “Vladimir Putin’in Türkiye Ziyareti Arifesinde Türk-Rus
Münasebetleri”, Ortadoğu Stratejik Araştırmalar Merkezi, Ekim 2012, s. 2-6.
190
Ela Uluatam, “Avrupa Doğalgaz Piyasasında Yeni Dengeler”, TOBB Ekonomik Forum, Ağustos
2010, s. 65.
191
İlyas Kemaloğlu (Kamalov), a.g.m, s. 7.
79
ilişkilerde “zede verici unsur” olmaktadır. 192 Bunun yanı sıra Kafkas coğrafyasında
var olan Türkiye aleyhtarı Ermeni hareketleri ve lobicilik faaliyetleri Türkiye için
bölgesel sorunları uluslararasılaştırmıştır.193
İki ülkenin Kıbrıs konusunda da temasları bulunmaktadır. 2004
yılında BM Güvenlik Konseyi’nde Kıbrıs konusunda yapılan oylamayı Rus tarafı
veto etmiştir.194 Rusya’nın Rum tarafında bulunan üsleri verilen desteğin kanıtıdır.
Rusya, Kıbrıs Türk tarafını halen tanınmayarak çifte standart uygulamaktadır.
Rusya’nın KKTC ile ilişkilerinin geliştirmesinin önündeki en önemli engel Rus
tarafının Yunanistan ve Güney Kıbrıs Rum kesimi ile olan ilişkileridir.195 Rusya, söz
konusu ülkelerle olan ekonomi eksenli ilişkilerine önem vermekte ve bu ilişkilerin
bozulmasını istememektedir.
Rus devlet geleneğinin politikalarından olan sıcak denizlere inme
konusundaki kararlılık, Türk boğazlarının konumunda zaman zaman tartışmalara
neden olmaktadır. Rusya, zaman içerisinde bu politikasını yumuşatma yoluna
giderek Karadeniz’de elde etmiş olduğu konumunu politikası gereği korumaya
çalışmaktadır.
Rusya ve Türkiye arasında işbirliğinin gelişmesini sağlayan organizasyon
olarak Şangay İşbirliği Örgütü (ŞİÖ) ortaya çıkmıştır. Örgütün iki büyük temsilcisi
olan Çin ve Rusya Türkiye’nin üyeliğini desteklemektedir. Batı eksenli politika takip
eden Türkiye’nin, Şangay İşbirliği Örgütü’nde üye olarak bulunmasının, Rusya ve
Çin tarafından talep edilmesi dikkate alınması gereken bir durumdur. Rusya ve
Çin’in bölgede ekonomik ve siyasi bağlamda etkin olduğu konumu daraltmasını
beklemek ilk etapta doğru görülmemektedir.
Avrupa Birliği’ne Türkiye’nin üyelik süreci Rusya tarafından ciddi şekilde
izlenmektedir. Rusya Doğu kampının eski üyelerinin AB’ye üye olmalarından
rahatsız olmuş; kendisini çevreleme altında hissetmiştir.
192
(Erişim) Hatem Cabbarlı, “Rusya’da Ermeni Diasporası: Oluşumu ve Faaliyetleri”, Ermeni
Araştırmaları, Sayı 3, Eylül-Ekim-Kasım 2001.
http://www.eraren.org/index.php?Lisan=tr&Page=DergiIcerik&IcerikNo=253, (11.04.2012)
193
Hasan Koni, “Günümüzde Rus Milliyetçiliği ve Sonuçları” Avrasya Dosyası, C.I., Sayı 1, s. 514.
194
(Erişim) Sinan Oğan, “Rusya Federasyonunun Kıbrıs Politikası” , 6 Şubat 2005,
http://www.turksam.org/gencbakis/a1818.html, (11.04.2012)
195
Hüseyin Alper Özcan, “Türk Dış Politikası Güncesi 29 Ekim-6 Kasım”, 21. YY Türkiye
Enstitüsü, Kasım 2012, s. 6.
80
12 Mayıs 2010 tarihinde Medvedev’in Türkiye ziyaretinde 30 günü aşmayan
ziyaretlerde vize muafiyeti ve nükleer enerji konusunda işbirliğinin arttırılması
kararlaştırılmıştır.196
Türkiye ile Rusya’nın hâkimiyet alanları olan Kafkaslar ve Orta Asya
coğrafyasında birbirlerine üstünlük sağlama isteği, Boğazlar Meselesi, Rusya’daki
Ermeni diasporasının etkinliği, Moskova’nın PKK ve Kıbrıs konusunda desteği
Türk-Rus ilişkilerine zaman zaman zaman gölge düşürse de 2011 yılından itibaren
Rusya ile Türkiye arasındaki ilişkiler hızla gelişmektedir. Türkiye ile Büyük Kuzey
Komşusu olarak nitelendirdiği Rusya arasında sorunları en aza indirmek yeni politik
anlayışın temelidir.
3.2.7 ABD İle İlişkiler
Birinci Körfez Savaşı’nın başlangıcında Cumhurbaşkanı Turgut Özal’ın
Kerkük Yumurtalık boru hattını kapatması, Amerikan Hava Kuvvetleri’ne İncirlik
Üssü’nün açılması197, 1 Mart Tezkeresi, 11 Eylül’de gerçekleşen İkiz Kuleler ve
Pentagon saldırıları 1990 sonrası ilişkilerin seyrini belirleyen olaylardır. 1 Mart 2003
tezkeresi ile TBMM’de gerekli çoğunluğun sağlanamaması nedeniyle Amerikan
ordusuna Türkiye’nin güneydoğusundan geçiş izninin verilmemesi ile ABD-Türkiye
arasındaki ilişkiler düşüş eğilimine girmiş, Donald Rumsfeld’in 1 Mart tezkeresi
sonrasında TSK’yı hedef alan açıklamaları dikkat çekmiştir.198 Amerikan Temsilciler
Meclisi’nde Türkiye aleyhtarı Ermeni Soykırım kararının gündeme getirilmesi, TürkABD ilişkilerini yıpratan, süreklilik arz eden sorunlardan birisidir.199
Birçok ana balığa sahip Türkiye-ABD ilişkileri ve sorunlar satır başlarıyla şu
şekilde sıralanır:
“1. Irak bağlamında Türkiye-ABD ilişkileri
a. PKK terör örgütüyle mücadelede ilişkiler,
196
Habibe Özdal, “Medvedev’in Türkiye Ziyareti ve Gündemdeki Konular”, Usak Stratejik
Gündem, Mayıs 2010, s. 1-2.
197
Christopher D. Hunkel, “History of the 39th Air Base Wing and İncirlik Base, Turkey”,
Adana/İncirlik, 2004, s. 11.
198
Hasan Böğün, “ABD ve AB Belgeleriyle Türk Ordusu – 12 Eylül 1980’den Çuval Olayına”,
Kaynak Yayınları, İstanbul, 2007, s.241.
199
Ömer Engin Lütem, “ABD’de Karar Tasarıları Mevsimi Başladı”, Avrasya İncelemeleri
Merkezi, Mart 2012, Sayı 883, s. 1.
81
b. Irak’ın kuzeyindeki bölgesel yönetiminin geleceği ile ilgili endişeler,
c. Kerkük’ün geleceği ve Iraklı Türklerin güvenliği-refahıyla ilgili hususlar,
d. ABD sonrası Irak’ın geleceği,
2. İran-ABD gerginliği bağlamında Türkiye-ABD ilişkileri,
3 Türkiye-İsrail ilişkileri ve Ortadoğu barış süreci bağlamında ilişkiler,
4. Sözde Ermeni soykırımı bağlamında Türkiye-ABD ilişkileri (Dağlık
Karabağ sorunu dahil)
5. Basra Körfezi ve Hazar havzası enerji kaynaklarının Batı’ya ulaştırılması
bağlamında Türkiye-ABD ilişkileri,
7. NATO ittifakı içinde iki ülke ilişkileri:
a. Balkanlar,
b. Afganistan,
c. Karadeniz’e çıkış, NATO’nun doğuya doğru genişlemesi,
d. Türkiye’deki ABD üslerinin kullanımı,
8. ABD-Rusya ilişkileri ve çok kutupluluk sinyallerinin çoğaldığı, soğuk
gerginliğin başladığı dikkate alınarak Türk-Amerikan ilişkileri,
9. Ege sorunları, Akdeniz deniz sahalarının paylaşımı, AB bağlantılı sorunlar,
Müslümanlara yapılan hakaretler de eklenebilir.200
2007 yılı ve sonrası Türkiye-ABD arasında çatışan politikalar şu şekildedir:
1. ABD’nin, BOP kapsamında Ortadoğu’da ki sözde demokratikleşme
projeleri, Türkiye’ye komşu İran, Irak ve Suriye gibi ülkelere müdahalesi
2. ABD, 2007 yılında Türkiye-İran arasında imzalanan İran doğalgazının
Avrupa’ya ulaştırılması ile ilgili gelişmeyi kabul edemeyeceğini hissettirmeye
çalışmıştır.
200
Celalettin Yavuz, 2010, a.g.e., s.478.
82
3. ABD’nin NATO’nun genişlemesi kapsamında, Ukrayna ve Gürcistan’ı da
NATO’ya almak istemesi, Karadeniz’e yerleşme gayreti,
4. ABD’de etkin olan Rum ve Ermeni lobileri Türkiye’yi ilgilendiren hemen
her konuda ABD yönetimini Türkiye karşısında olumsuz etkilemiş ve etkilemeye
devam etmektedir.
5. ABD, laik bir ülke olan Türkiye’de Rum Ortodoks Patrihkhanesi’nin
istekleri doğrultusunda Heybeliada’daki Ruhban Okulu’nda Yüksek Teoloji Bölümü
açılması için baskı yapmaktadır.”201
Türk-Amerikan ilişkilerini değerlendirirken ABD’nin dönem içerisindeki
konumun ilişkilere yansıması dikkate alınmalıdır. 21.yy’nin başlangıcından bu güne
kadar Türk-ABD ilişkileri önemli iniş çıkışlar yaşamıştır.
Amerika’nın maruz kaldığı 11 Eylül 2001 saldırıları Türk halkı tarafından da
terörist faaliyetlerin vermiş olduğu zararların yakından bilinmesi hasebiyle, derin
üzüntü yaratmıştır. Bu sürecin akabinde Amerika’nın öncelikli olarak Afganistan’a;
sonraki süreçte de kitle imha silahlarının olası varlığını sebep göstererek Irak’a
yönelik müdahalesi, Türk ve dünya kamuoyunda bu olayın hüznünü kapatmış yerini
ABD aleyhtarlığına bırakmıştır. ABD’nin Irak üzerinde oynadığı petropolitik strateji
bölgeye olan ilgisinin sebebidir.202
Bu sorunlar içerisinde 2003 sonrası önem arz edenlerden olan Kuzey Irak,
PKK, Bağımsız Kürt Devleti’nin Kurulması Eksenli Sorunlardır. Türkiye, yakın
komşusu olan Irak’ın toprak bütünlüğünün korunması yönünde bir dış politika
izlemeyi tercih etmiştir. Burada Türkiye için temel sorun Kuzey Irak bölgesinde
Kürtler’in bağımsız bir devlet kurma düşüncesi ve ABD’nin bu duruma göz
yummasıdır.203 Kürt devletinin kurulması ile bağlantılı olan ikinci bir hususta;
PKK’nın, Kuzey Irak bölgesinde konuşlanması ve kamplarının açık tutulmasına izin
verilmesidir. Dönemin ABD Başkanı George Bush, PKK’nın Irak ve Türkiye’nin
ortak düşmanı olduğunu bildirmesi, ABD’nin Türk kamuoyunda olan itibarını bir
201
Celalettin Yavuz, 2010, a.g.e., s. 480.
Hakan Özalp, “11 Eylül 2001 Saldırıları”, Özel Güvenlik Dünyası, 2001, s.1-6.
203
Celalettin Yavuz, 2010, a.g.e., s. 478.
202
83
nebzede olsa arttırmıştır.204 Bu itibarı en alt seviyeye çeken olay ise ABD ile Türkiye
arasında yaşanan Çuval Krizi olmuştur.
Çuval olayının kaynağı ABD Başkanı G.W.Bush ve yardımcısı Dick
Cheney’in ekibini oluşturan AEI (Amerikan Girişim Enstitüsü-American Enterprise
Institute) kuruluşundan ABD Savunma Bakanlığı’na getirilen Şahinler (Neo-Conlar)
adıyla anılan kişilerin Irak’a demokrasi entegrasyonu gerçekleştirmesi! ve Türk
Hükümeti’nden ABD Silahlı Kuvvetleri’nin Kuzey Irak’a serbest bir şekilde geçiş
hakkına sahip olması ve de Adana’ da bulunan İncirlik Hava Üssü’nün Amerikan
keşif ve ağır bombardıman uçaklarına açılması talebinin TBMM tarafından 1 Mart
tezkeresi olarak adlandırılan tezkere ile reddedilmesi sonucu olayın ilk ve son
basamağı arasında illiyet bağlantısı kurulmuştur.205
Olayın başlangıç emrinin dönemin ABD Savunma Bakan Yardımcısı ve
Amerikan Girişim Enstitüsü’ nün üst düzey yöneticilerinden olan Paul Wolfowitz’in
kanalıyla başlatıldığı iddia edilmiştir.
Çuval olayının 4 Temmuz günü yapılmasının nedeni Müslümanlar için kutsal
olan Cuma gününün olması ve 3 günlük Kurtuluş Günü tatili ile Amerikalı
yetkililerin
işbaşında
olamayacakları;
mamafih
Türkiye’den
gelen
tepki
telefonlarının da cevapsız bırakılacak olmasıydı.206
Süleymaniye’de gerçekleşen operasyonda, IKYB lideri Celal Talabani’nin
Bağdat’ta Amerikalılara verdiği istihbarat sonucu başlamış ve bu istihbarat
neticesinde Amerikan ordusuna ait birimler, operasyon için Kuzey Irak’ta ki telsiz
konuşmaları dinlemeye almıştır.
2011 yılına damgasını vuran Wikileaks belgelerine göre; Celal Talabani’ye
Amerikan güçleri tarafından Kerkük valisi olarak tayin edilen bir Kürt’e Türk ordusu
yardımıyla suikast girişiminde bulunulacağı ihbar edilmişti. Bu olayın görüntüleri
Celal Talabani’nin oğlu Bafel tarafından kayıt altına alındığı iddia edilmiştir.
204
Emruhan Yalçın, “Terörizm ve Terörizmle Mücadele Kuzey Irak’taki Türk Askeri Varlığının
Sonlandırılması”, 21. YY Türkiye Enstitüsü, Ekim 2010, s. 1-3.
205
Deniz Bölükbaşı, “1 Mart Vakası Irak Tezkeresi ve Sonrası”, Doğan Kitap, Ankara, 2008, s.56.
206
Michael Todd, “4 Temmuz 2003 Süleymaniye, Kuzey Irak Çuval”, Doğan Kitap, 5. Baskı,
İstanbul, Temmuz 2007, s. 1-5.
84
Sözde Ermeni Soykırımının Tanınması Yolundaki Baskılar: Türkiye ile ABD
arasında gündeme getirilen bir diğer önemli sorun da; sözde Ermeni Soykırımı’nın
ABD Kongresi’nde özellikle 24 Nisan ve sonrasında diaspora etkisi ile gündeme
getirilmesidir. Türk tarafına ispatı yapılmamış uluslararası suç teşkil eden soykırım
etiketinin yapıştırılması çabaları Türkiye tarafından reddedilmektedir. Avrupa ve
Latin Amerika Parlamentoları’nın bir kısmından Ermeni iddialarını destekleyen
kararlar çıkmıştır, ancak Amerikan Kongresi’nin bu konuya olan özel ilgisi ABD
topraklarında yaşayan Ermeni azınlığın olması ve ABD’nin dünya politikasını
yönlendirebilecek tek süper güç olma özelliğini taşımasıdır.207 ABD ile Türkiye
ilişkilerinin olumlu yönleri; iki ülkenin aynı demokrasi ülküsünü (Batı değerleri)
paylaşan ve bunu uygulayan/uygulamaya çalışan bir ülke olması önemlidir. İki
ülkede NATO’ya üye olmakla birlikte, Batı değerlerinin yükselmesi için ortaklaşa
hareket etmektedir.
Türkiye-ABD arasında örtüşen çıkarlar ise; (1) Türkiye’nin ABD’den harp
silah araç ve malzeme alımları azalmış ise de; F-16 uçakları gibi yüksek maliyetli
proje ABD ile birlikte sürdürülmektedir. (2) NATO ittifakı içerisinde, yeni bir silahın
üretim ve geliştirilmesinde birkaç ülkenin bir araya gelerek oluşturduğu gruplarda
Türkiye ve ABD seyyar hava savunma silahı Stinger güdümlü mermi sisteminde
olduğu gibi, pek çok uluslararası ortak projelerde birlikte yer almaktadır. (3) Her ne
kadar çok uluslu bir proje kapsamında da olsa, Türkiye-Afganistan’daki mevcut
uygulamalar açısından ABD ile uyum sağlayan ülkelerin başında gelmektedir. (4)
BTC Boru Hattı Projesi’nde ise iki ülkenin adeta stratejik bir işbirliği yapmıştır. (5)
1990’lı yıllarda Balkanlar’daki krizlerde Türkiye ile en yakın görüşü paylaşan ülke
ABD’dir. (6) Ortadoğu’ya demokrasinin yerleştirilmesini hedefleyen ABD’nin
bölgenin demokratikleşmiş ya da demokratikleşme yolunda önemli atılımlar yapmış
iki ülkesinden biri Türkiye’dir.208
Genel olarak Türkiye-ABD ilişkilerinde; Türkiye 21.yy içinde önemli bir
enerji koridoru haline gelmiş; endüstrisi ve eğitilmiş genç nüfusu ile Batı dünyasının
prensiplerine göre ekonomisini sürdürmektedir. Batı değerlerini benimseyip,
207
(Erişim) Sibel Kavuncu, “1980'lerde Türkiye-ABD İlişkilerinde Bir Sorun: Ermeni Karar
Tasarıları” http://www.eraren.org/index.php?Lisan=tr&Page=DergiIcerik&IcerikNo=480,
(14.10.2012)
208
Celalettin Yavuz, 2010, a.g.e., s. 481-482.
85
Müslümanlık ile laikliği aynı eksende yürütmeye çalışan; Ortadoğu için model
konumda olması; ABD için Türkiye’yi önemli kılan diğer bir etkendir.209 Sonuç
olarak; 2000-2012 arası dönemde ABD ile yaşanan ilişkiler Irak Savaşı, Kuzey Irak
ve PKK sorunu, Ermeni Tasarısı ve de Türk hassasiyetine zede veren Çuval olayı
eksenli olup dönem içerisinde ilişkiler aktif şekilde devam etmiştir.
3.2.8 Avrupa Birliği İle İlişkiler
Avrupa Birliği ile olan ilişkiler; Türkiye’nin adaylık süreciyle ilintili olarak
değişiklik göstermiştir. 1 Ocak 1996 yılında yürürlüğe girmiş olan Gümrük Birliği ile
aynı tarihlere denk gelen dönemde Kardak (İkizce Tepeleri) Krizi çıkmıştır.
Yunanistan Türkiye ile yaşadığı her sorunu uluslararası platforma taşıma alışkanlığı
olduğundan; Kardak Krizi’ni de AB’ye taşımıştır. Kardak Krizi’nin210 yaşandığı
dönemde Yunanistan, Türkiye’nin var olduğu bütün kararları veto etmiştir. AB üyesi
ülkeler, özellikle AB’nin büyük karar alıcılarından olan Almanya ve Fransa, Doğu
Bloku’nun eski üyeleri olan Doğu ve Orta Avrupa ülkeleriyle ilgilenmekteydiler.
Türkiye’ye yönelik bu konuda enerji harcamak istemiyorlardı. Buna bağlı olarak
Türkiye için bir yol haritası hazırlandı ve bu yol hartası ekseninde Gündem 2000
Raporu yayınlandı. Dönemin başbakanı olan Tansu Çiller’de aynı zamanda
Türkiye’nin AB’ ye alınması için talepte bulundu. AB karar alıcıları, Türkiye’nin
üyelik süreci için Kopenhang Kriterleri’ni yerine getirmesi gerektiğini, koşullar
oluşmadan üyelik sürecinin Türkiye-AB ilişkilerine zarar vereceğini, şu an AB’nin
planında Eski Doğu Bloku’nun Avrupalı üyelerinin üyelik süreçlerinin olduğu
belirtilerek dönemin başbakanı Tansu Çiller’e olumsuz yanıt verdiler.211
Türkiye-AB ilişkilerinde durağan olan ilişkiler Gündem 2000 Raporu ve
sonrasında da devam etmiştir. Türkiye bu raporun sonuçlarından beklediğini elde
edememiştir. AB’ye yeni başvuru yapan eski Doğu Bloku üyesi ülkeler, bu raporda
Türkiye’nin önüne geçmiştir. 15-16 Haziran 1998 tarihinde düzenlenen Cardiff
Zirvesi’nde, aday ülkelerin tam üyeliğe geçiş sürecinde öngörülen mekanizmalara
209
Yakup Beriş ve Aslı Gürkan, “Türk-Amerikan İlişkilerine Bakış: Ana Temalar ve Güncel
Gelişmeler”,TÜSİAD ABD Temsilciliği Değerlendirme Raporu, Temmuz 2002, s. 16.
210
Burcu Sunar, “Türk Dış Politikasında Bir Karar Alma Organı Olarak Medyanın Rolü:
Kardak Krizi Örneği”, Sosyal Bilimler Araştırmaları Derneği, II. Ulusal Yönetim ve Ekonomi
Bilimleri Konferansı, İzmir, Eylül 2009, s. 1-8.
211
Türkiye İlerleme Raporu 2000, “Türkiye’nin Katılım Yönünde İlerlemesi Üzerine Komisyonun
2000 Düzenli Raporu”, s. 52-54.
86
Türkiye’de eklenmiştir. Cardiff Zirvesi sonrası 11-12 Aralık 1998’de gerçekleşen
Viyana Zirvesi’nde Türkiye hakkında faklı kararlar alınmamıştır.
4 Kasım 1998 tarihinde Türkiye ile ilgili İlerleme Raporu’nda; insan ve
azınlık hakları, ordunun siyasi otoritenin üzerinde izlendiği ve denetime tabi
olmaması,
hukukun
üstünlüğünün
sağlanamaması,
Kıbrıs,
212
Kurulu’nun rolü gibi konularda çekinceler bildirilmiştir.
Milli
Güvenlik
13 Ekim 1999 tarihinde
AB Komisyonu, Türkiye’ye tam üyelik yolunda aday statüsünün verilmesini
öngörmekteydi. Raporda ayrıca Türkiye’nin yukarıda eksiklik sayılan noktaların
giderilmesi yönünde ikazda bulunulmuştur. Türkiye’nin eksiklikleri ve yapması
gerekenleri sıraladıktan sonra, diğer tüm adaylarına yaptıkları gibi Katılım Öncesi
Ortaklık Stratejisi’ni önermişlerdir.213
Helsinki Zirvesi’ndeki İlerleme raporunda Türkiye’ye adaylık statüsü verilmesi
öngörülmekteydi. 10 – 11 Aralık 1999 tarihinde Helsinki Zirvesi’nde AB Türkiye’ye
aday ülke olarak kabul edilmiştir. Helsinki Zirvesi’nde Kıbrıs’ın AB’ye katılımı
yolunda sürecin kolaylaştıracağı bildirilmiştir.214
Katılım Ortaklığı Belgesi’nin Türkiye için öngördüğü koşullar; Türkiye’de
yaşamını sürdüren tüm bireylerin temel insan haklarından yararlanması, yasaların
Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’ne ve AB’ye uygunluğu, idam cezasının
kaldırılması, Milli Güvenlik Kurulu’nun yapısının aktif yapıdan danışma kurulu
şekline getirilmesiydi.215
Türkiye için hazırlanan Ulusal Program’da; AB’nin Türkiye eksenli
hazırladığı Katılım Ortaklığı Belgesi’nin koşulları yerine getirmek, AB’nin
Türkiye’den talep ettiği gerekçeleri yerine getirmek için üstleneceği mevzuat uyumu,
212
Suat İlhan, “Türkiye’nin AB Yolu Tıkandı”, Stradigma Aylık Strateji ve Analiz Dergisi, Sayı 5,
2003, s. 1-7.
213
Semih Bilge, “Katılım Öncesi Strateji Belgeleri Kapsamında Mali Kontrol Sistemimizin
Avrupa Birliği Müktesebatına Uyumu”, Maliye Dergisi, Sayı 158, Ocak – Haziran 2010, s. 304.
214
Reyhan Atmaca, ”Türkiye, AB Konusunda İleri Bir Uyum Düzeyindedir”, TİSK İşveren
Dergisi, Cilt: XXXVIII, Sayı: 3, Aralık 1999, s. 22-23.
215
Esmeray Alacadağlı,“Katılım Ortaklığı Belgesinden Ulusal Programa, Bu Yol Avrupa
Birliği'ne Çıkar mı?”, Kamu Yönetimi Dünyası Dergisi, Yıl 2, Sayı 6, Nisan 2001, s. 43.
87
değişikliklerin hangi düzende ve ne zaman gerçekleştirebileceğinin belirtildiği,
yükümlülüklerin belirtildiği ulusal belgedir.216
Türkiye ile ilgili ilerleme raporu ve strateji belgesi 2001’de yayınlanmıştır. 11
Eylül saldırıları ile birlikte süreç Müslüman-Hıristiyan çekişmesine dönüşmüş,
Türkiye’nin AB ile olan ilişkilerinde gerileme süreci başlamıştır.
Türkiye 2002 yılından itibaren uyum süreciyle birlikte önemli adımlar
atmıştır. İlk uyum yasası paketi 6 Şubat 2002’de kabul edilmiş bu madde de Devlet
Güvenlik Mahkemeleri’nin uygulama esas ve usullerinde değişiklik yapılmıştır. İhale
kanunları, bankacılık, finans, işgücü, sermaye, gibi konularda da düzenlemeler
yapılmıştır.217
16-17 Aralık 2004 tarihinde Brüksel’de AB Zirvesi toplanarak AB
Komisyonu Türkiye’nin katılımı için birtakım kararlar almış ve hazırlamış olduğu
katılım metninde Türkiye AB üyesi olursa getireceği sorunları dikkate alarak
tedbirlerini bu metni esas alarak düzenlemiştir. Türkiye’nin katılımda çıkacak üç
önemli soruna önlem alınmaya çalışılmıştır: İlki işçilerin serbest dolaşımı, ikincisi
demokrasi, insan hakları düzenlemeleri, hukukun üstünlüğü gibi konularda çıkacak
sorunlarla ilgili olarak aktif siyasi reform süreci, üçüncüsü ise; Türkiye’nin kalkınma
öncelikli bölgelerine gidecek AB fonlarının iletimi ve ekonomik sorunlarının
giderilmesi yönündedir.218
AB ile yaşanan müzakere sürecinde; AB, Türkiye’ye 3 Ekim 2005’te tam
üyelik için müzakereye başlama tarihi vermiştir. Ankara’da Türkiye ve AB arasında
Troyka toplantısı yapılmıştır. Troyka toplantısında Türkiye-AB ilişkilerinin seyri
değerlendirilmiş bu toplantının akabinde 1 Haziran 2005’te Türk tarafı ceza kanunu
AB’ye uyarlamıştır.219
16-17 Haziran’da Brüksel’de yapılan zirvenin sonuç bildirisinde Türkiye ile
ilgili herhangi bir ibareye yer verilmemiştir. Türkiye’nin AB ekseninde dönüm
216
Füsun Arsava, “Türkiye-AB İlişkilerinde Siyasi Boyutun Önemi”, Birleşmiş Milletler Türk
Derneği, 1998, s. 1-9.
217
Siyasi Reformlar 2, Avrupa Birliği Bakanlığı Yayınları, No: 5, s. 15-18.
218
Havva Börekci ve Mehmet Onur Yurdakul, “Avrupa Birliği ve Türkiye’nin Birliğe Katılım
Sürecinde MASAK”, Maliye Bakanlığı Strateji Geliştirme Yayınları, Sayı 411, Yıl 2011, s. 59-72.
219
17Aralık 2004 - 3 Ekim 2005 Sürecinde Türkiye-Avrupa Birliği İlişkilerinin Analizi ve
Sürecin Devamına Yönelik Çıkarımlar, Ekonomi Politikaları Araştırma Vakfı, 2004, s. 13.
88
noktası tarihsel bazda 3 Ekim 2005’te yapılan Lüksemburg Zirvesi sonrası olmuştur.
Müzakerelerin seyri ile ilgili çeşitli değerlendirmeler yapılmış, 35 adet başlık ve bu
başlıkların görüşülme sürecinde yer alacak kurumlar belirlenmiştir.220 Müzakere
sürecinde en önemli konu; tarım ve işgücünün serbest dolaşımı olmuştur. AB ile olan
ilişkilerde müzakere sürecinin en zor aşaması ülkelerin veto hakkının olmasıdır.
Türkiye’yi
AB
entegrasyon
sürecinde
bekleyen
önemli
sorunlar
bulunmaktadır. Bu sorunun menşei ise; AB içerisinde var olan ülkeler arası
gruplaşmadır. Bu gruplaşma AB’nin başat güçleri olan Almanya, Fransa ve İngiltere
ekseninde gerçekleşmektedir. Türkiye konum itibariyle sorunlu bir coğrafyada
bulunmakta ve AB ülkelerinin vetosu ile sıkça karşılaşmaktadır. Alternatif
uluslararası oluşumlara rağmen Türkiye kuruluş prensibi ile aynı doğrultuda olan
Batıcılık ilkesi gereği entegrasyon yolunda çabasını kararlılıkla sürdürmeye devam
etmektedir.
3.2.9 Türk Cumhuriyetleri ve Kafkasya İle İlişkiler
Doğu ve Batı, Kuzey ve Güney arasında geçiş bölgesi olan Kafkasya,
Avrasya’nın önemli enerji ve ulaştırma koridorlarının kesiştiği noktada yer
almaktadır. Türkiye’nin Kafkasya bölgesi ile köklü tarihi ve kültürel bağları
mevcuttur. Bu bağlamda, Kafkasya bölgesinin istikrar, barış ve refahı Türkiye için
özel önem taşımaktadır. Türkiye'nin Kafkasya'ya yaklaşımı, bölge ülkelerinin
katılımıyla kapsamlı işbirliğinin kurulması arzusuyla şekillenmektedir. Bu çerçevede
Türkiye,
söz
konusu
ülkelerin
bağımsızlıklarının
pekiştirilmesi,
toprak
bütünlüklerinin korunması ve ekonomik potansiyellerinin hayata geçirilmesine önem
atfetmektedir. Türkiye, ayrıca bölge ülkelerinin Avrupa-Atlantik örgütleriyle
bütünleşmelerini aktif biçimde desteklemektedir.221
Türk Cumhuriyetleri’nin bağımsızlıklarını kazanmasıyla birlikte, Türkiye’nin
bölgedeki soydaş ülkeler ile akrabalık bağına dayanan sıcak ilişkiler kurması
Türkiye’nin siyasal, ekonomik, kültürel ve stratejik açılardan önemli bir ülke olması
220
Ceyhan Çiçek, “Türkiye-AB İlişkileri”, Hariciye Dergisi, Aralık 2010, s. 27-28.
(Erişim) Güney Kafkasya ile İlişkiler, http://www.mfa.gov.tr/turkiye_nin-guney-kafkasyaulkeleriyle-iliskileri.tr.mfa, (29.04.2013)
221
89
yolunu açmış ve Doğu-Batı cepheleşmesinin sona ermesi ile stratejik önemi azaldığı
kaygısı yaşanan Türkiye’nin bu gelişmelerle öneminin devam ettiği anlaşılmıştır.222
Türkiye, SSCB'nin dağılmasının ardından bölge ülkelerinin bağımsızlıklarını
ayırım gözetmeksizin hemen tanımış, Azerbaycan ve Gürcistan'la diplomatik ilişkiler
tesis etmiş ve bu ülkelere ekonomik destek sağlamıştır.
Türkmenistan 1995 yılında “Pozitif Tarafsızlık Politikası”223 ilan ederek
hiçbir bölgesel örgüte üye olmama ve dış dünyaya kendisini kapatma uygulamalarını
sürdürmektedir. Berdimuhammedov Türkmenbaşı bu politikaları sürdürmeye devam
etmektedir.
Özbekistan’da Kerimov iktidarının baskıcı şekilde devam etmesinin nedeni;
ülke yönetiminde köktendincilerin eline geçeceği düşüncesi olmuştur. Özbekistan
kendi yönetimini belirleme konusunda eksen ülkelerde kendisine örnek aramış,
Komünist Parti yönetimi altında olan Çin bu bağlamda Özbekistan için en uygun
model olarak görülmüştür.224 11 Eylül olaylarının akabinde ABD ile ilişkilerini
geliştiren Kerimov, Sovyet eski coğrafyasını etkisi altına alan kadife devrimlerin
ardından ülkesindeki batı kaynaklı kuruluşları tasfiye yoluna gitmiştir.
Kırgızistan’da 2005 yılı Mart ayında gerçekleşen Lale Devrimi Orta Asya’da
olan dengeleri değiştirmiş ve Türk Cumhuriyetleri’ndeki iktidarlarının sürekliliği için
daha otokratik önlemler almalarına neden olmuştur. ABD 2003 yılı ilkbaharında kitle
imha silahlarının varlığı gerekçesiyle Irak’a yönelik askeri harekât başlatmıştır.
ABD, Orta Asya’daki stratejik varlığı açısından 2001 sonrasına göre bir hayli mevzi
kaybetmiş görünümündedir ve askeri etkinliği Kırgızistan’daki Manas üssü ile
Kazakistan-NATO işbirliği arayışlarına indirgenmiş durumdadır. 225
Otoriter yönetimlere sahip Türk Cumhuriyetleri’nden Kazakistan ve
Azerbaycan’da ilk muhalif hareketler görülmeye başlanmıştır. Kazakistan elinde
222
Abdülkadir Baharçiçek, “Soğuk Savaşın Sona Ermesinin Türk Dış Politikası Üzerindeki
Etkileri, 21.Yüzyılda Türk Dış Politikası”, ed. İdris Bal, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara, 2004, s.72.
223
Süreyya Yiğit, “Türkmenistan: Doğalgaz Devi”, Ortadoğu Stratejik Araştırmalar Merkezi, Mart
2013, s. 1.
224
John C.K. Daly, “Uzbek Afghanistan Proposal Relevant and Timely”, Johns Hopkins
University, Central Asia-Caucasus Institute Daily Briefing, 12 Aralık 2009, s. 1-2.
225
Turgay Düğen, “Orta Asya Dar Alanda Büyük Pazarlık: Kırgızistan’da ABD ile Rusya’nın Üs
Mücadelesi”, 21. YY Türkiye Enstitüsü, Mart 2012, s. 1-3.
90
bulundurduğu zengin yer altı kaynaklarını kullanarak Çin ve Rusya ile iyi ilişkiler
kurmuştur.226 Azerbaycan ve Gürcistan diğer Türk Cumhuriyetleri’ne istinaden 2000
sonrasında Sovyetler’in halefi olan Rusya’nın etki alanından çıkma mücadelesi
vermeye başlamış ve buna istinaden Bağımsız Devletler Topluluğu (BDT) ile olan
ilişkilerini en alt düzeye indirmiştir. Bunu izleyen dönemde ayrıca Rus askeri
varlığının bölgede yeniden üs edinme faaliyetlerine karşı çıkmıştır.227 Bölgenin
önemli enerji koridorlarından olan, Bakü-Ceyhan-Tiflis boru hattından sonra Hazar
bölgesi doğalgazının batı enerji sistemine entegre edecek olan Nabucco Projesi’nin
gerçekleştirilebilmesi durumunda; Azerbaycan, Batı enerji kaynağı ve güvenliği için
vazgeçilmez bir koridor ülkesi haline gelecektir.228
Türkiye’nin, Türk Cumhuriyetleri ile olan ilişkilerinde siyasal ilişkilerin
2000’li yılların başlangıcından itibaren gerilemeye başladığı görülmektedir. Bu
gerilemenin temel nedeni; 11 Eylül saldırılarının akabinde ABD’nin bölge
coğrafyasına olan direkt müdahalesidir. ABD ile Sovyet eski coğrafyasının arasında
köprü görevini üstlenen Türkiye’nin aktifliğinin, bölgede ABD etkinliğinin direkt
olarak artması nedeniyle ikinci plana geçmesine neden olmuştur. Bölge ile olan
ilişkilerde başka bir etkende; Türkiye’nin AB’ye üye olma konusundaki isteği;
bölgede Avrasya Birliği’ni talep eden ülkelerin olması nedeniyle negatif yönlü bir
etkileşime girmiştir. Özal döneminde bölge ülkeleri ile olan üst düzey temasın,
Demirel döneminde de devam ettirilmesi; sonraki süreçte Cumhurbaşkanı olarak
görevini ifa eden Ahmet Necdet Sezer’in yurtdışı ziyaretlerinde Orta Asya ülkeleri
ile
temasın
yönelmesinde
diğer
diğer
cumhurbaşkanlarına
bit
faktördür.
oranla
Başbakan
azalması,
Recep
ilişkilerin
Tayyip
geriye
Erdoğan
ve
Cumhurbaşkanı Abdullah Gül’ün bölgeye yönelik aktif ziyaretleri ilişkilerin seyrinde
pozitifliğe doğru bir eğilim göstermiştir. Ayrıca Dışişleri Bakanı olan Ahmet
Davutoğlu’nun “Stratejik Derinlik” vizyonu ile bölgeye yönelik Neo Osmanlıcılık
eksenli geliştirdiği politikaları bölgeye yönelimin bir diğer nedeni olmuştur. Ahmet
Davutoğlu’nun Dışişleri Bakanı seçilmesiyle birlikte; bu durum kısa süre içerisinde
226
Asim Memmedov, “Gürcistan ve Kırgızistan’da Yönetim Değişikliğinin Nedenleri ve Yeni
Yönetimlerin Dış Politikları”, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara, 2009, s.
30.
227
Kanat Ydyrys “Rusya ve Tacikistan: Onarılmaya Çalışılan Askeri İttifak İlişkileri”,
Uluslararası Strateji ve Güvenlik Araştırmaları Merkezi, Eylül 2012, s. 1-2.
228
Havva Çaha, “Türkiye’nin Enerji Koridoru Olma Politikası: Düş mü ? Gerçek mi ?”
Enerji 2023 Derneği Dergisi, Sayı 71, 2008, s. 1-9.
91
olumlu bir şekle bürünmüştür. Türkiye Orta Asya coğrafyasında Rusya ile eşgüdüm
içerisinde olan politikaları takip ederek, Türkiye’nin Orta Asya’da etkin olmayan bir
politika izleyeceğini göstermiştir.229
Bölge ile olan ekonomik ilişkilerde; Türk Cumhuriyetleri ile Türkiye
arasındaki ticaret, bölge ekonomilerindeki gelişmeye bağlı olarak son yıllarda artış
yönlü bir eğilim göstermiş, 2000 yılında bir milyar dolar olan toplam ticaret hacmi
2006’da üç milyar dolar 2012 yılında ise 8 milyar dolara ulaşmıştır. Ekonomik
açıdan önemli bir gelişmede; bu cumhuriyetlere yönelik sermaye hareketliliğidir.
Türk Cumhuriyetleri’nde 2000 civarında Türkiye orijinli işletme faaliyet göstermekte
olup; bölgede Türkiye Cumhuriyeti kökenli 24.000 üzerinde Türkiye Cumhuriyeti
vatandaşı olduğu gözlenmektedir.230
Türk Cumhuriyetleri ile güvenlik ve askeri alanda olan ilişkilerde; askeri
personele eğitim vermek, lojistik destek sağlamak ve özellikli personel yetiştirme
alanlarında süregelen anlaşmaların 2000 yılından sonrada devamlılığı sağlanmıştır.231
2005 yılında ABD’nin Özbekistan’dan çıkarılmasının akabinde; bölge ülkeleriyle
askeri bağlamda NATO’nun Sovyet eski coğrafyasında bulunan üyelik süreci,
tamamlanmayan ülkelerle yeni üyelik düşüncesi olarak Barış İçin Ortaklık sistemi
oluşturulmuştur. Zamanla bölge ülkelerine model ülke olarak gösterilmeye çalışılan
Türkiye; siyasi konumu, ekonomik imkânları ve bölge ülkeleri ile olan etkileşim
biçimi itibariyle model ülke veya zamanla kurgulanan Türk Cumhuriyetleri
Birliği’ne lider ülke olmaktan öte, demokratikleşme sürecine öncü olabileceği
gözlemlenmiştir.232 Türkiye konumu itibariyle bölge ülkeleri içerisinde ancak eşitler
arasında birinci konumuna (primus inter pares) gelebilir.
Türkiye’nin,
Türk
Cumhuriyetleri’ne
yönelik
takip
etmesi
gereken
politikaları; Türk Cumhuriyetleri ile kurulacak ilişkilerde Türk dış politikasının
öncelikli gündem maddesi haline getirilmesi gerekmektedir. Bölgedeki devletlerin
egemenliklerinin güçlü bir hale getirilmesi, üyelik sürecinin desteklenmesi,
229
Erhan Büyükakıncı, a.g.e,, s. 815.
(Erişim) Ülkelere Göre Dış Ticaret, Dış Ticaret Müsteşarlığı,
http://www.ekonomi.gov.tr/index.cfm?sayfa=7155BE01-D8D3-8566-45208351967592CF,
(19.05.2012)
231
Sedat Laçiner, Hacali Necefoğlu, Hasan Selim Özerten, “Türk Dış Politikası”, Uluslararası III.
Türk Dış Politikası Sempozyumu Tebliğleri, Usak Yayınları, Nisan 2009, s. 197-199.
232
M. Mücahit Küçükyılmaz, “Türkiye: Kimin Modeli, Neyin Merkezi ?” Seta Vakfı, 2007, s.1-2.
230
92
demokrasi anlayışının bölge ülkelerine yerleşik hale getirilerek dönüşmelerin
sağlanmasına yardımcı olmalıdır. Bölge ülkelerinin öncelikli olarak ekonomik
bağımsızlıklarını kazanmaları egemenliklerinin tesisi açısından oldukça önemlidir.
Türkiye tarafından bölge ile ortak tarih ve kültür anlayışı içerisinde yeni projeler
ortaya konulmalıdır.233
Kafkasya jeopolitiğinde güvenlik riski yaratan sorunlar; Çeçenistan meselesi,
Azeri-Ermeni çatışması ve Karabağ sorunu, Gürcistan’daki etnik sorunlar ve
ayrılıkçı hareketler, Hazar Enerji Havzası’nın paylaşımı konusu ve Boru hatları, terör
örgütlerine verilenler destekler, Kadife devrim süreçlerinin getirdiği değişimler,
güvenlik organizasyonları (Kürecik üssü gibi), Ermeni soykırım iddiaları, bölgede
etkin güç olma hususundaki rekabet bu dönemde de etkinliğini sürdürmüştür.234
İkili ilişkiler bağlamında ülkeler ile olan etkileşim ve güvenlik endişeleri ise,
Azerbaycan ile bu dönemde ilişkiler: Ermeni sorunu nedeniyle var olan
gerginlik artmıştır. Kafkasya’nın iki devletinden -Azerbaycan ve ErmenistanAzerbaycan sınırı içinde kalan ve halkın çoğunluğu Ermeni olan, özerk Yukarı
Karabağ da çatışma başlayınca; Türkiye Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Konferansı
(AGİT) nezdinde girişimlerde bulunmuştur. Rusya ve Türkiye’nin barış girişimi
kabul edilmiş fakat daha sonra Ermeniler barışçıl bir uzlaşı yerine Rusya’nın da
desteğini alıp, Azerbaycan’ın %20’sini işgal etmiştir.235 Türkiye-Ermenistan sınırının
açılıp ticarete başlayabilme düşüncesi; Azerbaycan tarafından Türkiye’ye yönelik
çok ciddi tepkilerin gelmesine neden olmuştur. Türkiye, Ermenistan’ın 1990’lardan
beri Karabağ’da sürdürdüğü işgal topraklarını terk etmedikçe Ermenistan’a olan
ambargonun sürdürüleceği yönündeki güveni Azerbaycan’a vermiştir. İki ülke
arasında öğrenci değişim programları, kültürel diyaloglar, turizm faaliyetleri bu
yıllarda da devam etmiştir.236 Ekonomik bağlamda da iki ülke arasındaki ticaret
hacmi ise; 2011 yılında 1 milyar 800 milyon doları bulmuştur.237 Aynı zamanda
233
Necip Yıldırım, “Dış Politikamız ve Türk Dünyası”, Akademik Perspektif, Nisan 2009, s. 1-3.
M. Lütfü Uçar, “Değişen Tehdit Algılamları ve Türkiye’nin Ulusal Güvenliğe Yansımaları”,
Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İnönü Üniversitesi, 2007, s.105-115.
235
İsmail Soysal, “Türk Dış Politikası İncelemeleri İçin Kılavuz (1919-1993)”, Eren Yayıncılık,
İstanbul, 1993, s. 27.
236
M. Lütfü Uçar, a.g.t., s.105-111.
237
(Erişim), “Türkiye-Azerbaycan Ekonomik İlişkileri”, Dış Ticaret Müsteşarlığı,
http://www.ekonomi.gov.tr/index.cfm?sayfa=7155BE01-D8D3-8566-45208351967592CF,
(19.05.2012)
234
93
Azerbaycan ordusunun NATO standardında modernizasyonu, ihtiyaç duyulan askeri
personelin eğitimi Türkiye tarafından gerçekleştirilmektedir.238
Gürcistan bağlamında ikili ilişkiler: Gürcistan bölgedeki Rus nüfuzunun
etki alanından çıkmaya çalışarak, batıya doğru yönelmekte ve ekseninde Batı’ya en
yakın görüşü benimseyen Türkiye’ye yaklaşmaktadır. Sakaşvili dünyaya açılan
penceresinin Türkiye olduğunu sürekli bildirmiştir. 2003 yılında Gürcistan’da
gerçekleşen Gül Devrimi’nin ardından, Türkiye ile olan ilişkileri artmıştır. Rusya’nın
2006 yılında Türkiye’ye yönelik doğalgazın akışında hacimsel olarak azalmaya
gitmesi sırasında, Gürcistan Türkiye’ye enerji akışında yardımcı olmuştur.239 Ayrıca
Türkiye ile Gürcistan arasında 10 Aralık 2011 tarihinden itibaren ülke geçişlerinde
pasaportun kaldırılarak kimlik belgesi ile geçişlerin sağlanmasıyla birlikte; ticaret ve
turizm hacminde genişleme olmuştur. Türkiye Gürcistan ordusunun yapılanması
bağlamında Harp Okulu eğitim faaliyetlerine destek vermektedir.
Ermenistan Türkiye İlişkileri ve Güvenlik Endişeleri; tarihsel süreç
içerisinde süregelen aynı sorunlarla (sözde Ermeni soykırımı, sınırların açılması,
toprak talebi) devam etmiştir. İşgal altında olan Azerbaycan topraklarının terk
edilmesi hususunda olan kararlılığını da 2000’li yıllar boyunca da devam
ettirmiştir.240 Türkiye Ermeniler tarafından tarihte yaşanıldığı iddia edilen, sözde
soykırımın etkisini ortadan kaldırmak, sınır kapısını kişilere ve ticari malların
dolaşımına izin vermek bağlamında; ekonomik ilişkileri başlatmak gibi politik
hareketlilik izlense de, bu hareketlilik kamuoyundan ve Ermenistan ile Dağlık
Karabağ sorununu yaşayan Azerbaycan tarafından gelen negatif tepkiler üzerine bu
politikadan geri adım atılmak zorunda kalınmıştır.241
Diaspora, bu dönemde de sözde soykırım iddialarının tanınması yönünde
baskıcı tutumuna devam ederek, iddiasından vazgeçmemiştir. Türkiye, süreç ile ilgili
teklifini sorunun tarihçiler tarafından çözülmesi gerektiği bildirmiş; Ermenistan tarafı
238
Mehmet Fatih Öztarsu, “Türkiye ve Azerbaycan Ortak Askeri Projeler”, Caspian Weekly, 02
Ocak 2011.
239
Huriye Yıldırım, “Türkiye-Gürcistan İlişkileri: İşbirliği Alanları, Sorunlar ve Çözüm
Önerileri (2)”, Akademik Perspektif, 18 Ocak 2013, s. 2-5.
240
Şenol Kantarcı, “ABD ve AB Kıskacında Türkiye-Ermenistan İlişkileri”, Stradigma Aylık
Strateji ve Analiz Dergisi, Eylül 2003, s. 1-5.
241
Mustafa Serdar Palabıyık ve Yıldız Deveci Bozkuş, “Türkiye-Ermenistan Sorunu”, Avrasya
İncelemeleri Merkezi, 2008, s.1-15
94
ise, bu durumun tartışılamaz olduğunu ve sürecin tarih sahnesinden arındırılıp,
siyasetçilerle konuşulması gerektiğini Türk tarafına bildirmiştir. Son yıllarda
Ermenistan’da yaşanan ekonomik sıkıntılar nedeniyle birçok Ermeni işçi Türkiye’ye
kaçak yollardan giriş yapmıştır.242
2000 sonrasında da soykırım, toprak talebi, terörist unsurların desteklenmesi,
diasporanın Türkiye’ye yönelik faaliyetleri, Karabağ sorunu devam etmiştir.
3.2.9.1 Kıbrıs Sorunu
Türkiye
için
önem
arz
eden
21.yüzyılın
en
önemli
olayları;
11 Kasım 2002 tarihinde hazırlanmış olan ve birtakım değişikliklerin ardından 24
Nisan 2004 tarihinde referanduma sunulan Annan Planı ve sonrasında yaşanan
gelişmelerdir. Güney Kıbrıs Rum Yönetimi’nin Kıbrıs’ın tamamını temsilen Avrupa
Birliği’ne
üyeliğiyle
ilişkilendirilerek
her
birlikte
Kıbrıs
bir
paketinde
AB
sorunu;
Kıbrıs
Türkiye’nin
vetosu
AB
Türkiye
süreciyle
aleyhine
243
kullanılmıştır.
Güney Kıbrıs Rum Yönetimi’nin AB üyelik sürecinde temel sorunun
çözülmeden; üyeliğin gerçekleşmesinin doğuracağı sıkıntıların farkında olan AB ve
ABD’ nin girişimleriyle dönemin BM Genel Sekreteri Kofi Annan adıyla anılan plan
taraflara sunulmuştur.244 Taraflardan gelen itiraz üzerine planın ikinci versiyonu 10
Aralık 2002 tarihinde Kopenhang Zirvesi’nden önce açıklanmıştır. Görüşmelerde
Rum tarafında yerleşik olan genel olarak 65 yaş ve üzerinde olanlar Karpaz’a
yerleştirilecek olan Rumlar’ın planda belirtilen %21’i Kuzeye yerleşecek, Rum
nüfusun dışında bırakılmasını ve mülkiyet konusunda da gayrimenkullerin eski
sahiplerine iadesi, gayrimenkul alımındaki sınırlamaların kaldırılmasını istemiştir.
Rum tarafı Annan Planı’nın kabulünün akabinde %11’lik bir toprak kazancı
sağlayacaktı. Planın genel anlamda en önemli eksikliği; mülkiyet sorununa çözüm
getirememiş olmasıdır.
242
Ahmet Cemal Ertürk, “Ermeni Diasporası’nın 2015 Yılı Hedefi Doğrultusunda İzlediği
Politikalar”, Bilge Adamlar Stratejik Araştırmalar Merkezi, Nisan 2011, s. 1-4.
243
(Erişim) “Genişleme Stratejisi ve Başlıca Zorluklar 2011-2012”, Komisyon Tarafından Avrupa
Parlamentosu’na ve Konsey’e Sunulan Bildirim,
http://www.abgs.gov.tr/files/AB_Iliskileri/AdaylikSureci/IlerlemeRaporlari/2011_ilerleme_raporu_tr.
pdf, (19.05.2012)
244
Serkan Seymen ve Murat Toklucu, a.g.m., s.15.
95
Planın Türk tarafı açısından olumsuz olan noktalarına rağmen; 24 Nisan 2004
tarihinde yapılan referandum da KKTC’ de %64.9 oranında Evet oylanmış; Rum
tarafında ise %75.8 oranında Hayır oyu çıkmıştır. Buna rağmen Güney Kıbrıs
Yönetimi AB’ye üye edilmiş, Türk tarafına verilen haklar konusundaki taahhütler
yerine getirilmemiş, izolasyonlar devam ettirilmiştir. Referandum sonrasında
cumhurbaşkanlığı seçimi yapılmış ve seçimi Mehmet Ali Talat kazanmıştır. Türkiye
ise bu süreci 17 Aralık 2004 Brüksel Zirvesi sonunda yayınlanan metnin
19.maddesine çekince koyarak Güney Kıbrıs Rum Yönetimi’ni tanımadığını
belirterek yönetmeye çalışmıştır. Türkiye 1960 yılından beri zaten Kıbrıs
Cumhuriyeti’nin asıl ortaklık devleti olmadığını ve Türk tarafını temsil etmediğini
uluslararası arenada belirtmiştir. Bu görüşe istinaden Güney Kıbrıs Rum Yönetimi de
AB’ye entegre süreci tamamlanmış ve Türkiye tarafından tanınmayan bir üyenin
AB’ye giremeyeceğini bildirmiştir.245
24 Ocak 2006 tarihinde Türkiye Güney Kıbrıs tarafından sorunların
çözümüne yönelik karşılıklı birkaç maddelik taleplerini bildirmiştir. Bu talepler
amaçlı yeni bir açılımda bulunmuştur. Bu açılımın maddeleri; Türkiye’nin
limanlarının Kıbrıs Rum kesimine açılması, Kıbrıs Rum havayolu taşıyıcılarınca
Türk hava sahasını kullanmalarına izin verilmesi, malların ve kişilerin serbest
dolaşımına izin verilmesi, Ercan Havaalanı’nın ülkeler arası doğrudan uçuşlara
açılması,
Kuzey
Kıbrıs
tarafının
serbest
şekilde
ekonomik
faaliyetlerde
bulunabilmesi, Kıbrıs Türk tarafının uluslararası sportif ve kültürel müsabakalara
diğer ülkelere tanınan haklar doğrultusunda katılabilmesidir. Bu talepler Kuzey
Kıbrıs sorununa kapsamlı çözüm bulmakla birlikte; Kıbrıs’ta gerçek bir işbirliği ve
karşılıklı güven ortamı yaratmayı amaçlamaktadır. Bu plan Güney Kıbrıs Rum
Yönetimi ve garantör ülke Yunanistan tarafında reddedilmiştir. 246
Kıbrıs sorununda gelinen noktada sürecin taraflarını oluşturan TürkiyeYunanistan-Kıbrıs Rum Yönetimi, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti ve AB’nin
tutumların da şöyle bir tablo çıkmaktadır: Türkiye, AB ekseninde Kıbrıs sorunu
yüzünden müzakerelerin kesilmesini; kesinlikle KKTC’ye yönelik izolasyonların
245
Ahmet Zeki Bulunç, “Kıbrıs Politikasının Annan Belgesi ile Başlayan Kırılma Noktası”,
Akademik Bakış, Gazi Üniversitesi, Cilt I, Sayı I, s.80-83.
246
(Erişim) Dünden Bugüne Kıbrıs Tarihi ve Kıbrıs Sorunu – IV, Kıbrıs Araştırmaları Merkezi,
Atılım Üniversitesi, http://crc.atilim.edu.tr/sorun/57-kbrs-tarihi-, (19.05.2012)
96
kaldırılması
gerçekleşmeden
Güney
Kıbrıs
Rum
Yönetimi’ne
liman
ve
havaalanlarını açmak istemiyor ve Kıbrıs sorununa çözüm bulunmadan Kıbrıs
Cumhuriyeti’nin temsilcisinin sadece GKRY olamayacağını; kesinlikle her türlü
uluslararası toplantıda belirtmiştir. Kıbrıs Rum Yönetimi AB üyesi olması nedeniyle
uluslararası arena da Kuzey Kıbrıs’a yönelik hiçbir faaliyetin taraflarınca kabul
edilmeyeceğini her daim dile getirmektedir.247
Bu çerçevede AB’ye adaylık süreci henüz gerçekleşmeyen Türkiye; Kıbrıs
sorununa çözüm bulunmadan Güney Kıbrıs ile diyalog sürecinin ilerlemeyeceğini
bildirmiştir. Türkiye’nin AB üyeliğini engelleyebilecek bu durum Türkiye açısından
risklidir. AB tarafından açılan her bir görüşmede taraflarınca taviz talebinde
bulunulması Türkiye tarafını çıkmaza sokmaktadır. Annan Planı’na Evet diyen
Türkiye’den birtakım tavizler alınarak, AB’ye üyelik ile sonuçlanmayan bir süreç ile
karşı karşıya kalınırsa bu durum Türk dış politikası açısından ciddi bir sorun
doğuracaktır.
247
(Erişim) 150 Soruda Kıbrıs Sorunu, The Association of Turkish Cyprus Abroad,
http://www.atcanews.org/archive/150%20SORUDA%20KIBRIS%20SORUNU.pdf, (19.05.2012)
97
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
ORTADOĞU’DA KÜRTLERİN DEVLETLEŞME ÇABALARI
1.
TARİHTEKİ
KÜRT
MENŞELİ
HAREKETLER
VE
DEVLETLEŞME ÇABALARI
Kürtler Ortadoğu’nun yerlileri olarak gösterilmekle birlikte, doğuda Zagros
dağlarından batıda Toros dağlarına, güneyde Hemrin dağlarından, kuzeyde ErzurumKars bölgesine kadar uzanan coğrafyada (diaspora hariç) yaşamlarını sürdüren
topluluktur.248 Kürtlerin devletleşme çabaları M.Ö 2700’lü yıllara kadar gitmektedir.
Bu süreçleri yönetemeyen Kürt uygarlıkları kalıcı şekilde devletleşme sürecini
tamamlayamamışlardır. Tarihi süreç içerisinde Kürt hareketleri Gutiler ile başlamış
Mehabad Kürt Cumhuriyeti ile son bulmuştur. 1947 yılında Mehabad Kürt
Cumhuriyeti’nin yıkılmasından sonra Kürtlerin devletleşme yolundaki çabaları,
ABD’nin Irak’ı işgaline müteakip tekrardan canlandırılmak istenmiştir.
2. LULU
Lulular Zehav, Şehrezor ve Süleymaniye bölgesinde yaşamışlardır. Guti
halkıyla kaynaşmışlardır. M.Ö 19. ve 18. yy’deki bazı Asur krallarının Lulu
halkından oldukları belirtilmiştir. Lulular tarafından kurulan bu uygarlık 1000 yıl
kadar sonra Akat kralı Naram-sin tarafından yıkılır.249
3. GUTİLER (CUTİ-CUDİ)
Gutiler M.Ö 2700 yılında Zagros dağları ve Aşağı Zap nehrinin kıyılarında
yaşamını sürdürmüşlerdir. Akadları M.Ö 2649 yılında işgal etmişler ve M.Ö 2400
yılında Lololarla birlik kurarak Kürt medeniyetini genişletirler. Coğrafyasındaki
248
(Erişim) Carl Dahlman, “The Political Geography of Kurdistan”, Euroasian Geography and
Economics, 2002, s.271-273.
http://people.cas.sc.edu/dahlmanc/dahlman%202002%20political%20geography%20of%20kurdistan.
pdf, (10.01.2013)
249
Muhammed Emin Zeki Beg, “Kürtler ve Kürdistan Tarihi”, Nübihar Yayınları, 4. Baskı,
İstanbul, 2012, s.75-76.
98
büyümeler nedeniyle hakimiyetini kaybeden Gutiler Akadların yenilgisine uğrayarak
uygarlıklarının başlangıcı olan Zagros dağlarına tekrardan geri dönmek zorunda
kalırlar. Asur kralı Tukuliti İnurta dönemine kadar giden ve tek bir olayı anlatan iki
antik eserden birinin üzerinde Guti-Cuti; diğer eserin üzerinde ise Kurti kelimesi
yazılı olarak bulunmuştur.250
4. KASAY-KUSİ-KUŞU-KASİTLER (KASSİTES)
Kasaylar Zagros halklarından birisidir. Bu halk ilk olarak Kirmanşan
bölgesine yerleşmiştir. Belirli bir süre sonra Zagros dağlarına doğru çekilerek orayı
yurt edinmişlerdir. Sonraki süreçte Dicle’nin sol yakasına yönelerek orada çiftçilik
ve ziraat ile uğraşmışlardır. M.Ö 18 yy’de Kasiler Babil’i istila ederek Sümer ile
Akad ülkesine Karuniyaş adında bir beylik kurdular. Beyliğin yıkılmasından sonra
Kasi aşiretleri Zagros dağlarına geri döndüler.251
5. MİTANNİ KRALLIĞI
Mitanni Kralığı M.Ö 1500’lerde Orta Fırat Bölgesi olarak adlandırılan
Karkamış kentinden başlayarak Belhi çevreleyip, Nusaybin’e kadar uzanıyor doğuda
Bitlis, kuzeyde Elazığ ve Malatya’yı içine alarak güneyde Halep ve Kerkük’ü içine
alıyordu. Subaru halkının kolu olarak Hurriler tarafından kurulmuştur. Kürt
kelimesinin kökeni olarak kabul edilen Tiglath Pileser adına hazırlanmış olan zafer
silindirinde Kurtie halkının ismi bu döneme denk gelmektedir. Mitannilere Asur kralı
Nasir Pal tarafından 14.yy’de yıkılmıştır.252
6. KHALDİ – URARTU
Küçük Asya’nın doğusundan Van Gölü bölgesine göç etmişlerdir. Urartu
(Haldi) uygarlığının sınırları ilk zamanlarda kuzeyden Kafkasya’daki Gökçe gölü ve
Aleksandropol kentine, batıda Fırat nehrine, güneyde Revanduz ve Zap suyunun
kaynaklarına ve doğuda Urumiye gölüne kadar uzanıyordu. Başkent Tuspasi – Van
kentiydi ve I. Sarduris tarafından M.Ö 840 yılında kurulmuşlardır.253
250
Muhammed Emin Zeki Beg, a.g.e, s.77.
Muhammed Emin Zeki Beg, a.g.e, s.79-80.
252
Muhammed Emin Zeki Beg, a.g.e, s. 103.
253
Muhammed Emin Zeki Beg, a.g.e, s. 80.
251
99
7. SUBARİ
Subari ismine ilk kez Logal-Anni-Mondo devletinin egemenliği döneminden
kalma bir kitabenin üzerinde rastlandı. M.Ö 30.yy’de kurulmuştur. Asur belgelerinde
“Subaru” şeklinde bir devletten bahsedilmektedir. Mezopotamya, Suriye ve Küçük
Asya’da bir halk yaşıyordu. Ayrıca Mezopotamya’da yaşayan halkın büyük bir
kısmının, yani Huriler Subaru ismiyle anılmaktadır. Subaru halkı Asurlular ile uzun
süre savaştı ve isimleri Asurlular tarafından yok edildi. Subaruların devamı olarak
“Nayiri” halkı ortaya çıktı. Şimdiki Hakkâri vilayeti sınırları içerisinde yaşamışlardır.
Mitanilerin Subarilerin kolundan olduğu yönünde bir takım tezler bulunmaktadır.254
8. HAMDANİLER
Hamdaniler 890 yılında Abbasi Devleti’ne bağlı olarak Musul ve Halep
çevresinde Hamdan Kure Hamdun tarafından kurulmuştur. 906 yılında topraklarına
Musul, 914 yılında ise Bağdat’ı kattı. Taht anlaşmazlıkları nedeniyle 945 yılında
yönetim ikiye ayrılmış, uygarlık Halep merkezli olarak yaşamaya devam etmiştir.
945 yılında Halep’teki merkezinden yönetilmeye başlayan uygarlık aynı yıl Bizans
Kralı
Romanas’la
Mezopotamya’nın
Ruha’da
büyük
bir
yaptığı
savaşı
bölümüne
kazanınca
egemen
oldu.
Suriye
ve
Zamanla
Yukarı
sınırların
genişlemesine bağlı olarak Büveyhilerle sürekli çatışma halinde bulunulması ve
Mervanilerin tarih sahnesine çıkmaya başlamasıyla Kürt aşiretler arasında çıkan
anlaşmazlık sonucunda toprakların büyük bir kısmı Kürt aşiretlere bırakıldı ve 1004
yılında Arap Ukali Hamdanilere son verdi.255
9. ZİYARLAR (ALAMUT ZİYAR-İ)
Ziyar uygarlığı 928 yılında Deylem aşiretine mensup Merdaviçe Ziyar
tarafından Orta İran coğrafyasında kurulmuştur. Zaza olarak adlandırılan Dimili
Kürtlerin son egemenliği olmuştur. Merkezi Cürcan’ın kuzeyi ve Mazedaran’da
bulunan ve 928 – 1043 yılları arasında yaşayan devletin egemenlik alanı Taberistan
ve Cürcan’ı da içine alarak güneyde İsfahan ve Hamedan’a batıda El Cezire ve Irak’a
kuzeyde ön Kafkasya’ya kadar uzanıyordu. Taciklerin İran’da kurduğu ve 875-999
yılları arasında hüküm süren Samaniler Hanedanlığı’nda bir ordu komutanı olan
254
255
Muhammed Emin Zeki Beg, a.g.e, s. 81.
Ahmed Hüsrev,“Kürt Devletleri”, Kırşehir, 2009, s. 6-7.
100
Merdaviç’in Hamedan ve İsfahan’da 928 yılında başlattığı halk ayaklanması kısa
sürede destekçi buldu. 9. yy’ın sonlarına doğru Abbasi halifeliği döneminde İslam’ı
kabul eden Deylem aşiretlerinin Keya Andlaşması ile bir araya gelmesi 930’da
devletleşmenin yolunu açmıştır. Ziyarlar yine bir Kürt hükümdarlığı olan
Alamutlar’ın ardından Selçuklu saldırısı sonrasında yıkılmıştır.256
10. BÜVEYHOĞULLARI
Büveyhoğulları beyliği 934 yılında Ali Hasan ve Hüseyin Ahmet kardeşler
tarafından güneybatı İran’da kurulmuştur. Deylem dağlarında yaşayan Kürt aşireti
olan Bercenkiaver’e mensup kardeşler kısa süre içerisinde egemenlik alanlarını
güneyde İsfahan ve Şiraz’a, kuzeyde ise Hamedan ve Hazar Denizi’ne kadar
genişlettiler. Abbasi halifesi, Ebu Mansur Muhammed El Billah devletin kısa süre
içerisinde büyümesi üzerine bu devletin egemenliğini tanımak zorunda kaldı.
Nitekim ilerleyen zamanlarda halifeliğin merkezi Bağdat da Kürt egemenliğine girdi.
1062′de devlet yönetiminde Şahbankara Kürt aşiretinden Lorî’lerin (1156-1424
yılları arasında kurulan Fedlavî Kürtleri’nin atalarıdırlar) de söz sahibi olması
yönetim biçimi olarak üçlü bir bölgelendirmeyi uygun gören Büveyhanlar Deylem,
Rey ve Güney Kürt bölgesi merkezli bir yapı kurdular.257
11. HASANVEYHLER
Bu uygarlığın temelini, Berzikani aşiretinin lideri Emir Hüseyin 330 yılında
Dinve Şehrezor şehirlerinde atmıştır. Nitekim kardeşleri Vendad ile Ganim İşani
aşiretinin liderliğini sürdürüyorlardı. Onun için Dinever, Hemedan, Nihavend,
Samğan ve Azerbaycan bölgesinden de bir sürü belde, bu kardeşlere bağlılıklarını
bildirip hükümranlığı altında yaşamlarını sürdürmüşler. Ancak 349 yılında
Vendad’ın ardından Ganim’in birden ölmesi nedeniyle bu ülkenin tüm hâkimiyeti
Kürt Emir Hüseyin’in Hasnevi adındaki oğlunun eline geçti.258 Hakkında çok fazla
bilgiye erişilemeyen Hasnevi hanedanının son emiri, Baba Yadigâr yakınlarında
bulunan Zehav/Zohab Kasan kalesinde hükümet kurmuş olan Hasnevi’nin kardeşi
256
Ahmed Hüsrev, a.g.e, s. 7-8.
Ahmed Hüsrev, a.g.e., s. 7.
258
Muhammed Emin Zeki Beg, a.g.e., s. 458.
257
101
Emir Ebu Salim Deysem B. Ebi Ganim olmuştur. 1121 yılında bu uygarlık
yıkılmıştır.
12. MERVANİLER
Harput’taki Kürt aşiretlerinden Dostiki’lere259 mensup Ebu Abdullah Şa Baz
Bin Dostik tarafından 981 yılında Meya Farkin’de (Diyarbakır-Silvan) kurulan
Mervani Kürtleri’nin varlığına, 1085′te Selçuklu Emiri Melikşah tarafından son
verildi. 990 yılında Hamdanilerle yapılan bir savaşta Baz ölünce, yerine yeğeni,
Mervan’ın oğlu Ali Hasan geçti. Babasına atfen, Mervani olarak adlandırıldı,
egemenlik alanı kısa bir sürede gelişti. Güneyde Cudi eteklerinden başlayıp Cizre ve
Hasankeyf’e, batıda Harput, kuzeyde Malazgirt ve doğuda Hakkâri’ye kadar uzandı.
Çoğu tarihçiye göre, Mervanilerin zenginliğine göz koyan Melikşah, devletin
hükümdarlarından Nasır Nizam El-Devle’ye memleketi paylaşma teklifinde bulundu;
fakat bu teklif reddedilince, Melikşah veziri Fahrül Devle yönetiminde büyük bir
ordu göndererek Diyarbakır ve Silvan’ı ele geçirerek hazinedeki 1 milyon altına el
koydu. Mervani ailesini de Bağdat’ın kuzeyinde bulunan Harbe köyüne sürgüne
gönderdi.260
13. ANNAZİLER
Annaziler Ayyari adıyla anılmakla birlikte, 990 yıllında Abu’l-Fatḥ
Moḥammad bin Annaz tarafından kurulmuş bir Kürt devletidir. Annazilerin
hükmettiği bölge, bugünkü İran-Irak sınır bölgesinde Kirmanşah, İlam, Hulvan,
Dinaver, Mandali, Şehrizorv e Dakuk gibi yerleri kapsamaktaydı. Bu devlet 1137
yılına, yani Selçuklular bölgeye girene dek Kürt coğrafyasında varlığını
sürdürmüştür.261
14. GORLAR
Kürt Goran aşiretinden Seyfeddîn Suri, tarafından 1148 yılında kuzeydoğu
İran’da kurulan Gorlar, Harzemşahlar tarafından 1214′te başkent Firuzkuk’un ele
geçirilmesi sonucu yıkıldı. 1148 yılına kadar Selçuklu devletine bağlı bir beylik olan
259
Ayrıntılı bilgi için bkz. Muhammed Emin Zeki Beg, a.g.e, s. 479.
Ahmed Hüsrev, a.g.e., s. 8-9.
261
Ahmed Hüsrev, a.g.e., s. 9-10.
260
102
Goriler Seyfeddin’in beyliğin başına geçmesiyle birlikte bu tarihte bağımsızlık ilan
ettiler. Sûri kısa bir süre içerisinde sınırlarını genişletti. Kendisinden sonra gelen Gor
hükümdarı Gıyasuddin Goran, Selçuklu ve Oğuzlarla sürekli çatışma halini
şiddetlendirererek 1173′te büyük bir hareket başlattı ve kademeli olarak Gazne,
Herat, Multan, Uccah, Siudi, Esaver, Debut ve Lahor şehrini ele aldı ve Gazneli
Sultan Mahmud Hanedanlığı’ndan artakalan büyük küçük birçok beyliği ortadan
kaldırarak, kardeşi Muhammed Gori’yi (Muizzeddin), Gaznelilerin varisi ilan etti.
Muhammed Gori, 1192′de Kuzey Hindistan ve Bengal’i fethetederek Kudbeddîn
Aybeg adlı Türkmen komutanını Delhi’ye genel vali tayin etti. Giyasuddin’in
1202′de, kardeşi Muizzeddin Muhammed Gori’nin ise 1206′da Türk suikastçiler
tarafından öldürülmesi sonucu devlet zayıfladı ve hanedanlık parçalandı. Hanedanlığı
devralan Gıyaseddin Mahmud’un da 1212′de öldürülmesinden sonra yerine geçen
oğlu Bahauddin yoğun saldırılara fazla direnemedi ve 1214′te Gor Devleti, başkentin
düşmesi sonucu ortadan kaldırıldı.262
15. FEDLEVİLER (ATABEY)
Bu uygarlık İran’daki Loristan’ı doğusunda 1148 yılında ortaya çıktı.263
1100′lü yılların ortalarına doğru bölgenin hakim devleti Selçuklular da merkezî
otoritenin zayıflaması ve taht kavgalarının başlaması üzerine, birçok eyalet valisi,
kendi bölgelerinde etkinliklerini arttırarak bağımsızlık ilan etti. Atabeg adı verilen ve
asıl görevleri şehzadeleri yönetim konusunda eğitmek olan bu devlet adamları
(Osmanlı’da bunlara lala denirdi) kısa sürede güçlenmiş ve geniş sınırları olan
egemenlikler kurmuşlardı. Sembolik olarak Halife’ye bağlı bu yönetimler içinde en
büyük devlet elbette ki Zengi Kürt Devleti’ydi (1127-1250). Yine bu dönemde Kürt
bölgesinde irili ufaklı birçok atabeyliğe rastlanmaktaydı. Bunlardan biri de Kürt
bölgesinin Lor mıntıkasında bulunan Şiraz merkezli ve ancak Atabeg Sungur
döneminde parlak bir süreç geçirmiş olan Fars Salguran Atabeyliği’ydi. Atabeg
Sungur’un ölümünden sonra zayıflayan ve daha sonra Fedlevi Kürtleri’nin
egemenliğine giren bu atabeylik, Moğol İlhanlılar tarafından tamamen ortadan
kaldırılacaktı. Salguranların önemli devlet adamlarından biri Mihemed Kure
Eliyekure Hesne Fedlevi adlı bir Kürttü. Loristan’da meskûn bu aile, Hicri 500. yılda
262
263
Ahmed Hüsrev, a.g.e., s. 10.
Muhammed Emin Zeki Beg, a.g.e., s. 513.
103
Ebul Hesene Fedlevi önderliğinde Çiyaye Simage mıntıkasından buraya göç etmiş ve
kısa sürede bu bölgede güç toplamışlardı. Mihemed’in ölümünden sonra oğlu Ebu
Tahir, Salguranlılar ile iyi ilişkiler kurmuş ve devlet yönetiminde söz sahibi olmuştu.
Salguranlar ile Şahbankaran Kürt Emirliği arasında çıkan bir savaşta gösterdiği üstün
başarı sonrası kendisine Atabege Çiya (dağların atabeyi) unvanı verildi. Daha sonra
Atabeg Sungur’a yaptığı teklif üzerine Loristan’ın fethi için görevlendirildi.
Çoğunluğu sulh yoluyla olmak üzere Kürdistan’ın Lor mıntıkasının tümünü
kendisine bağladı ve Şehre Kurd’a yerleşti. Kısa bir süre sonra Atabeg Sungur’a
gönderdiği bir elçiyle Atabeg sıfatını kullanarak bağımsızlığını ilan ettiğini haber
verdi. Böylece Kürtler atabeylikler döneminin ikinci büyük devleti olan Fedlevi
Kürtleri’ni (Fedlaviyan, Fedlavids, Hazarhaspids) kurmuş oldular. 264
Ebu Tahir, 1161 yılında öldüğünde geride Hezar Esp, Behmen, İmadeddin
Pelevan, Nesreddin Ilvakuş ve Kizil adlı oğullarıyla Şiraz ile Hamedan arasında
hüküm süren bir devlet bırakmış oldu. Babalarının vasiyeti ve kardeşlerin ortak
kararı ile uygarlığın başına Hezar Esp geçti ve kendisine Melik unvanı verildi. Kimi
kaynaklarda Binatlı adıyla da anılan bu Kürt, kısa bir süre içerisinde bütün Lor Kürt
bölgesine hakim oldu. Melik unvanını kullanan Hezar Esp, Çiyaye Simak’ta ki
akrabalarından başlayarak buraya çeşitli Kürt aşiretlerini topladı ve bazı yarı göçebe
Kürt aşiretlerine toprak vererek yerleşik hayata geçmelerini sağladı. Kısa bir süre
içerisinde kardeşleriyle birlikte devlet yönetimlerini güçlendiren Hezar Esp,
bölgedeki yarı bağımsız Kürt aşiretleri üzerine seferler düzenleyerek bunların
meskun oldukları yerleri topraklarına kattı. Şolistan Eyaleti’ne düzenlenen seferin de
başarılı olması üzerine Fedleviler, Fars coğrafyasının büyük bir kısmını alarak Hazar
Denizi ile Basra Körfezi arasında kalan bölgeye hükmetmeye başlamış oldular.
Melik Hezar Esp’in 1248′de ölümünden sonra tahta sırasıyla kardeşleri İmadeddin
Pelevan (1248-1251) ve Nesreddin Ilvakuş (1252-1257) geçti. 1258′de tahta, Hezar
Esp’in annesi Salguran ailesinden olan oğlu Tekleye Hezar Esp oturdu. Bu sırada
Hezar Esp’in ölümünü ve Tekle ile amcasının oğlu Cemaleddin Ömer’in taht
kavgasını fırsat bilen Fedlevilerin komşuları, bu güçlü devleti yıkmak için seferber
oldular. Atabeg Seid Salguran, Fedlevi topraklarına güçlü bir orduyla üç kere sefer
düzenledi fakat başarılı olamadı. Bağdat Halifesi’nin orduları da Kuzistan’dan destek
264
Ahmed Hüsrev, a.g.e., s. 11-12.
104
alarak Şehre Kurd üzerine yürümüş, Tekle’yi yerinden edememişti fakat Tekle’nin
kardeşini esir alarak Lahuc Kalesi’nde zindana atmışlardı. Daha sonra Tekle, Küçük
Lor mıntıkasından destek için gelen Kürt aşiretleri ile birlikte Lahuc Kalesi’ni
kuşatarak Bağdat Halifesi’ne ve Salguranlara boyun eğdirmişti.265
Bu sırada doğudan büyük bir hücum ile Moğol saldırıları gelmekteydi.
1243′te Kösedağ savaşıyla bölgede varlıklarını pekiştiren Moğollar, Ötüken’deki
merkeze bağlı kalarak başkent Tebriz’de İlhanlılar Devleti’ni kurmuşlardı. Bölge
devletlerini tek tek tarih sahnesine gömen bu devlet, birçok Kürt hâkimiyetine de son
verecekti. İlhanlılar, 1256 yılında Alamut Kürtlerini ortadan kaldırmış ve tahta
Hülagü Han’ın geçmesiyle Azerbaycan’a saldırarak burayı da topraklarına
katmışlardı. 1258′de Bağdat’ı almak üzere büyük bir ordu hazırlayan Hülagü Han,
çevresindeki hâkimiyetlerle sorun yaşayan Tekle ile görüşmüş ve onu yanına almayı
başarmıştı. Nitekim Tekle, Hülagü Han’ın Abbasi Devleti’ne son verdiği ve halifeyi
öldürdüğü sefere 2.000 atlıdan oluşan ordusuyla katıldı. Bağdat’ın talan edilmesi
üzerine İlhanlılar ile fikir ayrılığına düşen Tekle, Hülagü Han’dan izin almadan
Loristan’a döndü ve bunun üzerine Keytemu Kanubin komutasındaki bir tümenlik
orduyu da üzerine çekmiş oldu. Bu ordu, kendilerini karşılayan Tekle’nin kardeşi
Şemseddîn
Alp’i
yakalayarak
Loristan’a
girmiş
ve Tekle
ile
bir türlü
karşılaşamamıştı. Bu sırada Tekle, toparlayabildiği küçük bir orduyla Canbeş
Kalesi’ne çekilecek ve bütün saldırılara rağmen teslim olmayacaktı. Durum Hülagü
Han’a bildirildiğinde sultan, Tekle’ye yüzüğünü göndererek kendisini affettiğini
bildirmişti. Bunun üzerine teslim olan Tekle, tutuklanarak Tebriz’e gönderilmişti.
Burada Hülagü Han tarafından sorgulanmış ve başı kesilmişti.266
Bu olaydan sonra Hülagü’nün fermanı üzerine Fedlevilerin tahtına, esir
alınmış olan Şemseddîn Alp (1259-1274) çıkarılır. 15 yıl boyunca Loristan’ı yöneten
bu melik, ülkesinde adalet ve eğitime önem verdi. Moğolların talan etmiş olduğu
yerleşim birimlerini yeniden onararak yapılandırdı. 1274′te ölmesi üzerine tahta oğlu
Yusuf Şah (1274-1286) geçti. Moğol hükümdarı Abaka Han ile iyi ilişkiler geliştiren
Yusuf Şah, kısa bir süre sonra Kuzistan, Kuhgilveyh, Fîiruzan ve Cerbadkan gibi
mıntıkaları da topraklarına kattı. 1286′da öldüğünde yerine İlhanlı İmparatoru Ergun
265
266
Ahmed Hüsrev, a.g.e., s. 13.
Ahmed Hüsrev, a.g.e., s. 14.
105
Han’ın onayıyla I. Atabeg Efrasiyab geçti (1288-1296). Daha önceki Fedlevi
hükümdarlarının aksine Efrasyab, bir zalimdi. Babasının atamış olduğu bütün valileri
tutuklatarak kimilerini işkenceyle öldürdü. Halkın üzerine bir karabasan gibi çöken
bu atabeyin zulmünden korunmak için taht ortağı olan amca çocukları dahi İsfahan’a
kaçtılar. Bunları yakalamak için gönderilen ordu, Ergun Han’ın ölüm haberi üzerine
bölgedeki İlhanlı kalelerine saldırıp hâkimiyeti ele geçirdi Efrasiyab adına hutbe
okutarak Moğollar karşısında bağımsızlık ilan ettiler. Taht boşluğundan faydalanan
Efrasiyab, Tebriz’i ele geçirmek için harekete geçti ve Keruhrude Kalesi’ndeki
Moğol güçlerini büyük bir saldırıyla dağıttı ve şehirde bunu kutlamak için gösteriler
düzenledi. Fakat bu zafer sarhoşluğu kısa sürdü çünkü Moğollar güç toplayarak geri
döndü ve Efrasiyab’ın neredeyse bütün askerlerini öldürdüler. Efrasiyab elleri
bağlanarak bir ata bağlandı ve Tebriz’e götürüldü. Burada hakkında ölüm kararı
verilmesine rağmen Lor Kürtlerinden Kirmani’nin Gayhatu Han’dan ricası üzerine
affedildi ve tekrar Loristan’a gönderdi. Buradaki kişi de kendisini desteklemeyen bir
amcaoğlunu öldürmek oldu. İlhanlı tahtına Mahmud Gazan’ın çıkması üzerine
kendisine bağlılık bildiren Efrasiyab, bir süre sonra İlhanlılar ile tekrar sorun
yaşamaya başladı ve hükümdarın fermanıyla boğazına kement geçirilerek öldürüldü.
Bunun üzerine tahta, Mahmud Gazan Han’ın isteği üzerine Yusuf Şah’ın oğlu,
Efrasiyab’ın kardeşi Melik Nusreddin Ahmed (1296-1333) çıkarıldı. Ağabeyinin
aksine ılımlı bir hükümdar olan Ahmed, kısa sürede ağabeyinin olumsuz intibasını
sildi ve Loristan’da yenileme çalışmaları başlattı. Bölgedeki Kürt aşiretleriyle
bağlarını kuvvetlendirdi, hizmete yönelik bir yönetim benimsedi ve 38 yıl boyunca
ülkeyi yönetti.267
1333′te ölmesi üzerine tahta oğlu Rukneddin Yusuf Şah oturdu. 1340
yılında öldü ve yerine oğlu Muzaffer Efresyab geçti (1340-1355). II. Efresyab,
İlhanlılar’ın bölgeden silinmesine fiilen yardımcı oldu. Ölümü üzerine kardeşi
Şemseddin Peşeng (1355-1378) tahta geçti fakat Fedleviler bu tarihten başlayarak
gerilemeye başladılar. Peşengin ölümünden sonra Melik Pir Ahmed (1378-1408)
tahta geçti. Bu dönemde Timur saldırıları başladı ve Fedleviler, Fars tarafında kalan
topraklarının büyük bir kısmını kaybettiler. Daha sonra sırasıyla Ebu Said (14081417) ve Şah Husen (1417-1423) tahta çıktılar. Fedleviler bu dönemlerde de Fars
267
Ahmed Hüsrev, a.g.e., s. 14.
106
Muzafferanlarının sürekli saldırılarına uğradılar.1423 yılında Şemseddin Peşeng’in
torunu Mir Kiyaseddin, bir saldırı ile amcasının oğlu olan Şah Husen’i öldürdü ve
tahta geçti. Bu sırada Timur’un askerlerinden Mirza’nın oğlu İbrahim, Kiyaseddin
üzerine büyük bir ordu gönderdi ve Melik Kiyaseddin ülkesini terk etmek zorunda
kaldı. Böylece, Güney Kürdistan, Lor Kürt bölgesinin ve Fars bölgesinde hüküm
süren bu Kürt uygarlığı1424′te yıkılmış oldu.268
16. EYYUBİLER
1137 yılında doğan ve Kürt Revadi aşiretine mensup Selahaddin Eyyübi
1165 yılında Mısır’a vezir seçildi. Yönetimin çeşitli kademelerine yakın akrabalarını
yerleştirerek sağlam bir yapı oluşturdu. Fransız ve Bizansların müşterek saldırılarını
başarıyla bertaraf eden ve onlar karşısında zaferler elde eden Eyyübi, İslam
dünyasında kendisine büyük sempati duyulan, tam anlamıyla güçlü bir vezir
durumuna geldi.10 Aralık 1171′de varlığını 200 yıl sürdürmüş olan Mısır Fatimi
halifeliğine son verdi. Kısa bir süre içerisinde Yemen, Aden ve Hicaz’ı aldı. Suriye
Kralı Nureddin’in 13 Mayıs 1174′te ölmesi üzerine, bir orduyla Şam’a girerek burayı
da hâkimiyetine aldı. Mayıs 1175′te Bağdat’taki Abbasî halifesi Eyyübi’nin krallığını
kabul ederek, fethettiği topraklardaki otoritesini kabul ettiğini ilan etti. Dinde yaptığı
reformlardan dolayı adı Yusuf Şer Eyub iken dini ıslah eden manasında kendisine
Selahaddin adı verildi. Bu gelişmelerden sonra Musul’a girerek, Atabekleri ortadan
kaldırdı ve ülkesinin sınırlarını Fırat’a kadar genişletti. Sırasıyla kuzeydeki küçük
beylikleri ve Kürt aşiretlerini topraklarına katarak kuzeyde Ermenistan’a kadar
ilerledi. Kendisine doğuda Dicle’yi sınır alan Eyyübi İmparatorluğu güneyde
Yemen’e, batıda ise Tunus’a kadar uzanıyordu. 1187′de Kudüs’ü Hıristiyanların
elinden aldı. 4 Mart 1193 yılında Selahaddin Eyyübi’nin ölümünden sonra Eyyübiler
dağılmaya başladı.269
17. ŞEDDADİLER
Hanedanın kurucusu Muhammed ibn Şeddad ibn Salariler hükümdarı
Merzban
ibn
Muhammed’in
hapsolunmasından
sonra
yaranmış
durumdan
faydalanarak 951 yılında, Merzban’ın denetiminde olan Dvin (Debil) şehrini ele
268
269
Ahmed Hüsrev, a.g.e., s. 14-15.
Ahmed Hüsrev, a.g.e., s. 16-17.
107
geçirmiştir. Bu zaman Azerbaycan’ı yöneten İbrahim Salari babasına bağlı Vayzur
(Vayotsdzor) hükümdarının ordusunu Muhammed ibn Şeddad’a karşı göndermiştir.
Fakat Muhammed şehir ahalisinin yardımıyla Salari ordusunu tamamıyla yok
etmiştir. Çok geçmeden, İbrahim’in kendi komutasındaki ordu Dvini ele
geçirebilmiştir. Muhammed adamları ile birlikte Vaspurakan’a kaçmış ve 955/56
yılında Vaspurakan’da ölmüştür. Dvin elden çıkınca Muhammed’ in Vayzur
hükümdarının himayesine sığınmış iki oğlundan büyüğü Ebülhesen Ali Leşkeri 965
yılına dek Vayzur’da kalmıştır. Küçük oğlu Fezl ise sonunda, Salarilere hizmet
etmeye başlamış ve Salari hükümdarı Ali et-Tazi’nin yönetimindeki Gence’ye
gelmiştir, 969/70 yılına dek burada yaşamıştır. Gence’de bulunduğu zaman Fezl
şehir reisinin önerisi ile ağabeyi Leşkeri’ye haber göndererek onu Gence’ye davet
etmiş ve onun Gence hükümdarı olması yönündeki önerisine Leşkeri olumlu yanıt
vermiştir. Fezl’le anlaşarak Gence şehir reisi Yusuf el-Guzzaz, şehirdeki Salari
hükümdarını hapsederek şehir kapılarını Leşkeri’ye açmıştır. Böylece, Leşkeri ibn
Muhammed 971 yılında Gence yönetimini de sahiplenerek hanedanın temelini
atmıştır. Kısa süre sonra Şeddadiler Gence çevresindeki Berde, Şemkir ve diğer
topraklarda güçlenmişlerdir. Onlar Ermenistan’ın doğu bölgelerinde denetimi ele
almışlardır. Ülke toprakları Kür-Araz nehirleri arasındaki arazileri kapsıyordu.
Şeddadiler kuzey taraftan Şeki ve Kahet çarlığı, güneyden Revvadiler devleti ile
komşu idi. Devletin güneybatısında yer alan Debil şehri de Şeddadilerin yönetiminde
idi. 1088 yılında Selçuklular bu uygarlığın varlığına son verdiler.270
18. SORAN KÜRDİSTAN PRENSLİĞİ
Mir Muhammed, 1810′da Şirvan ve Biradost beyliklerini birleştirerek
Revanduz’da yeni bir egemenlik alanı oluşturdu. 5 kişilik askeri konseyin
yönetiminde 50 bin kişilik bir ordu kuran Mir Muhammed, başkent Revanduz şehri
olmak üzere mirlik düzeyinde çeşitli faaliyetlerde bulundu. Kürtler arasında Mirê
Kor olarak da bilinen Mir Muhammed, 1816′da Havlokan’da kurduğu silah
fabrikasında kılıç, hançer, top gövdesi, fişek, top tekerleği ve diğer mühimmatlar
üreterek düzenli ordu üzerinde çalıştı ve 1830′da Osmanlı Devleti’ne karşı
bağımsızlık ilan etti. Osmanlı’nın Bağdat valisi tarafından resmen tanınan hükümet,
kendi adına bir Kürdistan Dinarı bastırdı. İlk yıllarında Osmanlı’nın hafife aldığı
270
(Erişim) “Şeddadi Devleti”, http://www.azerbaijans.com/content_374_tr.html, (15.01.2013)
108
Soran Kürdistan Prensliği 1833′te bölgedeki Ermeni ve Yezidi Kürtlerle de ittifak
kurup Diyarbakır ve Mardin’deki Osmanlı egemenliğine de son verince Osmanlı
orduları kumandanı Reşit Paşa bir kuvvetle Mir Muhammed’in ordularına küçük
çaplı saldırılar düzenlemeye ve Kürt bölgesindeki bazı yerleşim birimlerini yıkmaya
başladı. Yaklaşık beş yıl süren sürtüşmeler sonrası yapılan müzakereler,
Osmanlı’nın, Kürtlerin bağımsızlık fikrine ne denli karşı olduğunu ortaya koydu.
Şeyhülislam Molla Hadi’nin ‘Kürtlerin Osmanlıyla savaşmalarının ümmete ihanet
olduğu yönündeki fetvası sonrası bazı Kürt aşiretlerinin geri çekilmesiyle Mayıs
1838′de başlayan kanlı çarpışmalar, 13 Ağustos 1838′de Mir Muhammed
komutasındaki Kürdistan ordusunun, bir İngiliz yüzbaşısının komutasındaki Türkİran kuvvetlerinin ortak saldırısı sonucu Revanduz yakınlarında yenilgiye
uğramasıyla son bulacaktı. Bu yenilgiden sonra çok sayıda Kürt yerleşim birimi
yağmalandı ve Revanduz’un büyük bir kısmı ele geçirilerek yıkıldı.271
19. BOTANİLER
1803 yılında Cizre’de dünyaya gelen Bedirhan Bey, 18 yaşında (1821)
Botan Emirliği’nin başına geçti. Bedirhan Bey çok genç yaşta olmasına rağmen,
çevredeki Kürt beylerine iktidarını kabul ettirdi. Osmanlıya asker ve vergi vermeyi
reddetti ve bağımsız bir ordu kurup kendi emirliğinin içerisine yeni topraklar katarak
genişlemeyi sürdürdü. Kısa bir süre içerisinde Bitlis, Hakkari, Muş, Van ve Kars
Kürt beyleriyle ittifak sağlayarak Osmanlı egemenliğine karşı Kutsal Anlaşma
gerçekleştirdi. Bu birliğe Doğu Kürt bölgesinin en büyük Kürt beyliği olan Erdelan
Beyliği’ni de dahil ederek, aşiretlerden ortak bir ekip kurdu. Kurulan ordunun askerî
gücü arttırılarak, Cizre’de biri barut diğeri tüfek üreten iki atölye kurdu. Yerli
uzmanların yetişmesi ve modern savaş taktiklerini öğrenmeleri için Avrupa’ya
öğrenciler gönderdi. Osmanlı’nın aldığı vergiden çok daha az bir oranla vergi aldığı
için halkın sempatisini topladı böylece civar halkların topraklarını da beyliğine kattı.
1842 yılında bağımsızlık ilan eden Bedirhan Bey, Cizre’yi başkent yaptı Kürt
bayrağını çekti.272
271
272
Ahmed Hüsrev, a.g.e., s. 17-18.
Ahmed Hüsrev, a.g.e., s. 19.
109
Kürt liderler, Bedirhan Bey’i destekleyeceklerine dair and içtiler. Süreç,
Kürt coğrafyasının Osmanlı’dan ayrılması doğrultusunda gelişiyordu. Bu da
İstanbul’un yanı sıra bölge üzerindeki çıkar dengelerini sarsacağı için Avrupa
devletlerini ürkütüyordu. Batılı misyonerlerin teşvikiyle, Asuriler, Bedirhan Bey ile
olan anlaşmalarını bozarak ona olan desteğini geri çektiler. Bu noktadan hareketle,
batılı devletlerin sultan üzerindeki baskıları, Osmanlı yöneticilerini Bedirhan Bey’e
karşı harekete geçmeye teşvik etti. Mareşal Hafız Paşa, görüşmeler yoluyla Bedirhan
Bey’in Osmanlı hakimiyetini tanımasını sağlamakla görevlendirildi. Ne var ki
Bedirhan Bey görüşmeleri kabul etmedi ve ne yapıldıysa sultandan gelen teklifleri
reddederek Kürdistan’ın bağımsızlığını vurguladı. 6 Haziran 1847′de Osmanlı ordusu
üç koldan başkente saldırıya geçti. Harput, Urfa, Diyarbakır, Erzurum, Bağdat ve
Musul bölgelerinde bulunan askeri güçler de bu taarruza katıldılar. 27 Temmuz
1847′de Bedirhan Bey, hiçbir askerine dokunulmaması şartıyla teslim oldu. Bedirhan
Bey ve ailesi önce İstanbul’a daha sonra da Girit adasına sürgüne gönderildi ve daha
sonra da Şam’a sürüldü.273
20. MEHABAD KÜRT CUMHURİYETİ
İran’ın 1941 yılı Eylül ayında İngiliz ve Ruslardan müteşekkil itilaf
kuvvetleri tarafından işgal edilmesi, İran’ın Kürtler ve aynı yönetim altında yaşayan
Azeriler üzerindeki otoritesinin çökmesine yol açtı. Kürtlerin yaşadığı bölgelerde bu
çöküşün en ciddi sonuçlarından biri Ruslar karşısında yenilen ve geri çekilmek
zorunda kalan İran kuvvetlerinin geride bıraktığı askerî mühimmatın Kürtlerce ele
geçirilmesi oldu.274
Bu gelişme, Şah Rıza rejimi tarafından Kürtlerin konumu bir anda
değiştirmekle birlikte bölgedeki dengeleri de değiştirmiştir. İngiliz-Rus işgali sonrası
Doğu Kürt bölgesi, Rus Hakimiyet Bölgesi, İngiliz Hakimiyet Bölgesi ve Kürtlerin
denetimindeki bir ara bölge olmak üzere üçe bölünmüştü. Denetimsiz kalan bu
bölgede güç toplayan Kürtler, Rus ve İngilizlerle görüşerek, İran’ın bölgedeki
hâkimiyet bağını tamamen ortadan kaldırmak için çeşitli girişimlerde bulunmakta
gecikmediler. İran idaresinin bölgedeki zayıflığı Rusların, Celalî, Herki ve diğer
273
274
Ahmed Hüsrev, a.g.e., s. 20.
Ahmed Hüsrev, a.g.e., s. 21.
110
birçok aşiretle lokal ilişkiler geliştirmesinin önünü açmıştı. Kürtlerin talepleri Ruslar
tarafından ilk başta olumlanmadıysa da ilerleyen zamanlarda Kızıl Ordu’ya tahıl
temini ve bölgede güvenliğin Kürt birliklerince sağlanması şartıyla Ruslar, Kürtlere
İran ile aralarındaki meseleyi çözme izni verdiler. İngilizler ise Şeyh Mahmud
Berzenci’den deneyledikleri sorunlardan dolayı Kürt taleplerine her seferinde
olumsuz yanıtlar vermekteydi. Nitekim Kürt devleti, bölgedeki diğer ülkeler için de
hassas bir konuydu ve İkinci Dünya Savaşı’nın ilk yıllarında Britanya, Ortadoğu’da
bir risk almak istemiyordu. Denetimsiz bir bölgenin oluşması Kürt aşiretleri için
önemli hâkimiyet alanları meydana getirmişti. Örneğin Şah Rıza ile girdiği mücadele
sonrası topraklarını terk etmek zorunda kalan Banii Beyzade aşiretinin liderlerinden
Hama Reşit Beg, saygı duymadığını söylediği Irak-İran sınırını geçerek, topraklarına
dönmüş ve taraftarlarının yardımıyla Bane ile Zerdeşt bölgelerini kapsayan yarıözerk bir otorite kurmayı başarmıştı. Yüksek rütbeli bir İran subayını öldürmesine ve
isyancı olarak ilan edilmiş olmasına rağmen İran Hükümeti, Hama Reşit’i bölgenin
yarı-resmî valisi olarak tanımak zorunda kalmıştı. Yine aynı şekilde Mahmud
Aksaye Sene’nin kurmuş olduğu hâkimiyete İran güçleri müdahale edememişti. 1942
yazında Hama Reşit Beg ile Mahmud Aksa arasında ihtilafların ortaya çıkmasıyla
İran, Mahmud Aksa tarafında yer aldı ve Hama Reşit’in yok edilmesi için gerekli
mühimmatı sağladı. Yenilen Hama Reşit, tekrar Irak sınırının diğer tarafına
sürüldü.275
Bir yıl geçmeden İran, kuvvetlerini Mahmud Aksa’nın üzerine yöneltti ve
sınırın diğer tarafına sığınana kadar peşini bırakmadı. Bu olayların neticesinde zayıf
düşen Kürt birlikleri İran ordusu karşısında tutunamadı ve 1945 Eylül’ü itibariyle
Sakız – Bane – Zerdeşt hattının güneyindeki tüm Kürt bölgelerinin denetimi tekrar
İran Hükümeti’nin eline geçti. Geriye kalan bölgelerde yine güçlü bir Kürt varlığının
söz konusu olması hasebiyle İran daha çok ilerleyemeden durmak zorunda kaldı.
Hattın diğer tarafında kalan Mehabad şehrinde ise Kürt siyasî çalışmaları önemli
sonuçlar doğuracaktı. İşgalin ilk yıllarından beri Kürtlerin siyasi bir varlık
gösterdikleri Mehabad şehrinde 16 Ağustos 1943′te bir grup Kürt tarafından
Komelaya Civane Kurd (Kürt Gençlik Komitesi) kurulmuştu ve faal bir şekilde
bağımsız Kürdistan propagandası yapmaktaydı. Bu dönemde Kürdistan girişimi için
275
Ahmed Hüsrev, a.g.e., s. 21-22.
111
iki önemli etken dikkat çekiyordu. İlki, Rusların 1942′de nüfuz sahibi bazı Kürtleri
Moskova’ya bir kongreye davet etmesi, ikincisi ise Irak ordusuna Kürt subayın
Kürdistan’ın bağımsızlığının desteklenmesi karşılığında Almanya’ya karşı verilen
savaşta Kürt vatandaşlarının silahlı desteğinin önerilmesi oldu. Rusya, İran’daki Kürt
politikasını 1944′te uygulamaya koydu ve Komela’nın başvurusu üzerine Mehabad’a
Kürdistan-Sovyet Kültürel İlişkiler Topluluğu (KSKT) adıyla bir şube kurdu.
Nitekim öncesinde bir yeraltı örgütü olan Komela, 6 Nisan 1945′te, KTSK’nin
binasında yapılan bir törenle tüzüğünü deklere etti.276
Buradaki en önemli olay, elbette ki Kültür Kurumları başkanı Kadı
Muhammed’in Komela’ya kabul edilişiydi. Bu kabul edilişten hemen sonra güçlü
kişiliği, karizmatik davranışları ve entelektüel birikimiyle örgüt içinde yükselen Kadı
Muhammed, yönetimi tek elde bulundurarak bir Kürdistan politikası belirlemeye
başladı. Kadı Muhammed, 12-15 Eylül 1945 tarihlerinde çeşitli temaslarda bulunmak
üzere kuzeni Seyfî Kadı ve Hacı Baba ile birlikte Bakü’ye gitti. Burada Rus
yetkililerle görüşmelerde bulunan heyet, Mehabad’a dönüşü ertesi Mizhe Dimokrati
Kurd (Kürdistan Demokrat Partisi) adlı bir parti kurduğunu açıkladı ve bir
bildirgeyle Kürt aydın ve soylularına bildirimde bulundu. Açıklama toplantısına
katılan bütün Kürtler, oluşuma tam destek sundular ve ortak bir bildirge yayınlayarak
partiye üye oldular. Kısa bir süre içerisinde Iraktaki Kürtlerle diyalog geliştiren parti
yöneticileri, Mustafa Barzani ve peşmergelerini Mehabad’ta bir tören ile karşıladılar.
Tarih, 22 Ocak 1946′yı gösterdiğinde Kadı Muhammed, Çarçıra Meydanı’nda
Demokratik Kürdistan Cumhuriyeti’nin kuruluşunu ilan etti. Mahşerî bir kalabalık ve
büyük bir coşkunun hakim olduğu tören Kürdistan için bir dönüm noktası
niteliğindeydi. Kürdistan Milli Meclisi, 11 Şubat 1946′da Kadı Muhammed’i
Cumhurbaşkanlığına, Hacı Baba’yı Başbakanlığa ve General Mustafa Barzanî’yi de
Genelkurmay Başkanlığına, Seyfi Kadı’yı ise Kolluk Kuvvetleri Komutanlığına
atadı. Aynı gün, yürütme organları, yargı, askerî ve kültür kurumları kabul edildi.
Kürdistan Cumhuriyeti Anayasası ile “milletin meşru egemenliği” garanti altına
alınarak Kürtçe resmî dil, üstte kırmızı altta yeşil kuşak üzerine bir güneşin
276
Ahmed Hüsrev, a.g.e., s. 22.
112
bulunduğu bayrak Kürdistan bayrağı ve Şair Dildar Rauf’un Ey Ragıp adlı şiiri milli
marş olarak kabul edildi.277
Bir süre sonra basın yayın örgütlenmesi yapıldı ve 10 Ocak 1946′da yayın
hayatına başlamış olan Kürdistan dergisinin yayına devamına ve Kürdistan adlı resmi
bir gazetenin çıkarılmasına karar verildi. Kürdistan Milli Meclisi, aldığı kararlar ile
eğitim alanında iyileştirme kararı aldı ve genel ve zorunlu ilköğretimi tesis eden
yasalar çıkardı. Fakir ailelerin çocuklarına para yardımı, giyecek ve ders kitapları
verildi. Kültürel çalışmaların önemini vurgulayan meclis, ilk olarak iki Kürt şairin,
Hejar ile Hemen’in şiir kitaplarını devlet matbaasında bastırdı. Kısa bir süre
içerisinde Kürt okulları kuruldu ve Kürtçe eğitime başlandı. Havar ve Hilale adıyla
iki yeni dergi yayınlandı. 10 Mart’ta ise Sovyetlerin göndermiş olduğu bir verici
istasyonu ile Mehabad Radyosu yayın yapmaya başladı. Bu arada komşu ülkelerin
konuyla ilgili tepkileri gecikmedi. Türkiye Cumhuriyeti Başbakanı Mehmet Şükrü
Saraçoğlu 6 Mart 1946′da, İran ve Rusya’ya, konuya müdahalelerinin olabileceğine
dair birer telgraf çekmiş ve gelişmelerin endişe verici olduğunu belirtmişti. İran ise
Kürdistan rahatsızlığını Rus ve İngiliz yetkililere bildirmiş ve Sovyetlerin Kürt
gücünü kontrol edememesinin tehlikeli sonuçlar doğuracağını beyan etmişti. Bu
gelişmeler karşısında Kürdistan Milli Meclisi, İran Hükümeti’ne bir muhtıra çekerek,
ülkedeki Kürt sorunun sadece Kürdistan Cumhuriyeti sınırlarıyla değil, ülkenin
tümünde yaşayan Kürtlerle ilgili bir iç sorun olduğunu vurguladı ve karşılıklı
müzakereler ile Kürtlerin insani haklarının iade edilmesi istendi. Muhtıra, bir
Kürdistan Yüksek Konseyi’nin oluşturulmasını teklif etmekteydi ve bu muhtıranın
barışa uzatılmış bir el olarak algılanması gerektiği belirtiliyordu. Tarihler 9 Mayıs
1946′yı gösterdiğinde ABD, İngiltere, Türkiye ve İran’ın baskıları sonucu Sovyetler,
Demokratik Kürdistan Cumhuriyeti’nden desteğini çektiğini Moskova Radyosu’ndan
duyurdu. Bunun üzerine ertesi gün Kürdistan Savaş Konseyi, ABD, İngiltere,
Türkiye, İran ve SSCB’ye birer ihtar çekerek Kürdistan’ın bağımsızlığı ve milli
egemenliği vurgulandı. ABD ve SSCB’nin bu konuyla ilgili görüş ayrılıkları soğuk
savaşın başlangıç merhalelerinden birini oluşturdu. Bir anda yalnızlaşan Kürtler,
serinkanlı davranmak durumundaydılar.278
277
278
Ahmed Hüsrev, a.g.e., s. 23.
Ahmed Hüsrev, a.g.e., s. 24.
113
Kadı Muhammed, 1 Haziran 1946′da Fransız Basın Ajansı’na açıklamada
bulundu ve İran Hükümeti’nin İran genelinde demokratik yasaları uygulamasını,
Kürtlerin dil, eğitim ve kültürel haklarını tanımasını istedi. Fransız muhabirin Kadı
Muhammed’e merkezi hükümetle çatışma tehlikesi ve yabancı müdahale ihtimali ile
ilgili bir soru sorması üzerine, Kürdistan Cumhurbaşkanı şu cevabı veriyordu:
“Kürdistan’daki durum Azerbaycan’daki durumdan çok farklıdır. Ülkemiz hiçbir
zaman Sovyet askerlerince işgal edilmemiş ve Rıza Şah tahttan indirildiğinden beri,
ne jandarma ne de İran ordu birlikleri Kürdistan’a girmişlerdir. Bu sebeple biz,
bağımsızız ve kendi irademize sahibiz. Üstelik kim tarafından yapılırsa yapılsın
yabancı bir müdahaleye müsamaha göstermeyeceğiz. […] Ancak bilinmelidir ki
Amerikalıları ya da Rusları taklit etmek istemiyoruz, fakat medenî ülkelerin
hayvanları durumuna düşmeyi de reddediyoruz…” Ne var ki 10 Aralık 1942′de
Sovyetler ve İran arasında bir anlaşma sağlandı ve İran, aynı gün Kaflankuh
Geçidi’nden Kürtlerle kader birliği yapmakta olan Azerilere saldırdı ve Tebriz’i geri
aldı. Bu, başkent Mehabad’ın düştüğü anlamına geliyordu. İran Birlikleri buradan
Kürdistan üzerine yürüdü. Kadı Muhammed’in Tahran’daki kardeşi Sadri Kadı,
İran’da bir parlamenterdi ve bu durum üzerine İran ve Kürdistan Hükümeti arasında
uzlaşı sağlamaya çalıştı. Nitekim bir barış antlaşması da imzaladılar. Antlaşma
gereği General Mustafa Barzani ve Seyfi Kadı komutalarındaki birlikler etkisiz hale
getirilerek başkentin dışına alınmıştı. Yaklaşık bir hafta boyunca İran ve Kürt
hükümetleri herhangi bir sorun çıkarmadan kentte sükûneti sağladılar. Fakat 17
Aralık’ta Kadı Muhammed ve kuzeni Seyfi Kadı da dahil olmak üzere Kürdistan
Milli Meclisi’nin tüm üyeleri tutuklanarak hapse atıldı. Kentte karışıklık baş
gösterdiyse de İranlılar olaya hâkim olmakta gecikmediler ve Mehabad’ın denetimini
ele geçirdiler. 30 Aralık 1946′da Kadı Muhammed’in kardeşi Sadri, Tahran’daki
evinde tutuklandı ve Mehabad’a getirildi. Kadı Muhammed, Seyfi Kadı ve Kadı
Muhammed’in kardeşi Sadri ölüm cezasına çarptırıldı.279
Kadı Muhammed, kardeşinin haksız yere cezalandırıldığını ve bu cezanın
affedilmesi gerektiğini ısrarla belirttiyse de karar değişmedi ve üçü de 31 Mart
1947′de
sıkı
koruma
altına
alınan
ve
Bağımsız
Demokratik
Kürdistan
Cumhuriyeti’nin ilan edildiği Çarçıra Meydanı’nda idam edildiler. Kürdistan
279
Ahmed Hüsrev, a.g.e., s. 25.
114
Cumhuriyeti’nin yıkılması ve Kadı Muhammed’in asılması sonrası Türkiye ve
Irak’ta Kürt bölgelerinde geniş tedbirler alındı. Diyarbakır, İstanbul, Süleymaniye,
Bağdat gibi şehirlerde protestolar düzenlendi. İran’da sıkıyönetim ilan edildiyse de
Luristan’ın Urumabad kasabasında idamlara tepki olarak 11 Mayıs 1947′de şiddetli
bir ayaklanma baş gösterdi. Barzani ve peşmergeleri Irak Kürdistanı’na geçti. Burada
sert bir müdahale ile karşılaştılar ve daha önce Irak ordusunda görevli olan ve
Barzani’ye katılan 4 Kürt subay tutuklandı. General Mustafa Barzanî, 27 Mayıs’ta
yanlarında peşmergeleriyle Moskova’ya doğru yol aldı. İdamlar üzerine Avrupa’daki
Kürtler başta olmak üzere protestolar yapıldı. Avrupa’daki Kürt öğrencilerin yayın
organı Kürdistan’ın Sesi’nde ABD, İngiltere ve Irak sert dille eleştirilirken İran için
“Haşhaş müptelası monarşist faşistler” ifadesi kullanıldı.280
21. KÖRFEZ KRİZİ ORTADOĞU VE KÜRTLER
I. Körfez Krizi; 2 Ağustos 1990’da Irak’ın Kuveyt’i işgali ile başlayıp, ABD
öncülüğünde oluşturulan 28 ülkenin ordusu (BM koalisyonu çatısı altında) ile Irak
arasında yaşanan krizdir.
Irak’ta Saddam Hüseyin’in iktidara gelmesiyle birlikte Irak’ın Kuveyt’e olan
ilgisi artmıştır. 1988 yılında İran-Irak arasında ateşkes sağlanmış, ancak Irak, savaşı
süresince Arap ülkelere büyük oranda borçlanmış, bu borçların toplamı 80 milyar
dolara ulaşmıştır.281 İran-Irak savaşının ağır borç yükü, Irak’ın yeni kaynaklar
araştırmasını gerektirdi. Irak’ın bu zor durumuna rağmen Kuveyt ve Birleşik Arap
Emirlikleri kendilerine ayrılan kotanın üzerinde petrol ihraç ederek petrol fiyatlarının
düşmesine neden oldu ve en büyük ihraç ürünü petrol olan Irak için bu durum ciddi
bir ekonomik sıkıntı yarattı. Bu durum üzerine Irak, petrol üreten Arap ülkelerinden,
petrolün varil başına düşen fiyatının 15 dolardan 25 dolara yükseltilmesini ve ayrıca
kendisine 30 milyar dolar da yardım edilmesini istedi. Ancak tekliflerin kabul
edilmesini beklemeden Kuveyt sınırına asker yığmaya başladı.282
Irak Kuveyt üzerindeki emellerini gerçekleştirmek için bir takım suçlamalarla
işe başladı. Irak’a göre, İran ve Irak arasında kabul edilen ateşkesin hemen ertesi
280
Ahmed Hüsrev, a.g.e., s. 26.
Türel Yılmaz, “Uluslararası Politikada Ortadoğu”, Akçağ Yayınları, Ankara, 2004, s. 272.
282
Doğu Ergil, “Körfez Bunalımı”, Gökdoğan Yayınları, Ankara, 1990, s.3 4.
281
115
günü 9 Ağustos 1988’de Kuveyt Rumeyla bölgesinde yer alan petrol kuyularını daha
fazla işleterek, petrol üretimini arttırdı. Kuveyt’in bu tutumu, Saddam Hüseyin
tarafından provokasyon ve ihanet olarak nitelendirilmiştir.283 Irak 16 Temmuz
1990’da Arap Birliği Genel Sekreterine bir mektup göndererek, Kuveyt’i 1980
yılından bu yana kendisine ait Rumeyla petrol bölgesinde, petrol kuyuları açmakla ve
petrol üretimini arttırarak, fiyatların düşmesine neden olmakla suçladı.284
Bu süreç içerisinde Irak ve Kuveyt arasında Cidde ve Bağdat’ta bir dizi
görüşmeler yapıldı. Irak’ın Kuveyt sınırına yaptığı yığınak “baskı unsuru” olarak
değerlendirildi. Görüşmelerden sonuç alamayan Irak, “coğrafyasını bütünleme”
ihtiyacıyla 2 Ağustos 1990’da Kuveyt’e girdi. Irak’a göre Kuveyt, Osmanlı Devleti
döneminde Basra’nın bir kazası olduğu için Irak’ a aitti. Kuveyt’in Irak için oldukça
önemliydi. Irak’ın Basra Körfezine iki yoldan çıkışı vardır. İlki, Şat-ül Arap suyolu
üzerinde bulunan limandır. Ancak bu liman, İran ile yapılan sekiz yıllık savaşta batık
gemi enkazları ile tıkanmış bir durumda olduğundan işlemez durumdaydı. Irak’ın
Körfezde işlek durumda olan tek limanı Umm-ı Kasr’dı. Ancak bu limanın giriş ve
çıkışını kontrol eden iki ada, Verbe ve Bubiyan Kuveyt’e aitti. Irak uzun süredir bu
daların kendisine kiralanmasını istemesine rağmen Kuveyt, bunu her defasında
reddediyordu. Adaların ve özellikle daha büyük olan Bubiyan adasının Irak için
stratejik önemi büyüktür. Kuveyt’in işgali, bu soruna daha kalıcı biz çözüm
getirmeyi amaçlıyordu. Kısaca Irak, Basra Körfezine daha rahat açılmasını
sağlayacak olan Kuveyt’in elindeki iki adanın denetimini ele geçirmek istiyordu.285
Irak, Kuveyt’i kendi topraklarına kattığı takdirde, Suudi Arabistan’dan sonra
dünyanın ikinci büyük petrol rezervine sahip ülke durumuna gelecekti. Bütün bu
nedenlerden dolayı Irak, 2 Ağustos 1990’da işgal ettiği Kuveyt’i 8 Ağustos’ta ilhak
etti ve 28 Ağustos 1990’da da ülkenin 19. vilayeti olarak ilan etti.286
283
Eric Salunger ve Pierre-Laurent (Çev.Erden Akbulut), “Körfez Savaşı: Gizli Dosya”, E Yayınları,
İstanbul, 1991, s. 9.
284
“Historical Background”, Congressional Digest, Vol. 70, March 1991, s.72.
285
Türel Yılmaz, a.g.e., s. 275-276.
286
İhsan Gürkan, “1989-1990 Demokrasi Devrimi ve Soğuk Savaş Sonrasında Ortadoğu ve
Türkiye” (Der.Sabahattin Şen) “Su Sorunu, Türkiye ve Ortadoğu”, Bağlam Yayınları, İstanbul,
1993, s. 51; Colin Warbrick “The Invation of Kuwait By Iraq”, International and Comparative Law
Quarterly, Vol.40, April 1991, s. 483.
116
I. Körfez Krizinin etkisi sürecin yaşandığı Ortadoğu coğrafyasında ciddi
sorunlar ortaya çıkarmıştır. Bu sorunlardan en önemli olanı ise etnik bağlamda
bölgedeki krizden yararlanmak isteyen Kürtlerdir.
Kürtler Ortadoğu bölgesinde yaşayan en eski halklarından biridir. Sayıları
konusunda kesin bilgiler bulunmamakla birlikte, dünyada toplam 25-30 milyonu
bulduğu, bunun 20-25 milyonunun Ortadoğu’da yaşadığı bildirilmektedir. Kürt
nüfusun dağılımı: Türkiye’de 10-12 milyon, İran’da 5-6 milyon, Irak’ta 3-3.5 milyon
Suriye’de 800.000 – 1.000.000 arasındadır.287
Yakın coğrafyada Kürtler tarafından bağımsız bir devlet kurulması yolunda
kısırlıklar gözlemlenmektedir. Bu kısırlığın ana nedenleri yapısal dinamikler ve
bölgesel dinamiklerden kaynaklanmaktadır. Yapısal dinamik; feodal dönemi
aşamamış olmanın getirdiği iç kavgalarla parçalanmışlık, bölgesel dinamik ise 1639
Kasr-ı Şirin’den beri iki, 1923 Lozan’dan beri de en az dört devlet arasında
parçalanmış olmanın getirdiği kısırlık ve Pan-Kürdizm açısından farklı devletler
arasında
uzun
zamandan
beri
bölünmüş
olmanın
zaman
içinde
ürettiği
farklılıklardır.288
Kürt topluluğun devletleşmesi bağlamında 2013 yılı itibariyle konjonktürde
önemli değişiklikler gerçekleşmiştir. Bu değişiklikleri sağlayan etkenler;
Uluslararası konjonktür açısından dünyada azınlık konularına büyük önem
verilmiştir. “Ulus-devlet” düşüncesi küreselleşme süreci içerisinde gittikçe
zayıflamaktadır. Ayrıca hızlanan ve gelişen kitle haberleşme araçları baskı altındaki
halkların halkların sorunlarını tüm dünyaya anında duyurmaktadır. Bölgesel
konjonktür açısındansa Kuzey Irak Kürtlerinin 1988 ve özellikle de 1991’deki
sığınma sorunları duruma çok radikal bir değişiklik getirmiştir. Kürt sorunu
Ortadoğu bölgesinde ve diasporada yoğun ilgi toplamaktadır. Suriye bölgede ABD
yanlısı hükümetlerden uzak durarak SSCB ile yakınlaşmakta; buna neden olarak da,
Kürt nüfusun ABD yalısı politikaları gösterilmektedir. İran yönetimi de diğer
yönetimlerden tecrit olmuş durumdadır. Kürtlerin yaşam alanlarında çeşitli sorunlar
287
(Erişim)
Kurdish
Population,
http://www.kurdistanica.com/?q=gallery&g2_itemId=95,
(15.01.2013)
288
Baskın Oran, “Kalkık Horoz Çekiç Güç ve Kürt Devleti”, Bilgi Yayınevi, Ankara, 1996, s. 2223.
117
yüzünden çatışma ortamı bulunduğundan ortak politika izlenemez duruma
gelmiştir.289
ABD’nin Ortadoğu’da Türkiye’nin de topraklarını kapsayacak şekilde bir
Kürt devletinin kurulması için gerçekleşen eylemlerden biriside bölgede Çekiç
Güç’ün kurulması olmuştur. ABD, Irak’a karşı kara harekatına girişmeden önce hem
Saddam’ın dikkatini dağıtmak, hem de ordusunu iki ayrı cephede meşgul etmek için
ülkenin kuzeyinde Kürtleri, güneyinde de Şiileri Bağdat yönetimine karşı
ayaklanmaya çağırmıştı. Irak ordusu Kuveyt’ten çıkarıldıktan ve Şubat 1991 sonunda
ateşkes ilan edildikten sonra, Mart başından önce Şiiler, hemen ardından da
kuzeydeki Kürtler ayaklanma başlattılar. Güney bölgedeki ayaklanmayı kısa sürede
bastıran Saddam Hüseyin kısa sürede kuzey Irak bölgesine yöneldi. Irak ordusu
karşısında tutunamayan Kürtler dağıtılmıştır. Saddam’ın işbaşında kalması için
Kürtleri bir kez daha yarı yolda bıraktı ve ayaklanmayı desteklemedi. Nisan 1991
başında Irak ordusundan kalan 1.500.000 Iraklı Kürt İran ve Türkiye sınırına
dayandı. Türkiye sayıları 500.000’e varan sığınmacıların içeri alınmaması yolunda
karar almıştı çünkü 1988’de böyle bir deneyim yaşamış ve bunun maliyetine
katlandığı halde Batılı devletler yardımda bulunmak bir yana bir de Türkiye’yi
eleştirmişlerdi. Ayrıca PKK’nın faaliyetlerindeki artış bu kamplara bağlandığı için
hükümet zor durumda kalıyordu. Burada kurulacak kampların kalıcılaşarak Türkiye
toprakları içinde bir Kürt “Gazze Şeridi”nin oluşması ihtimali endişe yaratıyordu.
Hem sınırdan içeriye yönelik baskı çok yoğundu, hem de bu durumu sürdürmeye
devam etse uluslararası alanda çok eleştiriye uğrayacaktı. Sonuçta Kürtler sınırdan
içeri kamplara alındılar. ABD kendi kamuoyundan gelen baskılar Türkiye’nin ısrarı
ve daha da önemlisi kendisi müdahale etmezse İngiltere ve Fransa’nın müdahale
etme olasılığının belirlemesi üzerine Kuzey Irak’a havadan yardımı başlatma kararı
aldı. Sonuçta, ABD 10 Nisan’da Kuzey Irak’ta 36.paralelin kuzeyinde uçuş yasağı
getirdi ve askeri faaliyetleri yasakladı.290
Bunun üzerine Huzur Harekatı (Operation Provide Comfort) adı verilen
operasyon, ABD, İngiliz ve Fransız askeri kuvvetlerinin Zaho civarında güvenli
bölge oluşturma yolundaki çalışmalarıyla başladı. Bu ülkelerin askerlerinden oluşan
289
Baskın Oran, a.g.e, s. 23.
İlhan Uzgel, “Türk Dış Politikası; Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar”
(Ed. Baskın Oran), İletişim Yayınları, İstanbul, 2005, s. 259-261.
290
118
kuvvetler Silopi’de, hava gücü de İncirlik’te konuşlandı. Çekiç Güç’te toplam 1.862
kişi görev yapıyor ve 44’ü ABD, 4 tanesi Türkiye’den olmak üzere 77 uçak ve
helikopter bulunuyordu. Türkiye’ye ekonomik ve siyasal açıdan büyük yük oluşturan
Kürtler hızla Kuzey Irak’ a dönmeye başladılar. Bu ilk operasyon 1991’de sona erdi
ve bundan sonra 2. Huzur Operasyonu (Operation Provide Comfort II) ya da
kamuoyunda Çekiç Güç olarak bilinen birliğin görev aldığı ikinci aşama başladı.
Eylül 1991’de kara birlikleri Türkiye’nin isteği üzerine çekilince, Çekiç Güç İncirlik
ve Pirinçlik’te konuşlanan 77 uçak ve helikopterden oluşan bir kuvvet haline geldi.
Zaho’da ise bir Askeri Eğitim Eşgüdüm Merkezi (Military Coordination CenterMCC) kuruldu. Çekiç Güç’ün kurulması Türk iç ve dış politikasında çok tartışmalı
bir yere sahip oldu. Gerek muhalefet partileri gerekse kamuoyunda, Türkiye’nin
kendi eliyle Kuzey Irak’ta bir Kürt devletinin oluşturulması süreci olarak
değerlendirildi. Tüm partiler Çekiç Güç’ün varlığına karşıydı fakat 1990’lar boyunca
bu partilerin hepsi iktidara gediklerinde istemeseler ve kamuoyu karşısında zor
duruma düşseler de Çekiç Güç’e sırasıyla onay vermek zorunda kaldılar.291
Kürt sorunu bağlamında Çekiç Güç Saddam’ın Kürtleri ezmesini ve Türkiye
sınırına yığılmalarını engellemekte, Türkiye Çekiç Güç’ün varlığı nedeniyle Kuzey
Iraklı Kürtlerin ezilmesine engel olarak Kürt halkıyla bir sorunu olmadığının ileri
sürebilmekte ve Çekiç Güç’ün sayesinde PKK’nın Kuzey Irak’ta güçlenmesini
önlemekteydi. Türkiye Çekiç Güç’e izin vererek Kuzey Iraklı Kürtlerin yakınlığını
sağlıyordu. Çekiç Güç’ün varlığı Irak’ın Türkiye için bir tehdit olmasını önlüyordu.
Çekiç Güç’ün gitmesi ve Saddam’ın güçlenmesi, Bağdat’ın Türkiye’ye karşı daha
fazla sertleşmesine ve Kürtleri tekrar ezmeye başlaması durumunda ambargonun
uzamasına neden olacaktı. Çekiç Güç ayrıca Körfez ülkelerinin de güvenliği
sağladığı için Türkiye’nin bu ülkelerden de bazı beklentileri vardı. Çekiç Güç
aleyhindeki görüşler; PKK’ya yardım ettiği, Kuzey Irak’ta bir otorite boşluğu
yarattığı ve burada bir Kürt devleti kurulmasına yardımcı olduğu noktalarında
toplamaktaydı. Çekiç Güç’ün göreve başlamasından sonra PKK faaliyetlerinde bir
artış görülmesi, Türkiye basınında Çekiç Güç’e ait helikopterlerin PKK’ya yardım
291
İlhan Uzgel, “Türk Dış Politikası; Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler,
Yorumlar”, s. 261-262.
119
malzemesi attığı ve PKK’lı yaralıları taşıdığı yolunda haberlerin yer alması bu
yöndeki kuşkuların artmasına neden olmuştu.292
21.1. Kuzey Irak’ta Kürt Devletinin Oluşturma Çabaları
Türkiye’nin en çok çekindiği gelişmelerden birisi Kuzey Irak’ta bir Kürt
siyasal oluşumu, Türkiye’nin davet ettiği Çekiç Güç’ün sağladığı güvenlik sayesinde
ortaya çıkmaya başladı. Bunun en önemli aşaması Mayıs 1992’de Kuzey Irak’ta
seçimlerin yapılması ve bir parlamento kurulmasıydı. Gerçi Iraklı Kürtler seçim
konusunda Ankara yönetimini önceden haberdar etmişlerdi ama bunu parlamento
değil belediye seçimleri olarak sunmuşlardı. Çekiç Güç’ün bölgeye yerleşmesinin
ardından Cumhurbaşkanı Özal’ın ağırlığını koymasıyla Türkiye Kuzey Irak’taki
gelişmelerle yakından ilgilenmeye başladı. Bu yaklaşım Türkiye’nin bölgedeki
gelişmelere dahil olarak kendi aleyhine bir durumun ortaya çıkmasını önlemesi
şeklinde tanımlanıyordu ve Türkiye gerçekten de bundan sonra bölgelerin
gelişmelerin içinde doğrudan yer almaya başladı. Bunun da en önemli göstergeleri
Kürdistan Demokrat Partisi lideri Mesut Barzani ve Kürdistan Yurtseverler Birliği
lideri Celal Talabani’nin Temmuz 1992’de Özal’ın talebi üzerine Ankara’ya gelerek
görüşmelerde bulunmaları, burada ayrıca bu şahıslara diplomatik pasaport da
verilmesiydi. Türkiye Kuzey Iraklı Kürt grupların Ankara’da temsilcilik açmalarına
izin vermiş ve ayrıca bölgede bazı alt yapı çalışmalarında yardımcı olmuştur.293
Kuzey Iraklı Kürtlerin Temmuz 1992’de hükümet oluşturması, Eylül ayında
da bir istihbarat ve polis örgütü kurması, Ekimde de ordu oluşturma yolundaki
girişimlerine hız verip yine aynı ay içinde Erbil’de Federe Kürt Devleti’nin
kurulduğunu bildirmeleri Türkiye’yi daha etkin önlemler almaya itti. İlk olarak,
Türkiye söz konusu kararın bölgedeki barış ve güvenliğin aleyhine olduğunu ve bunu
tanımadığını açıkladı. Ardından PKK’nın üslendiği bölgeye yönelik operasyonlar
başlatıldı. İkinci olarak, Ankara Kuzey Iraklı Kürt gruplara Bağdat yönetimiyle
diyalog önerirken, Bağdat yönetiminin bölgedeki denetimini yeniden kurması
gerektiğini de savunmaya başladı. Üçüncü olara, Kasım 1992’de Ankara’da Suriye
ve İranlı yetkililerle bir Konferans düzenleyerek Irak’ın toprak bütünlüğünün
292
İlhan Uzgel, “Türk Dış Politikası; Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler,
Yorumlar”, s. 263.
293
İlhan Uzgel, “Türk Dış Politikası; Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler,
Yorumlar”,, a.g.e., s. 263.
120
korunması yolunda bir bildiri yayınlanmasını sağladı. Türkiye böylece, aslında
ilişkilerinin iyi olmadığı Suriye ve İran’la bu noktada çıkarlarını uyumlaştırmış ve bu
ülkeleri yanına alarak ABD’ye ve dünyaya, Kürt devleti kurulmasına izin
vermeyeceği mesajını iletmişti. Dördüncü olarak, 1993’ten itibaren Türkiye Irak
yönetimiyle ilişkilerini geliştirmeye ve temelde ekonomik nedenler de olsa, Irak’a
uygulanan ambargonun kaldırılması için daha yoğun girişimlerde bulunmaya başladı.
Çekiç Güç ile birlikte Kuzey Irak’ta bir Kürt devleti yavaş yavaş oluşmaya başladı ve
bu faaliyetler en çok Türkiye coğrafyasını etkiler bir hal aldı. Türkiye birçok alanda
kendi aleyhine seyreden bu gelişmelere ve bir türlü kurtulamadığı Çekiç Güç’ün
varlığını bazen bölgedeki yüzlerce hükümetdışı kuruluşun giriş çıkışını denetim
altına alarak, bazen operasyonlar düzenleyerek, bazen Kuzey Irak’ta Barzani’yle
işbirliğine giderek, bazen de Barzani’yle Saddam Hüseyin’le işbirliğine iterek
karşılık vermeye çalışıyordu.294
294
İlhan Uzgel, “Türk Dış Politikası; Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler,
Yorumlar”, s. 264.
121
22. YİRMİBİRİNCİ YÜZYILDA BAĞIMSIZ KÜRT DEVLETİNİN
KURULMA ÇABALARI VE BÖLGESEL GÜVENLİK
22.1 Irak Müdahalesi Sonrasında Kurulmak İstenen Kürt Devleti
Ekseninde Bölge Ülkelerine Bakış
Irak müdahalesin önceleyen süreç, müdahalenin Saddam Hüseyin ve Baas
rejimine karşı değil bütün Arap toplumlarına karşı yapıldığı müdahale sonrasında
Ortadoğu bölgesinde meydana gelen değişimlerden gözlemlenmektedir.295 Bu
müdahaleyi gerçekleştiren ABD; aslında bölge üzerinde etkinliğini kurmakta
asimetrik hareketler dışında zorlanmamış, Iraklıların topraklarını teslimi şeklinde
müdahale süreci tamamlanmıştır. Bu durumun nedeni ise; bölgenin siyasal
yapılanmasının yapay, demokrasi açısından ise bölge noksanlığının küresel güçlerce
sistemlerine yerleştirilebileceği düşüncesidir. Ortadoğu bölgesi de dahil olmak üzere;
küresel ve bölgesel krizlerde gücü elinde tutan ABD'ye karşı koyabilecek bir güç
olmamasından dolayı müdahale ABD tarafından gerçekleşmiştir.
Arap ülkeleri için bölgede izlenen en önemli noktalardan biriside; ülkelerin
meşruiyetlerinin gücünün dış menşeli olmasıdır. Arap toplulukları bölge sınırlarının
kriz üzerine kurgulanması, ülkelerin iktidarlarının devamlılığı için büyük güçlerin
desteğinin alınması gerekiyordu.296 Dönemin hegemon gücü olan ABD bu bölge
iktidarlarına verdiği desteği her daim deklare etmiştir. Irak örneğinde görüldüğü
üzere Irak-İran Krizi’nde ve Körfez Savaşı sürecinde Saddam Hüseyin iktidarını
destekleyen ABD, 11 Eylül saldırıları sonrasında Saddam Hüseyin iktidarından
desteğini çekmesiyle birlikte Irak’ta çok farklı bir süreç yaşanmıştır.297
Ortadoğu bölgesini kriz bölgesine çeviren esas faktör ise, sınırlar konusunda
yaşanan yapay bir ulus devlet oluşturulmasıdır. I.Dünya Savaşı sonrasında
oluşturulan sınırlar, ülkelerin kendi bağımsızlık kazanımları sonucu çizilmeyerek
galip devletlerce kurgulanmıştır. Bu kurgu süreci sınırları çizen devletlere tasarrufta
295
(Erişim) “The National Security Strategy of the USA 2002”,
http://www.whitehouse.gov/nsc/nss.pdf, (21.05.2012)
296
Şenel Şamlı ve Yiğit Dalgıç, ”Maşrık Arap Bölgesi ve Körfez Ülkeleri”, Dış Politika Enstitüsü,
2011, s. 2-5.
297
Ertan Efegil, “1 Mart Günü, Neden TBMM Üyeleri, Hükümet Tezkeresini Kabul Etmedi ?”,
Stradigma Aylık Strateji ve Analiz Dergisi, 2010, s.1-10.
122
bulunma hakkını vermiştir.298 Ülkeler bazıdan Irak müdahalesinin güvenliğe
etkilerine başlıklar halinde sıralamak gerekirse;
22.1.1 İsrail
Ortadoğu bölgesine hegemon güç olan ABD tarafından, yakın yüzyılda
yapılmış olan Irak müdahalesi barış ve demokrasi ihtiyacı duyan, bölgede bekleyen
ülkelerce hayal kırıklığı yaratmıştır.299 Irak’ta güçlü bir iktidar olarak gözlenen
Saddam Hüseyin’in tasfiyesi ile Ortadoğu bölgesindeki etkin bir denge unsuru gücün
yok olmasıyla birlikte; İsrail’in tehdit algıladığı stratejik rakibi yok olmuştur. Filistin
konusunda Arap kökenli bir ülkenin İsrail’in tehdit algısından uzaklaşması, tek taraflı
politikaların izlenmesine neden olmuştur. Irak müdahalesi öncesinde bölgede
krizlerle devam eden Türkiye-İsrail ilişkileri, müdahale sonrasında bölgede bağımsız
bir Kürt devletinin kurulmasının İsrail tarafından desteklenmesi nedeniyle sekteye
uğramıştır.300
Olaya bu eksenle bakacak olursak; İsrail müdahalenin içinde doğrudan
gözükmüyormuş gibi görünse de; bu müdahaleyi en çok talep eden ülke olarak Şahin
politikalarının arkasında yer almaktadır.301 İsrail Irak’ın müdahale sürecinde olan
planlarını, ABD’nin planlarına entegre ederek, birlikte hareket etme yolunu tercih
etmiştir. Müdahale sürecinde İsrail’in doğrudan olması; bölge ülkeleriyle var olan
gerginlik seviyesindeki ilişkileri, daha da artarak güvenlik bağlamında risk
yoğunlaşmasını üzerinde toplamak istememiştir. İsrail’in Kuzey Irak bölgesinde,
Filistin politikasına benzer bir şekilde toprak satın aldığı gözlemlenmiş ve Irak’ın
toprak bütünlüğünün kısa vadede İsrail tarafından sağlanacağı politikası ABD ve
İsrail tarafından hedeflenmiştir.302
298
İkbal Vurucu, “Türkiye Önderliğinde Kürdistanlar Yol Alırken”, 2023 Aylık Dergi, Sayı 136,
Ağustos 2012, s.32-40.
299
House Chatham "Iraq in Transition: Vortex or Catalyst?”, House Clatham Middle East
Programme Briefing Paper, 02-04 September, 2004, s.20.
300
Selin Bölme, “İsrail’in Kuzey Irak Politikası ve Türkiye”, Sayı 9, İlkbahar 2008, Siyaset,
Ekonomi ve Toplum Araştırmaları Vakfı, s. 1-5.
301
Taha Özhan, “Obama ile “Melez ABD Hegemonyası”, Anlayış Dergisi, Aralık 2008, s.1-6.
302
“ABD’nin Irak’tan Çekilme Süreci ve Bölge Dinamikleri Açısından Değerlendirilmesi”
Bahçeşehir Üniversitesi Uluslararası Güvenlik ve Stratejik Araştırmalar Merkezi, Ocak 2009,
İstanbul, s. 5-13.
123
22.1.2 İran
İran’ın uzun yıllar boyunca savaş tehdidi algıladığı ve savaştığı Irak’a; ABD
tarafından müdahale edilmesinin akabinde Saddam Hüseyin iktidarının tasfiye
edilmesi, ilk etapta İran için düşman unsurunu ortadan kaldırmış gibi görünse de;
müdahale sonrası bölgede kendisini şer ekseni olarak nitelendiren ABD’yi İran
komşu olarak bulmuştur.303 Şer ekseni olarak tanımlanan İran, kendisine yakın
coğrafya olan Irak’a; ABD ordusu ve yönetimi konuşlanınca tehdit algısında
değişimler gözlemlenmiştir. Bu bağlamda İran, güvenlik politikalarını gözden
geçirerek revizyon sürecine girmiştir. Başkan Bush tarafından İran’ın şer eksenine
dahil edildiğine dair konuşmalar Ortadoğu bölgesindeki güvensizlik ortamını
arttırmıştır.304
Saddam Hüseyin iktidarına, ABD tarafından son verilmesi ve ABD’nin
bölgeye yerleşmesi; İran’ı ilk etapta bölgede keskin söylem ve politikalardan
uzaklaştırmıştır. İran ilk olarak bu bağlamda 1979 yılında diplomatik ilişkilerini
sonlandırdığı, Mısır ile temasa geçmiştir. Bu dönemde İran’ın Türkiye ile ilişkilerini
yakınlaştırdığı gözlemlenmiştir.305 1980 öncesi ve sonrası dönemde İran ile rejim
ihracı konusunda yaşanan tedirginlikler dolayısıyla Türkiye-İran arasındaki ilişkiler
minimum seviyede devam etmiştir. Bölgede ABD müdahalesi öncesinde İran
sınırları içerisinde olan PKK, terör örgütünün kolu olan PJAK’a destek verilmesi,
Türkiye-İran ilişkilerinde de gerginlik evresini maksimum seviyeye ulaştırmıştır.
“Düşmanınım düşmanı dostumdur” ilkesi gereği bölgede etkinliğini dengelemek
amacıyla PJAK’ı, Türkiye’ye yönelik kullanmıştır. ABD’nin Irak’a müdahalesi
sonrasında bölgede ABD’ye karşı işbirliğini prensip edinen İran; PKK’yı ve PJAK’ı
kendisine hedef olarak almış ve Türkiye’nin terörle mücadele stratejilerine destek
vererek; Türkiye karşıtı terör örgütlerini topraklarından çıkartmak için mücadele
başlatmıştır. Irak’a ABD tarafından yapılan müdahale sonrasında bölgede, ABD’nin
doğrudan İsrail’in ise dolaylı yoldan baskısının yükseldiği dönemde, İran tarafından
nükleer silahların edinilmesi yolunda politikalar güdüldüğü, ABD ve İsrail tarafından
gündeme getirilmiştir. ABD ve İsrail tarafından nükleer silahların İran tarafından
303
(Erişim) “ABD-İran”, http://www.sde.org.tr/print.aspx?pageID=0&columnID=0&newsID=962,
(22.05.2012)
304
Şefik Kolat, “İkibinli Yıllarda Türkiye-İsrail İlişkileri”, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi,
Sakarya Üniversitesi, Sakarya, 2006, s. 74-76.
305
(Erişim) Arif Keskin, “İran’ın Kuzey Irak Politikası/İran ve Iraklı Kürtler”, 08.02.2008,
http://www.turksam.org/tr/a1383.html, (22.05.2012)
124
üretildiği; bir koz olarak şer eksenine müdahale etmek amacıyla kullanılmak
istenmiştir. Nükleer silah ile güçlenmiş İran; bölge ülkeleri için başta da karşıtlık
politikaları beslediği İsrail için tehlike arz etmektedir. Irak müdahalesini önceleyen
açıklamalarda kitle imha silahlarının Irak’ta bulunduğuna yönelik söylemler şimdi de
bölgede İran için söylenmeye başlamıştır.306
İran’ın Irak eksenli politikaları; Irak’ın toprak bütünlüğünün korunması, Şii
etkinliğinin bölgede Arap milliyetçiliğine göre yükselmesi ve bölgede ABD
etkinliğinden uzak yönetimlerin kurulmasıdır. Türkiye ve İran’ın bölgede, Irak
konusundaki politikası toprak bütünlüğünün korunarak kendi mukadderatını
kendilerinin tayin edebileceği bir yönetim kurmalarıdır. İran ile Türkiye arasında
milli hedeflerin farklı unsurları barındırması nedeniyle işbirliği gelişememektedir.307
22.1.3 Suriye
Suriye için bölgesel bağlamda en büyük tehdit unsuru; İsrail olarak
gözükmektedir. Kendi coğrafyasına yakın bölgede ABD’yi tehdit olarak gören
Suriye, zaman içerisinde kendisinin de Irak ile aynı akıbeti paylaşmasından dolayı
rejim değişikliğini istediği zaman gerçekleştirebilen ABD tehlike unsuru olarak
görülmüştür.308
Suriye ABD’nin bölgeye yerleşmesinden dolayı İsrail’e karşı oldukça zayıf
bir konuma düşmüştür. İsrail 2003 yılında, İslami Cihat’a ait eğitim kampı olduğu
gerekçesiyle Suriye sınırına yakın bir bölgeye askeri müdahalede bulunmuştur.
Bunun yanı sıra ABD, Suriye’ye ayrıca Lübnan’da ki askeri varlığına son vermesi
konusunda baskı kurmuştur. ABD bu bağlamda, Suriye’ye yönelik 2004 yılında bir
yasa çıkartarak Suriye’nin Lübnan’ın egemenliğine saygı göstermedikçe ambargo
uygulanmasını kabul etti.309
Suriye, ABD’nin bölgeye müdahalesinden sonra terörizm konusunu fazlasıyla
gündeme getirememiştir. Suriye, ABD’nin bölgedeki müdahalesinden ilk etapta
306
Şebnem Udum, “Türkiye’nin İran Nükleer Meselesindeki Siyaseti” Ortadoğu Stratejik
Araştırmalar Merkezi, Ortadoğu Analiz, Cilt 4, Sayı 43, Temmuz 2012, s. 99-107.
307
Mustafa Aydın, Nihat Ali Özcan ve Neslihan Kaptanoğlu, “Riskler ve Fırsatlar Kavşağında
Irak’ın Geleceği ve Türkiye”, TEPAV Yayınları, Aralık 2007, s. 2-10.
308
Kerim Has, “Rusya’nın Suriye Denklemindeki Yeri: İkili ve Bölgesel Çıkarlar”, Uluslararası
Politika Akademisi, 7 Ağustos 2012, s. 1-3.
309
Talha Köse, “Değişen Ortadoğu Denkleminde İsrail-Lübnan Krizi ve Türkiye’nin Rolü”,
Akademik Ortadoğu, s. 53-59.
125
memnun da görünmüştür. Buna neden olarak da; müdahale sürecinin kendi
ekseninden kısa süreli de olsa uzaklaşması olmuştur. Arap Baharı ile Ortadoğu
bölgesinde ülkelerin diktatör yönetimlerindeki çözülmeler ile birlikte ABD’nin
bölgedeki “rogue states” (serseri-başıbozuk devlet) olarak nitelendirdiği ülkelere
yönelik müdahale süreçlerinin ön alıcıları gözlenmiştir. İran’da kitle imha
silahlarının ve nükleer enerjinin alternatif enerji kaynağı olarak değil silah üretimi
maksadıyla geliştirildiği, Suriye’ de ise; kendi vatandaşına baskıcı bir tutumla
yönetim anlayışı benimsediği iddiasıyla bu iki ülkeyi sürekli tetikte tutmayı
hedeflemiştir.310 Suriye Irak müdahalesi sonrasında bölgede ABD ve İsrail’in yoğun
baskısı sonrasında, Türkiye ile yakınlaşarak diyalog sürecini geliştirmek istemiştir.
Suriye bu süreçte bölgede Türkiye’yi kullanarak ABD’ye yakınlaşmak istemiştir.
ABD’nin bölgedeki müdahalesi, Suriye’nin ekonomisine de zarar vermiştir.
BM’nin Irak’ a koymuş olduğu ambargo kararına rağmen ucuz petrol ithaline devam
etmiştir. ABD’nin Irak müdahalesi sonrası, petrol kaynaklarına ait rezervlerin
yönetimi ABD hükümetince gerçekleştirilmiştir. Ticaret ağı bağlamında en büyük
hareketliliği olan Irak ile sınır kapısı kapatılarak Suriye’nin ticaret hacminde daralma
gözlemlenmiştir.311
Suriye bölgeye ABD’nin müdahalesinin akabinde tehdit altında hissettiği
ülkesel bütünlüğü ve iktidarını aynı müdahale sonuçlarına maruz kalmamak amacıyla
değişimin gerekli olduğunu hedeflemiş; fakat bunu halen gerçekleştirememiştir.
ABD’nin BOP eksenli politikaları bölgedeki iktidarların otoriter yapıdan
uzaklaşarak, halkın demokratik eğilimlerine cevap verilmesi gerekliliği doğmuş;
fakat Suriye bu süreçte başarılı olamayarak sivil halka zarar vermiştir. Irak’ta uzun
süre boyunca istikrarın olmaması, Suriye için bir fırsat olarak değerlendirilmiş yakın
zamana kadar Suriye’yi hedef dışında tutmuştur. Arap Baharı sonrasında Suriye ile
olan ilişkiler Beşar Esad’ın sivil halka yönelik tutumundan dolayı 2012 itibariyle
minimum seviyeye gelmiştir.
310
Nihat Ali Özcan, “İran Sorununun Geleceği Senaryolar, Bölgesel Etkiler ve Türkiye’ye
Öneriler“, TEPAV Ortadoğu Çalışmaları, Haziran 2006, s. 15-23.
311
Ramazan Gözen, “Türkiye’nin Ortadoğu Politikası: Gelişimi ve Etkileri”, Çukurova Stratejik
Araştırmalar Merkezi, s.1-2.
126
22.1.4 Suudi Arabistan
Suudi Arabistan, Ortadoğu bölgesinde ABD’ye olan yakın müttefikliği ile
bilinmesine rağmen; ABD’nin Irak müdahalesine yönelik memnuniyetsiz tavrını
bildirmiştir. Bölgenin güçlü otoriterlerinden olan Suudi Arabistan ve Mısır, ABD
etkinliğinin artmasının, aynı rejimleri paylaşan Ortadoğu ülkelerinde, aynı sürecin
ülkelerin iktidarlarını risk altında olabilme endişesi doğmuştur. Suudi Arabistan
tarafından, El Kaide terör örgütünün desteklendiği yönünde ABD tarafınca yapılan
eleştiriler, ABD’nin Suudi Arabistan politikasının geleceği hakkında tahminlere yön
vermektedir.312
Irak’ta var olan Şii nüfusun Suudi Arabistan’ın Irak sınırına yakın olan
alandaki Şiilere yönelik irridentist politikanın güdülmesi, Suudi Arabistan tarafında
endişe yaratmaktadır. Bölgede var olan Şii etkinliğinin İran ve Irak bölgelerinde
arttırılmak istenmesi, Suudi Arabistan için güvenlik riski doğurabileceği görüşü
ağırlık kazanmaya başlamıştır.313 Suudi Arabistan’ın bölgesinde etkin bir güç olarak
yükselmeye başlaması ile birlikte ABD’nin askeri üslerini Katar’a taşımasına neden
olmuştur.314 Ayrıca Suudi Arabistan’ın Arap dünyasında etkin bir aktör olmak
istemesi, ABD karşıtlığının yükseldiği bölgede ABD üssünün olması Arap
ülkelerince hoş karşılanmamıştır. ABD üssünün taşınması ile birlikte Suudi
Arabistan karşı karşıya kaldığı güvenlik riskleriyle kendi baş etmek durumunda
kalmıştır. Bu eksende Suudi Arabistan’ın karşılaştığı ilk sorun, radikal köktendinci
hareketler olmuştur. ABD ile Suudi Arabistan arasında krize neden olan köktendinci
hareketler stratejik ortaklığın bozulmasına neden olmuştur. 11 Eylül sonrası süreçte
ABD’nin bölgeye müdahalesi ile birlikte Suudi Arabistan’da bölgesel güvenlik ön
plana çıkmıştır. Bölgesel güvenliğin sağlanmasında ABD’nin desteği alınmadan
karşılaşılan krizlerin yönetilemeyeceği, Suudi Arabistan tarafından yaşanan süreçte
izlenmiştir.315
312
Selin Güven, “Suudi Arabistan Gündemi Son Üç Ayın Özeti”, Ortadoğu ve Kuzey Afrika
Gündemi, 08.06.2012, s. 1-3.
313
(Erişim) “Yeni Irak Stratejisi”, İçişleri Bakanlığı Araştırma ve Etütler Merkezi
http://www.arem.gov.tr/rapor/degerlendirme/ABD_yeni_irak_strat.htm, (23.05.2012)
314
(Erişim) “Haber”http://arsiv.ntvmsnbc.com/news/182669.asp, (23.05.2012)
315
“Ortadoğu’da Güncel Güvenlik Sorunları”, Bahçeşehir Üniversitesi Uluslararası Güvenlik ve
Stratejik Araştırmalar Merkezi, İstanbul, Ekim 2010, s. 101.
127
22.1.5 Ürdün
Ürdün’de Irak işgali sonrasında ABD tarafınca izlenen politikalar yakından
takip edilmeye başlanmıştır. Ürdün’ün özellikle bu bağlamda takip ettiği politik
riskini, İsrail’in bölgede artan etkinliğini, Filistin eksenli gelişmelerde kendi
yönetimi ve sınırlarında sorunlu bir yapı doğurarak çözülmeleri doğurabilecektir.
Filistin sorunu bağlamında sıkça gündeme getirilen Yahudi lobisi eksenli görüşlerden
birisi olan Filistinlilerin bölgelerinden göç ettirilerek Irak ve Ürdün’e yerleştirilmesi
Ürdün tarafında ciddi bir endişe doğurmuştur. ABD’nin Irak müdahalesi sonrasında
Ürdün’ün bölgede olan stratejik önemi artmıştır. Ürdün’ün Irak politikası kendi
istikrarı ve ekonomik yönelimleri ekseninde gelişerek, Irak’ın toprak bütünlüğünün
korunarak ABD merkezli bir Irak kurulması yönünde olmuştur.316
22.1.6 Lübnan
Ortadoğu bölgesinde etnik yapısı itibariyle salib ve hilal kavgasının en çok
yaşandığı
ülkelerden biriside
Lübnan’dır.
Lübnan nüfusunun
yüzde 30’u
Hıristiyanlardan oluşmakla birlikte; Hıristiyan nüfusun ekonomik gücü yüksektir. Bu
kesim ekonomik olarak getirisi yüksek işlerle uğraşsalar da; politik bağlamda
etkinlikleri bulunmamaktadır.317 Suriye-Lübnan arasındaki çatışmalar, tarih boyunca
devam etmiştir. Lübnan’da yaşayan Hıristiyanlar, Suriye tarafından işgal edilen
topraklarını terk etmelerini istemişlerdir.318 ABD tarafından Irak’a yapılan müdahale
Hıristiyan kesim tarafından olumlu olarak karşılanmış ve Lübnan’da Suriye’nin
etkinliğinin kırılacağı düşüncesi oluşmuştur. Lübnan’da resmi siyasi parti olarak
faaliyet gösteren Hizbullah ve Lübnan’da İsrail karşıtı, Filistin yanlısı faaliyet
gösteren kuruluşlar bölgede Lübnan’ın odakları üzerinde toplamasına neden
olmuştur. 11 Eylül saldırılarının menşeini köktendinci akımlara ve kitle imha
silahlarına bağlayan ABD tarafından; Lübnan’a olumsuz bakışa neden olmuştur.
Bunun yanı sıra Lübnan’da ki köktendinci örgütlerin, Filistin’e olan desteği İsrail’i
tedirgin etmekte; bölgede stratejik ortağı olan ABD tarafından güvenlik riskinin
316
Mücahit Armağan, “Ortadoğu Barış Sürecinde Ürdün’ün Rolü”, Yayımlanmamış Yüksek
Lisans Tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi, Isparta, 2006, s. 45-48.
317
Muhammet Murat Yağış, “Lübnan Ülke Raporu”, İstanbul Ticaret ve Sanayi Odası, Şubat 2011,
s.3-8.
318
Tuğçe Ersoy Öztük, “Değişen Bölgesel Çevrenin İsrail’e Yansımaları III: Lübnan’daki
İstikrarsızlık”, Bilge Adamlar Stratejik Araştırmalar Merkezi, 17 Ekim 2012, s. 1-4.
128
minimize edilmesi amacıyla askeri ve politik düzlemde garantörlük süreci
sürdürülmeye çalışılmıştır.319
22.1.7 Türkiye
ABD’nin Ortadoğu politikalarını belirlerken bölgede, stratejik açıdan önemli
olan Türkiye’nin konumu dikkate alınmalıdır. Türkiye, bu bağlamda ABD tarafından
ekonomik yardım, lojistik destek gibi konularda Ortadoğu politikalarında Türkiye’yi
ekseninde tutmaya çalışsa da; ABD’nin taleplerinin gerçekleştirilmemesi durumunda
ise IMF ve Dünya Bankası destekli ekonomik yardımların kesileceği, Saddam
Hüseyin sonrası dönemde oluşacak olan yeni iktidar üzerinde Türkiye’nin tasavvur
ve etki hakkı olamayacağı hususunda tehditkâr tavırlarına devam ediyordu.320 ABD
tarafından bölgeye müdahale öncesi 1 Mart tezkeresi ile verilmeyen izinin ardından,
bölgede PKK’nın eylemlerini arttırması ve Türkiye aleyhtarı ABD gazetelerinde yer
alan haberler, ABD tarafınca Türkiye’nin cezalandırıldığına yönelik kanıtlar olarak
gösterilebilir.321 Bu bağlamda Türkiye üzerinde ABD’nin tehditkâr tavırlarla korku
yaratması, Türkiye’yi baskı ile ABD’ye yakınlaştırmaktan öte uzaklaştırmıştır.
Türkiye, bölgede gerçekleşecek olan tehditleri Batı destekli olmadıkça bertaraf
edebilecek vuruş kapasitesine sahiptir fakat; ABD, İsrail, İngiltere destekli bölgesel
müdahalelerde bu tehditlerin bertarafı koalisyon ve NATO eksenli birliktelikler
nedeniyle ABD tehdidini ortadan kaldırmanın zor olabileceği düşüncesiyle
zorlaşmaktadır.322
Türkiye için Irak müdahalesi sonrasında bölgede gelecek kaygısı duymaya
başladı, bu kaygının başında bölge üzerinde gerçekleşme ihtimali olan müdahale
zincirleri (Suriye, İran, vs.) gelmektedir. Bölgede Irak’a yerleşerek BOP için
başlangıcını veren ABD ve buna destek olan İngiltere, İsrail ikilisi bölgenin
yapılanmasında etkisini koyarak, bölgeyi kendi kaderini çizmekten uzakta tutmak
istemiştir. Bölgenin önemli güçlerinden olan Türkiye’yi; bu manada ciddi tehditlerin
beklediği de tahminlerden uzak değildir. Bölge üzerinde tahayyülleri bilinen İsrail ve
319
(Erişim) “Suriye Krizi Şii ve Sünnileri Çatıştırıyor”,
http://www.aktifhaber.com/suriye-krizi-sii-ve-sunnileri-catistiriyor-606306h.htm, (22.05.2012)
320
Ahmet Akın, “ABD Sonrası Irak”, ABD Sonrası Türkiye, İran ve Irak'ı Bekleyen Bölgesel Risk
Ve Tehditler, Stratejik Analiz, 18 Ocak 2013, s. 1-5.
321
Türkiye-İsrail İlişkileri, Stratejik Düşünce Enstitüsü, Ekim 2011, s.1-14.
322
Hatem Ete, “Eski Türkiye’nin Korkuları ve Yeni Ortadoğu”, Siyaset Ekonomi ve Toplumsal
Araştırmalar Vakfı, 6 Ağustos 2012, s. 1-3.
129
Yahudi lobisi Ortadoğu sınırlarının Eski Ahit’te de belirtildiği üzere çizmek
istemektedir.323 Bölgede kurulması planlanan bağımsız bir Kürt devleti (Böl-ParçalaYönet politikası gereği) Türkiye’nin iç ve dış güvenliğine zarar veren PKK terör
örgütü ile de bu devletin etkileşimi Türkiye’nin güvenlik risklerine etkisi
kaçınılmazdır.324
Sınır güvenliği bağlamında ki değişimler, dış güçlerce yapılacak olan
müdahaleler dışında, Türkiye’yi önemli ölçüde savunmaya itecek olan olgular ise
iktidarlar üzerinde yaşananlardır. Bölgedeki otoriter rejimlerin tasfiye edilmesi;
sadece rejimin değil, rejimin sahibi gibi görünen diktatörün tasfiyesi anlamına
gelmektedir ki; bu da bölgede uzun yıllardır süre gelen saltanat usulü değerlerin
hakim olduğu unsurların tasfiyesi, köklü bir değişim anlamına gelmektedir.325 Bu
manada değişimi algılatabilecek yeni yönetimler ise yapay olarak kurulur ve
değişimin ruhunu “değiştirenden” alır.326 Irak örneğinde görüleceği üzere Irak
hükümeti ABD tarafından kurulmuş, halkın katılımının görsel olarak sağlanmaya
çalışıldığı bir seçim süreci ortaya koyulmuş ve demokrasi değerlerini ABD’den
aldığını tanımlayan bir yönetim, iktidar olarak Irak halkına sunulmuştur. Bölgede
ABD ve destekli güçlerce kurulacak olan yapay yönetimler; Türkiye’nin bu
yönetimler için yeni bir rol alması gerektiği gerçeğini göz ardı edemez. 327
Türkiye’nin bölgede İslam ülkeleri için model olarak sıkça dile getirilmesi,
ABD ve İsrail gibi İslam’ı küresel sisteme karşı bir din ve güç olgusu olarak
göstererek iktidarların Türkiye benzeri model328 ile bölgeye entegre edilmek
istenmesi bölge ülkelerinin Türkiye’ye olan tepkilerini arttıracaktır. ABD ve İsrail
tarafından Türkiye bu manada örnek olarak gösterilse de; rejimi Ortadoğu ve Arap
coğrafyasınca değişime her an kriz ile açık olan ülkelerce Türkiye’nin rejimini de
323
Bahçe'yi (cennet) sulamak için Aden'den bir nehir çıkıyor ve dört koldan bu Bahçe'ye (cennet)
hayat veriyordu. Kolun birinin adı Pişon'du, toprağında altın olan Havıla ülkesini çepeçevre
dolanıyordu; öteki Gidon idi. Üçüncünün adı Dicle, Asur'un doğusundan akardı. Dördüncüsü de Fırat
'dır.
324
Atilla Sandıklı ve Erdem Kaya, “Çatışma Çözümü ve Türkiye’de Kürt Meselesi”, Bilgesam
Yayınları, Rapor No. 45, Mart 2012, s.23-25.
325
Talha Köse, “Ortadoğu’da Krizin Unsurları”, Siyaset Ekonomi ve Toplumsal Araştırmalar
Vakfı, 11 Haziran 2007, s. 1-2.
326
Erol Kurubaş, “Ortadoğu’da Zamanın Ruhunu Yakalamak”, Ankara Strateji Enstitüsü, 13 Şubat
2012, s. 1.
327
Emin Salihi, “Irak’ta Seçim Süreci, Yeni Hükümet ve İstikrar”, Bilge Adamlar Stratejik
Araştırmalar Merkezi, 03 Ocak 2011, s. 1.
328
(Erişim) “Türkiye İslam Ülkeleri İçin Model”,
http://www.aktifhaber.com/turkiye-islam-ulkeleri-icin-model-666657h.htm, (24.05.2012)
130
tehlikeye atmakta ve risk unsurunu politik manada etkilemektedir. Bölgede model
olarak gösterilen Türkiye, rejim değişiklerinin akabinde Batı ile olan diyaloglarında
zarar görmüş, değerleri eleştirilen, ulusal çıkar ve vizyonun da negatif dönüşümler
yaşamış bir ülke haline gelebilir.329
Türkiye, 1 Mart tezkeresi ile birlikte ülkesinden geçiş hakkına izin alamayan
ABD’yi karşısına almış ve Irak politikalarında ABD tarafınca cezalandırılmaya
çalışılarak Irak’taki gelişmelerden uzak tutulmaya çalışılmıştır. Türkiye ile ABD
arasında olan gerginlikler artmış, Türkiye tarafınca tanımlanan kırmızı çizgiler KYB
ve KDP tarafınca taciz edilmiştir.330 4 Temmuz 2003 tarihinde Türkiye’nin bölgede
bulunan özel kuvvetler ekibine yönelik yapılan psikolojik harp (Çuval Krizi) ile
birlikte bölgedeki gelişmelerden uzak tutulmak istendiği belirgin hale getirilmiştir.
Çuval krizi ekseninde; kuruluşundan bu yana bölgesinde örnek (model)
cumhuriyet olarak tanımlanan Türkiye, adımlarını kuruluş felsefesinin gereği Batı
eksenli atmıştır. Batı yönelimli hareketlerin merkezi ise Avrupa’dan öte Atlantik
olarak belirlenmiştir. Türkiye’nin Atlantik kanallı, Batı eksenli hareketlerinin
eşgüdüm ülkesi ise ABD olmuştur.
NATO kanallı birçok askeri operasyonun koordinasyonunda ileri karargâh ve
aktif kara gücü olarak görülen Türkiye331 ile 11 Eylül olayları sonrasında var olan
eşgüdüm kopma noktasına gelmiştir. ABD 11 Eylül’ü fırsatlayarak Türkiye’nin
güneyinde var olan coğrafi alana yerleşmiş, enerji koridorunun üretim ve geçiş
güzergâhlarını kontrol altında tutmayı332 hedeflemiştir.
Kuzey Irak’tan, Türkiye’ye yönelik tehdit olarak görülen bölücü Kürt
hareketlerinin, kontrol altında tutulması amacıyla Saddam Hüseyin döneminde
karakol gücü olarak bölgeye konuşlanan333 Türk askerine, 4 Temmuz günü
gerçekleştirilen psikolojik harp neticesinde savaşma azmi kırılmak istenmiştir.
329
Kaan Dilek, “İran ve Şii Jeopolitiğinin Türk-Arap İlişkilerine Etkisi”, Uluslararası Ortadoğu
Barış Araştırmaları Merkezi, 10 Temmuz 2012, s. 1-2.
330
“Irak’ta Mevcut Siyasi Durum ve Önemli Siyasi Gelişmeler”, Ortadoğu Stratejik Araştırmalar
Merkezi, Mart 2011, Rapor No: 35.
331
(Erişim) “Türkiye’nin Barışı Destekleme Harekatına Katkıları”,
http://www.tsk.tr/4_uluslararasi_iliskiler/4_1_turkiyenin_barisi_destekleme_harekatina_katkilari/kon
ular/turk_silahli_%20kuvvetlerinin_barisi_destekleme_harekatina_katkilari.htm, (25.05.2012)
332
(Erişim) Tayfun Kırçiçek, “Kuzey Irak’ın Dünden Bugüne Değişen Yapısı, Bölgedeki Kürt
Yapılanması ve Türkmenler”, http://www.turksam.org/gencbakis/a2786.html, (25.05.2012)
333
Süleyman Gök, “Irak’ın Kuzeyinin Önemi Nedir ?”, Politika Dergisi, 25 Haziran 2010, s. 2.
131
Aslında bu olay savaşma azminin kırılmasından öte; 1 Mart tezkeresinin karşılığının
Türkiye’nin en önemli kurumlarından biri olarak gösterilen TSK’dan çıkarılmasıydı.
Güçlü bir kara gücü ile Kuzey Irak’ta olmayı tahayyül eden ABD ordusu, Kuzey
Irak’ ta her gün amatörce yaşanan kayıplar neticesinde (savaşma bilgisinden yoksun
lejyon tipi paralı amatör askerler nedeniyle) TSK’nın bölgede var olan yoksunluğunu
iyice hissetmiş, strateji üretemez, kayıplarını gün geçtikçe katlar hale gelmiştir.
Türkiye, 4 Temmuz ile birlikte 23 askerinin başına 70’i peşmerge toplam 200
kişi tarafından baskın yapılarak çuval geçirilmiş; stratejik partner olarak gördüğü
ABD’ye güven duyup duymamanın dönemsel, uluslararası çıkarlar eksenli olduğunu
dış politika anlayışına kaydetmiştir.
Çuval olayı, 1 Mart sürecinin sonrasında reelpolitiğin en önemli uygulayıcısı
olarak gösterilen ABD tarafınca, kurgulanan ciddi bir ad hoc kriz olarak
görülebilir.334
Türkiye Irak üzerinde gecikmiş şekilde de olsa söz sahibi olabilme ve bölgede
geleceğine yönelik risk unsurlarını minimum seviyeye çekme amacıyla 7 Ekim 2003
tezkeresi335 ile birlikte asker gönderme yetkinliğini hükümete vermiştir. Burada
gözetilen amaç; Irak’ın geleceğinde karar alıcılar arasında yer almak olduğu gerçeği
gösterilse de bölgede etkinliği artan Kürt yanlısı güçlerce, Türkiye’den ABD
tarafınca talep edilen askeri ve lojistik güç desteği dondurularak, Türkiye’nin
gecikmiş olarak gösterilen Irak’ın geleceği konusundaki söz sahipliği düşüncesi geri
plana atılmıştır.
Türkiye’nin Irak bağlamında en önemli savunma noktası; Irak’ın toprak
bütünlüğünün korunması ve Irak’ta kurgulanan yeni yönetimin Türkiye’nin toprak
bütünlüğünü tehdit etmekten uzak kalmasıdır. Türkiye bu politikasını temel alarak;
Irak’ın kuzeyinde bağımsız bir Kürt devletinin kurulmasının engellenmesi, Türkmen
nüfusunun hak ve menfaatlerinin korunması, PKK’nın Kuzey Irak bölgesinden
334
Ayşe Ömür Atmaca, “Yeni Dünyada Eski Oyun: Eleştirel Perspektiften Türk-Amerikan
İlişkileri”, Ortadoğu Etütleri, Cilt 3, Sayı 1, Temmuz 2011, s. 176-177.
335
(Erişim) Gereği, Kapsamı, Sınırı ve Zamanı Hükümet Tarafından Belirlenecek Şekilde Türk
Silahlı Kuvvetleri Unsurlarının Irak'ta Güvenlik ve İstikrara Katkı Yapmak Amacıyla Irak'a
Gönderilmesine ve Bu Kuvvetlerin Görev ve Kullanılmasına İlişkin Gerekli Düzenlemelerin
Hükümet Tarafından Yapılmasına Anayasa'nın 92 nci Maddesi Uyarınca Bir Yıl Süreyle İzin
Verilmesine Dair Başbakanlık Tezkeresi, TBMM Tutanak Dergisi, (3/361) (Başkanlığa geliş tarihi:
06.10.2003) http://www.tbmm.gov.tr/tutanak/donem22/yil2/bas/b003m.htm, (25.05.2012)
132
Türkiye’ye yönelik tehdit, tedhiş, çatışmaların kaynağı olmaktan uzakta tutulması bu
bölgede konuşlanmalarına izin verilmeyerek tehdit oluşturacak unsurların bölgeden
çıkartılması,
Türkiye’nin
Irak
konusunda
olan
politikalarının
temelini
oluşturmaktadır.336
ABD’nin Irak’a müdahale süreciyle birlikte; destek verenlerden ve Saddam
Hüseyin tasfiyesine yardımcı olan topluluk olarak Kürtler, bu yardımlarının
karşılığını ilk olarak Geçiş Dönemi Anayasası ile elde etmişlerdir. Irak’ın kuzey
bölgesinde birtakım imtiyazların sahibi olarak kendilerine özel bir statü
sağlamışlardır. Bölgede nüfus ile orantılı olarak sağlanmaya çalışılan temsil hakkı;
orantısız şekilde Kürt nüfus yararına kullanılmıştır. Bölgede Türkmen nüfusun
fazlalığı, Irak müdahalesi sırasında ABD’ye destek sağlanmaması nedeniyle göz ardı
edilmiştir. Türkiye’nin Irak eksenli yönetim anlayışında bu dönemden sonra talep
edilen; Irak’ta her halkın temsil edildiği, hakların eşit bir biçimde dağılımının
sağlandığı, özerk yapıların Irak’ın toprak bütünlüğünü tehlikeye sokmayacak şekilde,
yönetim anlayışının kurulması ve akabinde sürdürülebilir bir hal almasıdır.337
Türkiye’nin, Irak’ta baştan beri savunduğu politikalar arasında yer alan;
toprak bütünlüğünün korunması; bölgede kurulacak olan Kürt devleti ile Türkiye’de
var olan istikrarın geri plana atılması, Kürt kökenli Türk vatandaşlarının da bu
oluşuma yönelimleri ile istikrarsızlık meydana gelecektir. Bu yönelimler,
Türkiye’nin güneydoğusunda Kürt devleti ülküsünü benimseyen, Kürt kökenli Türk
vatandaşları ile Türkiye topraklarında yaşamını sürdürüp, bağımsızlık düşüncesinde
farklılaşan Kürt kökenli Türk vatandaşları, arasındaki görüş ve yaşam alanı talebi
farklılığından kaynaklanmaktadır.338 Bu faktörün yanı sıra bölgede farklı özerk
statülerden oluşmuş Irak’ı karşısında bulan Türkiye için; bölgede eski bir medeniyet
olarak var olan İran’ın güç dengesinin sağlanması yükümlülüğünü sadece Türkiye’ye
verecektir. Türkiye bölgede merkezi konumu ile İran’ı dengeleyen bir güç olarak
görülmekle birlikte; Batı karşıtlığının yüksek olduğu İran’a Batı’nın yakın bir baskı,
336
(Erişim) Ümit Özdağ, “Kerkük Krizi ve Türkiye’nin Irak Politikası”,
www.tesav.org/makale/ümit_özdağ-konf.doc, (25.05.2012)
337
İsmet Abdülmecit Bekir, “Irak Ananyasası ve Türkmenler”, Ortadoğu Stratejik Araştırmalar
Merkezi, 17 Mart 2009, s. 1.
338
Muhammed Hadi, “Irak İşgali ve Kürtler’in Bağımsızlık Talebi”, Yakın Doğu Haber, 23 Nisan
2007, s. 1-4
133
denge ve destek unsurudur.339 Türkiye ise bu görüşlerle birlikte, bölgede ve yakın
çevresinde komşularla sıfır sorun prensibi gereği340 ve dengeleyici gücü ekseninde
İran’ı karşısına almak istememektedir.
Türkiye için bölgede oluşacak/oluşan başka bir sorunda; Kuzey Irak
bölgesinde konuşlanan PKK/Kongra Gel militanlarının bu bölge üzerinden
Türkiye’ye geçiş yapıp sınırları tehdit edebilecek duruma gelmesidir. Türkiye, ABD
tarafına bu örgütün faaliyetlerine son verilmesi için ısrarda bulunmasına rağmen;
ABD bu durumu bertaraf edebilecek donanıma sahip olmadığını, Türk tarafına 1
Mart tezkeresine bağlı olarak hatırlatmaktadır. ABD tarafınca 1 Mart tezkeresinin
bedelini Türk tarafına ödetmenin dışında, bölgede PKK’ya yönelik yapılacak
müdahalelerde esas amacı; Irak direnişçilerinin gücünü kırmak yönünde olduğundan
PKK ile ilgilenmemiştir. Aynı zamanda diğer bölgelere nazaran Irak’ın kuzey
bölgesinde kurulmuş olan istikrarlı yapının bozulması istenmemektedir. Türkiye
tarafınca talep edilmiş olan kendi kuvvetleri ile olacak müdahaleyi ABD kabul
etmemiş, bunun gerekçesi de Türkiye tarafınca yapılan müdahalenin başarılı bir
şekilde sonuçlanması ve bölgeye yeni bir gücün yerleşerek, kaotik bir ortam
yaratması ihtimalidir.341
Türkiye bölgede var olan ABD’nin etkinliğini bir kenara bırakıp, kendi iç
güvenliğini tehdit edebilecek oluşumlara ve Türkmen nüfusa yönelik negatif yönlü
eylemlere müsaade etmemelidir.342 Türkiye, bu bağlamda yapacağı müdahalelerde
bölgede etnik farklılıkları bulunan halka ve müdahalecilere bölgeye müdahalenin
amaçları anlatılmalı, terör eylemlerine yeni yapılanan ülkelerince izin verilmemesi
gerektiği bilinci oluşturulmalıdır.343
Türkiye’nin
Irak
müdahalesi
ve
bölgede
Kürt
yapılanmasının
devletleştirilmesi sürecinde izlediği politikalar Türkiye’nin dış politika vizyonu ile
339
(Erişim) “Türkiye-İran-Irak Son Gelişmeler”,
http://www.bilgesam.org/tr/index.php?option=com_content&view=article&id=2088:tuerkiye-ranirak-son-gelimeler&catid=77:ortadogu-analizler&Itemid=150, (25.05.2012)
340
(Erişim) “Sıfır Sorun Politikamız”,
http://www.mfa.gov.tr/komsularla-sifir-sorun-politikamiz.tr.mfa, (25.05.2012)
341
Kuzey Irak Raporu, Usak Yayınları, 13 Haziran 2007, s. 23-30.
342
Tarık Oğuzlu, “Komşularla Sıfır Sorun Politikası: Kavramsal Bir Analiz”, Ortadoğu Stratejik
Araştırmalar Merkezi, Haziran 2012, s. 13.
343
Fatih Aktaş, “Türkiye’nin Terörle Mücadele Konsepti Kapsamında PKK Terörünün
İncelenmesi”, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Dumlupınar Üniversitesi, Kütahya, 2006, s. 16.
134
örtüşmek zorunda bırakılmıştır. Türkiye, müdahale sürecinde AB ile diyaloglarını
arttırarak dış politika yönelimini bu örgütün politikaları ekseninde çizmiştir.344
Türkiye, 1 Mart tezkeresinin parlamentosundan geçişine izin vermeyerek krize neden
olmuşsa da; 7 Ekim tezkeresini onaylaması yanlış zaman ve konumda TSK’nın
bölgeye zorla yönlendirilmesi olarak adlandırılmıştır. Türkiye tarafınca 1 Mart
tezkeresi reddedildiği zaman, bu durum Arap ülkeleri, Ortadoğu ve AB tarafınca
olumlu bir gelişme olarak karşılanmış ve Türk dış politikasının karar alıcılarının
ABD güdümünden uzak, bağımsız bir şekilde karar alma mekanizmasına sahip
olduğu şeklinde intibalar oluşmuştur.345 Özellikle, AB’nin etkin güçleri olan
Almanya, Fransa Türkiye’nin 1 Mart tezkeresi ekseninde çizmek istediği politikalara
destek vermişlerdir. Türkiye-AB ile olan ilişkilerinde ABD’nin etkinliğini göz ardı
etmemelidir. 2004 yılında yapılan AB Zirvesi’nde Türkiye ile müzakere sürecinin
başlatılması kararı alınmış; Türkiye bu kararın alınmasına müteakip Irak hususunda,
Türkiye’nin karar verme süreci AB politikaları ekseninde şekillenmiştir. Türkiye
AB’ye entegrasyon sürecinde kendi güvenlik politikalarını riske atmayarak kontrollü
şekilde Irak politikalarını şekillendirmelidir.346
Türkiye, Kürt devletinin kurulması ve Irak politikalarında ABD yöneliminin
dış kuvvetlerce şekillendiği ihtimalini bertaraf etmek maksadıyla; Irak’ta etnik olarak
her bir grup ile ayrı ayrı temasa geçmeli; diplomatik, politik, ekonomik, sosyal ve
kültürel eğilimlerini dikkate almalı ve komşu ülkeleri ile etkileşime geçerek
stratejilerini bu doğrultuda çizmelidir. Türkiye’nin aktif politik yapılanma sürecinde,
Irak’a yönelik politikaları bağımsız bir Kürt devletinin kurulmasını engellemek
temelli bölgede yaşayan her türlü etnik grubun hassasiyetleri dikkate alınmalıdır.
344
Heather Grabbe ve Sinan Ülgen, “Türkiye ve AB İlişkilerinin Geleceği”, Ekonomi ve Dış
Politika Çalışmaları Merkezi, Aralık 2010, s. 2-13.
345
(Erişim) Burak Karartı, “Dış Politika Genel Esaslar”, http://boston.bk.mfa.gov.tr/MFA.aspx,
(25.05.2012)
346
Muzaffer Akdoğan, “Türkiye’nin Sınır Ötesi Operasyonu ve Kuzey Irak’ın Bölgesel Etkisi”,
23 Ocak 2012, s. 1-4.
135
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
YİRMİBİRİNCİ YÜZYILDAKİ GELİŞMELER NETİCESİNDE KUZEY
IRAK’TA BAĞIMSIZ KÜRT DEVLETİ’NİN KURULMA İHTİMALİNİN
DOĞURABİLECEĞİ SORUNLARA GENEL BAKIŞ
20. yüzyılda bölgede yaşanan ayrılıkçı Kürt hareketliliği 21. yüzyılda da
devamlılık göstermiştir. Kuzey Irak’ta kurulması planlana bağımsız bir Kürt
devletinin Türkiye’ye yönelik doğurabileceği tehditler ise şu şekilde sıralanabilir;
Kuzey Irak’ta kurulacak bağımsız bir Kürt devletinin ideolojisi şoven bir Kürt
ırkçılığıdır. Bu ideoloji Türkiye, İran ve Suriye’ye istikrarsızlık ihraç edecektir.
İkinci olarak; kurulması planlanan bağımsız Kürt devleti, Kürt nüfusu topraklarında
barındıran ülkelere sadakatlerini azaltıcı, kışkırtıcı politik, toplumsal ve kültürel
önlemler geliştirme eğilimi içinde olacaktır. Örneğin Türkiye gibi PKK tarafından
toplumsal zeminin 1984’ten beri etki altına alındığı bir ülkede Kuzey Irak merkezli
saldırgan politikaların etkisi daha yüksek olacaktır. Üçüncü olarak Barzani ve
Talabani tarafınca uygulanacak faşist hareketler Kuzey Irak’ta Türkmenlere yönelik
baskı politikalarının üreteceği düşmanlıklardır. Barzani’nin bu baskıcı politikaları
karşısında Türkiye de desteğini Türkmen nüfustan yana kullanacaktır. Bunun
karşılığında da Barzani baskıcı desteğini PKK’ya yöneltecektir. Dördüncü olarak
bağımsız Kürt devleti Türkiye ile hesabı olan her ülkenin Türkiye’ye düşmanlık
konusunda kolaylıkla kullanılabilecek olmasıdır. Beşinci olarak dünya petrol
rezervlerinin takriben % 4’ünü kontrol eden, Kerkük ve civarında bulunan kontrolün
hakimiyet altına alınarak Türkiye veya İsrail üzerinden Akdeniz’e taşıyıp kişi başı
milli geliri hızlıca arttırmak ve Kuzey Irak’ı cazibe haline getirmektir.347
347
Ümit Özdağ, “PKK Terörü Neden Bitmedi, Nasıl Biter?”, Ankara, Kripto Yayınları, 2008,
s. 157-158.
136
1. KUZEY IRAK’IN KÜRT NÜFUZUNA GIREREK BAĞIMSIZ
KÜRT DEVLETİ’NİN KURULARAK TÜRKIYE’YI TEHDIT EDEBILIR
BIR HAL ALMASI
1.1 KERKÜK VE TÜRKMENLER
Kerkük kenti, başkent Bağdat’a 240 km uzaklıkta bulunmakla birlikte; Irak’a
ait yer altı kaynaklarının yüzde 72’si burada bulunmaktadır. 2003 müdahalesini
önceleyen, ABD’nin bölgeye yönelik politikası olarak gösterilen petropolitik
Kerkük’ü, ABD’nin yaşam alanı için önemli kılmıştır. Bu müdahalenin akabinde
Kerkük Türkiye için bağımsız Kürdistan düşüncesinden önce ve sonrasında sorun
haline gelmiştir.348
Kerkük’ün burada önem arz eden konumu; demografik yapısı üzerinde
yaratılmak istenen krizlerdir. Krallık döneminde Haşimi tarafından bölge
Araplaştırılma politikasına sıkça maruz kalmakla birlikte; asıl Araplaştırma
politikaları Baas iktidarı sonrasında gerçekleştirilmeye çalışılmıştır. Türkmenler, bu
dönemden sonra sıkça yer değiştirilmek zorunda bırakılmış hatta birçoğu sürgüne
gönderilmiştir.349
Türkiye’nin Lozan Konferansı’nda Musul ve Kerkük’ün statüsü konusunda
İngiltere’nin bölge üzerinde ve Milletler Cemiyeti’nde var olan etkisi; Irak’a ABD
müdahale sonrasında da izlenmiştir. Irak’ın kuzey bölgesinde, özellikle Kerkük’te,
yaşayan Türkmen nüfusun nüfuzu Araplar’a bırakılmıştır. Bunun en önemli belirtisi
ise; 2003 Irak müdahalesinin akabinde yapılan anayasada Türkmenler’in Irak’ı
oluşturan asli unsurlardan sayılmaması gösterilebilir. Türkmenler, müdahale
sonrasında Türkiye tarafınca da desteklenmesine rağmen asli unsur olarak
görülmeyişinin etkisi, özgüvenlerinde yoksunlaşmaya doğru bir kayma göstermiştir.
Türkiye bu etkinin yakın süre zarfında kırılma ihtimalini düşük görerek kuzey
sınırdan güvenlik risklerinin yoğunlaşmasının artacağı kanısına varmıştır.
Kerkük’ün demografik yapısında Kürt etkinliği ilk olarak 1940’larda İmam
Kasım mahallesinde yer alan yerleşkelerinin artmasıyla gözlemlenmiştir. Kürt
348
Türkiye Kürt Liderler ve Kerkük Sorunu, Yakın Doğu Haber aracılığıyla Kuzey Irak’ta Kürtçe
olarak yayınlanan haftalık Medya dergisi), 17 Ekim 2006.
349
(Erişim) Tayfur Çiçek, “Kuzey Irak’ın Dünden Bugüne Değişen Yapısı, Bölgedeki Kürt
Yapılanması ve Türkmenler”, http://www.turksam.org/gencbakis/a2786.html, (30.05.2012)
137
nüfusun, kuzey bölgesinde asıl yoğunlaşması ise Barzani’nin Kerkük’e doğru
1960’larda gerçekleştirdiği Kürt göçü ve tedhiş faaliyetleri ile başlamıştır. Böylelikle
Kürt gruplar tarafından bölgede nüfuz alanları kurulmaya başlanmıştır. 350 I.Dünya
Savaşı sonrasında İngiliz desteğiyle kurulan Irak Krallığı ile birlikte351 Kerkük’ün
Araplaştırılması prensibi esas alınarak; bölgenin Türkmenlerden arındırılması
yönünde adımlar atılmaya başlanmıştır. Kerkük’ün, Arap kontrolüne girmesiyle
birlikte bölgede Türkmen nüfusun etkinliği kırılmak istenmiştir. Buradaki amaç;
nüfusun etkinliğinin kırılmak istenmesinden öte Kerkük’ün demografik yapısının
değiştirilmesi olmuştur.352
Türkmen nüfusun Irak’ta etkin bir şekilde siyasi rol üstlenememelerinin
nedenleri arasında; Türkmenlerin aleyhine gelişen olaylar olmuştur. Bu aleyhte
gelişen olaylar genel itibariyle; Türkmenlere yönelik soykırımlardan oluşmaktadır
(Gavur Bağı, Teyyari katliamları vb…).353 Bölgede Türkmenler ile Kürtler arasında
asıl
çözülme,
14-15-16
Temmuz
1959
tarihinde
gerçekleşen
Kerkük’ün
Kürtleştirilme çabaları olarak adlandırılan Kerkük katliamları olmuştur.354 Burada
dikkat edilmesi gereken noktada; olayların konum itibariyle Kerkük üzerinden
yürütülmek istenmesidir. Kürt, Şii ve Türkmenlerin siyasi çatışmalarının Kerkük’te
cereyan etmesi konum olarak Kerkük’ün önemi bize göstermektedir.
350
“Kürt Türkmenlerin Güncesi”, Ortadoğu Stratejik Araştırmalar Merkezi, 20.07.2012 , s. 1-5.
Ahmet Akın, “II. Dünya Savaşı’ndan Sonra Süper Güçlerin Ortadoğuda’ki Mücadeleleri”,
Stratejik Analiz, 16.12.2012, s. 2.
352
Ali Kerküklü, “Hain Eller Irak Türklerini Ata Toprağından Göçe Zorluyor”, Stratejik Analiz,
8 Aralık 2011, s. 1-2.
353
Selçuk Yılmaz, “Irak Türkmenlerine Yapılan Katliamlar ve Bunun Türk Kamuoyuna
Yansımaları (1924-1959)”, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara, 2005,
s. 38.
354
(Erişim) “Türkmeneli”, http://www.turksoykirimi.com/category/turkmeneli, (30.05.2012)
351
138
1.2 KUZEY IRAK BÖLGESİNDE KÜRT HAREKETİ VE ETKİN BİR
HAL ALMASI VE ETKİLERİ
1958 yılında Irak’ta yönetim değişikliği yaşanmış ve krallık rejimi sona
ermiştir. Türkmenler yeni yönetim anlayışını benimsemeye çalışarak, siyasi
izolasyonizmden sıyrılmak istemişlerdir. Türkmenler siyasetten uzak tutulduğu yeni
yönetime olan olumlu yaklaşımları ile birlikte siyasi karar alıcılar arasında yer almak
istediklerini bildirmişlerdir. Türkmenlerin siyasi arenada boy göstermek istemesi
Kürt gruplar tarafından negatif yorumlanmıştır.355
Bölgede Kürt hareketinin etkinliğini, hakim Bağdat yönetiminin otoritesini
ise kırılgan hale getiren olay Molla Mustafa Barzani önderliğinde 1960 yılında
çıkartılan ayaklanmalardır. Bu ayaklanmayı önceleyen ise Kerkük’ün Türkmenlere
ait olduğunun Baas Partisi tarafından bildirilmesi olmuştur. Molla Mustafa Barzani
ayaklanmasının sonuçları; Kürt grupların parlamentoda temsili, bölgede Türkçe ve
Kürtçenin resmi dil olarak kullanılması, özerk Kürt bölgesinin kurulması ve
yönetimde Kürt Cumhurbaşkanı’nın olması şeklindedir. Kürt gruplara yönelik bu
haklar ile birlikte; Türkmenler üzerinde Kürtlerin hakları baskın hale getirilerek,
Türkmenlerin hakları gasp edilerek, demografik yapıları değiştirilmeye çalışılmıştır.
Baas iktidarının yaşandığı süreçte Türkmenlerin demografik yapısı sistematik olarak
değiştirilerek yönetimde Arapların egemen olduğu bir anlayış yerleştirilmek
istenmiştir. Kerkük’te bu baskı süreci ile birlikte Türkçe eğitim veren öğretim
kurumlarının dili Arapçaya çevrilmiştir. Bölgede Türkçe ad taşıyan köylerin,
mahallelerin hatta pazar alanlarının adı bile değiştirilerek bir topluluğun topluluk
olarak addedilmesinin temel unsuru olan; dil kavramı esas alınarak topluluk
benliğinden soyutlanmak istenmiştir.356
Toplumun temel değerlerinin dönüşümünün yanı sıra stratejik dönüşümde
Kerkük’e bağlı olan Tuzhurmatı Selahattin’e, Altın Köprü Erbil’e, Kifri Diyala’ya,
Çemçemal ise Süleymaniye’ye bağlanmıştır. Kerkük’e yerleşen veya yerleşmeyi
355
Mesut Yılmaz, “Irak Türkmenleri ve Türk Dünyası İle İşbirliği Çabalarındaki Rolleri”,
Akademik Perspektif, 08.08.2012, s. 1.
356
Abdülbaki Yusuf, “Irak Kürt Bölgesel Yönetimi’nin 2011’inden 2012’ye Yansımaları”, Cilt 4,
Mart 2012, s. 47-52.
139
planlayan Türkmenleri azınlık durumuna düşürecek olan Baas yanlısı Araplara
maddi destekler verilmiştir.357
Türkmenlerin konumlarındaki geriye gidişlerin arttığı dönemler, 1980’lerden
sonra ortaya çıkmıştır. 1980’lerde İran-Irak savaşı ile birlikte Türkmenlerin
konumlarındaki olumsuzluklar artmıştır. Saddam Hüseyin’in 1990 yılında Kuveyt’i
işgal etmesiyle birlikte, Irak’a yönelik ambargolardan en çok etkilenen topluluk
Türkmenler olmakla birlikte; bölgede karışıklık yaratmayarak Irak’ın toprak
bütünlüğüne zarar verebilecek girişimlerden uzak durmuşlardır.358
Genel itibariyle Irak’ın yönetiminde etkin olan rejimlerde Kerkük bölgesi,
üzerindeki kimlik Araplaştırılmak istenmiştir. Kerkük bölgesine Arap nüfusun yanı
sıra Kürt nüfusunda yerleştirilmek istenmesiyle birlikte Kürt şehri olan Şorçe (Şorşe)
kurulmuştur. Türkmen ve Kürtlerin ilişkisi, 1950’li yılların ilk yarısına kadar normal
iken; bu döneme kadar iki halk arasında politik karakterli ya da ırkçı bir rekabet
yaşanmamıştır.359 1959 yılında Türkmen nüfusa yönelik katliam bu diyalogları
bozmuştur. Kuzey Irak bölgesinde etnik değişim; 2003 yılında Irak’ın ABD
tarafından işgal edilmesi sonrasında gerçekleşmiştir. Kuzey Irak bölgesinde egemen
olmak isteyen Kürt aşiret liderlerinin özerkleşme çabaları, Türkmen nüfusun
azaltılarak Kürt nüfusun arttırılmak istenmesi bölgede Kürtleştirilme politikalarının
gereğidir.360
Kerkük’ün stratejik önemi; bölgenin bulunduğu konum ve güçlü yer altı
kaynaklarından gelmektedir. Kerkük’ün yer altı kaynaklarının temelinde petrol yer
almakla birlikte; 1980’li yıllardan itibaren petrolün kullanım alanın yaygın kaynak
yapısının kıt olması, bölgeye olan temasların ve ilginin artmasına neden olmuştur.361
Bölgenin yer altı kaynakları konusundaki önemi ve etkin nüfusun Kürt unsuru
olarak temellendirilmek istenmesi ile birlikte, bölgedeki nüfusun çoğunluğunu
oluşturan Türkmenlerin etkinliğinin kırılması 2003 Irak müdahalesi sonrasında
gerçekleşmiştir. Türkmenlerin etkinliğinin kırılması, Irak’tan Türkiye’ye yönelik
357
(Erişim) Şeyma Kaya,” Iraklı Türkmenlerin Dünü”,
http://www.kerkukvakfi.com/makaleler.asp?id=1474, (30.05.2012)
358
(Erişim) Tayfun Kırçiçek, a.g.int. sitesi. (12.10.2012)
359
Kadir Samancı,"EI-Tarih El-Siyasi Li Turkman El-lrak, Dar El Saki", (Stratejik Analizden
Aktaran), Beyrut 1999, s. 3-7..
360
Tayfur Çiçek, a.g.m., s. 3.
361
Emrullah Yalçın, “Kuzey Irak Yönetimi ile Merkezi Irak Hükümeti Arasında Gerilen
İlişkiler”, 21.YY Türkiye Enstitüsü, 25.01.2012, s. 1-2.
140
güvenlik tehditlerinin artmasına bu da dolayısıyla bu da güvenlik bağlamında
Türkiye’nin artı tedbirler almasına neden olmuştur. Türkmenler, 2003 müdahalesi
sonrasında bölgede Kürt Federal Devleti’nin Kerkük’ü de kapsayacak şekilde bir
yönetim anlayışı kurulması tehdidi ile karşı karşıya kalmışladır. Türkiye’nin bu
tehdide yönelik proaktif bir süreç izlemesi gerekirken; ABD’nin Irak’ta var olan
etkinliği nedeniyle bu süreç sağlanamamıştır.362
Türkiye’nin, Türkmenler hakkındaki politikaları ise Irak müdahalesi
öncesinde bölge ile yakınlaşma olmakla birlikte, bölgedeki krizleri kendi ülke
topraklarından uzakta tutmak isteyen Türkiye, desteğini realizm ekseninde
şekillendirememiş, uzun vadeli bir Türkmen politikası olmamıştır.
Irak müdahalesi sonrasında Kerkük’ün Arap-Türkmen ve Kürt nüfusları
arasında nüfuz etme rekabetinin ortaya çıkması neticesinde, bölgede sahipsiz olarak
görünen Türkmenlere yönelik desteğin sadece Türk tarafınca verilmesi, Türkmen
tarafınca beklenen bir sonuçtur. Bölgede ABD ve taraflarınca yaşanan iktidar
mücadelesinde Türkiye’nin bu ülkelere nazaran barışçıl politikalarla yaklaşımı
Türkiye’nin bölge üzerindeki etkisini azaltmıştır.
Türkiye tarafınca bölgede önemle gözlenen bir durumda; Türkmenlerin birlik
oluşturamaması olmuştur. Türkmenlerin bölgede iktidar mücadelelerinin odağında
yer almaları nedeniyle bu birliktelik sağlanamamıştır.
1 Mart tezkeresinin Türkiye tarafınca reddedilmesi ile birlikte bölgede etkin
kurucu güç olan ABD’nin bulunması nedeniyle Türkiye, Türkmenlerin haklarının
korunması konusunda etkisiz bir hal almıştır. Irak’ın yeni yapılanma sürecinde
ABD’ye yardımcı olan Kürt topluluğa destek verilmiştir.
Türkiye’nin Türkmen politikası ekseninde takip ettiği politika; Kerkük’te
yaşanan gelişmelerin daha fazla yıkıcı boyuta ulaşmaması nedeniyle, 19 Mart 2003
tarihinde Ankara’da bir toplantı yapılmış Kerkük’e yerinde ve zamanında
yapılabilecek bir müdahale ile Türkmen nüfusun haklarının korunabileceği Türkiye
tarafınca deklare edilmiştir.
362
Hasan Çimen, “Amerika’nın Irak’a Müdahalesi Sonrasında Yaşanan Gelişmelerin TürkAmerikan İlişkilerine Etkisi”, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kırıkkale Üniversitesi,
Kırıkkale, 2007, s. 108-111.
141
İki akraba topluluk arasında diyalogların gelişiminde önemli bir faktör olarak
ekonomi bulunmaktadır.363 Ekonomik bağlamda güçlü bir ülke ile temas kurarak
bölgede söz sahibi olunabileceğinin ve Kürt yönetiminin baskı altına alınabileceğinin
unutulmaması gerekir. Kürt popülasyon tarafından bölgede bir oldu bitti politikası
neticesinde bölgenin en eski yerleşik nüfusunu oluşturan Türkmenlerin Irak
politikasının kaybı anlamına gelir.364
Yine bölgenin yer altı kaynaklarından getirisi yüksek, petrol gelirlerinin
merkezi hükümet kontrolünden çıkartılarak bölgede hakim güç olan Kürt nüfusa
bırakılması, Türkmenlerin varoluşunu tehlikeye sokabilecek etmenlerden birisidir.
Bu tarz bir paylaşım söz konusu olduğu zaman ekonomiyi kontrol eden merkezi güç
zayıflayacak, özerkleşmeye çalışan güçler önem kazanacaktır. Özerk hükümetlerin
güçlenmesi ile birlikte merkezi otorite zayıflayacak ve Irak’ın topraksal
bütünlüğünde bölünmeler yaşanacaktır. Oluşacak bu senaryo ihtimalinde Türkiye’nin
Irak hususunda başından beri kurguladığı ve savunduğu politika olarak Irak’ın toprak
bütünlüğünün korunması, sadece sözel bir ifade olarak kalacaktır.365 Bölgedeki Kürt
nüfusunca savunulan “kendi egemenliğinde bulunan yer altı kaynağından ülkede
yaşayanların faydalanması” prensibi ve Irak’ın tekelinden petrol gelirlerinin
paylaşıma açılması ekonomik bağlamda özgürleştiren, Kürt iradesinde bir ayrılmayı
kaçınılmaz kılacak ve bölgenin yer altı kaynaklarını elinde bulunduran kuzey kanadı
Türkiye’ye yönelik apaçık bir tehdit olarak çıkacaktır. Aslında bölgede BOP eksenli
planlanan bir Kürt devleti ideası sadece BOP’un Ortadoğu kanadını etkisi altında
tutmak isteyen İsrail için bölünmüş bir gücü karşısında bulma ihtimalini doğuracak;
bu bölünmüş güçte üniter bir devlet gücünden yoksun kalacağı için, İsrail’e yönelik
bir tehdit unsuru olmaktan öte; kolay idare edilebilir federal bir yapıyı karşısına
çıkaracaktır.366
Türkiye, İran, Suriye ve Irak arasında kurulması planlanan bu Kürt devleti
ekonomik bağımlılığı yüksek, potansiyel kriz alanlarına müsait, ABD’nin
363
(Erişim) “Türkiye-Irak Ekonomik İlişkileri ve Türkiye’nin Yeniden İmar Sürecine Katkısı”,
http://www.mfa.gov.tr/turkiye-irak-ekonomik-iliskileri-ve-turkiye_nin-yeniden-imar-surecinekatkisi.tr.mfa, (01.06.2012)
364
Kasım Sarıkahya, “Irak Genelinde Siyasi Gelişmeler ve Türkmenler”, Biz Türkmeniz Haber,
10.05.2012.
365
Mustafa Dağ, “Ortadoğu’da Kürtler (Kim Bu Kürtler)”, Erciyes Üniversitesi Kürt Araştırmaları
Masası, 19.03.2012, s. 1.
366
(Erişim) Jacgues Neriah “Kürtler En Az Bir Devleti Hakediyor”, Jarusalem Center for Public
Affairs’den alınan Rapor: http://jcpa.org/researcher/jacques-neriah/, (01.06.2012)
142
etkinliğinin arttırılmak istediği coğrafya da sıkışarak gelişimden uzak; hatta kendi
yaşamsal faaliyetlerini sürdürmekten yoksun kalacaktır.367 Bu bağlamda riski
üzerinde en fazla toplayacak olan ülke Türkiye olacaktır. Bölgede Batı’ya yönelik
politikalar takip eden ve çevre ülkelerce hedef konumuna getirilen Türkiye, bu kriz
alanlarının içine çekilerek savunma olgusunu bu alanlara yoğunlaştırmak zorunda
kalacaktır.
Kürt devletinin kurulması ile birlikte Türkiye’nin güvenliğini tehdit
edebilecek noktaların merkezi olarak Kerkük, bölgesinin Türk nüfusundan
arındırılarak bölgede bir Kürt devletinin kurulma çabaları içinde olunması, bölgede
Türkiye’ye yakın bir gücün yok olması anlamına gelecektir.
Türkmen nüfusun bölgeden çıkartılarak Türkiye ile yakın gelecekte bölücü
hareket bağlamında iletişime geçebilme ihtimali yüksek; ayrılıkçı Kürt unsurların
bölgede hegemon bir hal alması tehdit algısını arttıracaktır. 1980’li yıllardan beri
Türkiye’ye sınır dışından yapılan bölücü eylemlerin bir dönem kaynağını ve eğitim
faaliyetlerinin halen gerçekleştirildiği kampların (Bekaa Vadisi, Kandil Bölgesi vb.)
bulunduğu bölgeden risk unsurunun giderek artan bir hal alması, bölgede Türkiye’yi
rahatsız edecektir. Türkmen nüfusun bölgede etkinliğinin korunarak, ayrışmalardan
uzak kendi mukadderatlarını belirleyebilme haklarının verilerek, Irak’ın toprak
bütünlüğünün korunması yönünde gerçekleştirilecek yeni bir düzen Türkiye’nin
bölgeye dönük risk algısını azaltacak; aynı zamanda akraba topluluklar arasında olan
bağın korunmasına sebep olacaktır.
Irak’ın bölünme ihtimali, ABD’nin bölgeye yönelik politikalarının sonucudur.
Ülkelerin bölünmesi, fiziki sınırlarının ve yönetiminin aynı ülke içerisinde ayrışması
kaotik bir ortam doğurmakta, merkezi yapıyı bölerek, tek bir tehdit unsuru yerine
birden fazla bölünmüş, tehdit algısı yüksek, fakat etkisi düşük yönetimler ortaya
çıkarmaktadır. Irak için ABD müdahalesi sonrasında bölgede izlenmek istenen
politika; “Böl-Parçala-Yönet” olmuştur. Bölgede İsrail’in güvenliği için etkin unsur
olarak görülen Irak’ta yönetim bazlı ayrılıklar oluşturularak, güç bertaraf edilmek
istenmiştir.368
367
Halil İbrahim Bahar, “PKK’yı TOKİ’ye Havale Etmek”, Ankara Strateji Enstitüsü, 09 Ağustos
2012, s. 1.
368
Selin Bölme, “İsrail, Kuzey Irak Politikası ve Türkiye”, a.g.r., s. 1-2.
143
Kuzey Irak bölgesinde bağımsız bir Kürdistan kurulması ve bu kurulan
bölgenin merkezinin Kerkük olarak belirlenmesi, bölgenin konumunun yanı sıra
önemli yer altı kaynaklarının bulunduğu alan olması nedeniyle önem arz etmektedir.
Farklı bir senaryo olarak da kuzeyde bağımsız bir Kürt devletinin merkezinin ise
Ürdün Haşimi Krallığı ile bütünleşmesi beklenmektedir.369 Bunun yanı sıra Irak’ın
orta bölümüne petrolden elde edilen gelirden pay verilmemesi370 Ürdün için sorunlu
bir Irak’ı karşısına çıkaracak; bu da entegrasyonun gerçekleşme ihtimalini
düşürecektir.
Kerkük merkezli kurulması planlanan Kürt devletine, Kerkük petrollerinin
tamamı teslim edilecek olursa; bölgede Irak’ı bölmek ve İsrail’in güvenlik risklerini
minimize etmek için bulunan ABD, hedeflediği amaçtan uzaklaşır. Bölgede İsrail’in
güvenliğini tehdit edebilecek yakınlıkta, önemli yer altı kaynaklarına sahip bir
Irak’ın bulunması zaman içerisinde güçlenmeye bağlı; tehdit algısını dağıtarak birden
fazla alana doğru yayılmasına neden olacaktır.371
1.3 IRAK’IN HUKUKEN (DE JURE) BÖLÜNEREK BAĞIMSIZ KÜRT
DEVLETİ’NİN KURULMA İHTİMALİ
Kuzeyde bir Kürt devleti kurularak; Şii-Arap nüfusun yaşadığı güney bölge
ile Kuveyt’in birleştirilmesi senaryosu, bölge için dikkate alınması gereken
potansiyel bir risktir.372 Bölgeye yakın olan Suriye’de de, 2012 Ağustos ayı ile
birlikte yoğunlaşan halk baskısı, bölgede var olan Alevi–Nusayri baskınlığını daha
belirgin hale getirerek; Şii olmayan nüfusa yönelik baskıcı yönetimi arttırmış,
tehdidin kaynağı Şiilere yakın olan Alevi-Nusayri unsurların yükselmiştir.373 Irak’ın
güney kısmında İran İslam Cumhuriyeti’nin politikaları ile Şii nüfusun eşgüdüm
içerisinde oldukları gözlenmektedir. Bölgede Şii anlayışı gittikçe güçlenmekte; bu da
Safavi akımı olarak adlandırılmaktadır. Kuveyt ile Irak Şiilerinin birleşmesi
durumunda Şii- Sünni nüfus dengesizliği ortaya çıkacaktır. Bu farklılığı gidermek
369
Veysel Ayhan, “Ürdün’de Siyasal İstikrar ve Türkiye ile İlişkiler”, Uluslararası Ortadoğu Barış
Araştırmaları Merkezi, Temmuz 2012, s. 1-4.
370
“Irak’ta Petrol Mücadelesi: Çok Uluslu Şirketler, Uluslararası Anlaşmalar ve Anayasal
Tartışmaların Işığında Bir Analiz”, Ortadoğu Stratejik Araştırmalar Merkezi, Rapor No: 103, Ocak
2012, s. 6-12.
371
Muhammed Hadi,“Kerkük Petrolleri ve Kürt Liderlerin Tutumu”, Yakın Doğu Haber,
13.06.2007.
372
Ali Semin, “Türkiye’nin Irak Politikası Işığında Kuzey Irak Açılımı”, Bilge Strateji, Bilge
Adamlar Stratejik Araştırma Merkezi, Cilt 3, Güz 2011, Sayı 5, s. 182-183.
373
Barış Çağlar, “Suriye’de Uzayan Kriz ve Sonrasındaki Zorluklar”, Cilt 4, Kasım 2012, s. 9-13.
144
için bölgeye İsrail politikası gereği, Filistin’den Arap nüfus getirilerek bu dengesizlik
çözülmeye çalışılacaktır. Bu senaryo eksenli yaşanacak bir bölünmede; bölgede yeni
bir güç unsuru olarak İran dışında, Şii nüfus suni bir şekilde yaratılarak Kürt ve
Türkmen dışında iktidar mücadelesinde etkin kılınmaya çalışılacaktır.374
Irak’ın kuzey ve güney bölgesinden Kürt ve Arap olarak iki parçaya ayrılmak
istenmesi; güçlü senaryolardan biri olmakla birlikte; bu senaryonun gerçekleşmesi
bölgede suni bir devlet yaratılarak, ABD ekonomisinin petrolle desteklendiği bir
devlet kurulmak istenecektir.375 Bölgede bu tarz bir devletin kurulması Türkiye’nin
güvenlik risklerini arttıracak, aynı zamanda İran ve Suriye içinde güvenlik riski
doğuracaktır.
Bölgede yukarıdaki senaryolar eşliğinde bağımsız bir Kürdistan yaratılmak
istenmesi ile birlikte temellendirilebilecek en önemli görüş; bu ülkenin kurulmasının
akabinde İran ve Türkiye tarafından tanınmayacağı, devlet politikası gereği
belirlenmiş bir kıstas olmakla birlikte; yakın çevre sınırlarını oluşturan ülkelerin,
bölgeden sınırlarına yapılabilme ihtimali yüksek terör hareketlerine maruz
kalmalarına sebebiyet verecektir.
2006 yılına gelindiğinde KDP ve KYB arasında işbirliğine gidilerek Birleşik
Kürt hükümeti kurulmuştur. Bu yönetim tarafından Kürtlerin yer altı kaynaklarına
yakın coğrafyadan toprak talepleri olmuş; Kerkük eksenli yeni bir coğrafi
yapılanmanın temelleri atılmıştır.376 Bu coğrafi yapılanmanın temellerinde, bölgenin
yönetim merkezine, coğrafi alan itibariyle de yer altı kaynaklarınca güçlü olan
alanların dâhil edilmesi yer almıştır. Kürt gruplar bölgede oluşan boşluk ile birlikte
kendi pasaportlarını, bayraklarını bölgede kullanarak bağımsızlık hareketinin
temellerini atmışlardır. Kerkük böylelikle Kürdistan’ın bir parçası yapılarak, Arap ve
Türkmen nüfusun kontrolünden çıkartılmak istenmiştir.377 Bölünme süreçlerinin
başlangıcı ile birlikte bölgede bulunan halklar tarafından Kürt gruplara Irak’ın temel
374
Doğan Ertuğrul, “Türkiye Dış Politikası İçin Bir Test: Suriye Krizi”, Türkiye Ekonomik ve
Sosyal Etüdler Vakfı, 2012, s. 1-6.
375
Ali Semin, “Bağdat-Erbil Arasında Petrol Krizi ve Türkiye”, Bilge Strateji, Bilge Adamlar
Stratejik Araştırma Merkezi, 27 Temmuz 2012, s. 3.
376
Abdülbaki Yusuf, “Irak Kürt Bölgesel Yönetimi’nin 2011’den 2012’ye Yansımaları”, Ortadoğu
Analiz, Cilt 4, Mart 2012, s. 41-44.
377
(Erişim) Tayfun Kırçiçek, “Kuzey Irak’ın Dünden Bugüne Değişen Yapısı, Bölgedeki Kürt
Yapılanması ve Türkmenler”,
http://www.turksam.org/gencbakis/a2786.html (02.06.2012)
145
değerleri ve ulusal çıkarlarına aykırı hareket ettikleri, Irak hükümetleri, çevre ülkeler
ve bölgedeki diğer etnik gruplarla çatışma içerisinde oldukları yönünde birçok
suçlamada bulunulmuş, asıl amaçlarının Irak’ın bölünerek kendi bağımsızlıklarını
ilan etmek olduğuna dair emareler güçlenmeye başlamıştır.378
Irak’ın parçalanarak Bağımsız Kürt Devleti’nin kurulmasının Türkiye’ye
olası etkileri; Irak’ın kuruluş felsefesinden 2003 yılında bölgeye ABD’nin
müdahalesine kadar geçen sürede temel prensip; toprak bütünlüğünün korunarak
Arap ve Iraklı kimliğinin ön plana çıkartılması olmuştur. Bölgede iktidar olan
yöneticilerin baskın tavırları, Iraklı kimliğine tepkili bakılmasına ve bölgede farklı
etnik grupların zaman zaman topraksal olarak ayrılma düşüncesinin gündeme geldiği
görülmüştür. ABD’nin 2003 müdahalesi sonrasında Irak’ın kuzeyi, Kürtler ve
özellikle Araplar tarafından “Kürdistan” seklinde nitelendirilmektedir. Orta Irak
Sünni, güney de Şii Bölgesi olarak kabul edilmektedir.379
ABD’nin bölgeye müdahalesinden sonra Kürtlerin öncülüğünde bölgede
bağımsız bir Irak kurulacağı inancı oluşmuş ve bu durumun kendilerine olan
yansımalarının ise ABD’nin işgal sırasında verdiği desteği nedeniyle kazanımlarının
yüksek olunacağı kanısına varılmıştır. ABD tarafınca bu işgalin arka planında yer
alan; yeni bir Ortadoğu ve Arap coğrafyası düşüncesi Kürt toplulukça göz ardı
edilmiştir. Irak konusunda ABD ve müdahaleye destek veren bölgesel ve uluslararası
güçlerce paylaşım politikalarının temelini; Irak’ın kuruluşundaki yapılanmanın
mezhep esasını temel almadığı, sonraki süreçte de İngiltere tarafından belirlenen
sınırda da aynı durumun devam ettirilerek birbiri ile teması düşük olan mezheplerin
bir arada yaşamak zorunda bırakıldığı görüşü hakimdir.380 Bir arada yaşama
ülküsünden uzak, mezheplerce bir düzen kurulamayacağı düşüncesi ile birlikte bu
ülkenin yapısının suni olduğu yolunda bir çıkarsınım yapılabilir. Irak’ın parçalanarak
bağımsız birden fazla devlet meydana getirilmesi, Türkiye için öncelikli olarak
378
“Kürt Yönetimi Bölünme Planını Olumlu Karşıladı”, Yakın Doğu Haber, 29.09.2007, s. 1.
Hasan Mazin, "Irak’ta Güney Federasyonu", Günlük Değerlendirme Bülteni, ASAM, 5 Ocak
2006.
380
Raşit Amarah El-Zaidi ve M. Yusuf Muhammed Sadık (Çev. Aytekin Enver), “Irak Kürdistan
Bölgesi’nde Muhalefetin Doğuşu ve Geleceği”, Ortadoğu Stratejik Araştırmalar Merkezi, Rapor No.
133, Kasım 2012, s. 5-7.
379
146
güvenlik sorunu doğuracaktır. Bu parçalanmanın temelinde sadece toprak değil;
ülkenin servet niteliğinde olan yer altı kaynaklarının paylaşımı da bulunmaktadır.381
Bölgede Kürt peşmergelerce oluşturulan bir ordu, bayrak, pasaport vb.
bağımsız devlet olma emarelerin bir kısmına sahip olunması, bağımsız bir Kürt
devleti kurulması düşüncesi için sınır sorunlarının çözülüp; devletleşme sürecinin
başladığının göstergesidir. Kürt azınlıklar tarafından kurulmak istenen bağımsız Kürt
devletinin Türkiye’nin güvenliğine olan en önemli etkisi, Türkiye’de yaşayan
bölünmeyi/bağımsızlığı destekleyen Kürt gruplarca bağımsızlık düşüncesinin talep
edilmesidir. Halen Irak bölgesinde devam eden iç çatışmalar, Irak’ta birden fazla
devlet çıkarılması, bu devletlerden birinin de yıllar boyunca uzun süreli bir bağımsız
devlete sahip olamayan Kürtler tarafınca kurulması, planlanan bağımsız Kürt devleti
olacağı tahmini uzak değildir. Kürt topluluğunca yaşamsal faaliyetler için önem arz
eden petrolün bulunduğu Kerkük şehrinin, kendilerine bırakılması yönündeki
ısrarların nedeni Türkiye’nin ihtiyaç duyduğu petrolün kendilerince karşılanması
düşüncesinden doğmaktadır.382
Bölgede bir Kürt devletinin devamlılığı, Arap ve Türkmen nüfusun
kontrolünden petrol kaynaklarının alınarak, ABD tarafından Kürt nüfusa verilmesi
durumunda sağlanabilir. Petrol ve türevi yer altı kaynaklarının kullanım alanının
geniş, talep miktarının fazla olması nedeniyle, gelirlerini arttıran bir ekonomiye sahip
olabilecek bir ülkenin sürekliliğinin olabileceği göz ardı edilmemelidir. Bunun
dışında petrol kaynaklarının sahipliğinin ve rezervlerinin Arap nüfustan Kürt nüfusa
doğru aktarılması, bölgede zengin olan Arap devletlerine karşı yeni bir güç
yaratacak; ABD için İsrail ekseninde denge ülkesi çıkartacaktır. Bu da bölgede yeni
bir çatışma alanı ve istikrarsızlık doğuracaktır. Bağımsız Kürt devleti düşüncesi ile
birlikte Araplar risk olgularını Kürt cephesine de pay ederek odakların İsrail’den
uzaklaşmasına yardımcı olacaktır.383
381
(Erişim) Rami Ruhayem, “Mezhep Çatışmasına Sıkışan Irak”,
http://www.bbc.co.uk/turkce/haberler/2012/11/121122_iraq_sectarianism.shtml, (02.06.2012)
382
Nimrod Raphaeli, "Irak Kürdistanı'ndan Demokrasi Dersleri Almaya", Çev.,Başbakanlık
Basın-Yayın Ve Enformasyon Genel Müdürlüğü, The Middle East Media Research Institute, 8 Eylül
2005.
383
(Erişim) Onur Burçak Belli, “Türkiye-Irak Gerilimi: Mezhep ve Petrolün Rolü”,
http://www.bbc.co.uk/turkce/haberler/2012/11/121123_ankara_baghdad_tensions.shtml, (23.11.2012)
147
Kürtler, an itibariyle self determinasyon (kendi kaderini tayin etme) hakkına
Irak anayasasında sahip olamamışlar, bölgede yönetim faaliyetinde yer alan etkin
Kürt liderler (Talabani, Barzani) bu hakka sahip olunması için çalışmalarını
sürdürmektedirler. Bağımsız Kürt devletinin kurulmasının realitesi zayıf olmakla
birlikte; buna neden olarak da bir devletin altyapısını kurup sürdürebilecek kadar
bağımsızlık konusunda olan tecrübesizlik ve başarısızlıkları örnek gösterilebilir. Bu
eksende; kurulması planlanan Kürt devletinin sadece kendi sınırları içerisinde hayati
idamesini sağlayabilecek kadar çevre ülkelerle etkileşime girdiği varsayılsa bile;
böyle bir ülkenin uzun süre varlığını sürdürebilme şansı yoktur. Yakın çevrede yer
alan ülkelerin sınır güvenliği açısından önemi büyüktür.384
Bölgede bağımsız bir Kürt devleti düşüncesi, ABD’nin işgali ile birlikte fırsat
olarak nitelendirilmesi, özerklikten öteye gidebilecek bir yapı olarak mümkün
gözükmemektedir. ABD’nin işgal sürecinin sorunsuz olarak tamamlanması açısından
da bağımsız bir Kürt hareketine izin verilmek istenmediği kontrollü bir sürecin
yürütülmek istendiği gözlenmektedir.385
Aslında bölgede Kürt hareketliliğinin alevlendirilmek istenmesi, Baas
Partisi’nin iktidar üzerinde baskıcı bir yönetim anlayışı, ırklar arasında çatışma
doğurmuştur. Kürt yurdunun temelleri bu çatışmalar fırsat bilinerek Mustafa Barzani
tarafından atılmak istenmiştir. Irak’ın değişim süreci ile birlikte yapılan seçimlerde
Talabani ve Barzani taraflarınca bir işbirliği yapıldığı görülmektedir. Barzani ve
Talabani bölgenin bir Kürt devletine hazır olmadığı yönünde açıklamalarda
bulunsalar da; pratikte bu şekilde gözüken politikanın tam tersi uygulama
aşamasında sürekli olarak bağımsızlık politikasına dönüştürülmeye çalışılmıştır.
Irak’ta gerçekleşen seçim sonrasında Talabani’nin politikaları gereği Kürt nüfusun
fazla olduğu bölgelerde Kürt nüfus tarafından yapılanlar ön plana çıkartılmış; vergi
toplama, dış politikada karar alma gibi önemli görevler talep edilerek; geçiş
anayasasının yapılacağı süreçte birtakım imtiyazlar talep edilmiştir. Bu hakların yanı
sıra, Kürt toplulukça talep edilen Kerkük’ün bir Kürt yurdu olduğu savıyla;
Kerkük’ün Kürt bölgesine dâhil edilmesi yolundaki çabaları, ABD’nin bölge
384
Erol Kurubaş, “Self Determinasyon Söylemi ve Kürt Sorunu Çözümsüzlüğe Mahkum Etmek”,
Ankara Strateji Enstitüsü, 2 Ocak 2012, s.1.
385
(Erişim) Armağan Kuloğlu, “Irak’ın Kuzeyindeki Gelişmelerin Farklı Yönlerden
Değerlendirilmesi”,
http://www.kerkukvakfi.com/analizler.asp?id=157, (02.06.2012)
148
üzerindeki -petrolün güvenliğinin sağlanması- etkisine bağlı olarak frenlenmeye
çalışılmıştır. ABD tarafınca aslında bu hamlenin yapılmayacağının düşüncesine
kapılmak hatalı bir görüş olurdu.386
İşgal sonrası kendisine bağımlı bir ülke yaratan ABD, Büyük Ortadoğu
Politikasını şekillendirdiği ilkeler ve paylaşımların Kürt unsurlar tarafınca
gerçekleştirilmeye çalışıldığı; fakat bölgede kendisine bağımlı bir Irak isteyen ABD
tarafınca bölgenin şekillendirilmesinin yapıldığı ve yer altı kaynaklarının özellikle de
bölge petrolünün bulunduğu alanların kontrolü altında tutmak temel hedefi ile
birlikte; Büyük Ortadoğu Projesi’nin de adımları bu emarelerle belirgin bir hal
almaya başlamıştır.387 Bölgede bu tarz bir bölünme faaliyetinin ABD politikası
gereğince izlenmesiyle birlikte, bölgenin asli unsuru olan Sünniler geri plana atılmış;
ABD bölgede asimetrik tehditleri (Snipperciler, İntihar eylemcileri vb.) üzerinde
toplamıştır.
Irak’taki seçim sürecinin ardından Kürtler, bölgede etkin güç olarak ortaya
çıkmıştır, bu etkinlik Kürtlerin bağımsızlık sürecini hızlandırmıştır. Bu bağımsızlık
hareketi önce bölgede yaşamını sürdüren Türkmenleri, daha sonra da Türkiye’yi
tedirgin etmiştir. Türkiye için tedirginlik doğuran olgu ise bağımsızlık hareketlerinin
kendi içerisine sızma olasılığıdır.388 Kuzey Irak’ta kurulacak bağımız ya da federal
bir Kürt devleti, Türk tarafı için ciddi bir tehlike doğuracaktır. Kuzey Irak bölgesinde
Türkiye’nin güvenliği açısından bölgede bulunan Asuriler, Keldaniler, Şiiler,
Araplar, Kürtler ve Türkmenlerin bir arada yaşaması esastır.389
Irak’ın bölünmesi düşüncesinin ortaya çıkmasıyla birlikte; Türkiye bölgede
bağımsız olarak kurulması planlanan Kürt devletine karşı; dengeleyici güç olarak
Türkmen devletinin kuruluşuna destek verilmesi stratejisini benimseyebilir. Türkmen
devleti bu Kürt devletinin dengeleyicisi ve baskı unsuru olacaktır. Bölgede bağımsız
bir Kürt devletinin kurulmasına destek olma ihtimali olan ABD ile bu destekten
386
(Erişim) Muzaffer Can, “Köy Muhtarlığından Özerkliğe Barzaniler”,
http://www.turksam.org/gencbakis/a2789.html, (02.06.2012)
387
Pınar İpek, “İşgal Sonrası Irak’ta Devletleşme Sorunlarının Kurumsal İncelemesi ve Petrol
Zenginliğinin Etkileri”, Ortadoğu Stratejik Araştırmalar Enstitüsü, Ortadoğu Enstitüleri, Cilt 3, Sayı
1, Temmuz 2011, s. 64-66.
388
Kaan Dilek, “Irak’ı Bekleyen Kader: Kaos mu İstikrar mı ?”, Stratejik Düşünce Enstitüsü,
12.04.2010, s. 1-3.
389
Ali Kerküklü, “Kürtler Bölgede İsrail ve Dış Güçlerin Sopasıdır”, Türkmen Şanı Gazetesi, 28
Ağustos 2012, s.2.
149
büyük rahatsızlık duyacak olan Türkiye arasında çatışma ihtimali kaçınılmazdır.
Türkiye tarafınca desteklenen Türkmen devleti düşüncesi ile birlikte Türkiye’nin
bölgedeki etkinliği aktif bir hal alıp; bölgede güçlü bir Türkiye, İran, Suriye, İsrail,
Ürdün, Lübnan gibi ülkeleri tedirgin edecektir.390
Bağımsız Kürt Devleti düşüncesinin doğduğu topraklarda dünya petrol
rezervlerinin büyük çoğunluğu bulunmakla birlikte; bölgede kaotik bir yapıyı
doğurabilecek ayrılıkçı hareketler, bölgede yerleşik güç olarak bulunan ABD ve sınır
komşusu Türkiye arasında ayrıca ABD’nin güvenliğini sağlamayı teminat olarak
verdiği İsrail ile olan ilişkileri ciddi manada zedelenecek; aynı zamanda bölgede
Arap ve Türkmen nüfusun etkinliği kırılarak haklarına el koyulacaktır. ABD ve İsrail
bu bağlamda karşısına Arap, Türkmen nüfus ile Türkiye’yi almak istemeyecektir.
Böyle bir durumda bölgede oluşabilecek ABD karşıtlığının sınır ötesine ulaşabileceği
kesindir. Bu veriler ekseninde bölgede kısa vadede ABD tarafınca bağımsız Kürt
devleti kurulması gerçekçi bir yaklaşım olmaktan uzak; fakat Türkiye’ye karşı
dengeleyici politika gereği kullanılabilir bir faktör olarak elde tutulacaktır.
1.4 IRAK’IN KÜRT FEDERASYONU HALİNE GETİRİLEREK
ZAMANLA
BAĞIMSIZ
KÜRT
DEVLETİ’NE
DÖNÜŞTÜRÜLMEK
İSTENMESİ
ABD’nin bölge için planladığı federasyon düşüncesi aslında bölünme riskini
üzerinde taşıyan Irak için uygun bir yapı olmakla birlikte; federasyon düşüncesinin
ABD tarafınca etnik temeller üzerine kurulması ise bölgede çatışmayı arttırmaktadır.
Federasyon düşüncesinde göz ardı edilmemesi gereken durum; coğrafi alanların ve
bölge kaynaklarının hakça paylaşımı olmalıdır.391
Sünni, Şii, Arap ve Türkmenler tarafından kurulacak federasyon da
Kerkük’ün geleceğinin hangi etnik azınlığın elinde olacağı konusu ise önem arz
etmektedir. Kerkük coğrafyasında yer alan yer altı kaynaklarının sahipliği konusunda
Araplar, Türkmenler ve Kürtler arasında çatışma yaşanmaktadır. Burada Kerkük için
390
Bilgay Duman, “Irak’ta Siyasi Kamplaşmada Türkmenler Nerede Duruyor ?” Ortadoğu
Stratejik Araştırmalar Merkezi, 1 Mayıs 2012, s. 1.
391
Murat Yılmaz, “Kürdistan İkinci Yavru Vatan”, Yeni Aktüel Dergisi, Sayı 125,
150
özel bir statü tanımlanabileceği ihtimali küresel çatışmayı doğuracaktır.392 Bu
çatışmalar içerisinde Kerkük’ün kontrolü Bağdat yönetimine bırakılarak, yer altı
kaynaklarının hakça paylaşımı için çaba sarf edilebilir. Bunun yanı sıra petrol
gelirlerinin Kürtlerin kontrolüne verilmesi ile birlikte; Kürt nüfus maddi olarak
güçlenecek, madden güçlenen Kürt nüfus bölgeye hakim olmak amacıyla; Türkmen
nüfusu tasfiye etme yoluna girecektir.393
Kürtlerin yaşamını sürdürdüğü coğrafyada tarım ve hizmet sektörünün diğer
coğrafyalara oranla gelişmişlik gösterdiği, bölgede bağımsız bir Kürt devletinin
kurularak Kerkük coğrafyasına ait gelirlerin Kürt bölgesine aktarılması ve Kürt
nüfusunun etkinliğinin artmasıyla birlikte, Türkiye’nin rolü dengeleyici olmak
zorundadır. Kerkük’e yönelik hâkimiyet esaslı bu tarz baskıcı yaklaşımların yanında;
Kürtleri bağımsızlığa hazırlayabilecek olan konfederasyon düşüncesi ile birlikte
temel hedef; bağımsız Kürt devletinin koşullarını olgunlaştırmak olacaktır.394
Irak’ta oluşturulması planlanan federasyon ile birlikte Türkiye’de güvenlik
riskleri artacaktır. Bölgede Kürt faktörünün yanı sıra; Şii faktörü de dikkate
alınmalıdır. Şii unsurlarda Kürt nüfusta olduğu gibi; bölgede federe devletin
kurulmasını hedeflemiştir, bu da Irak’ın toprak bütünlüğünü ve Türkmen nüfusun
varlığını tehdit etmektedir. Şii federe devletine belirlenen coğrafi sınırları ise; Irak’ın
güneyinde Bağdat’tan Basra’ya uzanan eyaletleri kapsamaktadır.395
Yeraltı kaynaklarının bulunduğu bölgeler; Basra’ya uzanan eyaletlerin federe
devletin sınırlarına dâhil edilmek istenmesi; diğer mezhep ve etnik yapılara istinaden
Şii nüfus tarafından talep edilen konfederasyon düşüncesinin temelleridir.
Irak’ta bu koşullar altında Türkmen unsurların göz ardı edilerek Kürt ve Şii
nüfusun baskın olduğu bir yapılanmada, iç savaş çıkmama ihtimali zayıf görünmekle
birlikte; Türkmenlerin haklarının korunması amacıyla Türk tarafınca müdahalenin
392
(Erişim) “Irak’ın Nüfus Yapısı ve Federasyon Fikri”,
http://www.diplomatikgozlem.com/TR/belge/1-6864/irakin-nufus-yapisi-federasyon-fikri.html,
(02.06.2012)
393
Haktan Birsel, “Bir Demografik Güç Mücadelesi: Kuzey Irak Kördüğümü”, 21. YY Dergisi,
Sayı 37, Ocak 2012, s. 23.
394
Dilek Kurban ve Serkan Yolaçan, “Kürt Sorununun Çözümüne Dair Bir Yol Haritası:
Bölgeden Hükümete Öneriler”, Türkiye Ekonomik ve Sosyal Etüdler Vakfı Yayınları, 23 Aralık
2008, s. 18.
395
Cenap Çakmak ve Fadime Gözde Çolak, “ABD’nin Irak’tan Çekilmesi ve Türkiye’ye Etkileri”,
Rapor No: 29, İstanbul, 2011, s. 17.
151
kaçınılmaz olacağı bir gerçektir. Bölgede kuzey eksenli yapılanma Kürt nüfusa
bırakılmak istenmiş; güney bölgesi ise Şii nüfusun kontrolüne bırakılarak federe
yapılanmada Türkmen nüfus soyutlanmak istenmiştir.396 Aslında Şiiler tarafından
kurulacak federe devlet de, Kürt nüfus içinde örnek temsil edecek Kürt federe
devletinin kurulması için kolaylaştırıcı bir unsur olacaktır.
Kürt nüfus tarafından kurulmak istenen federe devletteki asıl amaç; uzun
vadede olan bağımsızlık düşüncesidir. Bu geçiş sürecinde bölgedeki Kürt nüfus
açısından en önemli yapılanma federasyon düşüncesi olmuştur. Federasyon uzun
vadede Kürtler için bağımsızlık düşüncesini önceleyen bir yapılanma olabilir. Kürt
liderlere göre (Barzani, Talabani) bağımsız bir Kürt devleti kuruluncaya kadar, iki
ana millet olan Araplar ve Kürtlerin yanı sıra diğer etnik azınlıklardan oluşan
çoğulcu Irak toplumu için federasyon en uygun bir sistemdir.397 Sünni kesimin
federasyon düşüncesinde olan dezavantajlı konumu; bölgenin avantaj yaratan yer altı
kaynaklarından uzak sınırlarda tutulmak istenmesidir.
Türkiye, güvenlik bağlamında risk yaratabilecek böyle bir federasyon
düşüncesine karşı çıkmaktadır. Türkiye’nin bölgenin yapılanmasında 1 Mart
tezkeresine red kararı vermesi nedeniyle, bölge politikalarında olan etkisizliği gitgide
artmaktadır. Türkiye, Irak’ta kurulabilecek federal düzen için kendisi ve Irak
coğrafyasında yaşamını sürdüren Türkmenlere yönelik federal bir yapıyı isteyebilir.
ABD tarafından bölgede Türkmen halkının geri planda tutulmak istenmesinin
nedeni; Türkiye’nin 1 Mart tezkeresi olarak gösterilebilir.398
Bölgede federal yapı bağlamında ayrışmış bir Irak; öncelikli olarak İsrail için
tehditlerin bertarafı anlamına gelmekte ve Irak’ın ABD tarafınca idaresini
kolaylaştıracaktır.
Federasyon tarzı planlanacak olan Irak yönetimi sonraki safhada Yugoslavya,
SSCB gibi dağılma sürecine girebilir. Bölgede federatif yapılanma eksenli
oluşturulacak çözüm kısa süreli istikrar sağlamış gibi görünse de; suni şekilde
396
Kaan Gaytancıoğlu, “Saddam Sonrası Irak’ta Şiilerin Yeni Konumları ve Körfez Ülkeleri
Üzerindeki Olası Siyasal Etkileri”, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi, Ankara,
2008, s. 108-110.
397
Nebil Zeki, "Taksim Hayaleti Tehdit Ediyor", Çev., Başbakanlık Basın-Yayın ve Enformasyon
Genel Müdürlüğü, El-Wafd, 24 Ocak 2005.
398
(Erişim) Ümit Özdağ, “Kerkük Krizi ve Türkiye’nin Irak Politikası, a.g.int. sitesi, (02.06.2012)
152
oluşturulacak olan yeni sınırlarda çatışma potansiyeli yüksek olacak, bölgeye yakın
coğrafyada bulunan Türkiye’nin, güvenlik algısını pasif konumdan, proaktif veya
aktif konuma dönüştürmesi beklenebilir.399
Türkiye için potansiyel kriz alanı olması beklenen Kürt federe devleti bölgede
istikrarsızlık doğuracaktır. Bölgede etkin güç olarak görülen ülkelerden Türkiye ve
İran’ın, kontrol altına alınarak baskı altında tutulması için bölünmüş bir Irak baskı
unsuru olabilir.400 Özellikle Irak içerisinde oluşturulacak Kürt devleti Türkiye’nin
güvenliğe olan ihtiyaçlarını daha da arttıracaktır. Türkiye’de yer alan Kürt nüfus ile
bağımsızlık ekseninde beraberce gerçekleşebilecek hareketlilik Türkiye jeopolitiği
için tehdit oluşturabilecek güçtedir.401
Türkiye kurulabilme ihtimali yüksek bağımsız Kürt devleti için proaktif bir
politika takip etmeli; Türkmen federe devletinin kurulması için çaba göstermelidir.
Türkiye kendisine yakın coğrafyada bulunan yaklaşık 3 milyon Türkmen nüfus ile bu
bağlamda güvenlik risklerini minimize edebilir. Aksi takdirde bağımsız Kürt
devletinin kurulması kaçınılmazdır. Kürt federe devleti ABD ve İsrail politikası
gereği zamanla tam bağımsızlık şekline dönüşebilir; bu da Türkiye sınırlarını iç ve
dış kanallı tehdit edebilir. Bölgede güçlü bir Türkiye yerine karşısında bölünmüş bir
Irak ve/veya Türkiye’yi yakından tehdit edebilecek Bağımsız Kürt devletinin kuruluş
ihtimalinin bertaraf edilebilmesi için Türkmen kartı Türkiye tarafınca etkin unsur
olarak kullanılmalıdır. Öncelikli olarak federe yapıyı kabul etmiş olan Kürt nüfus,
sonraki süreçte egemenlik alanında birden fazla federe devletin var oluşunu
ekonomik güçlenme ile istemeyerek bölgenin tek etkin gücü olma çabası içerisine
girecektir. Irak’ta etnik unsurlarca baskın olmayacak bir federe devlet düzeni
kurulacak olursa Kürt, Arap, Şii, Türkmen nüfus arasında iktidar mücadelesi ortaya
çıkacak ve bu mücadele silahlı şekle bürünecektir.402
399
“Bir Amerikan Anayasa Mühendisliği Örneği Olarak Irak Federalizmi”, Dünya Bülteni, 6
Aralık 2011, s. 1-2.
400
(Erişim) Ali Karaosmanoğlu, “Uluslararası Toplumun Değişimi ve Türkiye’ye Etkileri”
(Askeri Yüksek İdare Mahkemesi’nde 21 Şubat 2003 Günü Verilen Konferans Metni), 18 Numaralı
Dergi, http://www.msb.gov.tr/ayim/Ayim_makale_detay.asp?IDNO=52, (02.06.2012)
401
Hatem Ete ve Talha Köse, “Güvenlik Perspektifi Kürt Sorununu Devletleştirdi”, Siyaset,
Ekonomi ve Toplum Araştırmaları Vakfı 04 Ocak 2009, s. 1-3.
402
Nefi Demirci, “Türkmenlerin Siyasi Tarihinden Bir Yaprak: Türkmenlerin Dünü, Bugünü ve
Yarını”, Erbil Gazetesi, 24 Mayıs 2012, s. 1-10.
153
Kürt nüfus Irak’ta etnik unsuru baz alan yapılanmayı tercih ederken, bir arada
barış içerisinde yaşama yerine coğrafi etkinliği ön plana çıkartmaktadır. Aslında Irak
Kürtleri, Arap unsurlarında ayrı bölgede yerleşik olduğu esnek bir federasyon
düşüncesine taraf olmuş gibi görünse de; asıl amaç zamanla güçlenen Kürtlerin
bölgeye yakın coğrafyada yaşamını sürdüren Kürt nüfus ile birleşerek Bağımsız
Kürdistan’ın kurulmasıdır. Bu gücün yükselebilmesi için esas olan ekonomik gücü
elinde bulundurmak; bu da Kerkük’e hakim olmak anlamına gelmektedir. Kerkük
petrollerinin merkezi yönetimin kontrolü dışında bölgedeki etnik unsurların tekeline
bırakmak istikrarsızlığı arttıracaktır. Özellikle Kürt nüfus tarafının avantajlı olduğu
düşüncesi, (Irak’ın işgali sırasında yapılan yardım nedeniyle) Kürtlerin yaşadığı
coğrafyalardan olan Türkiye, İran ve Suriye’de istikrarsızlığın sıçrama noktaları
olacaktır. Kürt unsurlara bağlanan Türk yurdu Kerkük bu bağlamda krizin odak
noktası olacaktır.403
Bölgede yeni bir dönüşümün yaşandığı süreçte Türkiye’ye yükselen bir baskı
unsuru olarak sunulan Kürt hareketi PKK temelli oluşturulmuştur. Bölgede
etkinliğini koruyan ABD, Batı destekli Türk-Kürt federasyonu tezini savunarak
Türkiye’yi farklı bir sorunla başbaşa bırakmaktadır.404 PKK tarafından Türkiye’ye
yönelik güvenlik tehditleri de bu otorite boşluğunda artarak devam etmektedir.
Kurulması planlanan Kürt federe devleti ve/veya bağımsız bir Kürt devletinin
Türkiye’ye yönelik etkilerine bakacak olursak; Türkiye toprakları içerisinde ve yakın
coğrafyada yer alan Kürt nüfusu etkileyerek Türkiye’nin sınırları, üniter yapısı risk
altına girebilir ve bu durum diğer ülkelerce tehdit unsuru olarak kullanılabilir.
Burada oluşabilecek boşlukta ayrılıkçı hareketler artarak Türkiye coğrafyasını tehdit
eder bir hal alabilir. Türkiye Kürt nüfus tarafından planlanan bağımsızlık
hareketlerinin artmasına bağlı olarak bölgeye müdahalede pasif konuma geçerse
kendisine yönelik tehditlerin odağı olabilir.
Türkiye’nin yakın coğrafyasında meydana gelebilecek böyle bir ayrılıkçı
hareket ile birlikte güney sınırının güvenlik ihtiyacı artabilir; bu tarz bir ihtiyacın
belirmesi ve Türkiye’nin sınır güvenliğini sağlaması için alacağı önlemler
403
Bilgay Duman, “Tarihsel Perspektif Işığında Dışişleri Bakanı Ahmet Davutoğlu’nun Kerkük
Ziyareti ve Yansımaları”, Ortadoğu Analiz, Cilt 4, Sayı 45, s. 22-30.
404
Alptekin Dursunoğlu, “Federalizm Irak’ı Parçalar mı ?”, Yakın Doğu Haber, 17.09.2006.
154
uluslararası platforma taşınarak Türkiye’ye yönelik hareket alanı ve müdahale
sürecinin durdurulması talep edilebilir. Bölgede kurulabilecek Bağımsız Kürt devleti
uluslararası arenada kendisini kabul ettirerek (ABD desteği ile) hızlı bir şekilde
gelişim gösterebilir. Uluslararası arenadan alınabilecek destek ile birlikte Kürt
hareketi etkinlik kazanarak etki alanını genişletebilir ve komşu ülkelerde bulunan
Kürt etnik grupları ile etkileşimi arttırabilir. Böyle bir etkileşimle birlikte Türkmen
nüfus ile Türkiye arasındaki bağların zayıflaması kaçınılmazdır.405
Bölge üzerinde yaşamını sürdüren diğer mezheplerden olan Sünni ve Şiiler
arasında yaşanması muhtemel bir krizin doğuşu ile birlikte, bölgede Kürt unsurların
bağımsızlığı yönündeki engeller kalkacaktır.406
Yukarıdaki ihtimallere rağmen bölgede bağımsız Kürt devlerinin kalıcılığı
ihtimali oldukça zayıftır. ABD’nin Irak işgali sırasında verdiği desteğe karşılık
olarak Kürt gruplara devlet sözünün arkasında duran ABD, Şii-Sünni gerginliğini
sürekli tetikte tutarak İsrail’in güvenliğinin bölünmüş güçler ile dengelenmek
istemektedir.407 Türkiye’nin böyle bir çatışma politikasını kırması önem arz etmekle
birlikte; başarılı olamamış Sünni-Şii gerginliği bölgede bağımsız Kürt devleti
düşüncesini geri plana atacaktır. ABD bölgede Sünni-Şii çatışmasını sıcak tutarak bu
istikrarsız ortamdan faydalanmak istemiş, bu da Kürt devletinin kurulması için Kürt
gruplarca fırsat gibi görülmüştür. Aynı zamanda bölge içerisinde gerçekleşen
asimetrik hareketler özellikle de bölgenin temel değerleri ile eşlenik olan İslam
kültürünün değerlerine yönelik saldırılar ile bu çatışmalar destek bulmuştur. Hem
Sünni hem de Şii taraflarınca bu tarz bir çatışmadan uzak kalınması Bağımsız Kürt
devleti düşüncesinin fiili (de facto) bir şekle dönüşmesini engellemiş olacaktır. Böyle
bir uyum sürecinde ABD tarafınca kurgulanan bağımsızlık planını başarısızlıkla
sonuçlandıracaktır.408 Türkiye’nin de bölgede olan stratejisi bu tarz bir uyuşmazlığın
405
(Erişim) Hasan Turgut, “Irak’ın Kuzeyi, Irak’ta Meydana Gelebilecek Muhtemel Oluşumlar
ve Alınması Gereken Önlemler”, www.harpak.edu.tr/saren2/.../guv_str_sayi_4_aralik2006.pdf,
s. 43-45. (02.06.2013)
406
(Erişim) Beytullah Demircioğlu, “Şii Hilali Söylemi ve Sünni-Şii Ayrışması”, Mart 2012, Sayı
313, http://dergi.altinoluk.com/index.php?sayfa=yillar&MakaleNo=d313s058m1, s. 58. (03.06.2013)
407
(Erişim) “Bağımsız Kürt Devletini Uzak Bir İhtimal Olarak Görüyorum”,
http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalDetayV3&ArticleID=1085200&CategoryID=
78, (03.06.2012)
408
“Türkiye’nin Ulusal Güvenliğine Yönelik Etnik Ayrılıkçı Terör Tehdidinin Analizi ve Irak’ın
Kuzeyinde Bir Kürt Devleti Kurulmasına İlişkin Değerlendirme”, Bahçeşehir Üniversitesi
Stratejik Araştırmalar Merkezi, İstanbul 2008, s. 4-10.
155
derhal çözüme kavuşturulması yönünde olmalıdır. Irak’ın bütününü kapsayan bir
yönetimin kurulamaması nedeniyle bu uyuşmazlıklardan pay çıkartılmak istenerek
üç başlı bir yönetim fiilen kurulmuş olarak gözükmektedir. ABD, Irak’tan çekilme
takvimini açıklamıştır.
1.5
GÜNCEL
GELİŞME
1:
ARAP
BAHARI
SÜRECİ
VE
SONRASINDA SURİYE’NİN KUZEY BÖLGESİ’NİN STATÜSÜ
Hafız Esad’ın ölümünden sonra kısa sürede devlet başkanlığına oğlu Beşar
Esad getirilmiştir. Beşar Esad’ın iktidara gelmesinin akabinde Suriye’de değişim
sürecinin nasıl olacağı hususunda Suriye’de ve uluslararası kamuoyunda merak
artmıştır. Beşar Esad’ın Suriye Devlet Başkanı olmasının ardından bu genç liderin
kapsamlı ve cesur bir reform hareketi içine girip girmeyeceği merak konusu
olmuştur. Sonraki yıllarda yaşanan gelişmeler Arap Baharı süreciyle birlikte Beşar
Esad’ın reform sürecini yönetemeyecek kadar yönetim konusunda yeterli vizyona
sahip olmadığını göstermiştir.409
2010 yılında Tunus’ta başlayıp, Ortadoğu ve Kuzey Afrika bölgesinde birçok
ülkede (Mısır, Bahreyn, Cezayir, Sudan, Suriye vd.) gerçekleşen değişimler “Arap
Baharı” olarak adlandırılmış; 2011 yılı itibariyle de bu değişim süreci özellikle
Suriye’de belirmiştir.
2011 yılında Suriye’de muhaliflerin ayaklanması ile birlikte (Arap Baharı)
Türkiye-Suriye arasındaki ilişkiler farklı bir boyutta seyretmeye başlamıştır. Suriye
liderinin ayaklanan göstericilere karşı orantısız şekilde müdahale etmesi ve iç savaşı
andıran çatışmalarda binlerce sivilin ölmesi başta Türk hükümeti olmak üzere tüm
dünyayı harekete geçirmiştir. BM ve AB’de Suriye konusunda etkin olarak
çalışmalarını sürdürmektedir. Türkiye ilk günden bu yana Beşer Esad’ın orantısız
güç uygulamasına karşı çıkmıştır. Suriye’den gelen mülteciler için taşımalık kentler
kurulması, kapıların bütün mültecilere açık olduğunun belirtilmesi Suriye ile Türkiye
arasında sorunları arttırmıştır koptuğunun göstergesidir. Son dönemlerde Türk keşif
uçağının düşürülmesi, Suriye tarafından atılan top mermisinin Akçakale’ye
düşmesiyle 5 sivil Türk vatandaşının hayatlarını kaybetmesi ile ilişkilerde gerginlik
409
Poyraz Gürson, “Suriye”, Atılım Üniversitesi Yayınları, Ankara, 2010, s. 164.
156
hat seviyeye ulaşmıştır ve Türkiye, Suriye’ye karşı misillemelerde bulunmuştur. Bu
misillemelerden birisi, Suriye havayollarına ait bir sivil uçağın Esenboğa
Havalimanı’na indirtilip, uçak içinde ve kargo bölümünde arama yapılması
olmuştur.410
Kuzey Suriye Bölgesi’nde yaşanan hareketlilik Temmuz 2012 itibariyle
bölgedeki kriz süreci ile birlikte kendini göstermeye başlamıştır. Bu süreç öncesinde
de Kuzey Suriye bölgesinde Kürt menşeili bir kriz yaşanmıştır. Suriye sınırları
içerisinde yaşayan Kürtlerin bağımsızlık eksenli hareketleri 2004 yılı Mart ayının
ortalarında belirgin bir hale gelerek kendini göstermiştir. Kamışlı’da Arap ve Kürt
futbol takımları arasında yapılan futbol müsabakası sonrasında Suriyeli Kürtler
Mesut Barzani’nin ismini zikredek Kuzey Irak’ın bağımsızlık sürecini destekleyen
mesajlar göndermişlerdir. Bu destek mesajlarının akabinde futbol sahasında ciddi bir
arbade yaşanmış, Suriye ordusu bu arbadenin büyümesini önlemek amacıyla bölgeye
intikal ederek 49’a yakın Suriyeli Kürt vatandaşını öldürmüş ve bu durum Irak’ın
Kürt bölgesince kınanmıştır. Bu ve bunun gibi olaylardan yararlanarak Suriyeli
Kürtler her defasında Kürtlerin bağımsızlığını desteklemişlerdir.411 2012 yılında ise
Suriyeli Kürtler bir kere daha içeride yaşanan istikrarsız ortamı fırsata çevirmek
isteyerek Türkiye sınırına yakın Kobani, Afrin, Derik, Amude ve El Ayn’da tüm
devlet kurumlarını ele geçirerek kendi bayraklarını asmış ve ele geçirdikleri
bölgelerde giriş çıkışları denetim altına almışlardır. Suriye’deki bu gelişme
Türkiye’de yaşanan Kürt sorununa bağlayansa, bu işi yapanların içinde PKK’nın
Suriye kolu Demokratik Birlik Partisi’nin (PYD) olmasıydı. İşin Irak’la ilgili boyutu
ise, bu süreçte Barzani’nin oynadığı ve oynayacağı rolle ilgili. Çünkü söz konusu
gelişme, Haziran 2012’de 12 Kürt partisinin oluşturduğu Kürt Ulusal Konseyi
(KUK) ile PYD’nin Barzani’nin arabuluculuğunda Erbil’de varılan anlaşma
çerçevesinde yaşandı. Böylece Barzani’nin himayesi ve hatta teşviki altında Suriyeli
Kürtler ve PKK, Esad sonrası Irak’takine benzer bir yapı kurmaya yönelik ilk adımı
atmış oldu. Görünürde ortaya Türkiye için ilginç, beklenmedik ve çok bilinmeyenli
bir denklem çıktı. Esad sonrası Suriye’nin yapılandırılmasında söz sahibi olmak için
bu rejimin yıkılmasında en etkin rol alan Türkiye, şimdi adeta kendi eliyle en büyük
410
Tezin 42. ve Devamı Sayfalarında Bu Konu Hakkında Detaylı Bilgiler Yer Almaktadır. Ayrıca
bkz: Mustafa Güven, “Türkiye-Suriye İlişkilerine Genel Bir Bakış”, a.g. int. sitesi, 14 Kasım 2012,
s. 1-2
411
Poyraz Gürson, a.g.e., s. 225.
157
ulusal güvenlik sorunu olan PKK’ya yeni bir hayat alanı açmış oldu. Ayrıca Irak’taki
Kürt bölgesinden tehdit algısı yükselen Türkiye, şimdi bir de Suriye’de ortaya çıkma
ihtimali beliren benzer bir yapıyla mücadele etmek zorunda kalacak. Dahası,
gelişmeler Türkiye’nin “kutsal korku”su olan “bağımsız, birleşik Kürdistan”
söyleminin tekrar gündeme gelmesine yol açtı. Tüm bunlar Türkiye’yi çok rahatsız
etti. Çünkü tahmin edileceği üzere tüm bu gelişmelerin “Türkiye’de yaşayan ayrılık
yanlısı Kürtleri” etkilemesinden korkulmaktadır. Türkiye, son zamanlarda bir yandan
Kürtlerin kültürel hakları konusunda adımlar atarken, bir yandan da PKK’yı Barzani
marifetiyle yok edecek bir strateji üzerinde yoğunlaşmışken, şimdi – yine görünürde
– hem Türkiye Kürtleri için statü talebini olmazsa olmaz görülebilecekleri hem
Barzani’nin Suriye üzerinden de olsa PKK ile anlaştığı, hem de Barzani önderliğinde
doğması muhtemel “yeni Kürt devletlerinin Türkiye Kürtleri için de bir cazibe
alanına dönüşebileceği durum belirdi. Suriye’nin Türkiye için tam anlamıyla girift
bir bilmeceye dönüştüğü açık. Ve gerçekten de Türkiye, aynen 1990’larda Kuzey
Irak konusunda olduğu gibi, burada da bazı açmazlarla karşı karşıyadır. Bu
açmazlardan ilki, Türkiye bir yandan Suriye’nin geleceğini Suriye halkı belirlemeli
derken, öte yandan bu halkın bir parçasını oluşturan Kürtlerin Türkiye’nin “ulusal
güvenliğine” tehdit olarak algılanabilecek tutumlarını engellemekten söz ediyor.
İkinci açmaz, Barzani ile ilgili. Türkiye’nin PKK ve terör sorununa çözüm bulmak
için işbirliği yaptığı Barzani, şimdi PYD üzerinden de olsa PKK ile anlaşmış
durumda. Bir diğer açmazsa, Türkiye Suriye’nin Esad sonrası istikrarı için Kürtlere
birtakım yönetsel haklar verilmesini öngören bir süreci desteklemek zorunda kalması
olacaktır.
PKK burada kendi denetiminde bir yönetim kurarken, kimine göre artık Türkiye
ikinci bir Kürt devletiyle uğraşmak zorunda kalacaktır. Kimine göreyse artık Kuzey
Irak’tan sonra bir de Türkiye’nin Kuzey Suriye sorunu olacaktır.412
1.6 GÜNCEL GELİŞME 2: İMRALI HEYETLERİ VE ABDULLAH
ÖCALAN
15 Şubat 1999 tarihinde Kenya’da yakalanarak Türkiye’ye getirilen Abdullah
Öcalan bu sürecin akabinde İmralı Adası’na nakledilmiştir.31 Mayıs 1999 tarihinde
yargılama süreci başlayan Öcalan için 29 Haziran 1999 tarihinde idam kararı
412
Erol Kurubaş, “Ortadoğu’da Zamanın Ruhunu Yakalamak”, a.g.m. s. 1 – 2.
158
çıkartıldı ve bu karar Yargıtay 9. Ceza Dairesince 25 Kasım 1999 tarihinde
onanmıştır fakat AB uyum yasaları gereğince kaldırılan idam cezasının infaz
edilmeyerek müebbet hapse çevrilmiştir.
Kürt hareketinin 2013 yılı itibariye amacının ve taleplerinin neler olduğunun
tespit edilerek; terörizm eksenli faaliyetlerin sonlandırılması maksadıyla AKP
iktidarınca terör eylemlerinin emrini veren teröristbaşı Abdullah Öcalan tarafınca
belirlenen çözüm önerileri ve sözde barış planları Milli İstihbarat Teşkilatı ve İçişleri
Bakanlığınca kurulan Kürt hareketi yanlısı heyetler aracılığıyla ayrılıkçı Kürt
hareketini destekleyenlere aktarılmak istenmiştir.
Abdullah Öcalan’ın kurucusu olduğu PKK’yı
İmralı’dan avukatları
aracılığıyla sevk ettiği yönündeki emareler 2013 yılında Ocak ayı itibariyle
gönderilen heyetlerce yapılan açıklamalarda da izlenmektedir.
İlki 3 Ocak 2013 günü oluşturulan heyette Mardin bağımsız milletvekili
Ahmet Türk ve Barış ve Demokrasi Partisi (BDP) Batman milletvekili Ayla Akat
bulunmuştur. Bu heyet barış süreci ile alakalı görüşmeler yapıldığına dair
açıklamalarda bulunuldu şeklinde demeç vererek görüşmenin içeriği hakkında bilgi
vermemişlerdir. Barış sürecin devamlılığı konusunda kararlı olan MİT ve İçişleri
Bakanlığı’nca 21 Şubat 2013 tarihinde ikinci heyet oluşturularak bu heyette BDP
milletvekilleri Sırrı Süreyya Önder, Pervin Buldan ve Altan Tan’ın bulunması
kararlaştırılarak teröristbaşı Abdullah Öcalan ile ikinci temas kuruldu. 21 Şubat 2013
tarihinde gerçekleşen görüşmenin kayıtları ise BDP-PKK Kandil yönetimi
sonrasında basına sızdırılmıştır.
Abdullah Öcalan tarafından PKK’ya silah bıraktırma hedefiyle başlatılan yeni
çözüm süreci kapsamında üç mektup Ankara’ya ulaştırılmıştır. Bu mektuplarda;
Öcalan, devletin talepleri doğrultusunda PKK’ya üç aşamalı çözüm sunuyor. Buna
göre, örgüt 15 Mart’ta eylemsizliğe geçecek, 15 Ağustos’ta yurt dışına çıkacak. PKK
son aşamada ise silahları bırakacak. Yaklaşık 20 sayfadan oluşan ve Abdullah
Öcalan’ın bizzat el yazısı ile kaleme aldığı taslak metinde radikal önerilerde
bulunuluyor. Buna göre, halen kış üstlenmesinde olan örgütün, nihai olarak silah
bırakmaya giden üç aşamaya sadık kalması isteniyor. Buna göre, terör örgütü 21
Mart’ta kutlanacak Nevruz Bayramı’nda ateşkes ya da eylemsizlik ilan ederek
159
ellerini tetikten çekecek. Çözüm süreci kesintisiz sürerse örgüt 15 Ağustos’ta sınır
dışına çıkacak. Kandil, PKK’yı silahsızlandırmak için zihinsel hazırlıklar yapacak,
terör örgütü mensuplarını bu konuda ikna edecek. Metinde “Federasyon ve özerklik
gibi farklı devlet taleplerimiz yok. Türkiye’nin üniter devlet yapısı korunmalı. Tam
demokratik bir Türkiye’de Kürtlerin de sorunları çözülür. Türklerin bölünme,
Kürtlerin ise haklarını alamama korkusu olmamalı” denildi. ‘Özerklik’ talebinin
Türkiye’nin Avrupa Yerel Yönetimler şartına getirdiği çekinceleri kaldırmasıyla
yerine getirilmiş sayılabileceği vurgulandı. Mektupta, yeni anayasanın etnik
reflekslerden arındırılmış olmasının da çözüm için önemli olduğu kaydedildi.
Öcalan’ın gönderdiği taslakta örgüt bu adımları atarken, devletten de bazı anayasal
düzenlemelerin
yapmasını
talep
etti.
İmralı’nın
mektubunda
“Süreçte
demokratikleşme adımları atılacak. Ancak sürecin sonunda Kürt sorunun çözümü
için köklü Anayasal ve yasal düzenlemeler için müzakereler yapılacak” ifadesi
kullanıldı. Öcalan PKK ve onun siyasi bileşenlerinden bu konuda iki hafta içinde
görüş bildirmelerini istedi. Öcalan, bu görüşlerin iki hafta içinde İmralı adasına
ulaştırılmasını istedi.413
Bu sürecin akabinde Pervin Buldan, Altan Tan ve Sırrı Süreyya Önder'den
oluşan BDP heyetinin açıklamasına göre Kandil'de yapılan PKK görüşmesi 1 Mart
günü gerçekleşti. PKK'ya yakın bir internet sitesinde yer alan açıklamalarında
Karayılan, rehin tuttukları kamu görevlilerinin bir hafta içinde serbest bırakılacağını
açıkladı ve rehineler bu açıklamaya müteakip 13.03.2013 tarihinde PKK’nın elinde
bulunan 8 rehine serbest bırakıldı. "İlk kez Eşbaşkanlar düzeyinde bir BDP heyeti
alanımıza gelmiştir. Kendileriyle görüşme yapıldı. Öcalan'ın mektubunu ilettiler"
diyen Karayılan, Öcalan'ın mektubu konusunda önemli oranda bir kanaat oluştuğunu
söyledi. BDP Diyarbakır Milletvekili Altan Tan, Kandil'in cevabını Nevruz'dan önce
Öcalan'a ileteceğini söyledi. Tan, "Dolayısıyla süreç şu ana kadar normal yolunda
ilerliyor, bütün sıkıntılara rağmen. Onun için en azından şu ana kadar bu sürecin
bozulmamasından dolayı sevinçliyiz, gelecekten de ümitliyiz" dedi.414
413
(Erişim) “İşte Abdullah Öcalan’ın Mektubu”, http://haber.stargazete.com/guncel/iste-abdullahocalanin-mektubu/haber-731098, (14.03.2013)
414
(Erişim) “Kandil’den BDP Heyeti’nin İlk Fotoğrafı”,
http://www.sabah.com.tr/Gundem/2013/03/06/kandilden-bdp-heyetinin-ilk-fotografi, (13.03.2013)
160
PKK’nın Kandil yönetiminden alınan mesajın Abdullan Öcalan’a iletilmesi
için 18 Mart 2013 tarihinde İmralı’ya üçüncü bir heyet gönderilmiş; bu heyet
Abdullah Öcalan’a Kandil’den alınan mesajı iletmiş ve 21 Mart 2013 Nevruz
kutlamalarında Abdullah Öcalan ve PKK yanlılarına iletilecek mesajlar teslim
edilmiştir.
21 Mart 2013 Nevruz kutlamaları için Abdullah Öcalan tarafından kaleme
alındığı iddia edilen mesaj ilk olarak Pervin Buldan tarafından Kürtçe okundu.
Öcalan, "Mezopotamya ve Anadolu topraklarında, en kadim halklardan biri olan
Kürt halkına selam" dedi. Pervin Buldan'ın ardından Sırrı Süreyya Önder'in Türkçe
okuduğu Öcalan'ın mesajı:
“Mazlumların özgürlük ve Nevroz'u kutlu olsun. Selam olsun bu uyanış
canlanış ve diriliş günü olan Nevroz'u en geniş katılım ve ittifakla kutlayan Ortadoğu
ve Orta Asya halklarına selam olsun. Selam olsun yeni bir dönemin miladı olan
Nevroz'u büyük bir coşkuyla ve demokratik bir hoşgörüyle kutlayan bütün kardeş
halklara. Selam olsun demokratik hakları özgürlüğü ve eşitliği rehber edinen bu
büyük yolun bütün yolcularına. Fırat ve Dicle nehir vadilerine, kutsal Mezopotamya
ve Anadolu topraklarından şehir uygarlıklarına analık eden halkların en eskilerinden
olan Kürtler sizlere selam olsun. Binlerce yıllık bu büyük medeniyeti farklı ırklarla
dinlerle mezheplerle kardeşçe ve dostça birlikte yaşayan Kürtler için Dicle ve Fırat,
Sakarya ve Meriç nehirlerinin kardeşidir. Halay ve delilo, horon ve zeybekle hısım
akraba olur. Bu büyük medeniyet kardeş topluluklar siyasi baskılarla, birbirine
düşürülmeye çalışılmış, hakkı hukuku ve özgürlüğü esas almayan düzenler inşaa
edilmeye çalışılmıştır. Batılı emperyalist müdahaleler baskıcı anlayışlar, Arabı,
Türkü, Kürdü... Toplulukları sanal sınırlara, suni problemlere gark etmeye
çalışmıştır. Ortadoğu ve Orta Asya halkları artık uyanıyor. Kendine ve aslına
dönüyor. Birbirine karşı kışkırtıcı ve köreltici savaşlara artık dur diyor. Nevroz
ateşiyle yüreği tutuşan yüz binler milyonlar artık barış diyor, kardeşlik diyor, çözüm
istiyor. İçinde doğduğum çaresizliğe, bilgisizliğe, köleliğe karşı bireysel isyanımla
başlayan bu mücadele, her türlü dayatmaya karşı bir ruhu oluşturmayı amaçlıyordu.
Bugün görüyorum ki bu haykırış bir noktaya ulaşmıştır. Bizim kavgamız hiçbir ırka,
dine, mezhebe ve gruba karşı olmamıştır, olamaz. Bizim kavgamız, ezilmişliğe, geri
bırakılmışlığa, baskı ve ezilmeye karşı olmuştur, bundan sonra da böyle olacaktır.
161
Bugün artık yeni bir Türkiye'ye, yeni bir Ortadoğu'ya uyanıyoruz. Çağrımı bağrına
basan gençler, yüce kadınlar, söylemlerimi baş göz üstüne diyerek kabul eden
dostlar, sesime kulak kesilen insanlar, bugün yeni bir dönem başlıyor. Silahlı direniş
sürecinden, demokratik siyasi sürece kapı açılıyor. Siyasi sosyal ve ekonomik yanı
ağır basan bir süreç başlıyor. Demokratik hakları özgürlüğü eşitliği esas alan bir
anlayış gelişiyor. Biz onlarca yılımızı bu halk için feda ettik, büyük bedeller ödedik,
helal olsun. Bu fedakârlıkların bu mücadelelerin hiç biri boşa gitmedi. Kürtler öz
benliğini, aslını ve kimliğini yeniden kazandı kutlu olsun. Artık silahlar sussun
fikirler konuşsun noktasına geldik. Yok sayan inkar eden dışlayan modernist
paradigma yerle bir oldu. Akan kan Kürdüne, Türk'üne, Laz'ına, Çerkez'ine
bakmadan bu coğrafyanın ta bağrına akıyor. Ben bu çağrıma kulak veren
milyonların şahitliğine diyorum ki, artık yeni bir dönem başlıyor. Silah değil, siyaset
öne çıkıyor. Yine diyorum ki artık silahlı unsurlarımızın sınır ötesine çekilmesi
aşamasına gelinmiştir. Yüreğini bana açan bu davaya inanan herkesin sürecin
hassasiyetlerini sonuna kadar gözeteceğine inanıyorum. Bu bir son değil, yeni bir
başlangıçtır. Bu mücadeleyi bırakmak değil daha farklı bir mücadeleyi başlatmadır.
Kürt halkı ve Anadolu'ya yaraşır şekilde tüm halkların eşit ülkesinin oluşması için
herkese hepimize büyük sorumluluklar düşüyor. Bu nevroz münasebetiyle en az
Kürtler kadar Ermenileri, Araplar ve diğer halk topluluklarına da özgürlük ve eşitlik
ışıklarını, kendi ışıkları olarak görmeye ve yaşamaya çağırıyorum. Saygıdeğer
Türkiye halkı, bugün kadim Anadolu'yu Türkiye olarak yaşayan Türk halkı bilmeli ki,
Kürtlerle bin yıla yakın İslam bayrağı altındaki ortak yaşamları, kardeşlik ve
dayanışma hukukuna dayanmaktadır. Gerçek anlamında bu kardeşlik hukukunda,
fetih inkar red ve imha yoktur, olmamalıdır. Kapitalist moderniteye dayalı son
yüzyılın baskı imha ve asimilasyon politikaları halkı bağlamayan iktidar elitinin tüm
tarihi ve kardeşlik hukukunu reddeden çabaları reddetmektedir. Bu zulüm
cenderesinden ortaklaşa çıkış yapmak için hepimizin Ortadoğu’nun temel iki
stratejik gücü olarak, kendi öz kültür ve uygarlıklarına uygun şekilde demokratik
modernimizi inşa etmeye çağırıyorum. Bu çağrıma bir cevap yok mu? Zaman
çatışmanın, birbirlerini horlamanın değil, ittifakın, birlikteliğin ve helalleşmenin
zamanıdır. Çanakkale'de omuz omuza şehit düşen Türkler ve Kürtler, 1920 Meclis'ini
birlikte açmışlardır. Ortak geçmişimizin ortaya koyduğu gerçek, ortak geleceğimizi
de birlikte kurmamız gerektiğidir. TBMM'nin kuruluşundaki ruh bugün de yeni
162
dönemi aydınlatmaktadır. Bütün ezilen halkları, ezilen sınıf olan kadınları, ezilen
mezhepleri, tarikatlarını, işçi sınıfın temsilcilerini ve sistemden dışlanan yok sayılan
herkesi demokratik modernite sisteminde yer tutmaya, zihniyet ve formunu
kazanmaya çağırıyorum. Ortadoğu ve Orta Asya kendine uygun bir demokratik bir
düzen aramaktadır. Yeni bir arayış ekmek kadar su kadar ihtiyaç hale gelmiştir. Bu
modele, yine Anadolu ve Mezopotamya'nın onu inşa etmesi kaçınılmazdır. Tıpkı
yakın tarihte Misak-ı Milli çerçevesinde, Türklerin ve Kürtlerin öncülüğünde
gerçekleşen Kurtuluş Savaşı'nın derinleşmiş bir türevini yaşıyoruz. Tüm bu kesimleri
eşitlikçi özgür ve demokratik ifade tarzının örgütlenmesini gerçekleştirmeye
çağırıyorum. Bu toprakların tarihselliğinde önemli bir yer tutan, biz kavramının
genişliği ve kapsayıcılığı, dar iktidar elitleri eliyle teke indirilmiştir. Biz kavramına,
eski ruhunu vermenin zamanıdır. Bizi bölmek ve çatıştırmak isteyenlere karşı
bütünleşeceğiz. Ayrıştırmak isteyenlere karşı inat birleşeceğiz. Zamanın ruhunu
okuyamayanlar tarihin çöp sepetine giderler. Suyun akışına direnenler uçuruma
sürüklenirler. Ortadoğu halkları kökleri üzerinden yeniden doğmak ve ayağa
kalkmak istiyorlar. Bu Nevroz hepimize yeni bir müjdedir. Hz. Musa, Hz. İsa ve Hz.
Muhammed'in mesajlarındaki hakikatler bugün yeni müjdelerle harekete geçiyor.
İnsanoğlu kaybettiklerini geri kazanmaya çalışıyor” şeklinde olmuştur.415
BDP’lilerden oluşan 4. heyet ise 03.04.2013 tarihinde İmralı Adası’na gitti.
Heyette Selahattin Demirtaş, Pervin Buldan ve Sırrı Süreyya Önder bulunmaktadır.
Öcalan’ın doğum günü nedeniyle Halfeti’de düzenlenen etkinliğe BDP Genel
Başkanı Selahattin Demirtaş, DTK Başkan Yardımcısı ve Van Bağımsız Milletvekili
Aysel Tuğluk ve çok sayıda milletvekili ile belediye başkanının da katılacağı
belirtildi. BDP Diyarbakır İl Başkanı Zübeyde Zümrüt, 4 Nisan etkinlikleri için
şimdiden bazı milletvekillerinin Halfeti’ye giderek hazırlıklara başladıklarını söyledi.
BDP Genel Merkezi, İmralı adasına giden heyet ile ilgili yazılı bir açıklama yaptı.
Açıklamada, İmralı adasına giden heyetimizin dönüş sonrası herhangi bir açıklaması
olmayacaktır. Gerek duyulduğu taktirde kamuoyuna daha sonra bilgilendirme
yapılacağını bildirdi.416
415
(Erişim) Tarihi Nevruz, http://www.sabah.com.tr/Gundem/2013/03/21/tarihi-nevruz 21.03.2013,
(23.03.2013)
416
(Erişim) “Dördüncü Heyet İmralı Adası’nda”,
http://www.hurriyet.com.tr/gundem/22958220.asp, (04.04.2013)
163
Bu sürece müteakip 8 defa daha BDP’lilerden oluşan heyetler İmralı
Adası’na gitmiştir. Bu ziyaretlerin temel amacı terörist tarafından PKK’nın sınır
dışına çekilerek, toprak talebinden öte yeni bir yapılanma süreciyle birlikte hak
talebinin silahsız yollardan devamı yönünde açıklanmıştır.
164
BEŞİNCİ BÖLÜM
SONUÇ VE DEĞERLENDİRME
Irak’ta özellikle I. Körfez Savaşı, II. Körfez harekâtı, 11 Eylül ABD müdahalesi
sonrasında bölgede meydana gelen krizlere Türkiye tarafınca izlenen süreç aktif
olmamakla birlikte; bölgeden kendi sınırlarına yönelik tehditlerin bertarafı yönünde
olmuştur. Türkiye öncelikli olarak kendi güvenliğine halel getirebilecek risklerden
kaçınmış, daha sonra da bölgede soydaşlarına yönelik kollayıcı politikalar izlemeye
çalışmıştır.
Irak’tan Türkiye’ye yönelik gerçekleşebilecek güvenlik riskleri yakın coğrafyası
olan Musul ve Kerkük’te cereyan etmekte, bu riskler Türkiye’ye yönelik tehdit
algısını arttırmaktadır. Bölgede Türkiye-ABD ilişkileri 11 Eylül’ü önceleyen 1 Mart
tezkeresi ile çıkmaza girmiş, Türkiye bölgeye yönelik tasavvur hakkından uzak
tutulmuştur. Türkiye’nin bölgeye yönelik politikaları ABD’nin aksine; toprak
bütünlüğü garanti altına alınmış, halkların bir arada ve barış içerisinde yaşadığı,
demokratik olarak yönetime katıldığı istikrarlı bir Irak coğrafyası olmuştur. Bu
bağlamda bölgenin güvenliği Türkiye’nin de güvenliğinin istikrarı açısından önem
arz etmektedir.
Türkiye’nin Irak istikrarı içerisinde önem verdiği nokta toprak bütünlüğünün
korunmasının yanı sıra; bölgeyi cazibe merkezi yapan petrol, doğalgaz gibi yer altı
kaynaklarının bölge halkı arasında hakça paylaşımı olmuştur. Bölgedeki yer altı
kaynaklarının kendi nüfuzunda olmasını talep eden Kürt gruplar buna gerekçe Irak
işgali sırasında ABD’ye verilen desteğin kendilerince sağlandığı yönünde olmuştur.
Kuzey Irak bölgesinde yer alan Kürt grupların bağımsızlık fikrinin hız
kazanmasının en önemli gerekçelerinden birisi; bu desteğin sonuçlarının kendilerine
dönme zamanının gelmiş olmasından kaynaklanmaktadır.
Kuzey Irak bölgesindeki var olan uyuşmazlıklardan en çok etkilenecek ülkenin
Türkiye olduğu/olmaya devam ettiği gözlemlenmektedir. Petrolün bulunduğu Kuzey
Irak bölgesindeki Musul ve Kerkük’ün kontrolünün Kürt yönetimine bırakılması
bölgede kurulması planlanan bağımsız Kürt devletinin devamlılığı için etkin bir
165
geçim kaynağı olacaktır. Böyle güçlü bir kaynağa sahip olabilecek Kürt yapılanması
kısa vadede bağımsız bir Kürt devleti yaratabilir; uzun vadede ise bu devlet
ekonomik gücünü kazanmasıyla birlikte yakın coğrafyada yer alan ülkelerdeki Kürt
topluluk üzerinde nüfuz kurma çabasına dönüşebilir. Bu nüfuz hareketi Kuzey Irak
bölgesine yakın olan Türkiye’yi ilk etapta etkisi altına alacaktır.
Türkiye’de Kürt ayrılıkçı hareketini destekleyen nüfus ile etkileşimde olan PKK,
eylemlerini uzun vadede bağımsızlığını kazanmayı hedefleyen Kürt halkı için silahlı
güç olarak destek olacaktır. Bu bağımsızlık aynı zamanda bölgede azınlık durumuna
düşme
ihtimali
gözüken
Türkmen
nüfus
içinde
baskı
unsuru
olarak
kullanılabilecektir. Türkiye’ye bu baskı unsurunun kırılabilmesi için ciddi bir görev
düşmektedir. Aksi takdirde caydırıcılığını kullanmayan Türkiye, kendisine soydaş
olan Türkmenlerin soykırımını izlemek ve bunu tarihe affettirmek zorunda kalabilir.
Kerkük’ün Kürt gruplara teslim edilmesi ihtimalinin doğmasıyla birlikte
Türkiye’ye yönelik baskı unsurunun kısa vadede hissedilecektir. Bu bağlamda Kürt
devletinin kurulması için bu şekilde gerçekleşme ihtimali yüksek bir olgunun ortaya
çıkması ile Türkiye’nin bekasına yönelik bir tehdit doğmuş olacaktır. Irak’ta Kürt
etnik unsurunu ön plana çıkartmak amacının güdülmesiyle birlikte Irak’ta kalıcı bir
istikrar ortamının beklenmesi imkânsız olacaktır.
ABD’nin Irak merkezi yönetimi üzerinde var olan etkisi göz ardı edilmemeli,
Türkiye’nin öncelikli hedefinin Irak’ın toprak bütünlüğünün korunması olduğu
ABD’ye aktarılmalıdır. Bu tarz bir yaklaşımda Türkiye tarafınca ABD ile diyalog
halinde olunmalı ve bölgede işbirliğinin geliştirilmesi ile etnik ve mezhepsel
yapılanmalara mahal verilmemesine özen gösterilmelidir. ABD ile sürekli temas
halinde olunması ile birlikte bölgede kurulma ihtimali olan Kürt devletini de
engelleme imkânı sağlayacaktır. Bölgede Türkiye ile ABD’yi Kürt sorunu, PKK
terör örgütüne destek ve enerji kaynaklarından elde edilen gelirin hakça paylaşımı
karşı karşıya getirmektedir.
İlk etapta bağımsız bir Kürt devletinin bölge ülkeleri olan İran, Suriye ve
Türkiye’nin coğrafi sınırlarını ve bölge güvenliğini tehdit etmesi dayanışmayı
doğurmuş olsa da; ABD tarafından bölgede etnik çatışmalar ve mezhepsel
bölünmeler sıcak tutularak yakın coğrafyadaki ülkeler tetikte tutulmak istenmiştir.
166
Bölgede 2010 yılından beri başlayan Arap Baharları ile yaratılan bu suni krizler
gözlemlenmektedir. Bölgede bağımsız Kürt devleti düşüncesi öncelikli olarak
Türkmen ve Şii nüfus tarafınca reddedilmektedir. Irak’ta bu bağlamda ayrıştırılmak
istenen bir bölge; kısa vadede ülkede var değişim sürecini, uzun vadede ise bölge
istikrarını bozacaktır.
21. yy’de de küresel güç olarak gözüken ABD’nin Irak’ın kuzeyinde kurulması
planlanan Bağımsız Kürt Devleti’ni istemesinin nedenleri:
• ABD bölgede; Türkiye gibi ulusal bağımsızlık hassasiyetleri olan, büyük ve
denetimi zor bir müttefik ile hareket etmek yerine; denetimi çok kolay, varlığı
Washington’un iradesine bağlı ve ABD çıkarları ile uyumlu hareket etmede hiçbir
çekince göstermeyecek bir devleti tercih edebilir. Ayrıca Türkiye’de seçimler sonucu
siyasi irade farklı partiler arasında ve sık aralıklarla değişebilirken, Irak’ın
kuzeyindeki siyasal sistem güçlü aşiretlerin üzerine kurulacaktır. Bu açıdan böyle bir
devletin denetiminin çok daha kolay ve içsel dinamikleri bağlamında siyasi
geleceğinin çok daha “tahmin edilebilir” olacağı öngörülmektedir. Tüm bu nedenler
bir arada düşünüldüğünde, siyasi yapısı kontrol edilmeye/yönlendirilmeye yatkın ve
bekası Washington’a bağlı bir Kürt devletinin ABD için “mükemmel bir müttefik”
profili çizeceği söylenebilir.
• Irak’ın bölünmesi durumunda ya da ABD askeri varlığı belirtilen takvim
çerçevesinde
sonlandığında,
İran’ın
kontrolüne
ve
Lübnan
Hizbullah’ının
etkinliklerine açık Iraklı Şii gruplar ile başta El Kaide olmak üzere birçok radikal
İslamcı terör örgütü tarafından militan kaynağı ve işbirlikçi olarak görülen Iraklı
Sünni gruplar “serbest kalacaklardır.” Amerikalı ve İsrailli yetkililer Irak’ın
bölünmesini kaçınılmaz olarak değerlendiriyorlarsa, İsrail’in iki “potansiyel düşman”
daha kazanmasından ya da bu “potansiyel düşmanların” Bağdat ve Washington ile
denetim ve güdüm bağlamında son bağlarını da koparmalarının yaratabileceği yeni
tehdit algılamalarından da söz edilebilir. Anılan koşullar altında ABD ve İsrail için,
bağımlı bir müttefik yaratılması zorunluluk haline gelmektedir. Bu müttefik ise
birçok nedenden ötürü Iraklı Kürt 22 gruplar olarak tercih edilmektedir. Başka bir
anlatımla, Irak’ın kuzeyinde bir Kürt devleti yaratılması konjonktürel ve taktik bir
savunma açılımı olarak uygulamaya konulabilir. Belirtildiği gibi bu savunma açılımı,
167
ABD kadar ve hatta daha fazla İsrail’in ulusal güvenliğinin sağlanması açısından
stratejik öneme sahip görünmektedir.
• Dışişleri Bakanı Rice da dahil olmak üzere, ABD’nin en yetkili isimleri
bölgede birçok sınırın değişmesine ilişkin görüş ve iradelerini açıkça ve birçok defa
beyan etmişlerdir. Dolayısıyla genel tabloya bakıldığında, Irak’ın kuzeyinde
kurulacak bir Kürt devletinin ABD’nin orta ve uzun dönem stratejik planlarının bir
parçası olduğu ya da gelişmelere koşut olarak olabileceği değerlendirilmektedir.
• Kurulacak bir Kürt devleti, bölge devletlerindeki Kürt nüfus ve bu toplulukları
istismar eden ayrılıkçı - bölücü hareketler de düşünüldüğünde, kullanılmaya uygun
önemli ve sürekli bir baskı unsuru olacaktır. Dolayısıyla Irak’ın kuzeyinde kurulacak
bir Kürt devletine bölgedeki “en büyük ABD üssü” ve “örtülü operasyonlar merkezi”
olarak işlevsel bir kimlik yüklenebilir. Ayrıca kurulması durumunda, Kürt devleti
halkının çok önemli ölçüde Müslüman olacak olması, anti – Amerikan hareketlerin
dini vurgu ve gerekçelerini zayıflatabilir.
• Irak’ın kuzeyinde kurulacak bir Kürt devleti, İsrail’in politik tamponu olarak
da düşünülebilir. Bölgedeki düşmanlıklar İsrail’den söz konusu olası devlete de
kayabilecek, böylelikle İsrail karşısındaki cephe, hasım odaklardaki artış nedeniyle
sıklet merkezinde bir zayıflamaya uğrayacaktır. Bunun da ötesinde İsrail bu devleti
ikili operasyonlar ile kullanma imkanına kavuşacaktır. Irak’ın kuzeyinde yaşamakta
olan ve sayılarının yüz elli bin dolayında olduğu açıklanan Yahudi Kürtler de, İsrail
açısından olası Kürt devleti üzerinde etkinlik sağlanmasında önemli bir köprübaşı
işlevi görebilecektir.417
Olası bir ihtimale karşı bağımsız Kürt devletinin kurulması sonucunda ABD’nin
çekinceleri ve stratejik kayıpları ise:
• Irak’ın kuzeyinde kurulacak bir Kürt devletinin yaşatılması için iki jeopolitik
ve siyasal coğrafi gereklilik bulunduğu söylenebilir. Bunlardan ilki Kerkük petrolleri
diğeri ise topraklarının denizlere açılmasıdır. Kurulması durumunda, bu devletin
ekonomik açıdan bekası petrol gelirlerine bağımlı olacaktır. Türkiye, Suriye ve
İran’ın bağımsız bir Kürt devleti fikrine yönelik tutumları da hesaba katılırsa,
417
“Türkiye’nin Ulusal Güvenliğine Yönelik Etnik Ayrılıkçı Terör Tehdidinin Analizi ve Irak’ın
Kuzeyinde Bir Kürt Devleti Kurulmasına İlişkin Değerlendirme”, a.g.m. 21-22.
168
petrolün dünyaya taşınması açısından en makul formüllerden biri deniz yolu olarak
değerlendirilmektedir. (Bir diğer seçenek ise İsrail’e gidecek boru hatları şeklinde
öngörülmektedir. Bununla birlikte bu hattın büyük güvenlik sorunları taşıması da
beklenmelidir) Bu noktada muhtemel Kürt devleti, ya denizlere kapalı halde
kurularak boru hatları seçeneklerine ve komşularının iç dinamiklerine kuvvetle
endeksli diplomatik çabalara umut bağlayacaktır ya da siyasi ve askeri gücü ile
orantısız bir coğrafyaya sahip kılınarak savunma açısından büyük zorluklar
yaşayacaktır. Sözü edilen jeopolitik ve siyasal coğrafi gerekliliklerin karşılanmasının
ABD’ye çok ağır maliyetler getireceği öngörülmektedir. Amerikalı analistler konuyu
bu açıdan ele alırlar ise Irak’ın kuzeyinde bir Kürt devleti kurulmasına ilişkin ciddi
ikilemler yaşanabileceği değerlendirilmektedir.
• Irak’ın kuzeyinde bir Kürt devleti kurulmasının, Türkiye tarafından ulusal
çıkarlarının çok sert ve ağır bir biçimde ihlal edildiği şeklinde algılanması güçlü bir
olasılıktır. Türk toplumunun, önemli sayıda entelektüelin ve Türk Silahlı
Kuvvetleri’nin bu oluşumdan çok büyük rahatsızlık duymaları beklenmelidir. Böyle
bir tablo karşısında ABD ve stratejik partnerlerinin çok önemli bir müttefik
kaybedebileceklerini ve Türkiye’nin ABD karşıtı hareketlere hiç olmadığı kadar açık
hale gelebileceğini söylemek olasıdır. Yine bu durum, Türkiye’nin Rusya
Federasyonu ve İran ile ortak çıkarlar bağlamında yakınlaşmasını da gündeme
getirebilir. Bu unsurların ABD tarafından güçlü bir çekince olarak değerlendirilmesi
olasıdır.
• Irak’ın bölünmesi gerçekleşirse bu bölünmeden sadece bir Kürt devleti
çıkmayacaktır. Sünni ve Şii Araplar arasında giderek büyüyen uçurum Irak’ın
bölünmesinin “üç parçalı” olarak gerçekleşmesinin en güçlü olasılık olduğunu
göstermektedir. Bu durumda olası bir Kürt devletinin getirileri ile Irak’ın
bölünmesinin sakıncalarının ABD tarafından karşılaştırmalı olarak ele alınmasının
zorunlu olduğu değerlendirilmektedir. Nitekim olası bir bölünme ile ortaya çıkacak
bir Şii devletin İran’a, Sünni devletin ise radikal İslamcı hareketlere ciddi avantajlar
sağlaması mümkün görünmektedir. (Irak’ın Şii eksende bölünmesi ilerleyen
aşamalarda farklı bir yaklaşımla ele alınacaktır) Dolayısıyla ABD, çekilme
aşamasında
Irak’ı
yeniden
düzenlerken,
bölünme
yerine
federal
yapının
kurumsallaştırılarak korunmasını ya da konfederal bir dönüşümü tercih edebilir.
169
• Olası bir Kürt devletinin coğrafi seçenekleri düşünüldüğünde, demografik
açıdan homojen bir yapıya sahip olmasının zor olduğu anlaşılmaktadır. Irak’ın
kuzeyinde kurulacak bir Kürt devletinin sınırları içinde Kürt nüfusu ile birlikte
önemli sayıda Türkmen ve Arap da bulunacak, bunların büyük bir bölümü belirli
merkezlerde yoğunlaşacakları için yönetsel sorunlar ortaya çıkacaktır. Bu grupların
aidiyet hissetmedikleri bir devletin azınlığı olmayı direnç göstermeksizin,
gönüllülükle kabul edeceklerini varsaymak akılcı görünmemektedir. Bu nedenle,
kurulması halinde, Kürt devletinin ülke bütünlüğünü sağlamak hususunda ciddi
sorunlar yaşayacağı düşünülmektedir. Kanımızca bu noktada Türkiye ve Türkmenler
açısından endişe duyulması gereken bir durum oluşabilir. Irak’a gerçekleştirilen son
ABD müdahalesinden itibaren Barzani ve Talabani’ye bağlı gruplar Irak
Türkmenlerini dışlamaya ve sindirmeye yönelik sistematik bir kampanya
başlatmışlardır. Kurulması düşünülen Kürt devletinin ülke bütünlüğü ve Kürt
toplumunun başatlığının güçlendirilmesi açısından Türkmenleri (ve hatta Arapları)
bir tehdit unsuru olarak algılaması olasıdır. “Potansiyel iç düşman” temelindeki bu
tehdit algılaması, Türkmenlere yönelik büyük çapta etnik temizlik hareketlerine
kadar varabilir. Bu durum Türkiye için bir müdahale zorunluluğu yaratır ise
ABD’nin Irak’taki çıkarlarının ciddi şekilde zarar görmesi de olasıdır.
• Irak’ın kuzeyinde kurulacak bir Kürt devleti, silahlı gücü ile Türkmenlerin ve
Arapların önemli bir bölümünü sindirebilir. Ancak Suriye, İran ve Türkiye’nin silahlı
kuvvetlerine karşı koyabileceğini ve bekasını sağlayabileceğini söylemek mümkün
görünmemektedir. Özellikle Türkiye’nin NATO üyesi olması sebebiyle, yaşanacak
olası bir çatışmada ABD’nin Kürt gruplara açıkça destek vermesinin de güç olacağı
değerlendirilmektedir. Türkiye ile Iraklı Kürt gruplar (ya da oluşturacakları devlet)
arasında yaşanacak olası bir çatışma durumunda, ABD örtülü silah ve istihbarat
yardımı yapabilir ancak bu yardımın ne ölçüde etkili olacağı da kuşkuludur. Üstelik
bölgenin istikrarsız ve kontrolsüz yapısından dolayı terör örgütlerinin varlığına
uygun bir ortam olmasından yakınan ABD için, çok büyük bir çatışmanın
tohumlarını atmanın ne ölçüde yararlı olacağı da hesaba katılmalıdır. Amerikalı
yetkililer ve uzmanlar, kurulmasına destek verecekleri bir Kürt devletinin kendini
koruyabilecek ölçüde silahlandırılmasının bölgedeki dengeler ile Irak Kürtlerinin,
170
İran, Suriye ve Türkiye’ye yönelik irredentist tutumları bağlamındaki yüksek
maliyetini de değerlendirmek durumundadırlar.418
Bölgede Kürt gruplarca kurulmak istenen bağımsız bir Kürt devleti stratejik
bağlamda önem arz etmektedir. Kurulacak bağımsız devlet yaşamsal faaliyetlerini
idame ettirebilecek seviyede kaynaklara sahip olmak zorundadır bunun nedeni ise;
izolasyon politikası ile karşı karşıya kalınması durumunda anlaşılacaktır.
Musul ve Kerkük’ün yanı sıra bu bölgeye yakın coğrafyada bulunan ve zengin
tarım arazilerine sahip Telafer’in de Bağımsız Kürdistan sınırlarında yer alması
amaçlanmıştır. Aynı zamanda yakın coğrafyada yaşamını sürdüren Kürtlerle temas
kurulması ve Türkmen topluluğun kontrol altında tutularak güvenliğin tesisi edildiği,
yaşam alanına sahip olunması gerekiyordu. Türkiye’nin güneydoğu bölgesinde, İran
ve Suriye’de bulunan Kürtlerle temasın kurulabildiği bu coğrafyanın hakimiyet altına
alınması ve akabinde güvenliğinin sağlanabilmesi esas hedeftir.
Türkiye’nin güvenlik bağlamında risk unsurunu, çatışma alanında bulunması ve
sürekli olarak tehdit algısı hissetmenin getireceği ilave tedbirler olacaktır. Türkiye
için böyle bir konjonktür yaratılmak istenmesinin amacı öncelikli olarak ülkenin
dinamiklerinin, sonraki süreçte de bölgenin dinamiklerinde değişimin yaratılmasının
sonuçları olarak hedeflenmekteydi. Türkmen nüfusun bölgede bu tarz bir Kürt
baskısına dayanabilme ihtimali düşük olarak görülmekle birlikte; Türkiye tarafınca
bu durumun oluşmaması için proaktif sürecin izlenmesi gerekmektedir.
Türkiye bölgede olan etkinliğini ve kararlılığını Irak politikalarında da izlemek
zorundadır. Irak’ın parçalanması ihtimali karşısında Türkiye’nin bu sürece daim
olmaması kendi iç ve dış güvenliği için riski arttıracaktır. Bu risklerin bertaraf
edilmesi için öncelikli olarak; Irak halkının yanında yer alarak, Irak coğrafyasında
ABD karşıtı hareketlerde bulunan halkların da öncelikleri ve taleplerini dikkate
almalıdır. Türkiye ile ABD arasında Irak konusunda anlaşılamaması durumunda;
Türkiye’nin siyasi ilerleme sürecinde Avrupa Birliği politikaları gereği ABD ile
uyuşmazlık içerisine girilmesi Türkiye’nin alayhine yönelik bir süreç başlatabilir.
AB’yi etkileyebilme gücüne sahip olan ABD; Türkiye’ye de entegrasyon sürecinde
418
“Türkiye’nin Ulusal Güvenliğine Yönelik Etnik Ayrılıkçı Terör Tehdidinin Analizi ve Irak’ın
Kuzeyinde Bir Kürt Devleti Kurulmasına İlişkin Değerlendirme”, a.g.m. 23-27.
171
zorluk çıkarabilir, desteğini çekebilir. Bu bağlamda AB’nin büyük güçleri olan
Fransa ve Almanya’nın desteğinin alınması önemlidir. Irak’ta çıkarları zedelenmiş,
ABD’ye destek vermeyen ve bu bağlamda bölgeden pay alamayan iki ülkenin
desteğini alabilmek bu süreçte önem arz etmektedir. Irak’ın işgali ve sonrası süreçte
Fransa, Almanya’nın NATO unsurlarına katılım sağlamaması destekten yoksun
bırakılmasına örnek olarak gösterilebilir.
Ortadoğu bölgesinde güvenlik risk algısı yüksek ülkelerden birisi olan İsrail;
Kuzey Irak bölgesini kendi güvenliği ve yaşamsal çıkarlarının devamlılığı için
stratejik bağlamda önemli gördüğü açıkça bilinmektedir. Türkiye ve İsrail’in bölgede
milli menfaatleri çatışmakla birlikte; çıkabilecek bir kriz durumunda bu iki ülkenin
karşı karşıya gelmesi ihtimali yüksektir. Türkiye tarafınca planlanan sınır ötesi
harekât eylem aşamasına geçmeden önce gerek İsrail gerekse Yahudi lobisi
tarafından iki gücün çatışması engellenecektir.
Türkmen unsurların haklarının çiğnenmesi, Türkiye tarafınca bölgede kriz
unsuru olarak görülmekte ve ABD tarafınca geri plana itilmektedir. Bölgede işgal
süreci ile başlayan istikrarsızlık ve çatışma durumu, Türkmenlerin aktif şekilde
yönetim faaliyetine katılmasını engellemektedir. Buna neden ise işgal sürecine
Türkmenlerin Kürt gruplar gibi destek vermemesi olarak gösterilebilir. Türkiye’nin
Türkmen unsurların haklarını gözetmek ve gerekli durumlarda haklarının gaspının
engellenmesi yolunda bir strateji izlemelidir. Irak’ta Türkmenlerin egemenliğinin
elinden alınarak azınlığa egemenliğin devredilmek istenmesi Irak’ı toprak
bütünlüğünden öte etnik olarak parçalamaya götürebilir. Anayasal süreçte bütün
etnik unsurların dikkate alındığı bir düzen kurulmadığı sürece kaotik yapılanmanın
devam edeceği ve bölgede çatışmanın süreklilik arz edeceği kesin olarak
gözlemlenmektedir.
Şii etnik grubunun hakim olduğu Irak yönetiminde de tedirginlik yaratan durum
Türkmen nüfus gibi kendilerinin yok sayıldığı ve Kerkük petrollerinden hakkaniyet
eksenli yararlanmanın mümkün olmadığı, petrol gelirlerinin Kürt gruplar tarafından
yönlendireceği düşüncesidir. Böyle bir bölünmüşlükle beraber merkezi otorite
gücünü kaybedecek; etnik gruplarca oluşturulması planlanan özerk yapılar
kurulmaya başlayacaktır.
172
Kürt gruplar Musul ve Kerkük’ün eski bir Kürt uygarlığı olduğunu, dolayısıyla
kendi özerk bölgesinde yer alması gerektiğini, bu bölgede bulunan yer altı
kaynaklarının Kürt grupların hakkının olduğu tezini savunmaktadırlar. Bu politika
ekseninde Kürt gruplar tarafından Kuzey Irak’ta hakimiyet kurulmak istenmesi
petropolitik temelli olmuştur. Bu toprak parçalarından Türkmen topluluğun
uzaklaştırılarak, bağımsızlığı gelecek dönemde kurulması planlanan Kürt devletinin
temellerinin atılarak yaşamını sürdürecek ekonomik bağımsızlığın elde edilmek
istenmesi; Kerkük ve Musul’un öneminin nedenini teşkil etmektedir.
Irak’ta var olan toprak bütünlüğünün Kürt gruplar tarafından bozulmak
istenmesi ile birlikte Irak’ta ciddi bir asayiş sorununun yaşanacağı kesindir. Asayişin
tesisi esnasında Türkmen nüfusun ciddi sorunlarla karşılaşacağı kesindir. Kuzey
bölgeden Kürt gruplarca, güney bölgeden Arap gruplarca yapılan baskı Türkmen
nüfusu etkilemekte; destekten yoksun kalan Türkmen nüfus ise ciddi bağlamda tehdit
ile karşı karşıya kalmaktadır. Arap ve Kürt nüfus özellikle bölgede stratejik önemi
olan bölgeleri elinde bulunduran Türkmen kimliğini tehdit altında tutmaktadır.
Türkmen nüfus ayrışmayarak toplu bir şekilde Irak’ta yaşanan krizlerde ortak bir
gelecek için bir araya gelirse, bu süreci minimum seviyede atlatabilir. Buradaki
önemli noktalardan biriside Irak’ta Türkmenlerin herhangi bir kriz durumunda karşı
cevap verebileceği silahlı güce sahip değilken; Kürtler tarafından bu krizleri bertaraf
edebilecek kadar silahlı güç bulunmaktadır. Türkiye tarafınca da bölgeye anında
müdahale yapılamamakla birlikte, bölgede istikrarsızlığın böyle bir sürecin
yaşanmasıyla birlikte Türkiye tarafınca ancak uluslararası hukuk ilkeleri ekseninde
olaya müdavim olması mümkündür.
Bölgede Türkmenler, Kürtler arasında yaşanması olası büyük çaplı kaos
ortamında Türkiye’nin güvenlik riskleri; Türkiye içerisinde kriz alanları olarak
gösterilen Güneydoğu Anadolu ve Doğu Anadolu bölgesinde yoğunlaşmaktadır.
Türkiye, Kuzey Irak bölgesini daima kontrol altında tutarak kendisine yönelik
riskleri
minimize
edebilir.
Kuzey
Irak
bölgesinden
Türkiye’ye
yönelik
gerçekleşebilecek risklerin menşei tespit edilerek bu çıkmazların çözümüne yönelik
tedbirler öncelenebilir. Bölge ile kurulacak olan ilişkilerde dostane tavırlar izlenerek
bölgenin Türkiye’ye entegrasyonunun sağlanabileceği unutulmamalıdır. Kuzey Irak
bölgesinde oluşabilecek aşırı yoksulluk gibi halkı teröre yöneltebilecek durumların
173
bertarafı önem arz etmektedir. Bölgenin fakir bir nüfusa sahip olması ve otorite
boşluğunun PKK tarafınca sağlanmak istenmesi; Türkiye’ye yönelik güvenlik riskini
arttırmaktadır. Bu bağlamda bölgenin ekonomik olarak desteklenmesi ve otorite
boşluğuna mahal verilmemesi önem arz etmekle birlikte; Türkiye bu konjonktüre
karşı proaktif bir süreç izlemelidir.
Türkiye Türkmen nüfus ile birlikte bölgede yaşamını sürdüren ve Türkiye’ye
yönelik tehdit oluşturabilecek Kürt nüfusu da dikkate almalıdır. Türkiye PKK
içerisinde yer almayan Kürt popülasyon ile ayrışmayarak bu kesim ile ilişkilerin
geliştirilmesine yönelik hareketlerde bulunmalıdır. Türkiye, toprak bütünlüğünü
tehdit etmeyen Kürt gruplarla iyi ilişkiler kurulmalıdır. Türkiye Kürt politikasında
etkinliği baz alarak Kuzey Irak ve PKK içerisinde yer alan Kürtleri ayrıştırma
politikası izleyerek bölgede askeri tedbirlerin yanı sıra; iktisadi ve sosyal tedbirlerde
almalıdır. Türkiye bu bağlamda Kürt grupların yanı sıra bölgedeki tüm gruplara eşit
mesafede durmalıdır. Türkiye’nin bölgeye yönelik bu eşit yaklaşımı bütün gruplar
üzerinde hakim olmalı ve Irak’ın yeni yapılanma sürecinde söz sahibi olmalıdır.
Kuzey Irak konusunda gecikmeye uğramış bir dış politika Türkiye’nin gelecekte söz
sahibi olamamasına neden olacaktır.
Irak’ın parçalanması durumunda alternatif senaryolar Türkiye tarafınca
hazırlanmalı, Kürt devletinin kurulmasının engellenememesi ihtimali fiilen (de facto)
ortaya çıktığı andan itibaren asimetrik çabalarla hukuken (de jure) kuruluşun
engellenmesi yönünde bir dış politika izlenmelidir. Türkiye ilk etapta bölgede Kürt
devleti kuruldu kurulacak siyaseti yerine; aktif çabalarla kuruluşunun bölgeye
getirebileceği bölünmeleri dünyayı yönlendiren etkin güçlere anlatmalıdır. Kuzey
Irak’ta gerçekleşebilecek yeni oluşumları kendi etkinliği altına alarak bölgede
homojen bir politika izleme yolunu tercih etmelidir.
Olası bir bağımsız Kürt Devleti’nin kurulması ile sonuçlanabilecek bir süreçte
Türkiye’nin alternatif stratejileri ise;
• Jeopolitik açıdan
Olası Kürt devletinin “yaşatılması” için:
a) Denizlere çıkışının bulunması, “landlocked” bir nitelik taşımaması, ya da;
174
b) Denize açılımı bulunmayacak ise çevresel unsurlarca izole edilmemesi
(containment policy) gerekmektedir.
• Askeri açıdan
Olası Kürt devleti bekasını konvansiyonel kuvvetleri ile sağlayacak düzeye ulaşana
dek, askeri himayeye muhtaçtır. Bu himayeyi sağlama imkan ve kabiliyetinin, ABD,
İran ve Türkiye’de bulunduğu değerlendirilmektedir. Bu noktadan hareketle;
a) ABD, Irak’tan çekilme takvimini açıklamıştır. Dolayısıyla 2012 yılından itibaren
bölgede büyük konvansiyonel kuvvetler bulundurmayacak, kendi çıkarlarını
korumak amacıyla taktik unsurlardan ve üslerinden yararlanacaktır. Bu unsurların,
olası Kürdistan’ın “ulusal savunması” görevlerinin icra edilmesi açısından uygun
nitelikler taşımadığı düşünülmektedir.
b) İran, bu çalışma dahilinde aktarılan gerekçelerle olası Kürt devletine olumlu
bakabilir. Bununla birlikte olası Kürt devletinin İran’ın himayesinde ve dolayısıyla
etki alanında olması; mevcut koşullarda ABD, koşullar ne olursa olsun İsrail
açısından kabul edilemez bir gelişmedir. Dolayısıyla İran, betimlediğimiz “taşıyıcı
annelik” rolüne hazır olsa da, ABD ve İsrail’in buna izin vermeyeceği açıktır.
c) Yukarıdaki iki madde elendiğinde geriye kalan seçenek, “stratejik zorunlulukların
dayatması ile” Türkiye olacaktır.
• Ekonomik Açıdan
Habur Sınır Kapısı ve Türkiye ile ticaret, olası Kürt devletinin yaşamsal çıkarları
açısından vazgeçilmez bir etmen olarak değerlendirilmektedir. Aksi takdirde
ekonomik “performans ve kaderinin” Ermenistan’dan farksız olacağı açıktır.
Dolayısıyla ekonomik açıdan da Kürt devletinin sürdürülebilirliği adına Türkiye son
derece önemli bir konumdadır. Bu bağlamda, Türkiye’yi, “Kırmızı Çizgisi” olarak
tanımladığı böyle bir gelişmeye yönlendirmek nasıl mümkün olabilir, sorusuna yanıt
aramak gerekmektedir. Kanımızca son dönemde yoğunlaşan PKK faaliyetlerinin
konu ile yakın bir ilgisi bulunmaktadır. Bu faaliyetler, Türk siyasi elitini kamuoyu
karşısında oldukça zor durumda bırakmakta ve toplumsal yılgınlığa neden
olabilmektedir. PKK terör eylemlerinin doruk noktasına ulaştığı bir zamanda,
Türkiye’ye ve Türk kamuoyuna, “PKK’nın bertaraf edilmesi yolunun Irak’ın
175
kuzeyindeki siyasi oluşum ile daha yakın ve üst düzeyde temastan geçtiği” yönünde
telkinler yapılması durumunda, kırmızı çizgilerde bir dönüşüm gözlemlenebilir.
Temaslar sıklaştıkça ve düzeyi yükseldikçe, PKK’nın aynı oranda zayıflatılması da
sürecin devamı hususunda Ankara’yı ve Türk kamuoyunu cesaretlendirebilir.
Dolayısıyla Türkiye, terör tehdidinin stratejik hedeflerini doğru okuyamazsa, kendi
topraklarında federasyon ya da konfederasyon talep eden bir terörist örgütten
kurtulmak için; anayasa taslaklarının giriş bölümünde “dünyanın en büyük devletsiz
halkı” olarak nitelenen ve çeşitli ülkelerde yaşamakta olan Kürtlerin bağımsızlığını
kabul etme noktasına gelebilir. Türkiye’nin Irak’ın bölünmesine ilişkin bir diğer
çekincesi de Kerkük ve Türkmenlerin konumudur. Bu çalışma, yaygın kanının
aksine, Irak’ın petrol rezervlerinin önemli bir bölümünü barındıran Kerkük
petrollerinin, olası Kürt devletine bırakılmasının ABD çıkarları açısından sakıncalı
olduğunu öngörmektedir. Olası bir Kürt devleti, ABD ve İsrail’e bağımlılığından
ötürü, denetimi kolay ve “sadık” bir müttefik olacağı gerekçesi ile desteklenebilir.
Kerkük petrollerinin tamamıyla Kürt egemenlik sahasında bırakılması, olası Kürt
devletinin orta ve uzun vadede bağımsız politikalar üretme imkan ve kabiliyetini
arttırabilecektir. Bu nedenle Kerkük için, Türkiye’nin güvenlik çekinceleri ile Sünni
ve Şii Arapların dirençleri bahane edilerek, özel bir statü düşünülebilir. Türkmenlere
yönetimde göreli yüksek görev ve mevkiler verilmesi suretiyle, Türk kamuoyu
tatmin edilebilir. Böyle bir durumda, olası Kürt devletinin Ankara’ya önce de facto,
sonra da de jure olarak kabul ettirilmesi gündeme gelebilecektir. Böyle bir kabulün
ardından ABD ve İsrail’in elde edeceği kazanımlar:
a) Olası Kürt devletinin maliyetinin Türkiye ile paylaşılarak azaltılması,
b) Olası Kürt devletinin güvenlik kaygılarının minimize edilmesi,
c) Olası Kürt devletinin İran etki sahası dışına çıkarılması,
d) ABD ve İsrail’in, “Türkiye’nin varlığına karşı çıkmadığı bir müttefike” sahip
olması,
e) Irak’ın kuzeyinde bağımsız bir Kürt devletinin, içlerinde ciddi bir Kürt nüfus ve
ayrılıkçı potansiyel barındıran Türkiye, Suriye ve İran’a karşı gerektiğinde bir kart
olarak kullanılması seçeneğinin muhafaza edilmesi,
176
f) İran – Türkiye yakınlaşmasının önüne geçilmesi şeklindedir.419
Genel olarak Irak’ta yaşayan Irak halkının gelecek kaygıları aynı doğrultudadır.
Bölgedeki ekonomik sorunlar ve güvenlik kaygıları ortak sorunlardır. Bölgede
öncelikli olarak güvenlik algısı güvensizlikten güvenliğe doğru evrilmedikçe
ekonomik sorunlarda buna eklendikçe istikrarsızlık devam edecektir.
Türkiye bölgede güvenlik risklerini minimize etmek amacıyla bölgeye yönelik
politikası toprak bütünlüğü korunmuş, Türkmen halkın haklarının korunduğu,
terörizm riskini kendisinden uzakta tutabilen demokratik bir Irak’a destek vermelidir.
419
“Türkiye’nin Ulusal Güvenliğine Yönelik Etnik Ayrılıkçı Terör Tehdidinin Analizi ve Irak’ın
Kuzeyinde Bir Kürt Devleti Kurulmasına İlişkin Değerlendirme”, a.g.m. 32-34.
177
KAYNAKÇA
BASILI ESERLER
 Akdemir, Erhan, “11 Eylül Sonrası Amerika’nın Ortadoğu Politikası ve
Düşünce Kuruluşları”, 11 Eylül Sonrası Ortadoğu, (Ed. Sedat Laçiner, Arzu
Celalifer Ekinci), USAK Yayınları, Ankara, 2011.
 Arı, Tayyar, ” Geçmişten Günümüze Orta Doğu: Siyaset, Savaş ve
Diplomasi”, İstanbul, Alfa, 2005.
 Arı, Tayyar, “Uluslararası İlişkiler ve Dış Politika”, İstanbul, Alfa
Yayınları, 2004.
 Armaoğlu, Fahir, “Filistin Meselesi ve Arap İsrail Savaşları (1948-1988)”,
Türkiye İş Bankası Yayınları, Ankara, 1991.
 Armaoğlu, Fahir, “20. Yüzyıl Siyasi Tarihi 1914-1995”, Alkım Yayınevi,
İstanbul 1996.
 Bahadır, Gürbüz, “Batı'dan Doğu'ya Uzanan Çizgide Balkanlar ve
Türkler”, Çizgi Kitabevi, Konya, 1. Basım, Ağustos 2002.
 Baharçiçek, Abdülkadir, “Soğuk Savaşın Sona Ermesinin Türk Dış
Politikası Üzerindeki Etkileri, 21.Yüzyılda Türk Dış Politikası”, ed. İdris
Bal, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara, 2004.
 Barkey, J. H, “The Silent Factor: Turkey’s Role in the Gulf War”. E.
Karsh (ed.), “The Iran-Iraq War: Impact and Implications”, Macmillian,
London 1989.
 Beg, Zeki Emin Muhammed, “Kürtler ve Kürdistan Tarihi”, Nübihar
Yayınları, 4. Baskı, İstanbul, 2012.
 Böğün, Hasan, “ABD ve AB Belgeleriyle Türk Ordusu – 12 Eylül
1980’den Çuval Olayına”, Kaynak Yayınları, İstanbul, 2007.
 Börekci Havva ve Yurdakul, Mehmet Onur, “Avrupa Birliği ve Türkiye’nin
Birliğe Katılım Sürecinde MASAK”, Maliye Bakanlığı Strateji Geliştirme
Yayınları, Sayı 411, Yıl 2011.
 Bölükbaşı, Deniz, “1 Mart Vakası Irak Tezkeresi ve Sonrası”, Doğan
Kitap, Ankara, 2008.
178
 Büyükakıncı, Erhan, “Türk-Rus İlişkilerinin Değerlendirilmesi – Güvenlik
Sorunsalından Çok Boyutlu Derinliğe Geçiş”, Ankara, Atatürk Kültür
Merkezi Yayınları, 2012.
 Büyükçolak, Mehmet, Yunanistan’ın Stratejik Analizi Soguk Savas
Sonrası Dönemde Yunanistan’ın Savunma Politikaları, Güvenlik
Stratejileri, Askeri Doktrini ve Silahlı Kuvvetleri”, “Türkiye’nin
Komsuları”, der., Mustafa Türkeş ve İlhan Uzgel, İmge Kitabevi, Ankara, 1.
Baskı, Şubat 2002.
 Canbolat, İbrahim, “Yeni Dünya ve Türkiye: Aşkın Olma Zamanı”, Ezgi
Kitabevi Yayınları, Bursa, 1. Baskı, Haziran 2000.
 C. Alan ve Lepgold Joseph, “World Politics into the Twenty First
Century”, USA, Pearson, 2003.
 Coşkun, Demirtaş Birgül, “Bulgaristan’la Yeni Dönem, Soğuk Savaş
Sonrası Ankara-Sofya İlişkileri”, ASAM Yayınları, Ankara, 2007.
 Çelebi, Özlen, “Güvenlik, Uluslararası İlişkiler “Giriş, Kavram ve
Teoriler”, Türk Dış Politikası 1919-2008, Haydar Çakmak (Ed.), Ankara,
Platin Yayınları, 2007.
 Çufalı, Mustafa, “21. Yüzyılda Türkiye’nin Bölgesel Sorunları ve
Öneriler”, , 21.yüzyılda Türk Dış Politikası, İdris Bal (ed.), Nobel Yayın
Dağıtım, Ankara, Ocak 2004.
 Dağı, İhsan, “Ortadoğu’da İslam ve Siyaset”, Boyut Kitapları, İstanbul,
2002.
 Dedeoğlu, Beril, Ayman, Gülden, Arıboğan, Ülke, Sönmezoğlu, Faruk (Ed.),
“Uluslararası İlişkiler Sözlüğü”, Der Yayınevi, İstanbul, 2000.
 Dedeoğlu, Beril, ”Uluslararası Güvenlik ve Strateji”, İstanbul, Derin
Yayınları, 2003.
 Erhan, Çağrı, Kürkçüoğlu, Ömer, “Arap Olmayan Ülkelerle İlişkiler”
(Editör: Baskın Oran), İletişim Yayınları, İstanbul, 2005.
 Ergil, Doğu, “Körfez Bunalımı”, Gökdoğan Yayınları, Ankara, 1990.
 Eslen, Nejat , “Tarih Boyu: Savaş ve Strateji”, IQ Kültür Sanat Yayınları,
İstanbul, 2009.
179
 Evans G. ve Newnham J., “Dictionary of International Relations”, London,
Penguin Books.
 Fırat, Melek, “1990-2001 Döneminde Yunanistan ile İlişkiler”, (Ed. Baskın
Oran), İletişim Yayınları, İstanbul, 2005.
 Fırat, Melek, “Soğuk Savaş Sonrası Yunanistan Dış Politikasının Yeniden
Biçimleniş Süreci”, Türkiye’nin Komşuları, der. Mustafa Türkeş ve İlhan
Uzgel, Ankara, İmge Yayınları, 2002.
 G., Aras, D., Crowther, “The Durable Corporation: Strategies Sustainable
Development”, Aldershot: Gower Publishing.
 Gault, Le Albert, “Towards The Twenty – First Century” Building a New
Global Order – E, Emerging Trends in International Security, David
Dewitt, David Haglunu ve John Kirton (Editör), Canada, Oxford University
Press, 1993.
 Gözun, Ramazan, “Amerikan Kıskacında Dış Politika: Körfez Savaşı,
Turgut Özal ve Sonrası”, Liberte Yayınları, 2000.
 Gürel, Şükrü Sina, “Orta Doğu Petrolünün Uluslararası Politikadaki
Yeri”, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara 1979.
 Gürkan, İhsan, “1989-1990 Demokrasi Devrimi ve Soğuk Savaş
Sonrasında Ortadoğu ve Türkiye” (Der.Sabahattin Şen) “Su Sorunu,
Türkiye ve Ortadoğu”, Bağlam Yayınları, İstanbul, 1993, s. 51; Colin
Warbrick “The Invation of Kuwait By Iraq”, International and
Comparative Law Quarterly, Vol.40, April 1991, s.483.
 Gürkaynak, Muharrem, “Avrupa’da Savunma ve Güvenlik”, Asil Yayın
Dağıtım, Ankara, 2004.
 Gürson, Poyraz, “Suriye”, Atılım Üniversitesi Yayınları, Ankara, 2010
 Henze, B. Paul, “Türkiye: 21. Yüzyıla Doğru, Balkanlar’dan Batı Çine:
Türkiye’nin Yeni Jeopolitik Konumu”, Ian O. Lesser, Graham E. Fuller
(Ed.), Çev: Yaşar Bülbül), Alfa Yayınları, İstanbul, 2000.
 Hüsrev, Ahmed, “Kürt Devletleri”, Kırşehir, 2009.
 Kamel, Ayhan, “İkinci Dünya Savaşı'nın Bitiminden Günümüze Kadar
Türk - Rus İlişkileri”, Çağdaş Türk Diplomasisi: 200 Yıllık Süreç, Türk
Tarih Kurumu, 2007.
180
 Klinke, O., Renn, “A New Approach to Risk Evaulation and
Management: Risk Based, and Discourse-Based Strategies”, Risk
Analysis.
 Krahmann, Elke, “From State to Non State Actors: The Emerge of
Security Governance, New Threats and New Actors in International
Security”, Elke Krahmann (Ed.), Palgrave Macmillan, 2005.
 Kurubaş, Erol, “ Irak’ta Kürt Ayrılıkçılığı ve Başarı Şansı”, Avrasya
Dosyası: Jeopolitik Özel, Ankara, ASAM Yayınları, 2002.
 Kurubaş,
Erol,
“Self
Determinasyon
Söylemi
ve
Kürt
Sorunu
Çözümsüzlüğe Mahkum Etmek”, Ankara Strateji Enstitüsü, 2 Ocak 2012.
 Kut, Şule, “Yugoslavya Bunalımı ve Türkiye’nin Bosna-Hersek ve
Makedonya Politikası: 1990-1993”, Türk Dış Politikasının Analizi, Faruk
Sönmezoğlu (ed.), İstanbul: Der Yayınları, 2004.
 Kürkçüoğlu, Ömer, “Türkiye’nin Arap Orta Doğu’suna Karşı Politikası”,
Sevinç Matbaası, Ankara, 1972.
 Langlois, Georges, Boismenu Jean, Lefebvre Luc ve Rgimbald, Patrice, “20.
Yüzyıl Tarihi”, İstanbul Nehir Yayınları, 2000.
 Lucarelli, Sonia, “Conflict Prevention in Post-Cold War Europe: Lack of
Instruments or Lack of Will ?”, “International Security Challenges in a
Changing World”, Kurt R. Spillman ve Joachim Krause (Ed.), Bern, Peter
Lang, 1999.
 Oran, Baskın, “Kalkık Horoz Çekiç Güç ve Kürt Devleti”, Bilgi Yayınevi,
Ankara, 1996.
 Özdağ, Ümit, “PKK Terörü Neden Bitmedi, Nasıl Biter?”, Ankara, Kripto
Yayınları, 2008.
 Özey, Ramazan, “Jeopolitik ve Jeostratejik Açıdan Türkiye”, İstanbul,
Marifet Yayınları, 1998.
 Özgür, Nurcan, “Etnik Sorunların Çözümünde Etnik Parti: Hak ve
Özgürlükler Hareketi 1989-1995”,Der Yayınları, İstanbul, 1999.
 Öz İplik iş Sendikası, “90’lı Yıllarda Dünya ve Türkiye”, Ankara: 1992.
 Salunger, Eric ve Laurent, Pierre, (Çev.Erden Akbulut), “Körfez Savaşı:
Gizli Dosya”, E Yayınları, İstanbul, 1991
181
 Sander, Oral, “Siyasi Tarih 1918-1994”, İmge Kitabevi, Ankara, Kasım
2008.
 Soysal, İsmail, “Türk Dış Politikası İncelemeleri İçin Kılavuz (19191993)”, Eren Yayıncılık, İstanbul, 1993.
 Sönmezoğlu, Faruk, “Türk Dış Politikası”, İstanbul,, Der Yayınları, 2006.
 Sönmezoğlu, Faruk, “2. Dünya Savaşı’ndan Günümüze Türk Dış
Politikası”, Der Yayınları, İstanbul, 2006.
 Tellal, Erel, “Türk Dış Politikası; Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular,
Belgeler, Yorumlar” (Ed. Baskın Oran), İletişim Yayınları, İstanbul, 2005.
 Todd, Michael, “4 Temmuz 2003 Süleymaniye, Kuzey Irak Çuval”,
Doğan Kitap, 5. Baskı, İstanbul, Temmuz 2007.
 Tözün, Bahçeli, “Türkiye’nin Yunanistan Politikası”, Türkiye’nin Yeni
Dünyası: Türk Dış Politikasının Değişen Dinamikleri, der., Alan
Makovsky-Sabri Sayarı, çev., Hür Güldü, Alfa Yayınları, 1. Baskı, İstanbul,
Şubat 2002.
 “Türk-Bulgar İlişkilerinin Dünü-Bugünü-Yarını”, Harp Akademileri
Basım Evi, İstanbul, Nisan 1995.
 Türkeş, Mustafa, “Geçiş Sürecinde Dış Politika Öncelikleri: Bulgaristan
Örneği”, der. Mustafa Türkeş ve İhan Uzgel, Türkiye’nin Komşuları, İmge
Kitabevi, 1.Baskı, Ankara, Şubat 2002.
 Uçarol, Rifat, “Siyasi Tarih, (1789-1994)”, İstanbul, Filiz Kitabevi, 1995.
 Uzgel, İlhan, “Doksanlarda Türkiye İçin Bir İşbirliği ve Rekabet Alanı
Olarak Balkanlar”, En Uzun On Yıl: Türkiye’nin Ulusal Güvenlik ve Dış
Politika Gündeminde Doksanlı Yıllar, der. Gencer Özcan-Şule Kut, Büke
Yayınları, Ankara: 2. Basım: Mart 2000
Uzgel,
İlhan,
“1990-2001:
Küreselleşme Ekseninde Türkiye Balkanlarla İlişkiler”, (Ed. Baskın
Oran), İletişim Yayınları, İstanbul, 2005.
 Uzgel, İlhan, “Türk Dış Politikası; Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular,
Belgeler, Yorumlar” (Ed. Baskın Oran), İletişim Yayınları, İstanbul, 2005.
 Yavuz, Celalattin, “Avrasya’da Türk Jeopolitiği”, Berikan Yayınevi,
Ankara, 2010.
182
 Yavuz, Celalettin, “Geçmişten Geleceğe Suriye-Türkiye İlişkileri”, ATO
Yayınları, Ankara, 2005.
 Yavuz, Celalettin ve Erdurmaz, Serdar, “Arap Baharı ve Türkiye Orta
Doğu’da Kırılan Fay Hattı”, Berikan Yayınları, Ankara, 2012.
 Yılmaz, Türel, “Uluslararası Politikada Ortadoğu”, Akçağ Yayınları,
Ankara, 2004.
 Yılmaz, Veli, ”Siyasi Tarih”, Harp Akademileri Basımevi, İstanbul, 1988.
 Yinanç, Refet, “Uluslararası Güvenlik Sorunları ve Türkiye”, (Ed. Refet
Yinanç ve Hakan Taşdemir), Seçkin Yayınları, Ankara, 2002.
YAYIMLANMAMIŞ YÜKSEK LİSANS VE DOKTORA TEZLERİ
 Aktaş, Fatih, “Türkiye’nin Terörle Mücadele Konsepti Kapsamında PKK
Terörünün İncelenmesi”, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Dumlupınar
Üniversitesi, Kütahya, 2006.
 Armağan, Mücahit, “Ortadoğu Barış Sürecinde Ürdün’ün Rolü”,
Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi,
Isparta, 2006.
 Çimen, Hasan, “Amerika’nın Irak’a Müdahalesi Sonrasında Yaşanan
Gelişmelerin Türk-Amerikan İlişkilerine Etkisi”, Yayımlanmamış Yüksek
Lisans Tezi, Kırıkkale Üniversitesi, Kırıkkale, 2007.
 Gaytancıoğlu, Kaan, “Saddam Sonrası Irak’ta Şiilerin Yeni Konumları ve
Körfez Ülkeleri Üzerindeki Olası Siyasal Etkileri”, Yayımlanmamış
Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi, Ankara, 2008.
 Güner, Umut A., “Soğuk Savaş Sonrası Dönemde Değişen Güvenlik
Algılamaları ve Bir Güvenlik Sorunu Olarak Başarısız Devletler”,
Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya, 2008.
 Jafarov, Samir, “NATO’nun Çok Boyutlu Evrensel Örgüte Dönüşüm
Sürecinde Rusya Federasyonu İle İlişkileri”, Yayımlanmamış Doktora
Tezi, Uludağ Üniversitesi, Bursa, 2007.
 Kolat, Şefik, “İkibinli Yıllarda Türkiye-İsrail İlişkileri”, Yayımlanmamış
Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Üniversitesi, Sakarya, 2006.
183
 Memmedov, Asim, “Gürcistan ve Kırgızistan’da Yönetim Değişikliğinin
Nedenleri ve Yeni Yönetimlerin Dış Politikları”, Yayımlanmamış Doktora
Tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara, 2009.
 Şaybak, Arzu, “Soğuk Savaş Sonrası Türkiye’nin Balkan Ülkeleriyle
İlişkilerinde Güvenlik Olgusu ve Karşılıklı Çıkarlar”, Yayımlanmamış
Yüksek Lisans Tezi, Bursa Uludağ Üniversitesi, 2005.
 Uçar, Lütfü M., “Değişen Tehdit Algılamları ve Türkiye’nin Ulusal
Güvenliğe Yansımaları”, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi,
İnönü
Üniversitesi, 2007.
 Yılmaz, Selçuk, “Irak Türkmenlerine Yapılan Katliamlar ve Bunun Türk
Kamuoyuna Yansımaları (1924-1959)”, Yayımlanmamış Yüksek Lisans
Tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara, 2005.
 Yıldız, Ahmet, “Türkiye’nin Balkanlarda Etkin Bir Politika İzlemesinin
Avrupa Birliği İle Olan İlişkilerine Etkisi”, Yayımlanmamış Yüksek
Lisans Tezi, Trakya Üniversitesi, Edirne, 2006.
DERGİLER
 Ağır, Sarper Bülent, “Soğuk Savaş Sonrası Avrupa Güvenlik Düzenine
Kurumsal Bir Bakış”, Avrasya Dosyası, C.9, S.2, Yaz 2003.
 Akın, Ahmet, “ABD Sonrası Irak”, ABD Sonrası Türkiye, İran ve Irak'ı
Bekleyen Bölgesel Risk Ve Tehditler, Stratejik Analiz, 18 Ocak 2013.
 Akın,
Ahmet,
“II.
Dünya
Savaşı’ndan
Sonra
Süper
Güçlerin
Ortadoğuda’ki Mücadeleleri”, Stratejik Analiz, 16.12.2012.
 Aksu, Fuat, “Ege Sorunlarının Geleceği ve Türkiye – AB Üyelik
Sürecinde Türkiye’nin Seçenekleri”, Stratejik Araştırmalar Dergisi, Yıl 3,
Temmuz 2005.
 Alacadağlı, Esmeray, “Katılım Ortaklığı Belgesinden Ulusal Programa,
Bu Yol Avrupa Birliği'ne Çıkar mı?”, Kamu Yönetimi Dünyası Dergisi,
Yıl 2, Sayı 6, Nisan 2001.
 Atmaca, Ömür Ayşe, “Yeni Dünyada Eski Oyun: Eleştirel Perspektiften
Türk-Amerikan İlişkileri”, Ortadoğu Etütleri, Cilt 3, Sayı 1, Temmuz 2011.
184
 Atmaca,
Reyhan,
”Türkiye,
AB
Konusunda
İleri
Bir
Uyum
Düzeyindedir”, TİSK İşveren Dergisi, Cilt: XXXVIII, Sayı: 3, Aralık 1999.
 Avrupa Topluluklarına İlişkin Temel Belgeler, “Ankara Andlaşması ve
Katma Protokol”, DPT Avrupa Topluluğu ile İlişkiler Genel Müdürlüğü,
Cilt 2, Ağustos 1993.
 Aydın, Mustafa, Özcan, Ali Nihat ve Kaptanoğlu, Neslihan, “Riskler ve
Fırsatlar Kavşağında Irak’ın Geleceği ve Türkiye”, TEPAV Yayınları,
Aralık 2007.
 Ayhan, Veysel, “Ürdün’de Siyasal İstikrar ve Türkiye ile İlişkiler”,
Uluslararası Ortadoğu Barış Araştırmaları Merkezi, Temmuz 2012.
 Aykan, Bali Mahmut, “Turkey’s Policy in Northern Iraq, 1991-95”,
Middle Eastern Studies, Vol. 32., No.4, October 1996.
 Ayman, Gülden, “Kardak Krizinin Türk-Yunan İlişkilerine Etkisi”,
Foreign Policy, Yaz 1998.
 Bahar, İbrahim Halil, “PKK’yı TOKİ’ye Havale Etmek”, Ankara Strateji
Enstitüsü, 09 Ağustos 2012.
 Bakan, Ayşe Zerrin, “Soğuk Savaş Sonrasında Yeni Güvenlik Teorileri ve
Türkiye’nin Güvenlik Algılamaları”, 21. YY Dergisi, Ekim-Kasım-Aralık
Sayısı, Yıl 2007.
 Bekir, Abdülmecit İsmet, “Irak Ananyasası ve Türkmenler”, Ortadoğu
Stratejik Araştırmalar Merkezi, 17 Mart 2009.
 Bilge, Semih , “Katılım Öncesi Strateji Belgeleri Kapsamında Mali
Kontrol Sistemimizin Avrupa Birliği Müktesebatına Uyumu”, Maliye
Dergisi, Sayı 158, Ocak – Haziran 2010.
 Birsel,
Haktan,
“Bir
Demografik
Güç Mücadelesi: Kuzey
Irak
Kördüğümü”, 21. YY Dergisi, Sayı 37, Ocak 2012.
 Bolat, Duran, “Türkiye’nin Orta Doğu Politikasının Genel Çizgisi Ve Bu
Politikada Etkili Olan Faktörler”, Akademik Perspektif, Ocak 2012.
 Bölme, Selin, “İsrail’in Kuzey Irak Politikası ve Türkiye”, Sayı 9, İlkbahar
2008, Siyaset, Ekonomi ve Toplum Araştırmaları Vakfı.
 Bölme, Selin, “NATO Zirvesi ve Füze Kalkanı Projesi”, Siyaset Ekonomi
ve Toplumsal Araştırmalar Vakfı, Aralık 2010.
185
 Bölükbaşı, Süha, “Turkey Copes with Revolutionary Iran”, Journal of
South Asian and Middle Eastern Studies, Vol 8, No 1-2, (Fall-Winer 1989).
 Bulunç, Zeki Ahmet, “Kıbrıs Politikasının Annan Belgesi ile Başlayan
Kırılma Noktası”, Akademik Bakış, Gazi Üniversitesi, Cilt I, Sayı I.
 Cabbarlı,
Hatem,
“Rusya’da
Ermeni
Diasporası:
Oluşumu
ve
Faaliyetleri”, Ermeni Araştırmaları, Sayı 3, Eylül-Ekim-Kasım 2001.
 Cural, Ahmet, “S–300 Füze Krizi ve Düşündürdükleri”, Silahlı Kuvvetler
Dergisi, Genelkurmay ATASE Başkanlığı Yayınları, Sayı. 356, Yıl. 117,
Ankara, Nisan 1998.
http://www.eraren.org/index.php?Lisan=tr&Page=DergiIcerik&Icerik.
 Çağatay, Soner, “Kürecik Dışında Yeni Radar Üsleri Yolda”, Tarih Siyaset
Ekonomi Platformu Gündem, 2012.
 Çaha, Havva, “Türkiye’nin Enerji Koridoru Olma Politikası: Düş mü ?
Gerçek mi ?” Enerji 2023 Derneği Dergisi, Sayı 71, 2008.
 Çakmak, Cenap ve Çolak, Gözde Fadime “ABD’nin Irak’tan Çekilmesi ve
Türkiye’ye Etkileri”, Rapor No: 29, İstanbul, 2011.
 Çiçek, Ceyhan, “Türkiye-AB İlişkileri”, Hariciye Dergisi, Aralık 2010
 Çiçek, Murat, “Büyük Ortadoğu Savaşı”, Uluslararası Politika Akademisi,
Temmuz 2012.
 Dedeoğlu, Beril, “Türkiye - Irak ilişkileri: “Doğu”-“Batı” Ekseni ve
Değişkenler” Civitas Gentium, Cilt 1, Sayı 1, 2011.
 Demir, Şerif, “Dünden Bugüne Türkiye’nin Ortadoğu Politikası ve
Suriye”, Turkish Studies International Periodical For the Languages,
Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 6/3, Summer 2011.
 Demirci,
Nefi,
“Türkmenlerin
Siyasi
Tarihinden
Bir
Yaprak:
Türkmenlerin Dünü, Bugünü ve Yarını”, Erbil Gazetesi, 24 Mayıs 2012.
 Demircioğlu, Beytullah, “Şii Hilali Söylemi ve Sünni-Şii Ayrışması”, Mart
2012, Sayı 313,
http://dergi.altinoluk.com/index.php?sayfa=yillar&MakaleNo=d313s058m1.
 Dilek, Kaan, “Irak’ı Bekleyen Kader: Kaos mu İstikrar mı ?”, Stratejik
Düşünce Enstitüsü, 12.04.2010.
186
 Dilek, Kaan, “İran ve Şii Jeopolitiğinin Türk-Arap İlişkilerine Etkisi”,
Uluslararası Ortadoğu Barış Araştırmaları Merkezi, 10 Temmuz 2012.
 Duman, Bilgay, “Irak’ta Siyasi Kamplaşmada Türkmenler Nerede
Duruyor ?” Ortadoğu Stratejik Araştırmalar Merkezi, 1 Mayıs 2012.
 Duman, Bilgay, “Tarihsel Perspektif Işığında Dışişleri Bakanı Ahmet
Davutoğlu’nun Kerkük Ziyareti ve Yansımaları”, Ortadoğu Analiz, Cilt 4,
Sayı 45.
 Düğen, Turgay, “Orta Asya Dar Alanda Büyük Pazarlık: Kırgızistan’da
ABD ile Rusya’nın Üs Mücadelesi”, 21. YY Türkiye Enstitüsü, Mart 2012.
 Efegil, Ertan, “1 Mart Günü, Neden TBMM Üyeleri, Hükümet
Tezkeresini Kabul Etmedi ?”, Stradigma Aylık Strateji ve Analiz Dergisi,
2010.
 Ekinci, Celalefer Arzu, “İran Türkiye Enerji İşbirliği”,
USAK Bilgi
Notları, Kasım 2008.
 Erkmen, Serhat, “Irak Nereye”, Stratejik Analiz, No:69, Ocak 2006. Serhat
Erkmen, Serhat, “ 2013’te Türkiye Irak İlişkileri İçin Beklentiler ve
Olasılıklar” Ortadoğu Stratejik Araştırmalar Merkezi, Ortadoğu Analiz, Cilt
5, Sayı 49, Ocak 2013.
 Ertem, Barış, “Türkiye – ABD İlişkilerinde Truman Doktrini ve Marshall
Planı”, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt 12, Sayı
21, Balıkesir, Haziran 2009.
 Ertürk, Cemal, Ahmet “Ermeni Diasporası’nın 2015 Yılı Hedefi
Doğrultusunda İzlediği Politikalar”, Bilge Adamlar Stratejik Araştırmalar
Merkezi, Nisan 2011.
 Ete, Hatem, “Eski Türkiye’nin Korkuları ve Yeni Ortadoğu”, Siyaset
Ekonomi ve Toplumsal Araştırmalar Vakfı, 6 Ağustos 2012.
 Ete, Hatem ve Köse, Talha, “Güvenlik Perspektifi Kürt Sorununu
Devletleştirdi”, Siyaset, Ekonomi ve Toplum Araştırmaları Vakfı, 04 Ocak
2009.
 Gök, Süleyman, “Irak’ın Kuzeyinin Önemi Nedir ?”, Politika Dergisi, 25
Haziran 2010.
187
 Göral, Emirhan, “Avrupa Enerji Güvenliği ve Türkiye”, Avrupa
Araştırmaları Dergisi, Cilt 19, Sayı 2, 2011.
 Güven, Mustafa, “Türkiye-Suriye İlişkilerine Genel Bir Bakış”, Akademik
Perspektif, 14 Kasım 2012.
 Has, Kerim, “Rusya’nın Suriye Denklemindeki Yeri: İkili ve Bölgesel
Çıkarlar”, Uluslararası Politika Akademisi, 7 Ağustos 2012.
 “Historical Background”, Congressional Digest, Vol. 70, March 1991.
 İlhan, Suat, “Türkiye’nin AB Yolu Tıkandı”, Stradigma Aylık Strateji ve
Analiz Dergisi, Sayı 5, 2003.
 Jenkins, Gareth, “Muslim Democrats in Turkey?”, Survival, Vol.1., No.1.,
Spring, 2003.
 Kanbal, Burcu, “Türkiye-İran İlişkilerinde Suriye Faktörü”, Uluslararası
Politika Akademisi, Nisan 2012
 Kanbal, Burcu, “Uluslararası İlişkilerde Güvenlik Algısı”, Uluslararası
Politika Akademisi, Ağustos 2012.
 Kapetanoviç, Amer, “Bosna-Hersek'in On Yıllık Dış Politika Tecrübesi”,
Çev. Emir Türkoğlu, içinde Balkan Diplomasisi-Balkan Araştırmaları Dizisi
3, ASAM Yayınları.
 Kavuncu, Sibel, “1980'lerde Türkiye-ABD İlişkilerinde Bir Sorun:Ermeni
Karar Tasarıları”
http://www.eraren.org/index.php?Lisan=tr&Page=DergiIcerik&IcerikNo=48
0.
 Kemaloğlu (Kamalov), İlyas, “Vladimir Putin’in Türkiye Ziyareti
Arifesinde Türk-Rus Münasebetleri”,
Ortadoğu Stratejik Araştırmalar
Merkezi, Ekim 2012.
 Kantarcı, Şenol, “ABD ve AB Kıskacında Türkiye-Ermenistan İlişkileri”,
Stradigma Aylık Strateji ve Analiz Dergisi, Eylül 2003.
 Karaosmanoğlu, Ali, “Uluslararası Toplumun Değişimi ve Türkiye’ye
Etkileri” (Askeri Yüksek İdare Mahkemesi’nde 21 Şubat 2003 Günü Verilen
Konferans
Metni),
18
Numaralı
http://www.msb.gov.tr/ayim/Ayim_makale_detay.asp?IDNO=52.
Dergi,
188
 Kaya, Furkan, “Türkiye’nin Enerji Stratejisi”, Uluslararası Politika
Akademisi, Şubat 2013.
 Keleş, Erdoğan, “Rusya’nın Sıcak Denizlere İnme Politikası (Alman
Deniz Yüzbaşısı Stenzel’e Göre İstanbul’a En Kısa Yol)”, Tarih
Araştırmaları Dergisi, Sayı: 46, Ankara, Eylül 2009.
 Kerküklü, Ali, “Hain Eller Irak Türklerini Ata Toprağından Göçe
Zorluyor”, Stratejik Analiz, 8 Aralık 2011.
 Korkmaz, Canalp Sertaç, “Türkiye’nin Terörle İmtihanı”, Afro Avrasya
Stratejik Araştırmalar Merkezi, Ağustos 2012.
 Koni, Hasan, “Günümüzde Rus Milliyetçiliği ve Sonuçları” Avrasya
Dosyası, C. I., Sayı 1.
 Köse, Talha, “Değişen Ortadoğu Denkleminde İsrail-Lübnan Krizi ve
Türkiye’nin Rolü”, Akademik Ortadoğu.
 Köse, Talha, “Ortadoğu’da Krizin Unsurları”, Siyaset Ekonomi ve
Toplumsal Araştırmalar Vakfı, 11 Haziran 2007, “Kürt Türkmenlerin
Güncesi”, Ortadoğu Stratejik Araştırmalar Merkezi, 20.07.2012.
 Kubicek, Paul, “Albania’s Collapse and Reconstruction”, Perceptions, Cilt
3 (1), Mart-Mayıs1998,www.mfa.gov.tr/grupa/percept/III%2D1/kubicek.htm.
 Kurban, Dilek ve Yolaçan, Serkan, “Kürt Sorununun Çözümüne Dair Bir
Yol Haritası: Bölgeden Hükümete Öneriler”, Türkiye Ekonomik ve Sosyal
Etüdler Vakfı Yayınları, 23 Aralık 2008.
 Kurubaş, Erol, “Ortadoğu’da Zamanın Ruhunu Yakalamak”, Ankara
Strateji Enstitüsü, 13 Şubat 2012.
 Küçükyılmaz, Mücahit M. “Türkiye: Kimin Modeli, Neyin Merkezi ?”
Seta Vakfı, 2007.
 Lütem, Engin Ömer, “ABD’de Karar Tasarıları Mevsimi Başladı”,
Avrasya İncelemeleri Merkezi, Mart 2012, Sayı 883.
 Mabee, Bryan, “Security Studies and the Security State: Provision in
Historical Context”, International Relations, Vol.17., No.2., June 2003.
 Oğuzlu, Tarık, “Komşularla Sıfır Sorun Politikası: Kavramsal Bir
Analiz”, Ortadoğu Stratejik Araştırmalar Merkezi, Haziran 2012.
189
 Oran, Baskın, “Uluslararası ve İç Hukukta Çekiç Güç’ün Yasal
Dayanakları Sorunu”, Ankara Üniversitesi Dergisi, Sayı 3, Cilt 50, 1995.
 Örmeci, Ozan, “Adana Mütabakatı ve Bugün”, Uluslararası Politika
Akademisi, 10 Nisan 2012.
 Özalp, Hakan, “11 Eylül 2001 Saldırıları”, Özel Güvenlik Dünyası, 2001,
s.1-6.
 Özbay, Fatih, “Rusya’da Seçim Mevsimi Sona Erdi: Bahar Gelecek mi ?”,
Bilge Adamlar Stratejik Araştırmalar Merkezi, Mart 2012.
 Özcan, Alper Hüseyin, “Türk Dış Politikası Güncesi 29 Ekim-6 Kasım”,
21. YY Türkiye Enstitüsü, Kasım 2012.
 Özdağ, Ümit , “Yeniden Yapılanan Ortadoğu”, Stratejik Analiz, No:31,
Kasım 2002.
 Özdiker, Cengiz, “Türkiye’nin Jeoekonomisi ve Ülkesel Pazarlama”,
Silahlı Kuvvetler Dergisi, Sayı 361, Genelkurmay ATASE Başkanlığı
Yayınları, Ankara, Temmuz, 1999.
 Özcan, Ali Nihat, “İran Sorununun Geleceği Senaryolar, Bölgesel Etkiler
ve Türkiye’ye Öneriler“, TEPAV Ortadoğu Çalışmaları, Haziran 2006.
 Özhan, Taha, “Obama ile “Melez ABD Hegemonyası”, Anlayış Dergisi,
Aralık 2008.
 Öztük, Ersoy Tuğçe, “Değişen Bölgesel Çevrenin İsrail’e Yansımaları III:
Lübnan’daki İstikrarsızlık”, Bilge Adamlar Stratejik Araştırmalar Merkezi,
17 Ekim 2012.
 Palabıyık, Serdar Mustafa ve Bozkuş, Deveci Yıldız, “Türkiye-Ermenistan
Sorunu”, Avrasya İncelemeleri Merkezi, 2008.
 Pope, Nicole, “Turkey is Playing Hard to Get”, Middle East International,
No. 691, 10.01.2003.
 Salihi, Emin, “Irak’ta Seçim Süreci, Yeni Hükümet ve İstikrar”, Bilge
Adamlar Stratejik Araştırmalar Merkezi, 03 Ocak 2011.
 Samancı, Kadir, “EI-Tarih El-Siyasi Li Turkman El-lrak, Dar El Saki”,
(Stratejik Analizden Aktaran), Beyrut 1999.
 Sandıklı, Atilla, “Yeni Kıbrıs Stratejisi: Tanıma”, Bilge Strateji, Cilt 2,
Sayı 2, Bahar 2010.
190
 Sarınay, Yusuf, “Atatürk’ten Günümüze Türk Dış Politikası Hakkında
Genel Bir Değerlendirme”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Cilt 16,
Sayı 48, Kasım 2000.
 Semin, Ali, “Bağdat-Erbil Arasında Petrol Krizi ve Türkiye”, Bilge
Strateji, Bilge Adamlar Stratejik Araştırma Merkezi, 27 Temmuz 2012.
 Semin, Ali, “Türkiye’nin Irak Politikası Işığında Kuzey Irak Açılımı”,
Bilge Strateji, Bilge Adamlar Stratejik Araştırma Merkezi, Cilt 3, Güz 2011,
Sayı 5.
 Seymen, Serkan ve Toklucu, Murat, “Annan Planı ve Medya”, Birikim
Dergisi, Sayı 179, Mart 2004.
 Sinkaya, Bayram, “İran Nükleer Programı Karşısında Türkiye’nin
Tutumu Ve Uranyum Takası Mutabakatı”, Ortadoğu Analiz, Cilt 2, Sayı
18, Haziran 2010.
 Soğuk Savaş Sonrasında Yeni Dünya Düzeni”, İktisat ve Girişimcilik
Üniversitesi, Türk Dünyası Kırgız- Türk Sosyal Bilimler Enstitüsü,
Akademik Bakış, Sayı 17, Temmuz – Ağustos – Eylül 2009.
 Şatana Nil ve Özpek Burak Bilgehan, “ABD ve Türkiye’de Geçmişten
Günümüze Güvenlik Çalışmaları”, Ortadoğu Etütleri, Ocak 2010, Cilt 1,
Sayı 2.
 Turgut, Hasan, “Irak’ın Kuzeyi, Irak’ta Meydana Gelebilecek Muhtemel
Oluşumlar
ve
Alınması
Gereken
Önlemler”,
www.harpak.edu.tr/saren2/.../guv_str_sayi_4_aralik2006.pdf.
 Türbedar, Erhan, “Barışın 15. Yıldönümünde Bosna Hersek: Dayton Barış
Andlaşması’nın Neticelerinin Değerlendirilmesi”, Türkiye Ekonomi
Politikaları Araştırma Vakfı, Aralık 2010.
 Türkiye Kürt Liderler ve Kerkük Sorunu, Yakın Doğu Haber aracılığıyla
Kuzey Irak’ta Kürtçe olarak yayınlanan haftalık Medya dergisi), 17 Ekim
2006.
 Udum, Şebnem, “Türkiye’nin İran Nükleer Meselesindeki Siyaseti”
Ortadoğu Stratejik Araştırmalar Merkezi, Ortadoğu Analiz, Cilt 4, Sayı 43,
Temmuz 2012.
191
 Usluer, Yılmaz, “Avrupa’daki Gelişmelere Göre Türkiye’nin Stratejik
Önemi”, M5 Dergisi, sayı. 5, 1990.
 Uygur, Hakkı, “İran ve Arap Baharı”, Siyaset Ekonomi ve Toplumsal
Araştırmalar Vakfı, Mart 2012.
 Vurucu, İkbal, “Türkiye Önderliğinde Kürdistanlar Yol Alırken” 2023
Aylık Dergi, Sayı 136, Ağustos 2012.
 Yalçın, Emrullah, “Kuzey Irak Yönetimi ile Merkezi Irak Hükümeti
Arasında Gerilen İlişkiler”, 21.YY Türkiye Enstitüsü, 25.01.2012.
 Yalçın, Emruhan, “Terörizm ve Terörizmle Mücadele Kuzey Irak’taki
Türk Askeri Varlığının Sonlandırılması”, 21. YY Türkiye Enstitüsü, Ekim
2010.
 Ydyrys, Kanat, “Rusya ve Tacikistan: Onarılmaya Çalışılan Askeri İttifak
İlişkileri”, Uluslararası Strateji ve Güvenlik Araştırmaları Merkezi, Eylül
2012.
 Yengil, Onur, “Türkiye-Rusya Arasında Enerji Diplomasisi Ön Planda”,
Usak Stratejik Gündem, 2011.
 Yıldırım, Huriye, “Türkiye-Gürcistan İlişkileri: İşbirliği Alanları,
Sorunlar ve Çözüm Önerileri (2)”, Akademik Perspektif, 18 Ocak 2013
 Yıldırım, Necip, “Dış Politikamız ve Türk Dünyası”, Akademik Perspektif,
Nisan 2009.
 Yılmaz, Mesut, “Irak Türkmenleri ve Türk Dünyası İle İşbirliği
Çabalarındaki Rolleri”, Akademik Perspektif, 08.08.2012.
 Yılmaz, Murat, “Kürdistan İkinci Yavru Vatan”, Yeni Aktüel Dergisi, Sayı
125.
 Yiğit, Süreyya, “Türkmenistan: Doğalgaz Devi”, Ortadoğu Stratejik
Araştırmalar Merkezi, Mart 2013.
 Yusuf, Abdülbaki, “Irak Kürt Bölgesel Yönetimi’nin 2011’den 2012’ye
Yansımaları”, Ortadoğu Analiz, Cilt 4, Mart 2012.
 Waisowa, Sara, “Human Security-The Contemporary Paradigm?”
Perspective Central European Review of International Affairs, Vol.20,
Summer 2003.
192
 Walt, Stephen, “Uluslararası İlişkiler: Bir Dünya Binbir Kuram”, Foreign
Policy, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayını, Bahar 1998.
 Zehir, Cemal, Özşahin, Mehtap, “Türkiye’nin Uluslararası Su Politikaları
ve Sınırı Aşan Sular”, 2023 Dergisi, Mayıs 2003, Sayı, 25.
 Zisser, Eyal, “Syria, United State, and Iraq-Two Years After the
Downfall of Saddam Hussein”, The Middle East Review of International
Affairs (MERIA), Vol. 9, No.3, Article 2 , Eylül 2005.
GAZETELER
 “Bağımsız Kürt Devletini Uzak Bir İhtimal Olarak Görüyorum”,
http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalDetayV3&ArticleID
=1085200&CategoryID=78.
 Barkey, Henry, “ Türkiye’nin Kürt Sorununun Dönüşü”, Los Angeles
Times, 30.07.2006. http://www.genkur.tsk/bhihabergöster.asp.
 Carlucci Frank ve Stephen Larrabe F., “ Revitalizing U.S.-Turkey
Relation”,
 http://www.washingtontimes.com/commentary/20050607-095000-7007
page2.htm.
 “Dördüncü Heyet İmralı Adası’nda”,
http://www.hurriyet.com.tr/gundem/22958220.asp.
 Dursunoğlu, Alptekin, “Federalizm Irak’ı Parçalar mı ?”, Yakın Doğu
Haber, 17.09.2006.
 Hadi, Muhammed, “Irak İşgali ve Kürtler’in Bağımsızlık Talebi”, Yakın
Doğu Haber, 23 Nisan 2007.
 “Irak’tan Türkiye’ye Nota”,
http://www.hurriyet.com.tr/planet/18572920.asp
 “İşte Abdullah Öcalan’ın Mektubu”,
http://haber.stargazete.com/guncel/iste-abdullah-ocalanin-mektubu/haber731098.
193
 “Kandil’den BDP Heyeti’nin İlk Fotoğrafı”,
http://www.sabah.com.tr/Gundem/2013/03/06/kandilden-bdp-heyetinin-ilkfotografi
 Kerküklü, Ali, “Kürtler Bölgede İsrail ve Dış Güçlerin Sopasıdır”,
Türkmen Şanı Gazetesi, 28 Ağustos 2012.
 Öztarsu, Fatih Mehmet, “Türkiye ve Azerbaycan Ortak Askeri Projeler”,
Caspian Weekly, 02 Ocak 2011.
 “Tarihi
Nevruz”,
http://www.sabah.com.tr/Gundem/2013/03/21/tarihi-
nevruz 21.03.2013.
 “Türkiye İle Amerika Birleşik Devletleri Arasında 4 Temmuz 1948
Tarihinde İmzalanan Ekonomik İşbirliği Anlaşması ve Eki İle Aynı
Tarihte Teati Edilen Mektupların Onanması Hakkında Kanun”, Resmi
Gazete, 13 Ağustos 1948, Sayı 6956.
 Yavaş, Leyla, “Son Dönemde Türkiye-Bulgaristan İlişkileri”, Caspian
Weekly, 09 Mart 2010.
BÜLTENLER – RAPORLAR - TEBLİĞLER
 “ABD’nin Irak’tan Çekilme Süreci ve Bölge Dinamikleri Açısından
Değerlendirilmesi” Bahçeşehir Üniversitesi Uluslararası Güvenlik ve
Stratejik Araştırmalar Merkezi, Ocak 2009, İstanbul.
 Alemdar, Zeynep ve Çorbacıoğlu, Birden Reha, “Avrupa Birliği Sürecinde
Türkiye’de Sivil Toplum: Organizasyon Düzeyine Etkiler”, Türkiye
Üçüncü Sektör Vakfı, Uluslararası Sivil Toplum Endeksi Projesi II Türkiye
Yan Raporları, Mart 2011.
 Arsava, Füsun, “Türkiye-AB İlişkilerinde Siyasi Boyutun Önemi”,
Birleşmiş Milletler Türk Derneği, 1998.
 Bağcı,
Hüseyin,
“4.
Türkiye-İran
İlişkileri
Sempozyumu:
Küreselleşmenin Türkiye-İran Üzerindeki Etkileri ve Toplumların
Karşılaşabileceği Problemler”, İstanbul, 23-27 Eylül 2005 Tarihli Tebliğ.
 Baş, Arda, “1957 Suriye Krizi ve Türkiye”, History Studies, Volume IV/1,
2012.
194
 Babuşçu, Şenol, “Basel II Düzenlemeleri Çerçevesinde Bankalarda Risk
Yönetimi”, İstanbul, Akademi Consulting&Training.
 Beriş, Yakup ve Gürkan, Aslı, “Türk-Amerikan İlişkilerine Bakış: Ana
Temalar
ve
Güncel
Gelişmeler”,
TÜSİAD
ABD
Temsilciliği
Değerlendirme Raporu, İstanbul, Temmuz 2002.
 Beriş, Yakup ve Gürkan, Aslı, “Türk-Amerikan İlişkilerine Bakış: Ana
Temalar ve Güncel Gelişmeler”,TÜSİAD ABD Temsilciliği Değerlendirme
Raporu, Temmuz 2002.
 Bir Amerikan Anayasa Mühendisliği Örneği Olarak Irak Federalizmi”,
Dünya Bülteni, 6 Aralık 2011.
 Can,
Muzaffer,
“Köy
Muhtarlığından
Özerkliğe
Barzaniler”,
http://www.turksam.org/gencbakis/a2789.html.
 Chatham, House, "Iraq in Transition: Vortex or Catalyst?”, House
Clatham Middle East Programme Briefing Paper, 02-04 September, 2004.
 Çevik, İbrahim, “Dünyadaki Gelişmelere Paralel Olarak Değişen Terör ve
PKK’nın Bu Değişimlerdeki Yeriyle Muhtemel Hareket Tarzı”, 21 Eylül
2011, http://www.turksam.org/tr/yazdir2474.html.
 Çiçek, Tayfur, “Kuzey Irak’ın Dünden Bugüne Değişen Yapısı, Bölgedeki
Kürt
Yapılanması
ve
Türkmenler”,
http://www.turksam.org/gencbakis/a2786.html.
 Dağ, Mustafa, “Ortadoğu’da Kürtler (Kim Bu Kürtler)”, Erciyes
Üniversitesi Kürt Araştırmaları Masası, 19.03.2012.
 Daly, C.K. John, “Uzbek Afghanistan Proposal Relevant and Timely”,
Johns Hopkins University, Central Asia-Caucasus Institute Daily Briefing, 12
Aralık 2009.
 Duman, Çağdaş, “Soğuk Savaş Dönemi Yunan Dış Politikası”, Politik
Psikoloji Derneği Bülten.
 Ertuğrul, Doğan, “Türkiye Dış Politikası İçin Bir Test: Suriye Krizi”,
Türkiye Ekonomik ve Sosyal Etüdler Vakfı, 2012.
 “Genç Bakış”, http://www.turksam.org/gencbakis/a2786.html.
195
 “Genişleme Stratejisi ve Başlıca Zorluklar 2011-2012”, Komisyon
Tarafından Avrupa Parlamentosu’na ve Konsey’e Sunulan Bildirim,
http://www.abgs.gov.tr/files/AB_Iliskileri/AdaylikSureci/IlerlemeRaporlari/2011
_ilerleme_raporu_tr.pdf.
 Glenny, Misha, “Heading Off War in Southern Balkans”, Foreign Affairs,
74, 3. Sayı., Mayıs-Haziran 1995.
 Gözen, Ramazan, “Türkiye’nin Ortadoğu Politikası: Gelişimi ve Etkileri”,
Çukurova Stratejik Araştırmalar Merkezi.
 Grabbe, Heather ve Ülgen, Sinan, “Türkiye ve AB İlişkilerinin Geleceği”,
Ekonomi ve Dış Politika Çalışmaları Merkezi, Aralık 2010.
 Güven, Selin, “Suudi Arabistan Gündemi Son Üç Ayın Özeti”, Ortadoğu
ve Kuzey Afrika Gündemi.
 Hadi, Muhammed, “Kerkük Petrolleri ve Kürt Liderlerin Tutumu”,
Yakın Doğu Haber, 13.06.2007.
 Hildreth, A.S., Ek, C., “Long-Range Ballistic Missile Defense in Europe”,
29
Haziran
2009,
Congressional
Research
Servise,
s.
2.,
http://fpc.state.gov/documents/organization/127026.pdf.
 Hunkel, D. Christopher, “History of the 39th Air Base Wing and İncirlik
Base, Turkey”, Adana/İncirlik, 2004.
 “Irak’ta Mevcut Siyasi Durum ve Önemli Siyasi Gelişmeler”, Ortadoğu
Stratejik Araştırmalar Merkezi, Mart 2011, Rapor No: 35.
 “Irak’ta
Petrol
Mücadelesi:
Çok
Uluslu
Şirketler,
Uluslararası
Anlaşmalar ve Anayasal Tartışmaların Işığında Bir Analiz”, Ortadoğu
Stratejik Araştırmalar Merkezi, Rapor No: 103, Ocak 2012.
 İpek, Pınar, “İşgal Sonrası Irak’ta Devletleşme Sorunlarının Kurumsal
İncelemesi
ve
Petrol
Zenginliğinin
Etkileri”,
Ortadoğu
Stratejik
Araştırmalar Enstitüsü, Ortadoğu Enstitüleri, Cilt 3, Sayı 1, Temmuz 2011.
 Karayılanoğlu, Barış Pınar, “Yunanistan’ın Temel Ekonomik Göstergeleri
ve Türkiye- Yunanistan Ticari ve Ekonomik İlişkileri”, Yunanistan Ülke
Raporu, İzmir Ticaret Odası, 2007.
 Keskin, Arif, “İran’ın Kuzey Irak Politikası/İran ve Iraklı Kürtler”,
08.02.2008, http://www.turksam.org/tr/a1383.html.
196
 Kırçiçek, Tayfun, “Kuzey Irak’ın Dünden Bugüne Değişen Yapısı,
Bölgedeki Kürt Yapılanması ve Türkmenler”, Kuzey Irak Raporu, Usak
Yayınları, 13 Haziran 2007.
 Kjellen,
Rudolf
“The
Sweedish
Father
of
Geopolitics”
http://varldsinbordeskriget.wordpress.com/2011/02/09/rudolf-kjellen-theswedish-father-of-geopolitics/.
 Kuloğlu, Armağan, “Soğuk Savaş Döneminden Günümüze Ortadoğu’daki
Gelişmeler ve Türkiye’nin Güvenliğine Etkileri”, Sedat Laçiner, Hacali
Necefoğlu, Hasan Selim Özertem(Ed.), Türk Dış Politikası: Uluslararası
3.Türk Dış Politikası Sempozyumu Tebliğleri, Usak Yayınları, Ankara, Nisan
2009.
 “Kürt Yönetimi Bölünme Planını Olumlu Karşıladı”, Yakın Doğu Haber,
29.09.2007.
 Laçiner, Sedat, Necefoğlu, Hacali, Özerten, Selim Hasan, “Türk Dış
Politikası”, Uluslararası III. Türk Dış Politikası Sempozyumu Tebliğleri,
Usak Yayınları, Nisan 2009.
 Migdalovitz, Carol, “Israel's Blockade of Gaza, the Mavi Marmara
Incident, and Its Aftermath”, Washington DC. Congressional Research
Service, June 2010.
 Neriah, Jacgues, “Kürtler En Az Bir Devleti Hakediyor”, Jarusalem Center
for Public Affairs’den alınan Rapor: http://jcpa.org/researcher/jacquesneriah/.
 Oğan, Sinan, “Rusya Federasyonunun Kıbrıs Politikası” , 6 Şubat 2005,
http://www.turksam.org/gencbakis/a1818.html.
 “Onur Öymen’in 21 Şubat 2012’de İstanbul Rotary Kulübü İçin Yaptığı
Konuşma”, 4 Nisan 2012, http://www.onuroymen.com/arsiv/2917.
 “Ortadoğu’da Güncel Güvenlik Sorunları”, Bahçeşehir Üniversitesi
Uluslararası Güvenlik ve Stratejik Araştırmalar Merkezi, İstanbul, Ekim
2010.
 Özcan, Gencer, “Türkiye-İsrail İlişkilerinde Dönüşüm: Güvenliğin
Ötesi”, TESEV, 2005.
197
 Özdağ, Ümit, “Kürt Devleti Kurulur mu”,
http://www.harpak.tsk/kha/web/www/hts/makaleler.html,.
 Özdal,
Habibe,
“Medvedev’in
Türkiye
Ziyareti
ve
Gündemdeki
Konular”, Usak Stratejik Gündem, Mayıs 2010.
 Raphaeli, Nimrod, "Irak Kürdistanı'ndan Demokrasi Dersleri Almaya",
Çev.,Başbakanlık Basın-Yayın Ve Enformasyon Genel Müdürlüğü, The
Middle East Media Research Institute, 8 Eylül 2005.
 Sarıkahya, Kasım, “Irak Genelinde Siyasi Gelişmeler ve Türkmenler”, Biz
Türkmeniz Haber, 10.05.2012.
 Sandıklı, Atilla ve Kaya, Erdem, “Çatışma Çözümü ve Türkiye’de Kürt
Meselesi”, Bilgesam Yayınları, Rapor No. 45, Mart 2012.

“Sırbistan
Karadağ
Ülke
Bülteni
Haziran
2005”,
http://www.deik.org.tr/bultenler/2005624164232SirbistanKaradagHaziran2005.pdf,04.01.2006
 “Siyasi Reformlar 2”, Avrupa Birliği Bakanlığı Yayınları, No: 5.
 Sunar, Burcu, “Türk Dış Politikasında Bir Karar Alma Organı Olarak
Medyanın Rolü: Kardak Krizi Örneği”, Sosyal Bilimler Araştırmaları
Derneği, II. Ulusal Yönetim ve Ekonomi Bilimleri Konferansı, İzmir, Eylül
2009.
 Şamlı, Şenel ve Dalgıç, Yiğit, ”Maşrık Arap Bölgesi ve Körfez Ülkeleri”,
Dış Politika Enstitüsü, 2011.
 “Türkiye İlerleme Raporu 2000”, “Türkiye’nin Katılım Yönünde
İlerlemesi Üzerine Komisyonun 2000 Düzenli Raporu”.
 “Türkiye’nin Ulusal Güvenliğine Yönelik Etnik Ayrılıkçı Terör
Tehdidinin Analizi ve Irak’ın Kuzeyinde Bir Kürt Devleti Kurulmasına
İlişkin Değerlendirme”, Bahçeşehir Üniversitesi Stratejik Araştırmalar
Merkezi, İstanbul 2008.
 Uluatam, Ela, “Avrupa Doğalgaz Piyasasında Yeni Dengeler”, TOBB
Ekonomik Forum, Ağustos 2010.
 Zaidi, El, Amarah Raşit ve Sadık, Muhammed Yusuf M. (Çev. Aytekin
Enver), “Irak Kürdistan Bölgesi’nde Muhalefetin Doğuşu ve Geleceği”,
Ortadoğu Stratejik Araştırmalar Merkezi, Rapor No. 133, Kasım 2012.
198
 Zeki, Nebil, "Taksim Hayaleti Tehdit Ediyor", Çev., Başbakanlık BasınYayın ve Enformasyon Genel Müdürlüğü, El-Wafd, 24 Ocak 2005.
 17Aralık 2004 - 3 Ekim 2005 Sürecinde Türkiye-Avrupa Birliği
İlişkilerinin Analizi ve Sürecin Devamına Yönelik Çıkarımlar, Ekonomi
Politikaları Araştırma Vakfı, 2004.
ELEKTRONİK KAYNAKLAR
 “ABD-İran”,
http://www.sde.org.tr/print.aspx?pageID=0&columnID=0&newsID=962.
 Belli, Burçak Onur, “Türkiye-Irak Gerilimi: Mezhep e Petrolün Rolü”,
http://www.bbc.co.uk/turkce/haberler/2012/11/121123_ankara_baghdad_tens
ions.shtml.
 “Çatışma”, www.tdk.gov.tr.
 Dahlman, Carl, “The Political Geography of Kurdistan”, Euroasian
Geography
and
Economics,
2002,
s.271-273.
http://people.cas.sc.edu/dahlmanc/dahlman%202002%20political%20geograp
hy%20of%20kurdistan.pdf.
 “Dünden Bugüne Kıbrıs Tarihi ve Kıbrıs Sorunu – IV”, Kıbrıs
Araştırmaları Merkezi, Atılım Üniversitesi, http://crc.atilim.edu.tr/sorun/57kbrs-tarihi “ Gereği, Kapsamı, Sınırı ve Zamanı Hükümet Tarafından Belirlenecek
Şekilde Türk Silahlı Kuvvetleri Unsurlarının Irak'ta Güvenlik ve
İstikrara Katkı Yapmak Amacıyla Irak'a Gönderilmesine ve Bu
Kuvvetlerin Görev ve Kullanılmasına İlişkin Gerekli Düzenlemelerin
Hükümet Tarafından Yapılmasına Anayasa'nın 92 nci Maddesi
Uyarınca Bir Yıl Süreyle İzin Verilmesine Dair Başbakanlık Tezkeresi ”,
TBMM Tutanak Dergisi, (3/361) (Başkanlığa geliş tarihi: 06.10.2003)
http://www.tbmm.gov.tr/tutanak/donem22/yil2/bas/b003m.htm.
 “Güney Kafkasya ile İlişkiler”, http://www.mfa.gov.tr/turkiye_nin-guneykafkasya-ulkeleriyle-iliskileri.tr.mfa.
 “Güvenlik”, www.tdk.gov.tr.
199
 “Irak’ın Nüfus Yapısı ve Federasyon Fikri”,
http://www.diplomatikgozlem.com/TR/belge/1-6864/irakin-nufus-yapisifederasyon-fikri.html.
 Karartı, Burak, “Dış Politika Genel Esaslar”,
http://boston.bk.mfa.gov.tr/MFA.aspx.
 “Katar’dan ABD’ye Üs Desteği”,
http://arsiv.ntvmsnbc.com/news/182669.asp
 Kaya, Şeyma, “Iraklı Türkmenlerin Dünü”,
http://www.kerkukvakfi.com/makaleler.asp?id=1474.
 “Kıbrıs Barış Harekatı”
http://www.tsk.tr/8_tarihten_kesitler/8_4_turk_tarihinde_onemli_gunler/kibri
s_baris_harekati/kibris_baris.htm.
 Kuloğlu, Armağan, “Irak’ın Kuzeyindeki Gelişmelerin Farklı Yönlerden
Değerlendirilmesi”, http://www.kerkukvakfi.com/analizler.asp?id=157.
 Kurdish Population,
http://www.kurdistanica.com/?q=gallery&g2_itemId=95.
 “Mavi Marmara: İsrail, Türkiye’den Özür Diledi”,
http://www.bbc.co.uk/turkce/haberler/2013/03/130322_israil_turkiye_ozur.sh
tml.
 Özdağ, Ümit, “Kerkük Krizi ve Türkiye’nin Irak Politikası”,
www.tesav.org/makale/ümit_özdağ-konf.doc.
 Ruhayem, Rami, “Mezhep Çatışmasına Sıkışan Irak”,
http://www.bbc.co.uk/turkce/haberler/2012/11/121122_iraq_sectarianism.sht
ml.
 “Sancak Raporu”, http://www.ihh.org/sancak.php, 31.08.2003.
 “Savunma”, www.tdk.gov.tr.
 “Sıfır Sorun Politikamız”,
 http://www.mfa.gov.tr/komsularla-sifir-sorun-politikamiz.tr.mfa.
 “Sırbistan ve Karadağ Türkiye-Sırbistan ve Karadağ Siyasi İlişkileri”,
 http://www.mfa.gov.tr/MFA_tr/DisPolitika/Bolgeler/Balkanlar/SirbistanveKa
radag/SirbistanKaradag_Siyasi.htm.
200
 “Suriye’nin Dostları Baskıyı Arttırdı”, 1 Nisan 2012,
http://www.bbc.co.uk/turkce/haberler/2012/04/120401_syria_friends_update.
shtml.
 “Suriye Krizi Şii ve Sünnileri Çatıştırıyor”,
 http://www.aktifhaber.com/suriye-krizi-sii-ve-sunnileri-catistiriyor606306h.htm.
 “Şeddadi Devleti”, http://www.azerbaijans.com/content_374_tr.html

“The National Security Strategy of the USA 2002”,
http://www.whitehouse.gov/nsc/nss.pdf.
 “Türkiye-Azerbaycan Ekonomik İlişkileri”, Dış Ticaret Müsteşarlığı,
http://www.ekonomi.gov.tr/index.cfm?sayfa=7155BE01-D8D3-856645208351967592CF.
 “Türkiye’nin Barışı Destekleme Harekatına Katkıları”,
http://www.tsk.tr/4_uluslararasi_iliskiler/4_1_turkiyenin_barisi_destekleme_
harekatina_katkilari/konular/turk_silahli_%20kuvvetlerinin_barisi_desteklem
e_harekatina_katkilari.htm.
 “Türkiye, Bosna-Hersek Siyasi İlişkileri”,
http://www.mfa.gov.tr/MFA_tr/DisPolitika/Bolgeler/Balkanlar/Bosna_Herse
k/BosnaHersek_Siyasi.htm.
 “Türkiye-Irak Ekonomik İlişkileri ve Türkiye’nin Yeniden İmar
Sürecine Katkısı”, http://www.mfa.gov.tr/turkiye-irak-ekonomik-iliskilerive-turkiye_nin-yeniden-imar-surecine-katkisi.tr.mfa.
 “Türkiye-İran-Irak Son Gelişmeler”,
http://www.bilgesam.org/tr/index.php?option=com_content&view=article&id
=2088:tuerkiye-ran-irak-son-gelimeler&catid=77:ortadoguanalizler&Itemid=150
 “Türkiye İslam Ülkeleri İçin Model”,
 http://www.aktifhaber.com/turkiye-islam-ulkeleri-icin-model-666657h.htm.
 “Türkmeneli”, http://www.turksoykirimi.com/category/turkmeneli.
 “Uluslararası Ortadoğu Kongresi Hatay Deklarasyonu”,
http://www.orsam.org.tr/tr/etkinlikgoster.aspx?ID=454.
201
 “Ülkelere Göre Dış Ticaret”, Dış Ticaret Müsteşarlığı,
http://www.ekonomi.gov.tr/index.cfm?sayfa=7155BE01-D8D3-856645208351967592CF.

“Yeni Irak Stratejisi”, İçişleri Bakanlığı Araştırma ve Etütler Merkezi
http://www.arem.gov.tr/rapor/degerlendirme/ABD_yeni_irak_strat.ht.m
 “150 Soruda Kıbrıs Sorunu”, The Association of Turkish Cyprus Abroad,
http://www.atcanews.org/archive/150%20SORUDA%20KIBRIS%20SORU
NU.pdf.
202
ÖZET
Çağlar, Şerif Emre
Yirmibirinci Yüzyılda Türkiye’nin Güvenlik Riskleri:
Bağımsız Kürt Devleti’nin Kurulma İhtimalinin Doğurabileceği Sorunlar
Uluslararası İlişkiler Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi
Ankara, 2013
Bu çalışmanın amacı, Yirmibirinci yüzyılda Türkiye’nin karşılaşmış olduğu
güvenlik risklerini incelemek ve bu bağlamda kurulması planlanan bağımsız Kürt
Devleti’nin kurulma ihtimalinin doğurabileceği sorunlara bakıştır.
Tezin yazımında kullanılan yöntem kaynak tarama yöntemidir. Çalışmaya
başlanılan tarih itibari ile 250’ye yakın kaynaktan faydalanılmıştır. Bu kaynakların
çoğu basılı kitaplardan oluşmakta, ayrıca elektronik kaynaklar, ulusal yayın yapan
gazeteler,
dergiler,
bültenler,
tebliğler
ve
hakemli
dergilerde
yayınlanan
makalelerden de faydalanılmıştır.
Çalışmamız beş bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde BİREY VE
DEVLET BAĞLAMINDA GÜVENLİK ele alınacaktır. İkinci bölümde SOĞUK
SAVAŞ
VE
anlatılacaktır.
SONRASI
Üçüncü
DEVLETLEŞME
TÜRKİYE’NİN
bölümde
ÇABALARI
GÜVENLİĞİ
ORTADOĞU’DA
üzerinde
durulacaktır.
ayrıntılı
olarak
KÜRTLERİN
Dördüncü
bölümde
YİRMİBİRİNCİ YÜZYILDA Kİ GELİŞMELER NETİCESİNDE KUZEY
IRAK’TA BAĞIMSIZ KÜRT DEVLETİ’NİN KURULMA İHTİMALİNİN
DOĞURABİLECEĞİ SORUNLARA GENEL BAKIŞ incelenecek ve beşinci
bölümde ise SONUÇ ve DEĞERLENDİRME kısmı yer alacaktır.
Anahtar Kelimeler
1. Kürt
2. Kürt Devleti
3. Güvenlik – Güvenlik Çalışmaları
4. Terör
5. Yirmibirinci Yüzyıl
203
ABSTRACT
Çağlar, Şerif Emre
Security Risk of Turkey in the Twenty-First Century: Issues Caused By The
Possibility Of Establishment Of An Independent Kurdish State
Department of International Relations Master's Thesis, Ankara 2013.
The purpose of this study is to examine security risks that Turkey is experiencing in
twenty-first century; and to observe the issues induced by the possibility of the
establishment of an independent Kurdish state.
The method used in the writing of the thesis is literature method. Approximately 250
resources are used in this study. These resources consist of published books,
electronic resources, national newspapers, periodicals, newsletters, notifications, and
peer-reviewed journals.
This study involves five sections. In the first section, SECURITY IN THE
CONTEXT OF THE INDIVIDUAL AND THE STATE will be discussed. In the
second section, TURKEY’S SECURITY: COLD WAR – POST COLD WAR
will be explained in details. In the third section will be focused on
ESTABLISHMENT OF KURDISH STATE EFFORTS AND REGIONAL
SECURITY. In the fourth section will be examined THE OVERVİEW OF THE
RESULT OF DEVELOPLMENTS IN TWENTY-FIRST CENTURY, ISSUES
CAUSED BY THE POSIBILITY OF ESTABLISHMENT OF INDEPENDENT
KURDISH STATE AT NORTH IRAK. In the fifth and last section, THE
CONCLUSION AND REVIEW part will be found.
Key Words
1.
Kurdish
2.
Kurdish State
3.
Security – Security Studies
4.
Terror
5.
Twenty-first Century