06.yayın etüúü ühlallerü

‹.Ü. Cerrahpafla T›p Fakültesi Sürekli T›p E¤itimi Etkinlikleri
Araflt›rmalar ve Etik
Sempozyum Dizisi No: 50 • May›s 2006; s.63-75
Yay›n Eti¤i ‹hlalleri ve Hukuksal Düzenlemeler
Prof. Dr. Sermet Koç
Araflt›rma ve yay›n eti¤i, tüm dünyada e¤itim ve akademik yaflam›n öncelikli; “olmazsa olmaz” konular›ndand›r. Bu kurallar, lise ve üniversitelerde ö¤renci ödevlerinden bafllayarak her bir ifl, meslek ve akademik alan aç›s›ndan
kabul edilmifltir. Bilimsel araflt›rmalar›n planlanmas›ndan yay›nlanmas›na kadarki süreçte, araflt›rma ve yay›n eti¤i ile ilgili kurallar belirlenmifl ve ihlal
edilmesi halindeki mesleki hukuksal yapt›r›mlar önemli ölçüde tan›mlanm›flt›r. Araflt›rmalar›n bafl›ndan itibaren, yay›n ve geri bildirime kadar her aflamada; insan ve hayvan eti¤ine sayg›s›zl›k ve her türlü kötü uygulamalar bu kapsamdad›r.
Bilgisayar ve internet kullan›m›, bir yandan biliflim, iletiflim ve e¤itim alan›nda devrim niteli¤inde geliflmelere yol açm›fl; öte yandan bir dizi biliflim suçunun; bu arada kopyala- yap›flt›r gibi pratik yöntemler sayesinde afl›rma ve
benzeri olaylar›n da h›zla yayg›nlaflmas›na neden olmufltur. Durum, özellikle
lise ve üniversite ödevleri aç›s›ndan bile son derece olumsuzdur. Bu konuda,
özellikle Amerikan ve Avrupa üniversitelerinin ve hatta liselerinin internet sitelerinde önemli bilgi/ uyar› yer almaktad›r; bu tip suçlar›n yapt›r›mlar› ise,
son derece a¤›rd›r. Ne yaz›k ki; bizde b›rak›n lise ve üniversitelerdeki ö¤renci
ödevlerini, üniversitelerimizde bile konunun öneminin yeterince kavrand›¤›n› söyleyebilmek güçtür. Üniversitelerimizdeki yüksek lisans, doktora, t›pta
uzmanl›k ö¤rencilerinin tezlerinde ve di¤er yay›nlarda materyal, yöntem, yararlan›lan kaynaklar ve elde edilen sonuçlar aç›s›ndan ne durumday›z? Bu konularda her hangi bir ciddi araflt›rma da bulunmamaktad›r.
Araflt›rma ve Yay›n Eti¤ine Ayk›r› Durumlar
TÜB‹TAK Araflt›rma ve Yay›n Eti¤i Kurulu’nun bir araflt›rma projesinin
63
• Sermet Koç
haz›rlanma, önerilme, yürütülme, sonuçland›r›lma ve özellikle sonuçlar›n yay›mlanmas› aflamas›nda görülen ve eti¤e ayk›r› kabul edilen davran›fllar flu flekilde tan›mlanm›flt›r:
a- Uydurma (Fabrication): Araflt›rmada bulunmayan verileri üretmek, bunlar› rapor etmek veya yay›mlamak.
b- Çarp›tma (Falsification): De¤iflik sonuç verebilecek flekilde araflt›rma materyalleri, cihazlar, ifllemler ve araflt›rma kay›tlar›nda de¤ifliklik yapmak veya
sonuçlar› de¤ifltirmek.
c- Duplikasyon (Duplication): Ayn› araflt›rma sonuçlar›n› birden fazla dergiye yay›m için göndermek veya yay›mlamak.
d- Dilimleme (Least Publishable Units): Bir araflt›rman›n sonuçlar›n›, araflt›rman›n bütünlü¤ünü bozacak flekilde ve uygun olmayan biçimde parçalara
ay›rarak çok say›da yay›n yapmak.
e- Afl›rma (Plagiarism): Baflkalar›n›n fikirlerini, metotlar›n›, verilerini, yaz›lar›n› ve flekillerini sahiplerine at›f yapmadan kullanmak.
f- Desteklenerek yürütülen araflt›rmalar›n sonuçlar›n› içeren sunum ve yay›nlarda destek veren kurum veya kurulufl deste¤ini belirtmemek.
g- Araflt›rma ve makalede ortak araflt›r›c› ve yazarlar›n yaz›l› görüfl birli¤i
olmadan, araflt›rmada ve makalede aktif katk›s› bulunanlar›n isimlerini ç›kartmak veya yazarl›kla ba¤daflamayacak katk› nedeniyle yeni yazar(lar) eklemek
veya yazar s›ralamas›n› de¤ifltirmek.
h- Araflt›rma ve yay›n eti¤i ilkeleriyle ba¤daflmayan di¤er davran›fllarda
bulunmak.
TÜB‹TAK Araflt›rma ve Yay›n Eti¤i Kurulu’nun yay›n eti¤i kurallar›, bir
çok üniversite, bilimsel dergi ve benzeri kurulufllar taraf›ndan aynen kabul
edilmifl; web sayfalar›nda yer alm›flt›r. De¤iflik alanlarda görev yapan etik kurullar kendilerine yap›lan araflt›rma ve yay›n baflvurular›nda çal›flma sahiplerine “taahhütname” zorunlulu¤u getirilmifller; benzer flekilde bilimsel dergiler
ilgili etik kurul iznini yay›n›n ön kabul koflulu olarak istemektedirler. Konuyla ilgili olarak internette say›s›z dokümana ulaflmak mümkündür.2
Bir olay›n, “eti¤e ayk›r› davran›fl” say›lmas› için ise kas›t veya a¤›r ihmal
sonucu olarak gerçeklefltirilmifl olmas› koflulu gerekti¤i belirtilmifltir1.Yay›n
eti¤i ihlallerinin niteli¤i ve a¤›rl›k derecesi, kas›tl› m›; ihmal sonucu mu yap›ld›¤› da dikkate al›narak idari ve hukuksal yapt›r›mlar uygulanabilir. Eylemin
kas›tl› ve bilinçli yap›lmam›fl olmas›, suçu ortadan kald›rmamakla birlikte; cezai yapt›r›m›n derecesini etkilemektedir.
64
Yay›n Eti¤i ‹hlalleri ve Hukuksal Düzenlemeler •
Uydurma ve çarp›tma
Hiç kuflkusuz çok a¤›r bir ahlaki sorun olup; bir tür sahtekarl›kt›r. Belirli
ortamlarda ve çal›flma koflullarda yap›ld›¤› bilinse ve tahmin edilse de; maalesef çok iyi gizlendi¤i veya flikayet edilmedi¤i için anlafl›lmas› ve bir yapt›r›m
görmesi de çok zordur.
Tarafl› yay›n
Günümüzde baz› dergiler, yazarlardan araflt›rmay› destekleyen ticari kurulufllar ile hiçbir ç›kar iliflkisi bulunmad›¤›n› belirten yaz›l› belgeler istemektedir.3 Bu tarz iliflkiler, ülkemizde son zamanlarda öyle bir yayg›nl›k kazanm›flt›r ki, bafll› bafl›na ele al›nmas› gereken ciddi bir etik sorundur.
Duplikasyon, dilimleme
Uygulamada, neredeyse ola¤anlaflm›fl derecede s›k karfl›lafl›lan sorunlardand›r. Bunda özellikle akademik ortamlardaki s›nav, yükseltme veya de¤iflik
amaçl› bask›lar nedeni ile yay›n yapma kayg›s›n›n önemli rolü bulunmaktad›r.
Bilimsel dergiler, genellikle yay›nlad›klar› yaz›lar›n telif haklar›n› da al›rlar.
Böylece, ayn› yaz› birden fazla dergide yay›nland›¤›nda “telif hakk›” ihlali olarak yasal bir sorumluk do¤uracakt›r. Bir makalenin yurt d›fl› bir dergide de yay›nlat›lmas› izin al›nsa dahi etik aç›dan tart›flmal› bir konudur.3,4 Yine, pek çok
araflt›r›c› bir yaz›y› bir birinden çok az farkl›klar ile birden fazla dergide yay›nlatarak de¤iflik yay›n gibi göstermeye çal›fl›rlar. Bu bilim çevrelerinde hofl karfl›lanmayan, bir tür sahtekarl›k olarak kabul edilen durumdur.4 Burada, bir yaz›n›n birden fazla dergide yay›nlanmam›fl veya yay›nlama amac› tafl›mam›fl
olmas› önemli de¤ildir; ayn› anda birden fazla dergiye gönderilmesi de etik bir
sorunun varl›¤›n› göstermektedir.
Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu
Bilim, sanat ve edebiyatta baflkalar›n eserlerinden yaralanman›n etik ve
hukuk aç›s›ndan kabul edilir s›n›rlar› vard›r. Bu s›n›rlar, tüm dünyada ve ülkemizde neredeyse her bir çal›flma ve mesleki alan aç›s›ndan belirlenmifl durumdad›r. Bilim, edebiyat ve sanatta ortaya konulan bir ürün, ancak ba¤›ms›z
düflünsel bir çabaya dayanmas› ve bir “orijinallik” tafl›mas› halinde “eser”
olarak kabul edilir. Bununla birlikte, yeni bir eser ortaya konulabilmesi için,
mutlak suretle önceki eserlerden yararlan›lmas› zorunludur. Aksine, özellikle
bilim dünyas›nda hiçbir kaynaktan yararlan›lmaks›z›n yarat›ld›¤› iddia edilen
65
• Sermet Koç
nesnenin ya çok çok nadir de karfl›lafl›lsa “keflif” olma olas›l›¤› söz konusudur
ya da ortada, etik hukuki bir sorun olmakla birlikte, gerçek bir de¤er bulunmamaktad›r. Bu durumda, üretilen nesnenin etik ve hukuk aç›s›ndan geçerli
koflullara uygun olup olmad›¤›n›n araflt›r›lmas› önem kazanmaktad›r.5
Bu konularda ülkemizdeki hem içerik hem de hukuksal bak›mdan en
önemli baflvuru kayna¤›, Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu’dur. Türkiye’de telif
haklar› ile ilgili 5846 say›l› kanun, 05.12.1951 tarihinde yasalaflm›fl; baz› maddeleri ise, 21.02.2001 tarihinde 4630 say›l› kanun ile de¤ifltirilmifltir.6
Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu’nun (FSEK) 1/B maddesi uyar›nca, eser, sahibinin özelli¤ini tafl›yan ve sözü geçen Kanuna göre bilim ve edebiyat, müzik, güzel sanatlar ve sinema eseri kategorilerinden birine giren her nevi fikir
ve sanat ürünüdür.
FSEK 2. maddesi uyar›nca, herhangi bir flekilde dil ve yaz› ile ifade olunan
eserler ve her biçim alt›nda ifade edilen bilgisayar programlar› ve bir sonraki
aflamada program sonucu do¤urmas› kofluluyla bunlar›n haz›rl›k tasar›mlar›
bilim ve edebiyat eseridir.
FSEK’nun 6. maddesi uyar›nca, yukar›da say›lan dört ana kategoriden birine giren bir eserden yararlanmak suretiyle yarat›lan ve bu eserle karfl›laflt›r›ld›¤›nda, ba¤›ms›z bir nitelik tafl›mayan fikir ve sanat ürünleri, iflleme veya
derleme olarak kabul edilir. Bir iflleme veya derlemenin FSEK’na göre eser say›labilmesi için, yararlan›lan eserin sahibinin haklar›na zarar vermemesi ve iflleyenin ya da derleyenin özelliklerini tafl›mas› gerekir.
FSEK incelendi¤inde, özellikle “afl›rma” ve benzeri durumlarda tart›fl›lan
bir çok sorunun cevab›n› içinde tafl›d›¤› görülecektir.7
“Afl›rma” ve FSEK
Tüm dünyada özellikle lise ve üniversitelerde e¤itimde ve akademik yaflamda “afl›rma” önemli bir sorun olup, bu suçun yapt›r›m› son derece a¤›rd›r.
“Afl›rma” konusunda, internette üniversitelerin ve kütüphanelerin sitelerinde
çok say›da önemli kaynak veya bilgiye ulaflmak mümkündür. Bu sitelerde
afl›rma türleri, örnekleri; afl›rmay› anlama, önleme yöntemleri ve kaç›nma yollar› çok ayr›nt›l› olarak yer almaktad›r.7
Hukuksal aç›dan, FSEK uyar›nca, kaynak gösterilmeksizin usulüne uygun
olmayan al›nt› (yolsuz iktibas) yap›lmas›, “haks›z fiil” olarak kabul edilmektedir; amac›n hakl› k›ld›¤› oran afl›ls›n ya da afl›lmas›n, “afl›rma” suçunu oluflturmaktad›r. Yolsuz iktibas yapana karfl› hak sahibi taraf›ndan tazminat davas›
66
Yay›n Eti¤i ‹hlalleri ve Hukuksal Düzenlemeler •
aç›labilece¤i gibi; Cumhuriyet Savc›s›, hak sahibinin flikayeti üzerine, afl›rma
yapt›¤› kanaatine ulaflt›¤› kifli hakk›nda ceza davas› da açabilir. Üniversite ö¤retim eleman›n›n veya ö¤rencisinin iflledi¤i afl›rma fiili, disiplin soruflturmas›na da konu olabilir.6,8
FSEK’nin uyar›nca eser sahibinin ve iflleme eser sahibine karfl› haks›z fiil
yap›lmas› tazminat ve ceza davalar›na yol açar:
Tazminat davas›
Madde 70 - (De¤iflik birinci f›kra: 7/6/1995 - 4110/22 md.) Manevi haklar› haleldar edilen kifli, u¤rad›¤› manevi zarara karfl›l›k manevi tazminat ödenmesi için dava
açabilir. Mahkeme, bu para yerine veya bunlara ek olarak baflka bir manevi tazminat
flekline de hükmedebilir.
Mali haklar› haleldar edilen kimse, tecavüz edenin kusuru varsa haks›z fiillere müteallik hükümler dairesinde tazminat talep edebilir.
Birinci ve ikinci f›kralardaki hallerde, tecavüze u¤rayan kimse tazminattan baflka
temin edilen kar›n kendisine verilmesini de isteyebilir. Bu halde 68 inci madde uyar›nca talep edilen bedel indirilir.
Ceza davalar›
I - Suçlar:
1. Manevi haklara tecavüz:
Madde 71 - (De¤iflik: 1/11/1983-2936/11 md.)
Bu Kanunun hükümlerine ayk›r› olarak kasten:
1. Alenileflmifl olsun veya olmas›n, eser sahibi veya halefinin yaz›l› izni olmadan
bir eseri umuma arz eden veya yay›mlayan,
2. Sahip veya halefinin yaz›l› izni olmadan, bir esere veya ço¤alt›lm›fl
r›na ad koyan,
nüshala-
3. Baflkas›n›n eserini kendi eseri veya kendisinin eserini baflkas›n›n eseri olarak
gösteren veya 15 inci maddenin ikinci f›kras› hükmüne ayk›r› hareket eden,
4. 32, 33, 34, 35, 36, 37, 39 ve 40 ›nc› maddelerdeki hallerde kaynak göstermeyen
veya yanl›fl yahut kifayetsiz veya aldat›c› kaynak gösteren,
(De¤iflik: 7/6/1995 - 4110/23 md.) Kifliler hakk›nda üç aydan bir y›la kadar hapis
67
• Sermet Koç
ve 300 milyon liradan 600 milyon liraya kadar a¤›r para cezas›na hükmolunur.
2. Mali haklara tecavüz:
Madde 72 - (De¤iflik: 1/11/1983-2936/12 md.)
Hak sahibinin yaz›l› izni olmaks›z›n, bu Kanuna ayk›r› olarak kasten:
1. Bir eseri herhangi bir flekilde iflleyen,
2. Bir eseri herhangi bir flekilde ço¤altan,
3. Bir eser veya ifllenmelerinin kendi taraf›ndan ço¤alt›lm›fl nüshalar›n› satan veya sat›fla veyahut tedavüle arz eden,
4. Bir eseri veya ifllenmelerini temsil veya teflhir eden yahut umumi yerlerde gösteren veya radyo yahut buna benzer vas›talar ile yayan,
5. (Ek: 7/6/1995 - 4110/24 md.) Bir eseri veya ifllenmelerini kiralayan,
6. (Ek: 7/6/1995 - 4110/24 md.) Eser sahibinin izni olmadan yap›lan nüshalar› ithal eden,
(De¤iflik: 7/6/1995 - 4110/24 md.) Kifliler hakk›nda üç aydan bir y›la kadar hapis
ve 300 milyon liradan 600 milyon liraya kadar a¤›r para cezas›na hükmolunur.
3. Di¤er suçlar:
Madde 73 - (De¤iflik: 1/11/1983-2936/13 md.)
Kasten:
1. Bu Kanun hükümlerine ayk›r› olarak ço¤alt›ld›¤›n› bildi¤i veya bilmesi icabetti¤i bir eserin nüshalar›n› sat›fla ç›karan veya bunlardan umumi yerlerde temsil veya
radyo ile yay›m maksad› ile yahut kar temini için di¤er herhangi bir suretle faydalanan;
2. Bu Kanun hükümlerine ayk›r› olarak sat›fla ç›kar›ld›¤›n› bildi¤ini veya bilmesi icap etti¤i bir eserin nüshalar›n› baflkalar›na satan veya bunlardan umumi yerlerde
temsil veya radyo ile yay›m maksad›yla veya kar temini için herhangi bir surette faydalanan;
3. Mevcut olmad›¤›n› veya üzerinde tasarruf salahiyeti bulunmad›¤›n› bildi¤i veya bilmesi icabetti¤i mali hakk› veya ruhsat› baflkas›na devreden veya veren yahut rehineden veyahut herhangi bir tasarrufun konusunu yapan;
4. Kendisine sözleflme veya Kanunla müsaade edilen miktardan fazla nüsha ço¤altan veya ço¤altt›ran;
68
Yay›n Eti¤i ‹hlalleri ve Hukuksal Düzenlemeler •
5. (Ek: 7/6/1995 - 4110/25 md.) Bu Kanun hükümlerine ayk›r› olarak ço¤alt›ld›¤›n› bildi¤i veya bilmesi icap etti¤i bir eserin nüshalar›n› ticari amaçla elinde bulunduran,
(Ek: 7/6/1995 - 4110/25 md.) Yegane amac› bir bilgisayar program›n› korumak için
uygulanan bir teknik ayg›t›n geçersiz k›l›nmas›na veya izinsiz ortadan kald›r›lmas›na
yarayan herhangi bir teknik arac› ticari amaç için elinde bulunduran veya da¤›tan,
(De¤iflik: 7/6/1995 - 4110/25 md.) Kifliler hakk›nda üç aydan üç y›la kadar hapis
ve 300 milyon liradan 600 milyon liraya kadar a¤›r para cezas›na hükmolunur.
Telif Haklar› ile ‹lgili Uluslararas› Önemli Hukuksal Düzenlemeler
- Bern Antlaflmas›
- Universal Telif Haklar› Antlaflmas›
- Roma Antlaflmas›
- Cenevre Antlaflmas›
- GATT-TRIPs (Dünya Ticaret Örgütü (WTO) Trips Antlaflmalar›)
World Intellectual Property Organisation (WIPO) Birleflmifl Milletler’e ba¤l› fikri haklar›n korunmas›n› amaçlayan bir organizasyondur. WIPO Cenevre’de 1996 y›l›ndaki 3 yeni antlaflma ortaya ç›km›flt›r: Birincisi Bern anlaflmas›nda de¤ifliklik (Bern De¤ifliklik Antlaflmas›), ikincisi yeni bir konu Phonograms Antlaflmas› , üçüncü yeni bir antlaflma da Database’ler (veritabanlar›)
antlaflmas›d›r. Bu antlaflmalar, internet ile ilgili özel maddeler de içermektedir.9
Vancouver Anlaflmas› ve Önemi
Önce genel t›bbi dergilerin editörlerinden oluflan bir grup 1978'de Vancouver’da (British Columbia) dergilerine gönderilen makalelerin format› için
rehber oluflturmak amac›yla bir araya gelmifllerdir. Vancouver Grubu olarak
tan›nmaya bafllayan bu grup, daha sonra geniflleyerek y›ll›k olarak toplanan
Uluslararas› T›p Dergileri Editörleri Kurulu (International Committee of Medical Journal Editors-ICMJE) halini alm›flt›r. ICMJE, zamanla biyomedikal dergilerle iliflkili etik kurallar› da içerecek flekilde kapsam›n› geniflletmifl, belli aral›klarla kurallar gözden geçirilmifltir. ICMJE, "Biyomedikal Dergilere Gönderilen Makalelerin Uymas› Gereken Standartlar"›n (Uniform Requirements for
69
• Sermet Koç
Manuscripts Submitted to Biomedical Journals) bir çok bask›s›n› yapm›fl, en
son fiubat 2006’de güncellenmifltir.10
Bilimsel yay›nlarda yazarl›k haklar› olmayanlar›n isimlerinin listeye al›nmas› (ikram yazarl›¤›), isim hakk› olanlar›n al›nmamas›, isim s›ralamas›nda
haks›zl›k yap›lmas› gibi durumlar ile s›k karfl›lafl›lmaktad›r. Baz› durumlarda
ise, yazarlar akademik beklentiler içinde yay›n ve sitasyon say›s›n› art›rmak
için karfl›l›kl› olarak bir birini yazar listesine eklemektedir.3. Vancouver Anlaflmas›’na göre, bir bilimsel yay›nda yazarlar aras›nda yer alabilmek için; bir yazar›n; a) çal›flman›n planlanmas›, tasar›m›, analizi veya yorumlanmas›na katk›da bulunmas›, b) yay›n› haz›rlamas› veya önemli oranda düflünsel katk› yaparak düzeltmesi, c) yay›nlanacak son biçime onay vermesi koflullar›n›n üçünü de yerine getirmesi aranmaktad›r.10
Bu anlaflma, sa¤l›kla ilgili dergilerin editörlerinin ortak tutumunu belirleyen ve yay›n eti¤i ile ilgili oldu¤u kadar, yay›n eti¤i ihlallerinin s›n›rlar› ile ilgili olarak da temel bir bafl vuru kayna¤› niteli¤indedir. Dolay›s›yla ortaya ç›kabilecek hukuksal sorunlar›n kapsam ve niteli¤inin belirlenmesinde önem tafl›maktad›r.
‹nternet ve Telif Haklar›
‹nternetteki telif haklar› ile ilgili düzenlemelerin yap›lmas› her geçen gün
h›zla say›s› artan dosyalar ve internetteki uygulamalar ile zorlaflmaktad›r. Bu
nedenle “telif haklar›” kavram› h›zl› bir flekilde de¤iflmektedir. Bilginin tüm
dünya’da etkin ve h›zl› bir flekilde kullan›labilmesi ve özellikle kütüphanelerin ifllevselli¤inin artmas› için telif haklar› alan›nda yap›lacak çal›flmalar önem
tafl›maktad›r. ‹nternet ile ilgili telif haklar› alan›nda tüm ülkelerin hukuksal
boyutta yapacaklar› çal›flmalar hiç flüphesiz teknik ilerleme ile beraber olacakt›r.11 ‹nternet ortam›ndaki “eser” niteli¤indeki her tür ürünün uluslararas› anlaflmalar ve FSEK’na göre telif hakk› kapsam›nda say›lmas› gerekti¤i aç›kt›r.
Yay›n Eti¤i ‹hlalleri ile ‹lgili Baz› ‹dari Mesleki Hukuksal Düzenlemeler
A) Yüksek Ö¤retim Kurumlar› Belgeleri
Yüksekö¤retim Kurumlar› Yönetici, Ö¤retim Eleman› ve Memurlar› Disiplin Yönetmeli¤i:12
Bu yönetmelikte yaln›zca “afl›rma” türü durumlar için, oldukça a¤›r yapt›r›mlar ön görülmüfltür. Buna karfl›n, di¤er etik ihlaller ile ilgili bir tan›mlama
yap›lmam›fl olup; böylece, olay›n niteli¤ine ve a¤›rl›k derecesine göre yapt›-
70
Yay›n Eti¤i ‹hlalleri ve Hukuksal Düzenlemeler •
r›mlar uygulanabilece¤i sonucu ortaya ç›kmaktad›r.
Üniversite Ö¤retim Mesle¤inden veya Kamu Görevinden Ç›karma
Madde 11. a) Üniversite ö¤retim mesle¤inden ç›karma cezas›n› gerektiren fiil ve
haller flunlard›r:
Bir baflkas›n›n bilimsel eserinin veya çal›flmas›n›n tümünü veya bir k›sm›n kaynak
belirtmeden kendi eseri gibi göstermek.
Doçentlik S›nav Yönetmeli¤i’ndeki 13.1.2005 tarihinde resmi gazetede yay›nlanan de¤ifliklik:13
Doçent aday›n›n baflvuru dosyas›nda yer alan eserlerinde, etik ihlali oldu¤una dair jüri üyelerinden gelen gerekçeli raporlar ile etik ihlal iddialar›n› içeren belgelere dayanan ihbar ve flikayetler, Doçentlik S›nav Komisyonu’na bildirilir. Doçentlik S›nav
Komisyonu, incelemeye de¤er buldu¤u iddialar›, Etik Komisyonuna havale eder. Etik
Komisyonu, etik ihlalinde bulundu¤u iddia edilen doçent aday›n›n, bu iddialara iliflkin yaz›l› görüflünü ald›ktan sonra, konuyu inceleyerek, vard›¤› sonucu en geç 3 (üç)
ay içinde Üniversiteleraras› Kurul’un bilgisine sunar. Ancak, incelemenin tamamlanamamas› durumunda, bu süre en fazla 1 (bir) ay daha uzat›labilir. Etik Komisyonu,
bu incelemeyi yaparken, gerekti¤inde etik ihlalin konusuna göre oluflturaca¤› alt komisyonlardan yararlanabilir. Etik Komisyonu taraf›ndan aday›n etik ihlali yapt›¤›na
karar verilmesi durumunda, aday›n doçentlik baflvurusu reddedilir ve Komisyonca belirlenen etik ihlallerin derecesine ve olay›n mahiyetine göre, adaya en az 1 (bir) y›l en
çok 3 (üç) y›l doçentlik s›nav›na girememe ya da etik ihlalin intihal veya sahtecilik fleklinde olmas› durumunda ise bir daha doçentlik s›nav›na baflvuramama yapt›r›mlar›
uygulan›r. Etik Komisyonu, bu yapt›r›mlardan hangisinin neden tercih edildi¤ini de
içeren gerekçeli raporunu, Üniversiteleraras› Kurul’a sunar. Nihai karar Üniversiteleraras› Kurul taraf›ndan verilir. Karar aday›n kendisine ve ba¤l› oldu¤u kuruma bildirilir.
Yüksekö¤retim Kurumlar› Ö¤renci Disiplin Yönetmeli¤i14
Yüksekö¤retim Kurumlar› Ö¤renci Disiplin Yönetmeli¤i’nde ise, çok say›da ve türde ve ço¤u subjektif “suç” tan›m› yap›lm›fl olmas›na karfl›n, do¤rudan araflt›rma ve yay›n eti¤i ihlalleri ile ilgili bir madde tan›mlanmam›flt›r. Bu
durumda, olas› etik ihlallerinde olay›n niteli¤ine ve a¤›rl›k derecesine göre
yapt›r›mlar uygulanabilir.
71
• Sermet Koç
Üniversitelerde Ders Arac› Olarak Kullan›lan Kitaplar, Teksirler ve Yard›mc› Ders Kitaplar› D›fl›ndaki Yay›nlarla ‹lgili Yönetmelik15
Madde:3 (Üniversite Dergisinde Bas›labilecek Yaz›lar)
Orijinal Makaleler: Orijinal bir araflt›rmay› bulgu ve sonuçlar›yla yans›tt›ran makaleler,
Tarama Yaz›lar›: Yeterli say›da bilimsel makaleyi tarayarak, konuyu bugünkü bilgi düzeyinde özetleyen bir de¤erlendirme yapan bulgular› karfl›laflt›rarak elefltiren yaz›lar,
K›sa Bildiriler: Yap›lan bir araflt›rman›n önemli bulgular›n› aç›klayan yeni bir
yöntem veya teknik tan›mlayan yaz›lard›r. Sadece üniversite dergisinde bas›labilir çok
önemli bilimsel yaz›lar çeviri yaz› olarak üniversite dergisinde bas›labilir.
Madde:5 (Telif Hakk›)
Üniversite ve Fakülte dergilerinde yay›nlanan yaz›lara Üniversiteler Yay›n Yönetmeli¤inin 7. maddesinde ders kitab› ve teksirler için öngörülmüfl olan telif hakk›
ödenir.
Madde 7. Üniversite bültenine sadece daha önce yay›nlanmam›fl orijinal yaz›lar
kabul edilir ve yazarlar gönderdikleri ve kabul edilen yaz›lar› baflka yerde yay›nlamamay› taahhüt ederler.
Madde 8 (Telif Hakk›)
Üniversite bülteninde yay›nlanan yaz›lar için Üniversiteler Yay›n Yönetmeli¤inin 7. maddesine göre yazara ödeme yap›l›r.
Madde 9 (Bilimsel Araflt›rma ve ‹ncelemeler)
Üniversitenin çeflitli birimlerinde yap›lan bilimsel incelemeler ve araflt›rmalar›n
sonuçlar› ayr› yay›n fleklinde bas›labilirler. Bunlarla ilgili esaslar Üniversitelerin yetkili kurullar›nca belirlenir. Bu yay›nlar›n yazarlar›na Üniversiteler Yay›n Yönetmeli¤inin 7. maddesine göre telif hakk› ödenir.
Madde 10 (Doktora Tezleri)
Üniversitelerde yay›nlanacak doktora tezlerinin haz›rlanmas› ve bas›m›nda uyulacak esaslar üniversitelerin yetkili kurullar›nca kararlaflt›r›l›r. Doktora tezleri için yazarlara herhangi bir telif hakk› ödenmez.
Madde 11 (Fakülte Dergisi)
Üniversite senatolar›n›n karar› ile fakülteler ayr› dergi ç›karabilirler ve eskiden
ç›kmakta olan dergilerin yay›m›na devam edebilirler. Bu dergilerin yay›m ve telif esaslar› bu Yönetmeli¤in di¤er maddelerine tabidir.
72
Yay›n Eti¤i ‹hlalleri ve Hukuksal Düzenlemeler •
B) Türk Tabipler Birli¤i Belgeleri
Türk Tabipler Birli¤i(TTB) Hekimlik Meslek Eti¤i Kurallar› ve Disiplin Yönetmeli¤i hekimlerin mesleki ve hatta meslek alan› d›fl›nda olas› etik d›fl› davran›fllar› aç›s›ndan önemlidir. Bununla birlikte, TTB ilgili kurullar›n›n ald›¤›
kararlar›n, kamu kurum ve kurulufllar›nda uygulanmas› aç›s›ndan sorunlar
vard›r ve bu konudaki yarg› kararlar› aç›s›ndan konu tart›flmal›d›r.
TTB Hekimlik Meslek Eti¤i Kurallar›16
Uluslararas› Sözleflmelere Uyma Zorunlulu¤u
Madde 33-Her hekim, baflta ‹nsan Haklar› Evrensel Bildirgesi olmak üzere tüm
insan haklar› belgelerine ve hekimlikle ilgili ortak kurallara uymakla yükümlüdür.
‹nsan Üzerinde Araflt›rma
Madde 40-‹nsan üzerinde yap›lacak klinik, deneysel ya da epidemiyolojik araflt›rmalar, gerek ilaç gerek cerrahi yöntem araflt›rmalar› olsun, bilimsel bilgi birikimine
katk›da bulunabilmek amac›yla yerel etik kurullardan geçmek kofluluyla yap›l›r. ‹nsan
üzerinde yap›lan tüm araflt›rmalar, bilimsel ve mesleki yönden yeterli ve yetkin kifliler
taraf›ndan yürütülür. Araflt›rman›n sorumlulu¤u tümüyle araflt›rmac›ya aittir.
Yay›n Eti¤i
Madde 44-Hekim, araflt›rma verilerini de¤erlendirirken ve yay›na haz›rlarken bilimsel gerçekleri yans›tmal›d›r. Çal›flmaya fiilen kat›lmam›fl kiflilerin adlar› o yay›nda
yer alamaz. Kaynak göstermeden ve izin almadan baflkalar›na ait veriler, olgular ve yaz›l› eserler kullan›lamaz.
Disiplin Kovuflturmas›
Madde 46-Hekimler bu kurallar bütünü hükümlerine ayk›r› davran›fllarda bulunduklar›nda, 6023 Say›l› Türk Tabipleri Birli¤i Yasas›'na göre tabip odalar› yönetim
kurullar› taraf›ndan onur kurullar›na sevk edilirler. Hekimlerin disiplin soruflturmas›na u¤ramas›, haklar›nda ayr›ca hukuki veya cezai takibat yap›lmas›na engel de¤ildir.
Türk Tabipler Birli¤i Disiplin Yönetmeli¤i17
Madde. 5.i: Bilimsel araflt›rma verilerini de¤erlendirirken ve yay›na haz›rlarken
bilimsel gerçekleri yans›tmamak; çal›flmaya fiilen kat›lmam›fl kiflilerin adlar›na yay›n-
73
• Sermet Koç
da yer vermek, kaynak göstermeden veya izin almadan baflkalar›na ait verileri, olgular› veya yaz›l› eserleri kullanmak ve benzeri suretle bilimsel yay›nlarda yay›n eti¤ine
ayk›r› davranmak.
Bu maddeye göre kusurlu bulunanlar hekimler için, 15 günden 6 aya kadar meslekten men gerektiren a¤›r bir yapt›r›m ön görülmüfltür. Bununla birlikte, bu yönetmeli¤e göre genel bir kural olarak, olay›n niteli¤ine göre ilgili
kurulun takdir yetkisi bulunmaktad›r.
Yine ayn› maddenin son bendi (5.t maddesi) de dolayl› olarak yay›n eti¤i
ihlalleri ve benzer eylemler ile ilgilidir:
Madde. 5.t: Belirlenmifl t›bbi etik de¤erler ile Türk Tabipleri Birli¤i ve/veya Türkiye Büyük Millet Meclisi taraf›ndan benimsenen uluslararas› belgeler ve kurallar d›fl›nda davran›flta bulunmak.
Sonuç
Araflt›rma yay›n eti¤ine ayk›r› durumlar›n ve bunlarla ilgili hukuksal yapt›r›mlar›n›n son derece iyi bir flekilde tan›mlanm›fl oldu¤u söylenebilir. Her bir
çal›flma ve meslek alan›n konu ile ilgili kendi mevzuat› ve yetkili kurullar› da
(etik, onur, disiplin) bulunmaktad›r.
Yay›n eti¤i ihlallerinin yayg›nl›¤› konusunda her hangi bir kuflku veya
mevzuat konusunda her hangi bir engelleyici durum bulunmamas›na karfl›n;
önlenmesi, saptanmas› ve hukuksal yapt›r›mlar›n yaflama geçirilmesi konusunda yeterli çaba gösterildi¤ini söylemek güçtür. Son y›llarda, ülkemizin bilimsel yay›nlar aç›s›ndan dünya s›ralamas›nda önemli bir s›çrama yapt›¤› öne
ç›kar›lmakla birlikte; yay›n eti¤i ihlalleri aç›s›ndan tam tersi yönde bir art›fl olmas› ve engellenmesi için yeterli önlemler al›nmamas› tehlikeli, kayg› verici
bir geliflmedir.
KAYNAKLAR
1.
2.
3.
4.
5.
74
TÜB‹TAK Araflt›rma ve Yay›n Eti¤i Kurulu Çal›flma Esaslar›;http://www.tubitak.gov.tr/birimler
http://www.google.com.tr/search?hl=tr&q=+Yay%C4%B1n+Eti%C4%9Fi+
Y%C3%B6nergesi&btnG=Ara&meta=
Ruacan, fi.:Bilimsel Araflt›rma ve Yay›nlarda Etik ‹lkeler; http://www.ulakbim.gov.tr/servisler/uvt/tip/sempozyum/sruacan2.pdf
Gören. N. Bilimsel Yay›nlar Hakk›nda American Chemical Society Etik Rehberi;
http://www.aek.yildiz.edu.tr/yayin.htm
Koç S. Yay›n Eti¤i ‹hlalleri ve Yasal Sonuçlar›. Hekim Forumu Ocak- Mart 2005; 161:
Yay›n Eti¤i ‹hlalleri ve Hukuksal Düzenlemeler •
30-32.
5846 Say›l› Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu (Son de¤ifliklikleri ile kanun tam metni), Türkiye Yay›nc›lar Birli¤i: www.turkyaybir.org.tr/yenifsek.html
7. Afl›rma(‹ntihal):http://www.metu.edu.tr/home/wwwfbe/Intihal/intihal.htm
8. Eser nedir?Mevzuat:http://www.ankara.edu.tr/rescenter/fisaum/metin.doc
Yaz›lar›n son eriflim tarihleri:25.03.2005
9. Haftke Mark. A Practitioner’s Guide to the Regulation of the Internet, City & Financial Publication, 1999-2000.
10. Uniform Requirements For Manuscripts Submitted To Biomedical Journals: Writing
And Editing for Biomedical Publication – Updated February 2006):
http://www.icmje.org/icmje.pdf.
11. Köseo¤lu, EN. ‹nternet Ortam›ndaki Yay›nlarda Telif Haklar›, http://inettr.org.tr/inetconf7/bildiriler/18.doc
12. Yüksekö¤retim Kurumlar› Yönetici, Ö¤retim Eleman› ve Memurlar› Disiplin Y ö netmeli¤i - http://www.yok.gov.tr/yasa/yonet/yonet13.html
13. http://www.yok.gov.tr/uak/yonetmelikler/docsinyon.html
14. Yüksekö¤retim Kurumlar› Ö¤renci Disiplin Yönetmeli¤i,
http://www.yok.gov.tr/yasa/yonet/yonet31.htm
15. Üniversitelerde Ders Arac› Olarak Kullan›lan Kitaplar, Teksirler ve Yard›mc› Ders
Kitaplar› D›fl›ndaki Yay›nlarla ‹lgili Yönetmelik. http://www.yok.gov.tr/yasa/yonet/yonet30.html
16. Hekimlik Meslek Eti¤i Kurallar›, Yay›n Tarihi: 01.02.1999. http://www.istabip.org.tr/yasa/ttbdisip.html
17. Türk Tabipler Birli¤i Disiplin Yönetmeli¤i (Tarih: 28.4.2004; Say›: 2544).
http://www.ttb.org.tr/data/haber/nisan04/disiplin_y.php
6.
* Kaynaklar›n son eriflim tarihleri: 6.5.2006.
75