omurgasız hayvanlar sýstematýðý

OMURGASIZ HAYVANLAR SİSTEMATİĞİ
(2. Bölüm)
Ahmet Ö. Koçak
Hayvanlar alemi içerisinde bilinen türlerin sayısı yeni araştırmalarla gün geçtikçe artmaktadır. Aristoteles (M.Ö. 400)
eserinde 400 hayvan türünden bahsetmektedir. Linne'nin 1758'de yayınlanan "Systema Naturae" adlı eserinde dünyada
toplam 4,236 türün varlığından sözedilmektedir. Arndt'a (1941) göre yeryüzünde 1,033,000 hayvan türü bulunmaktadır.
Son yıllardaki bilgilere göre ise dünyada 1,500,000' dan fazla hayvan türü tanınmaktadır (Mehlhorn,1989). Hayvanlar
alemi içerisinde 1,000,000'dan fazla türü ile temsil edilen en zengin filum ise Arthropoda'dır.
Phylum ARTHROPODA (Eklembacaklılar)
Yunanca'daki arthros (eklem) ve podos (bacak) kelimelerinden türemiştir. Bu filum, dünyada yaşayan
hayvanların büyük bir bölümünü içine alır. Nitekim, 1989 yılı rakamlarına göre Arthropoda içerisinde böcekler
(Insecta) 1,030,000, kabuklular (Crustacea) 25,000 ve örümcek, akrep benzeri hayvanlar (Chelicerata) 37,000,
Çiyanlar (Myriapoda) 11,000 tür ile temsil edilmektedir.
Genel özellikleri: Arthropoda vücutları bilateral simetrili olan hayvanlardır. Vücutlarında cilia bulunmaz. Vücut
segmentleri heteronom'dur. Vücudun çeşitli kısımları ödevlerine göre farklı anatomik ve morfolojik yapılar
gösterir. Genel olarak baş (cephalon), göğüs (thorax) ve karın (abdomen) kısımlarından oluşur. Vücudu meydana
getiren segmentlere birtakım hareket organları bağlanır. Ekstremite adı verilen bu organların şekil, sayı ve
görevleri çeşitli gruplara göre değişiklik gösterir. Baş üzerinde bulunan organlardan beslenme ile ilgili olanları
ağız ekstremitesi olarak ta isimlendirilirler.
Vücut dıştan epidermis tabakasının salgıladığı sert bir kitin tabakası ile kaplıdır. Bu tabaka, vücudu hem dış
etkilerden korur, hem de kaslara ve iç organlara destek sağlar. Dış tabaka kuvvetli kitin yapısı nedeniyle bir dış
iskelet gibi (exoskeleton) görev yapar.
Eklembacaklıların sinir sistemleri önceki hayvan gruplarından bilhassa Annelid'lere benzerlik gösterir, ancak
onlarınkinden daha iyi gelişmiştir. Vücudun ön tarafında baş ve sinir düğümleri (cerebral ganglia) ile vücudun
ventralinde ip merdiveni şeklinde uzanan sinir kordonlarından oluşur.
Kasları genellikle çizgili tipte olup kasılma kabiliyeti çok yüksektir.
Ağız parçaları, hayvanın yaşayışına göre kesici, çiğneyici, emici, yalayıcı ve delici tiplerde olabilir.
Dolaşım sistemi açıktır. Bazı gruplarda ise yarı kapalı bir sistem görülür. Kalpleri vücudun dorsalinde yeralır.
Şeklen değişiklik gösterse de, genel olarak uzun yapılı olup bir kese içerisinde (pericardial kese) bulunur. Ostium
adı verilen deliklerden kalbe giren kan baş tarafına doğru pompalanır. Dolaşım sistemi solunumda fazla rol
oynamaz. Solunum, solungaç, trake gibi özel yapılı organlarla sağlanır. İlkel gruplarda bu organlar gelişmemiş ise
solunum vücut yüzeyi ile yapılır.
Boşaltım, ya koksal bez, anten bezi, ya da malpighi tüpcükleri ile yapılır.
Duyu organları olarak antenler, çeşitli duygu kılları, basit ve bileşik gözler, ses alma ve ses çıkartma organları,
denge organları çeşitli gruplarda gelişmiş olabilir.
Kanatlar hayvanlar içerisinde ilk defa böceklerde görülür. Eklemsiz deri kıvrımı veya uzantısı halindeki bu
organlar, özellikle hayvanın hareket kabiliyetini çok arttırır, bu sayede de avantaj sağlar.
Erkek ve dişiler ayrıdır. Döllenme vücut içerisinde meydana gelir. Bazı gruplarda hermafroditlik görülür.
Partenogenez çoğalma nadir de olsa vardır. Çoğu ovipar, nadiren vivipardır. Hemen her tip yaşam bölgesinde
rastlanır. Bazıları parazit, çoğu ise serbest yaşar.1
1
Arthropoda laboratuvarı çalışmalarında yararlı olacak internet siteleri:
http://www.biology.ualberta.ca/courses.hp/zool250/Z250.html;
parazit omurgasız hayvanlar sitesi: http://www.biosci.ohio-state.edu/~parasite/taxonomic_entire.html
Bu dersin sınav sonucları için internet adresi: http://www.members.tripod.com/Cesa88/Sinav.htm
Omurgasız Hayvanlar Sistematiği - II
Ders Notları
Ahmet Koçak, 2004
Şekil.- Arthropoda'da bacak segmentlerinin şematik yapısı: A. Crustacea'da yarık ayak; B. Crustacea'da yaprak ayak (turgor ekstremitesi);
C. Chelicerata'da yürüme bacağı; D. Insecta'da yürüme bacağı. BA: Basis, CA: Carpus, CX: Coxa, DA: Dactylus, EN: Endopodit, EP:
Epipodit (Solungaç), EX: Exopodit, IS: Ischium, ME: Merus, PC: Praecoxa, PR: Propodus, CX: Coxa, FE: Femur, MT: Metatarsus, PA:
Patella, TA: Tarsus, TI: Tibia, TR: Trochanter (Mehlhorn,1989).
Eklembacaklıların yüksek kategorilerdeki sınıflandırılması şöyledir:
Phylum ARTHROPODA
1. Subphylum Trilobitomorpha
Classis Trilobita
I. Division: Amandibulata (Çenesiz eklembacaklılar)
2. Subphylum Chelicerata: Bunlarda Anten ve çene bulunmaz. 1. ekstremite çifti (chelicer) avlanmada ve
beslenmede kullanılır
Classis Merostomata
Classis Pantopoda
Classis Arachnida (örümcekler, akrepler, büyü ve keneler)
II. Division: Mandibulata (=Antennata) (Çeneli ve Antenli eklembacaklılar)
3.Subphylum Diantennata (=Branchiata) (iki çift antenli eklembacaklılar)
Classis Crustacea (kabuklular, ıstakoz ve yengeçler)
4.Subphylum Tracheata (=Antennata) (bir çift antenli ve trakeli eklembacaklılar)
Classis Myriapoda (binayaklılar, çiyanlar)
Subclassis: Chilopoda (çiyanlar)
Subclassis: Diplopoda (çift ayaklılar)
Subclassis: Pauropoda (azbacaklılar)
Subclassis: Symphila (kısaayaklılar)
Classis Insecta (=Hexapoda) (böcekler)
Subclassis: Apterygota (ilkel, kanatsız böcekler)
Subclassis: Pterygota (kanatlı böcekler)
Yukarıda belirtilen sınıflardan Trilobita, ilkel eklembacaklılar olup bunlar Proarthropoda, diğer sınıflar ise hakiki
arthropodlar, yani Euarthropoda olarak kabul edilirler. Bir de, bu sınıflandırmanın dışında kalan, taksonomik
durumları henüz tam anlaşılamamış gruplar vardır. Pararthropoda grubu içerisinde kabul edilen bu hayvanlar,
gösterdikleri özellikler bakımından Annelida ve Arthropoda arasında kalmaktadır. Esas Arthropoda'ya geçmeden
önce kısaca bu gruptan da bahsedilecektir.
2
Omurgasız Hayvanlar Sistematiği - II
Ders Notları
Ahmet Koçak, 2004
PARARTHROPODA
Bu başlık altında ele alınacak üç grup hayvan
bulunmaktadır. Bunlar Linguatulida (Dilsolucanları),
Tardigrada (Ayıhayvancığı) ve Onychophora'dır.
LINGUATULIDA (=Pentastomida)
Vücutlarının uzun ve yassı olması nedeniyle dil
solucanları denilmektedir. Bunlarda belli bir baş
bölgesi bulunmaz. Vücut çok sayıda segment taşır.
Boyları erkekte 1,5cm, dişi ise 8-15cm kadardır.
Erkekte eşey deliği karnın ön tarafında, dişide ise
vücudun sonunda anüsün ön tarafında yer alır. Ağız
vücudun önünde, beş adet delik şeklindedir. Ağız
bölgesinde ayrıca çengeller bulunur. Bu hayvanlarda
solunum, dolaşım ve boşaltım organları bulunmaz.
Sinir sistemleri basittir. Larva ve erginleri çeşitli
hayvanlarda parazittir. Gelişim sırasında başkalaşım
görülür. Larvalar, otla beslenen ara konakçılarda
(sığır, koyun, keçi ve özellikle tavşanda) yaşar.
Erginler ise etle beslenen hayvanların (kurt, köpek)
burun sinüslerinde bulunur. Yumurtalar etçil
hayvanların burun akıntısı veya dışkısı ile dışarı atılır.
Yumurtalar tabiatta üzerinde bulunduğu ot ile birlikte
otçul hayvanlar tarafından ağız yoluyla alınır.
Sindirim sisteminde açılan yumurtalardan çıkan larva
vücut boşluğuna geçer. Burada, karın ve göğüs
boşluğunda kist oluşturur. Dokuz hafta süreyle kist
içerisinde kalan genç larva birkaç kere deri
değiştirerek olgunlaşır. Beş altı ay sonra kisti terk
ederek diğer organlara geçer. Bu dönemde konakçı et
yiyen bir hayvan tarafından yenirse larva yeni Şekil.- Linguatulida: Reighardia sternae. Karın kısmının sonu.
konakçıya geçer. Larva, bağırsağı delerek vücut
Linguatula taenioides. Ventral görünüşü.
boşluğuna, oradan burun sinüslerine geçerek yerleşir.
Dünyada 60 türü, Avrupa'da 2 türü bilinmektedir.
Linguatula rhinaria erginleri, köpek, kurt gibi
hayvanlarda parazittir. Linguatula taenioides.
TARDIGRADA
(Ayıhayvancığı)
Mikroskobik hayvanlardır (0,2-1,2mm). Bilateral
vücutları dıştan belli olmayan 4 segmentli olup,
daima 4 çift segmentsiz bacak taşır. Dorsali dış bükey,
ventrali düz olan bu hayvanlar küçük bir ayıyı andırır.
Emici tipte ağıza sahiptir. Solunum ve dolaşım
organları yoktur. Solunum, vücut yüzeyi ile yapılır.
Sinir sistemi iyi gelişmiştir. Duyu organları başta bir
çift pigment lekesi halindeki göz ile vücudu kaplayan
Şekil.- Bir Eutardigrad'ın vücut yapısı. I. Yutakaltı ganglionu, IIduygu kıllarıdır. Ayrı eşeyli hayvanlardır. Çok nadiren
IV.Karın ganglionları, A. Anus, K. Kancalar, KDR. Kanca bezleri,
MD. Orta bağırsak, MDR. Ağız bezleri, MÖ. Ağız açıklığı, OC.
görülen erkek bireyler dişiden çok daha küçüktür.
Partenogenetik çoğalırlar. Dünyanın her yerine, Ocellus, OE. Oesophagus, OS. Yutaküstü ganglion, OV. Ovaryum, R.
Rektum, S. Stilett, SK. Kaslı Farinks, VM. Malpighi tüpcükleri.
dağlarda 6,600m. yüksekliklere kadar yayılmışlardır.
Bilhassa ılıman bölgelerdeki tatlısularda yaşarlar.
Tardigrad'lar çok kötü ortam şartlarına karşı önlem
olarak anobios safhaya geçebilir. Tek hücrelilerde
daha çok görülen bu duruma çok hücrelilerde sadece
3
Omurgasız Hayvanlar Sistematiği - II
Ders Notları
Ahmet Koçak, 2004
tardigradlarda rastlanır. İç deride oluşan kist, hayvanı
korur. Bu durumdaki bir birey + 96° C de 30 dak., 253° C'de 26 saat, -272° C'de ise 1,5 saat canlı
kalabilir.
Gelişimlerinde başkalaşım görülmez. Larvası yoktur.
Bilinen 180 den fazla türü denizlerde, sahillerde,
tatlısularda, genellikle nemli topraklarda, yosun ve
likenler arasında bulunur. Genellikle bitkisel
maddelerle beslenirler. Bir kısmı canlı Rotatoria, bir
kısmı ise ölü Rotatoria, Tardigrada ve Nematoda ile
beslenir. Orta Avrupa'da 40 türü bilinmektedir.
Ordo: Eutardigrada,
Macrobiotus hufelandi, Echiniscus, Hypsibius,v.s.
Şekil.- Echiniscus quadrispinosus
Şekil. Bir Tardigrad'ın ventral görünüşü.
.
ONYCHOPHORA
Yumuşak, ince kutikulalı hayvanlardır. Şekil olarak
silindirik, ince ve uzun olmasıyla ilk bakışta
kırkayaklara (Myriapoda) benzer. Baş, vücuttan ayrı
bir şekilde gelişmemiş olmasına rağmen üç
segmentlidir. Gözler bu bölümde bulunur. Ayrıca ağız
kabartıları (oral papilla) ve basit bir çene de vardır.
Vücut segment sayısı türlere göre değişir. Segmentler
dışarıdan belli değildir. Her segmentte bir çift olmak
üzere 14-43 çift bacak bulunur. Her bacağın kaide
kısmındaki nefridioforlardan dışarıya nefridium'lar
açılır. Trake solunumu yaparlar. Anüs vücudun
sonunda ve ventralde yeralır. Gonofor (cinsiyet
açıklığı) anüsün ön kısmındadır. Ayrı eşeylidir. Erkek
daha küçük ve daha az sayıda bacaklıdır. Larva
gelişimi için 7-17 aylık bir süre gereklidir.
Bu hayvanlar genellikle tropikal ülkelerde yayılır. İlk
defa Antiller'de 1825 yılında bulunmuştur. Nemli
yerlerde,
dökülmüş
yapraklar
arasında,
su
kenarlarında yaşarlar. 2 familyası vardır.
Peripatidae: Ekvatorda. Peripatus iuliformis. Güney Şekil.- Onychophora. A. Genel görünüş. B. Anatomisi (dorsalden), C.
Vücudun ön bölgesinin enine kesidi. A. Anüs, AN. Anten, B. Yürüme
Afrika'da Peripatus capensis.
bacağı (oncopodium), BM. Çok sayıdaki enine sinir kordonlarının
Peripatopsidae: Peripatopsis türleri Güney Afrika'da
görünüşü, ED. Son bağırsak, G. Beyin, H. Kalp, K. Kutikula, KR.
bulunur. Ooperipatus türleri Avustralya'da ve Yeni
Pençe, M. Kaslar, MD. Orta Bağırsak, SA. Sacculus'lu nefridium, LA.
Zelanda'da bulunur.
Labirent, BL. Baloncuk, OD. Ovidukt, OP. Oral Papillae, OV.
Ovarium, PE. Pericardialsinus, PS. Pericardialseptum, SD.
Tükrükbezi, WD. "Wehr" salgı bezi.
4
Omurgasız Hayvanlar Sistematiği - II
Ders Notları
Ahmet Koçak, 2004
Subphylum TRILOBITOMORPHA
Classis TRILOBITA
Jeolojik devirlerde yaşamış, enteresan bir hayvan grubudur. Özellikle alt Silürien'de çok gelişmiştir. Bunlar ilkel
eklembacaklılardır. Vücutları yassı ve yuvarlak olup enine ve boyuna farklılaşmış üç bölgeden oluşur. Yarım
daire şeklinde olan baş en önde yer alır. Göğüs 2-29 adet kısa ve geniş segment taşır. Bu segmentlerin yanlarda
kanat gibi çıkıntıları vardır. Karın kısmı pygidium adını alır ve bunun segmentleri birbirine kaynaşmıştır. Üstten
bakıldığında vücut yine üç bölge halinde görülür. Yan bölgeler pleura, orta bölge ise rachis adını alır. Baş
bölgesinde ise yanlar gena, orta kısım glabella olarak isimlendirilir. Başta 5 çift, vücudun diğer bölgelerinde ise
her segmentte 1 çift ekstremite bulunur. Baştaki ilk çift ekstremite anteni meydana getirir. Bu, tek kolludur. Diğer
4 çift ise yaprak şeklinde, üzeri tüylü ve bacak şeklindedir. Trilobitlerin gelişmeleri metamorfoz yoluyla olur.
Larvaları pronauplius adını alır. Bu hayvanlar bacaklarının yapısıyla Crustacea'ya yakınlık gösterir. Başta bir çift
anten bulunması ise, onlardan daha ilkel olduklarını ifade etmektedir. Örnek: Triarthrus becki.
Şekil. Triarthrus becki
Subphylum Chelicerata
Bu grup hayvanların en tipik özelliği vücutlarında keliser (chelicer) adı verilen ekstremitelerinin bulunmasıdır.
Classis Merostomata
Sularda yaşarlar, vücutları prosoma ve opistosoma olarak iki bölgeye ayrılır. Opistosomanın 5.-6. segmentlerinde
yassılaşmış ekstremiteler bulunur. Bunlar solunum ödevi görür. Prosomada ise 5 çift normal ekstremite vardır.
Prosomada yanlarda iki adet lateral göz bulunur. Bunlar bileşik göz olup, ayrıca bir çift basit göz vardır.
Subclassis Gigantostraca
Jeolojik devirlerden Silürien- Oligosen arasında 200 den fazla türü deniz ve okyanuslarda yaşamış ve yok
olmuşlardır. Günümüzde ise sadece 5 türü yaşamaktadır. Bunlar Amerikanın Atlantik sahillerinde ve Endonezya
denizlerinde izole olmuş durumdadır.
Ordo: Xiphosura (Kılıç kuyruklular)
Limulus polyphemus sığ sularda yaşar, bazıları çok büyüktür (60cm). Vücudu tavayı andırır. Vücudun 9-13.
segmentlerinin ventralinde her segmentte, yassı, 150 kadar solungaç görevini yerine getiren kese biçiminde
yapıların bulunması karakteristiktir. Eti yenir. Günümüzde hala sadece Amerika'nın Atlantik sahillerinde
yaşamaktadır. Son yıllarda menenjit hastalığı araştırmalarında deney hayvanı olarak kullanılmaktadır.
5
Omurgasız Hayvanlar Sistematiği - II
Ders Notları
Ahmet Koçak, 2004
Classis PANTOPODA
(=Pygnogonida)
Dış görünüşleri itibariyle örümceklere benzerler,
sularda yaşarlar, yosunlara tutunurlar. Vücutları halka
şeklinde olup, prosoma ve opistosoma kısımlarından
oluşur. Bacaklar 4 çift, nadiren 5 çifttir. Çok uzun
yapılı olup herbiri birer pençe ile son bulur. Bacaklar
iç kısımlarında aynı zamanda sindirim organlarını da
taşırlar. Ağızları uzun, konik emici bir gaga
halindedir. Orta bağırsağın kör olan kısımları bacak
içlerine kadar uzanır. Özel bir solunum organı
bulunmaz. Kalpleri 2-3 ostia'lıdır. Dört küçük gözü
bulunur. Erkek, dişi ayrıdır. Eşey organları erkekte
ekseriya son bacaklarda, dişide ise büyük gövde
bacağının 2. halkasından dışarı açılır. Boyları 1.580mm. kadardır. Örnek cins, Nymphon.
Classis: ARACHNIDA
Tür sayısı bakımından zengin bir sınıftır. Halk
arasında bilinen adlarıyla örümcekler, kene, akar,
Şekil.- Limulus polyphemus. MAU. Median gözler, AU. Gözler, CH.
akrep v.s. bu sınıfa girerler. Boy ve şekil bakımından
Chelicer, M. Ağız açıklığı, L. Ekstemitelerin endite parçası olup besin
oldukça değişik yapılar gösterirler. Mikroskobik
almada yardımcıdır, K. Kitap trakeleri.
olanların yanısıra çok iri olan türleri de vardır.
Bu sınıf hayvanları genellikle karasal ortamlarda
yaşarlar. Jeolojik devirlerde ise Silür'den beri
bilinmektedir. Arachnid'lerin çoğu etçildir (carnivora,
zoophag). Bazılarında zehir bezleri bulunur,
bazılarında ise ağ bezleri görülür. Ağ, yuva yapma
sırasında, avlanmada veya yumurtaları korumak
amacıyla kokon örmek için kullanılır. Arachnid'lerin
vücutları bundan önceki sınıflardaki gibi iki kısımdan
meydana gelir; prosoma ve opistosoma. Prosomada
toplam 6 çift ekstremite bulunur. Buna karşılık
vücudun opistosoma kısmı ekstremite
taşımaz.
Ekstremiteler önden arkaya doğru keliser, pedipalpus
ve dört çift yürüme bacağından meydana gelir.
Prosoma 6 segmentli, opistosoma ise genellikle 12
segmentlidir. Bazılarında ise opistosomada 10'dan az
sayıda segment bulunabilir.
Keliserler
çeşitli
şekillerde pens, makas veya iğne gibi olabilir.
Pedipalpus özellikle son segmenti bakımından bazı
gruplarda değişik yapılar gösterebilir. Toplam altı
segmentten meydana gelir. Bunlar: coxa, trochanter,
femur, patella, tibia ve tarsustur. Bazı gruplarda bu
sayı üçe kadar düşebilir. Dört çift halindeki yürüme Şekil. Nymphon.
bacakları ise bazı gruplarda iki çifte kadar azalabilir.
Bacak segmentleri coxa, trochanter, femur, patella,
tibia, basitarsus ve tarsus olarak isimlendirilir.
Ekstremiteler üzerinde çok sayıda ve değişik yapılarda duygu kılları yer alır. Örümceklerin bazılarında ağlarını
germek ve tutunmak için çeşitli şekillerde çıkıntı dikenler bulunur. Örümceklerin cribellad olanlarda 4.çift
bacağın tarsusları üzerinde iki sıra tarak şeklinde kıllar yer alır ki bunlar calamistrum adını alır. Arachnidlerde
başlıca duygu organları gözler, duygu kılları, lyr organı, tarak organı, raket organı ve haller organıdır. Gözleri
basittir (ocel). Prosomanın üstünde yer alır. Bazı mağara ve parazit türlerinde göz körelmiş olabilir.
6
Omurgasız Hayvanlar Sistematiği - II
Ders Notları
Ahmet Koçak, 2004
Ordo:Scorpionida (Akrepler)
Tipik özellikleri: Prosoma bölgesi dorsalden
tek parça kitin bir plaka ile örtülmüştür.
Opistosoma ise vücut segmentlerinin yapısı
dikkate alınarak iki kısıma ayrılmıştır.
Mesosoma ve metasoma adlarını alan bu
bölgelerden ilkinde 7, ikincisinde toplam 5
segment bulunur. Ayrıca son segmentin
ucunda, içinde zehir bezi bulunan ve uç
kısmı iğne şeklinde olan telson adını
verdiğimiz bir parça daha vardır. Akreplerin
keliser ve pedipalpuslarının ucu makas
şeklindedir. Yürüme bacakları 4 çift olup
boyları önden arkaya doğru daha uzundur.
Bütün ekstremiteler prosoma'dan çıkarlar.
Prosoma üzerinde ayrıca gözler de yer alır.
Ortadaki basit oceller median, yanlardakiler
ise
lateral
gözlerdir.
Mesosomanın
segmentleri metasomanınkilere göre daha
büyük, geniş ve yassıdır. Ilk segmentin
ventralinin ortasında genital açıklık bulunur.
Bunu takibeden ikinci segmentte bir çift
tarak organı yer alır. Bu organ bir çeşit
duygu organıdır. Bundan sonra gelen 3., 4.,
5., 6. segmentlerin ventral yüzünün
yanlarında bir çift solunum açıklığı vardır.
Bunlar
kitap
şeklindeki
trakelerin
stigmalarıdır. Son segment yamuk şeklinde
olup bir organ taşımaz. Metasoma
segmentleri ince uzun ve silindirik
yapıdadır. Dıştan görülen herhangi bir organ
bulunmaz.
Yalnız
son
halkasının
ventralinden anüs dışarı açılır. Akrepler
doğurarak çoğalırlar. Örnekler, Scorpio,
Buthus, Hottentota sokotrensis, Pandinus
emperator, v.s.
Scorpionida’da vücut kısımları A. Dorsal görünüş, B. Ventral görünüş. 1. Basit
medyan gözler, 2- Prosoma, 3- Chelicer, 4- Pedipalpus, 5,6,7,8- 4 çift yürüme
bacağı, 9-10: Opistosoma, 9- Mesosoma (7 segmentli), 10- metasoma (5
segmentli), 11- Telson, 12- zehir iğnesi, 13- Anüs, 14- Stigma (4 çift), 15- tarak
organı (bir çift), 16- genital kapakcık, 17-prosoma skleriti, 18- 2nci yürüme
bacağının coxa’sı, 19- trochanter, 20- femur, 21- patella, 22- tibia, 23- basitarsus,
24- tarsus, 25- tırnak, 26- chela (kıskaç), 27- ağız.
Şekil- Hottentota sokotrensis (Sokotra adasından)
7
Omurgasız Hayvanlar Sistematiği - II
Ders Notları
Ahmet Koçak, 2004
Ordo Pseudoscorpionida (Yalancıakrepler)
Tipik özellikleri: Vücutları en fazla 5 mm boyda, üstten basık,
prosoma ve opistosoma'dan meydana gelir. Genel görünüşleri
itibariyle akreplere benzer, ancak opistosoma akreplerdeki gibi
iki parçalı (mesosoma ve metasoma) değildir. Ayrıca vücutlarının
sonunda telson ve zehir bezi de yoktur. Opistosoma dorsalden
segmentli bir yapıda görünür, 12 segmentlidir ancak sonuncusu
genellikle dorsalden bakıldığında görülmez. Tergitler genellikle
iki parçalıdır. Ekstremiteleri akreplerinkine benzer. Keliser
makas şeklinde olup 2 segmentlidir. Hareketli olan segmentin
ucunda ağ bezinin açıklı yer alır. Pedipalpusun uç segmentleri
makas şeklindedir. Yürüme bacakları normal yapıda olup 4
çifttir. Basit gözleri en fazla 4 adet olup bazılarında
kaybolmuştur. Duygu tüyleri bütün vücuda yayılmıştır. Erkek ve
dişi bireylerin ayırdedilmesi zordur. Dünyanın bütün bölgelerine
yayılmıştır. Bu hayvanların yayılmasında "phoresie" görülür.
Bulundukları yere yaklaşan diğer uçan böceklere tutunarak uzak
bölgelere kendilerini taşıtırlar. Habitatları toprakta, döküntüler
altında, yosunlar arasında ağaç kabuğu ve taşların altında evlerde,
müze, herbaryum ve eski kütüphanelerde yaşarlar. Tabiatta
serbest olarak genellikle serin aylarda aktiftir (Mart-Mayıs).
Yırtıcıdırlar. Besinlerini akarlar, kanatsız böcekler, toz akarları
oluşturur. Larvalarında emme organı bulunur. Yeryüzünde 1000
den fazla Orta Avrupa'da 30 kadar türü bilinmektedir. Chelifer
cancroides evlerde yaşar.
Şekil.- Chelifer cancroides. D. Dorsal, E. Ventral
görünüş. PP. Pedipalpus, CH. Chelicer, AU. Göz.
8
Omurgasız Hayvanlar Sistematiği - II
Ders Notları
Ahmet Koçak, 2004
Ordo Solifugae (Büyü)
Bunlara silindir örümcekler adı da verilir. Örümceklerden ayrılan en önemli özellikleri opistosomada segmentlerin dıştan
belirgin olması, prosoma ve opistosomanın birbirine geniş bir yüzeyle bağlanması, keliserlerin ucunun makas şeklinde olması
ve burada zehir bezinin bulunmaması sayılabilir. Vücutları prosoma ve opistosomadan meydana gelir. Prosoma daha küçük
yapılıdır. Diğer gruplardaki gibi ekstremiteleri keliser, pedipalpus ve yürüme bacakları halindedir. Ancak keliser
Solifugae'lerde çok iyi gelişmiştir. Ucu makas gibi, üzeri sık duygu kılları ile kaplıdır. Ayrıca erkekte dişiden farklı olarak
flagellum denilen duyarlı bir kamçı vardır. Bunun sayısı, büyüklüğü cinslere göre değişiklik gösterir. Keliser öne yöneliktir,
avı yakalamada, besini ağıza götürmede kendini korumada ve çiftleşme sırasında kullanılır. Pedipalpus en uzun
ekstremitedir. Genellikle uç kısmı şişkindir. 6 parçalıdır. Yürüme bacaklarının ilki diğerlerinden daha zayıf gelişmiş olup
dokunum vazifesi görür. Diğer 3 çift normal yürüme bacağıdır. 1., 2. bacaklar 7.; 3., 4. bacaklar 8'er parçalıdır. Bacak uçları
iki parçalı kıskaç şeklinde tırnaklıdır. Bacakların üzeri sık duygu kıllarıyla kaplıdır. Ayrıca 4. çift üzerinde coxa ve trochanter
segmentlerine raket şeklinde malleolus organı bulunur. Bu, bir çeşit dokunum organıdır.
Şekil - Solifugae (solda dorsal, sağda ventral görünüş). Toplama yeri: Van / Kampüs.
Sinir ve solunum sistemleri iyi gelişmiştir. Dolaşım sistemi zayıftır. Sindirim sistemi iyi gelişmiştir. Boşaltım koksal bezler
ve malpigi tüpçükleriyle yapılır. Erkek, dişi ayrıdır. Çiftleştikten sonra dişiler yumurtalarını toprakta açtığı çukurlara koyar
ve ana bunları korur. Yavru bakımı da görülür. Step ve çöllerde yaşarlar, gece avlanırlar. Memleketimizde de 20 kadar türü
bilinir. Çok oburdurlar. Diğer böcek, örümcek, hatta küçük yılan, kertenkele ve kuşları dahi yerler. Boyları genellikle
büyüktür. Galeodes arabs Arabistanda, Gluviopsis balfouri Sokotra adasından.
Şekil.- Gluviopsis balfouri (Sokotra adasından).
9
Omurgasız Hayvanlar Sistematiği - II
Ders Notları
Ahmet Koçak, 2004
Ordo Palpigradi
Boyları küçük, 0,5-2mm kadardır. Vücutları ilk bakışta bir akrepe benzer. Ancak pedipalpuslarının penssiz ve
zehir bezinin bulunmayışıyla hemen ayırt edilir. Vücutları prosoma ve opistosoma ile buna bağlı çok segmentli
bir kamçıdan (flagellum) ibarettir. Keliserlerin ucu pens şeklindedir. Pedipalpus diğer bacaklara benzer. Gözleri
bulunmaz, solunum organları yoktur. Vücut yüzeyi ile solunurlar. Tropik, subtropik bölgelerde, Akdeniz
sahillerinde bulunur. Otlar arasında, toprak üzerinde yaşar. Memleketimizde henüz bulunamamıştır.
Şekil. -Palpigradi.
Ordo Uropygy (Kamçılı akrepler)
Zehirsizdir. Kırmızımsı esmer renkli olup şeklen
akrepe benzerler. Prosoma ve opistosoma bulunur. En
sonda ise şekli grruplara göre değişen bir kamçı
vardır. Keliserleri kuvvetli olup akreplerinki gibidir ve
ucu sivridir. Pedipalpus kuvvetli ve pensslidir. 1.
bacak dokunum organı, diğer bacaklar ise yürüme
bacağı olarak görev yapar. Gözleri vardır. Afrika,
Hind Adaları ve Japonya'da bulunmuştur.
Şekil- Bir kamçılı akrep
Ordo Ambylypygy (Kamçılı örümcekler)
Örümceklere benzer, bilhassa birinci bacak çiftinin dokunum organı olarak kullanılması ve çok uzun yapılı
olması takım için tipiktir. Prosoma geniş ve sert yapılı, opistosoma ise örümceğinki gibidir. Ancak segmentler az
çok belirgindir. Gece hayvanıdır. Hind adaları, Afrika ve Brezilya'da yaşar.
Şekil- Bir Amblypygy (Sokotra adasından)
10
Omurgasız Hayvanlar Sistematiği - II
Ders Notları
Ahmet Koçak, 2004
Ordo Araneida (Örümcekler)
Chelicerata içerisinde tür sayısı bakımından zengin bir
takımdır. Hemen hepsi hayvansal besin ile beslenirler.
Besleniş şekilleri diğer Arthropod'larda görülmez.
Keliserlerindeki zehir bezi salgısı hayvanın vücuduna
akıtılır. Hayvan öldükten sonra zehirle birlikte vücuda
sokulan enzimler hayvanların iç organlarını sindirir.
Örümcek sindirilen kısmı emerek besin olarak alır (dış
sindirim).
Örümceklerin 25000'den fazla türü bilinmektedir. Boy,
renk, yaşam şekli ve yaşadıkları yerler çok değişiktir.
Buna rağmen örümcekleri genel olarak aşağıdaki
özellikleriyle tanımamız mümkündür.
Vücutları prosoma ve opistosoma'dan meydana gelmiştir.
Prosoma daha küçük olup üstte kalın, sert, kitin bir
deriyle kaplıdır. Üstte gözler yer alır. Genelde 4, nadiren
3 çift halde bulunan gözlerin sıralanışı sınıflandırmada
önem taşır. Prosoma da 6 çift ekstremite bulunur.
Keliserlerin uç kısmı iğne şeklindedir ve içinde zehir bezi
bulunur. Keliserlerin ön kenarı bazen sık tüylüdür
(scopula). Bu bölge bazen ince dişlerle kaplı olabilir
(serrula). Pedipalpusun kaide segmenti genişlemiş olup
hayvan besini alırken alt çene vazifesi görür.
Pedipalpusun ucu tırnak ile son bulur. Erkeklerde
pedipalpusun ucu şişe gibi şişkin bir yapıdadır. Bu şişe
çiftleşme sırasında spermlerin dişiye taşınmasında
kullanılır. Diğer yürüme bacakları normal yapıdadır.
Bacakların üzeri yaşayış itibariyle önem taşıyan çeşitli
kıl, diken ve benzeri yapılarla kaplıdır. Bunlar
örümceklerin ağ örebilmeleri, ağ üzerinde kolaylıkla ve
hızla hareket edebilmeleri için gereklidir (4.bacağın
metatarsus parçası üzerinde iki sıra tarak gibi sert
çıkıntılar vardır ki bunlar calamistrum adını alır). Sağdaki
şekilde
Dictyna
walckenaeri'deki
calamistrum
görülmektedir.
Prosoma ve opistosoma ince bir bel ile bağlanır
(pedicula). Opistosoma daha basit görünüşlüdür ve
genellikle dıştan segment izleri görülmez. Opistosomanın
ventral kısmında önde kitap trakeleri ve bunların
stigmaları, daha altta ise erkek ve dişi genital açıklıkları
bulunur.
Örümceklerin ağ örebilme özellikleri vardır. Ağ organları
opistosomanın sonunda anüsten önce iki veya üç çift
kabartı halinde bulunur. Ağ bezlerinin salgıları gayet ince
borucuklar ile dışarı çıkar. Bu incecik borucukların
sayıları çok değişiktir. Bir ağ kabartısında 700 kadar ince
borucuk bulunur. Ağ salgısı bu kalbur gibi alandan dışarı
çıkarılınca hava ile temasta hemen sertleşir.
Örümceklerin ördükleri ağlar ve bunların şekilleri belli
gruplar için karakteristiktir. Çeşitli türlerin ördükleri
ağlara aşağıda örnekler verilmiştir.
Örümceklerde iç organlar genel olarak iyi gelişmiştir.
Ayrı eşeylidirler. Erkek genelde daha ufak yapılıdır.
Döllenmeden sonra dişiler yumurtalarını ağ bezlerinden
örülmüş bir kokon içine bırakırlar. Kokon ya dişi
tarafından taşınır, ya da bir yere bırakılır. Bir dişi 25-900
Şekil.- Bir Lycosid'in vücudunun kısımları
Şekil. Dictyna walckenaeri'de arka bacağın metatarsus
segmenti ve calamistrum.
Şekil. Bir örümceğin opistosoma'sının uç bölgesinin
ventralden görünüşü. Cribrellum ile ağ bezleri kabartıları.
Afterdeckel= anüs örtüsü.
11
Omurgasız Hayvanlar Sistematiği - II
Ders Notları
Ahmet Koçak, 2004
kadar yumurtayı birden fazla sayıda kokon içine
bırakabilir. Yavrular ilk gömleği atana kadar annelerinin
opistosoması üzerinde taşınır, daha sonra serbest yaşar ve
kendileri avlanırlar.
Şekil. Lycosa tarantula türünde dişi birey tarafından taşınan yavrular
(Uğur Kara'nın koleksiyonundan).
Gelişimleri 5, bazen 7-8 gömlekten sonra tamamlanır.
Ömürleri genellikle bir yıldır, soliter yaşar, gece
avlanırlar. Gündüz çıkan türleri de vardır. Toplama
metodları bazı böceklerdeki gibidir. Örnekler %70 lik
alkolde öldürülür ve daimi olarak saklanır. Saklama
şişeleri güneş ışınlarından korunmalı, alkolü eksilirse
ilave edilmelidir. Gözlem yapmak için canlı saklanmak
istenirse, uygun kaplarda bireyler tek tek tutulmalıdır.
Örümcekler genel olarak 3 alttakıma ayrılır.
Liphistomorphae,Mygalomorphae, Aranemorphae.Bunlar
birbirlerinden keliserlerinin pozisyonu, opistosoma
segmentasyonu ve ağ bezlerinin konumuna göre ayırt
edilir.
Şekil.- Bir dişi örümceğin anatomik görünüşü
Çeşitli örümcek türleri tarafından örülen ağlar:
Şekil. Çeşitli örümceklerde ağ yapıları solda: Aranea diademata,
ortada: Argyope bruennichi, sağda: Linyphia triangularis
Şekil. Çeşitli örümceklerde ağ yapıları solda: Cyclosa oculosa,
ortada: Theridiosoma gemmosum, sağda: Zygiella x-notata
12
Omurgasız Hayvanlar Sistematiği - II
Ders Notları
Ahmet Koçak, 2004
Subordo Liphistomorphae
Keliserleri vücuda paralel uzanır. Ilkel örümceklerdir. Opistosoma segmentleri dıştan belirlidir. Ağ bezleri
opistosomanın ventralinde ön tarafta yer alır. Yanlarda 2 çift kitap trakelerinin açıklıkları bulunur.
Subordo Mygalomorphae
Keliserleri horizontal, opistosoma segmentleri dıştan belirsiz. Ağ bezleri diğer örümceklerde
opistosomanın sonunda anüs yanında yer alır.
olduğu gibi
Aviculariidae (Kuş örümcekleri): Büyük türlerinin boyu 10cm olabilir. Vücutları çok tüylüdür. Ağ kurmazlar.
Toprakta kanallar açarak yaşarlar. Saldırgandır. Kuş ve farelere de saldırır. Avicularia avicularia (Migal) Güney
Amerika ormanlarında yaşar.
Subordo Aranemorphae
Keliserleri vücuda dik durur. Opistosomada segmentler dıştan görülmez. Ağ bezleri anüs yanında yer alır.
Örümcek türlerinin büyük bölümü bu alttakımdadır.
Atypidae:
Dünyada 20 türü olan bu familyanın orta Avrupa'da 3 türü vardır. Oldukça uzun ömürlü olan bu örümcekler
yaklaşık 4 yılda eşeysel olgunluğa erişir, toplam 7-8 yıl yaşarlar. Atypus muralis. Keliserleri hariç dişinin 12,
erkeğin ise boyu 9mm dir. Toprakta 50-80cm derinlikte kanal açarlar. Sarp, kurak yamaçlarda yaşarlar.
Oonopidae:
Trake stigmaları birbirlerinden oldukça uzakta yer alır. Taşlar altında, döküntüler, ağaç kabuğu altında v.s.
yaşarlar. 200 türü bilinir. Orta Avrupa'da 3 türü vardır. Dysderina loricatula (1,5-2mm).
Dysderidae:
Ağız parçaları karakteristiktir. Labrum uzun, keliser kuvvetli, zehirli iğne segmenti oldukça uzundur.
Dysderinae:
Gözler birbirine yakın bir grup oluşturur. Prosoma opistosoma'dan genellikle daha geniş.
Bacakların ilk 2 çifti öne, son 2 çifti ise arkaya yöneliktir. Dysdera.
Segestriinae: Gözler 3 ayrı grup halindedir. Prosoma hiçbir zaman opistosoma'dan geniş değildir. 3 çift bacak
öne, 1 çift ise arkaya yöneliktir. Segestria senoculata (7-10mm).
Sicariidae:
Prosoma'da 6 adet göz arka arkaya çift halde, 3 sıra halinde dizilir. Dorsalden bakıldığında prosoma,
opistosoma'dan daha geniştir. Boyları 3-5mm. 180 türü vardır. Sadece evlerde bulunur, ağ örmezler. Avrupada 1
türü yaşar, Scytodes thoracica.
Pholcidae:
Prosoma'da 8 gözü vardır. Opistosoma uzamış,
bacaklar da normalin dışında uzun yapılı. Genellikle
evlerde yaşarlar. Pholcus phalangioides sadece kiler,
mahzen gibi rutubetli yerlerde. 3 yıl yaşar.
Şekil. Pholcidae
Theridionidae:
Ağ örerler. Opistosoma küre şeklindedir. Boyları 1-10mm. Yeryüzünde 1500 türü vardır. Euryopis, Asagena,
Teutana, Lithyphantes cinsleri önemlidir.
13
Omurgasız Hayvanlar Sistematiği - II
Ders Notları
Ahmet Koçak, 2004
Theridiidae:
Yeryüzünde 1300 den fazla türü bilinmektedir.
Vücutları küre şeklindedir. Toprak üzerinde geniş ve
düzensiz ağlar kurarlar. Çok zehirli türler bu
familyadadır. Lathrodectus tredecimguttatus (karadul)
çok zehirlidir. İnsanı bazı durumlarda 2-10 gün içinde
öldürür.
Şekil. Lathrodectus tredecimguttatus
(Theridiidae)
Araneidae (Bahçe örümcekleri)
Zehirli örümceklerdir. Çok değişik ve güzel ağlar
kurarlar. Dünyada 2500, Orta Avrupa'da 49 türü
bilinmektedir. Aranea diademata (haçlı örümcek,
bahçe örümceği). Orman ve bahçelerde ağ ören
büyük örümceklerdir. Opistosomasının dorsalindeki
haç şeklindeki desenlerden bu ad verilmiştir. Argyope
bruennichi (kaplan örümceği) çayırlarda otlar
arasında; Theridiosoma gemmosum, Cyclosa oculosa,
Cyclosa conica, Zygiella x-notata, Z. Montana.
Şekil. Argyope bruennichi'nin opistosoma'sındaki desen
varyasyonu
Thomiscidae: (Yengeç örümcekleri)
Ön 2 çift bacağı, arkadaki 2 çifte göre daha uzun
yapılıdır. Yürüyüşleri ve şekli yengeci andırır.
Çiçekler
üzerinde renk uyumu da
sağlayarak
böceklere pusu kurar. Ağ örmezler. Dünyada 1600,
Orta Avrupa'da 40 türü bilinmektedir.
Şekil. Thomisidae
Salticidae (Sıçrayan örümcekler)
2-12 mm. boylu, genellikle güzel renkli
örümceklerdir. Bacakları kuvvetli bir yapıda olup
gözleri de iyi gelişmiştir. Güneşli günlerde diğer
böcekleri avlayarak beslenirler. Avlanmak için ağ
örmezler. Ancak kışı geçirmek için yuva kurmak
maksadıyla kullanırlar. Türlerini ayırt etmek zordur.
Dünyada 3000 den fazla, Orta Avrupa'da ise 70 kadar
türü bilinir. Önemli cinsleri: Myrmarachne,
Heliophanus, Sitticus, Salticus, Marpissa.
Şekil. Salticidae
Lycosidae:
Kurt örümcekleri adı verilir. Uzun, yumurta
biçimindeki
opistosoma'ları, dar prosoma'sı ile
tanınır. Stepte, toprak üstünde avlarının koşarak
yakalar. Ağ örmezler. Toprakta dikine silindirik
yuvalar açarak gündüz burada saklanır. Lycosa
tarantula
(Tarantul)
3-5cm boyda. Zehirli
örümceklerdir. Dünyada 1500, Orta Avrupa'da 66 türü
bilinmektedir.
Şekil. Lycosidae
Ordo: Opilionida
Bu takıma giren hayvanlar dış görünüş
bakımından örümceklere çok benzerler. Ancak
prosoma ve opistosoma'nın birbirine geniş bir
yüzeyle kaynaşması, cheliser'lerinin ucunun
14
Omurgasız Hayvanlar Sistematiği - II
Ders Notları
Ahmet Koçak, 2004
kıskaç şeklinde olması, zehir bezlerinin
bulunmaması ve bacaklarının genellikle çok ince,
zayıf yapılı ve uzun olmasıyla örümceklerden
kolayca ayırdedilirler. Erkeklerinde penis,
dişilerinde de yumurtlama borusu (ovipositor)
gelişmiştir. Toprakta, ölü
böcekleri yiyerek
yaşarlar. Tabiatta serbest yaşarlar. Mağaralarda
yaşayan bazı gruplarında pedipalpus kuvvetli
olup dikenli bir yapı gösterir. Örnek: Opilio sp.
Şekil.- Opilionida.
Ordo Acarina (Kene, Akar ve Uyuz)
Acarina vücut yapısı bakımından diğer Arachnidlere göre farklılık gösterir. Bazı yazarlar prosoma ve
opistosoma'dan bahsederken, bir kısmı da bunlarda yalancı bir başın (capitulum) ve gövdenin
bulunduğunu söylerler. Bazıları da başın bulunduğu vücut kısmını gnathosoma, bacakların bulunduğu
kısımları propodosoma ve metapodosoma olarak ayırd ederken, karın bölgesini opistosoma olarak
isimlendirirler.
Akarların Arachnida içerisinde kaide dışı olan vücut bölünmesinden başka larvalarında da ilginç bir
durum göze Çarpar. Erginde normal olarak 4 çift yürüme bacağı bulunurken bunların larvaları 3 çift
bacak taşır. Bu özellik larva ve erginin ayırdedilmesini sağlar. Ağız bölgesinde (hypostom) ise keliser ve
pedipalpus birlikte delici, kesici çiğneyici, v.s. tiplerde ağız yapılarını meydana getirirler. Akarların bir
kısmında ön bacağın birinci tarsus segmentinde bir kabartı ve ucunda yer alan bir dikenden oluşan
haller organı gelişmiştir.
Akarların çoğu parazittir. Bir kısmı hayvanlarda ektoparazit iken, bir kısmı da çeşitli bitkilerde
hastalıklara neden olurlar. Serbest yaşayan akarlar da vardır.
Önemli alttakımları ve bunların özellikleri şöyledir:
Subordo Mesostigmata
Bacakların yanlarında bir çift stigma bulunur. Haller organı yoktur. Hypostom delici tipte değildir.
Subordo: Ixodides
Bacakların kaide segmentinin (coxa) yan ve arka kenarına yakın yerde bir çift stigma bulunur. Haller organı
vardır. Hypostom delici tiptedir.
Subordo Trombidiformes
Bazıları başa yakın bölgede bir çift stigma taşır. Stigma bazılarında kaybolmuştur. Pedipalpus
serbesttir; keliser delici tipte gelişmiştir. Vücudun anal bölgesinde vantuz yoktur.
Subordo Sarcoptiformes
Solunum organları gerilemiştir. Stigmaları kaybolmuştur. Ağızları çiğneyici tiptedir.
Pedipalpus basittir. Anal vantuz genellikle bulunur.
15
genellikle
Omurgasız Hayvanlar Sistematiği - II
Ders Notları
Ahmet Koçak, 2004
Şekil. Çeşitli Acarina grupları. Ixodes ricinus(dorsalden): A. erkek, B. dişi, C. kenenin kan emme pozisyonu, D. Laelaps pachypus
(dorsalden), E. Su akarı, F. Arthrosebaia: pek az akarda vücut dıştan segmentli bir yapıda görünür, G. Un akarı (ventralden), H. Uyuz
böceği, I. yosun akarı. MW. ağız parçaları, E. yumurta, S. Scutum, D. bağırsak, DE. dermis, EP. epidermis.
Sık rastlanan ve ekonomik bakımdan önem taşıyan akarlar şunlardır:
1. Serbest yaşayanlar:
Parasitidae (Böcek Akarları): Çeşitli böceklerde serbest yaşayan, genellikle onlarla taşınan bir gruptur.
Trombidiidae: Toprakta yaşayan, yırtıcı, genellikle böcek yumurtalarını yiyen akarlardır.
Hydrachnellidae (Su akarları): Tatlı sularda serbest yüzen ve avlanan türleri içerir.
Oribateidae: Genellikle yosunlar arasında yaşayan, güzel renk ve desenleri olan serbest akarlardır.
2. Omurgasızlarla ortak yaşayan akarlar:
Antennophoridae: Karıncalarla ortak yaşarlar.
3. Omurgalılarla ortak yaşayan akarlar:
Analgesidae (Tüy akarları): Kuşların tüyleri arasında yaşarlar.
4. Çeşitli materyale zarar veren akarlar:
Tyroglyphidae: Evlerde döküntü gıda maddeleri üzerinde yaşarlar. Tyroglyphus farinae (un akarı), Tyrolichus sp. (peynir
akarları).
5. Bitkilere zarar veren akarlar:
Tarsonemidae: Tarsonemus sp. (Sera bitkilerine zarar verir).
Tetranychidae: Tetranychus urticae fasulye ve salatalıklarda zararlıdır.
Tetrapodilidae: Çeşitli bitkilerde gal denilen doku bozuklularına sebep olurlar. Eriophyes vitis asmalara zarar verir.
6. Hayvan parazitleri:
Acaridae, Psoroptidae familyaları çoğu omurgalılarda kan emerek beslenir. Omurgasızlarda Acarapis woodi balarılarında
parazittir. Ixodidae'den Ixodes ricinus memelilerde ektoparazittir. Argasidae'den Argas reflexus kümes hayvanlarında parazittir.
Demodecidae'den Demodex folliculorum insanda saç diplerinde parazit yaşar, kelliğe neden olur.
16
Omurgasız Hayvanlar Sistematiği - II
Ders Notları
Ahmet Koçak, 2004
Classis CRUSTACEA (Kabuklular)
İki çift antenli, üç çift çiğneyici tipte ağıza sahip eklembacaklılardır. Vücutlarının bütün segmentleri ventralde ekstremite
taşıyabilir. Kabuklular çok değişik vücut yapıları gösterebilir. Bu bakımdan, yukarıda belirtilen yapılar bile kaybolabilir.
Sabit oturan veya parazit yaşayan formları sadece larva dönemlerinin öğrenilmesiyle teşhis edilebilir. Bunlar primer olarak
su hayvanlarıdır. Bu yüzden de solunum esas itibariyle solungaçlarla yapılır. Ilkel tipleri deri solunumu yaparlar. Karaya
geçmiş kabuklular solungaçlar yerine, hava solunum organlarına sahiptirler (kara Isopodları).
Vücutları genellikle dıştan belirgin segmentlerden meydana gelir. Gözlerin bulunduğu ilk segmentten (acron) sonra,
antennula (1.anten), anten (2.anten), mandibula (çene), maxillula (1.maxilla) ve maxilla (2.maxilla) ekstremitelerini taşıyan
segmentler gelir. Bazı kabuklularda bütün bu segmentler birbiriyle kaynaşarak tek parçalı bir yapı oluşturur. Göğüs
(thorax), birkaç segmentten meydana gelir. Bazı kabuklularda göğüs, baş ile kaynaşarak yeni bir vücut parçasını
(cephalothorax) meydana getirirler.
Şekil- Homarus gammarus (Istakoz)
Ekstremiteler kabukluların sınıflandırılmasında önem taşır. Thorax ekstremiteleri Malacostraca altsınıfında peraeopod adını
alır. Bunların ön taraftaki bir veya iki çifti beslenmede kullanılırsa maxilliped olarak isimlendirilir. Karın (abdomen) kısmı
eğer ekstremite taşıyor ise pleopod olarak isimlendirilir. Bunlar yapısal ve gördükleri iş olarak göğüs ekstremitelerinden
farklıdır. Son vücut segmenti genellikle ekstremite taşımaz. Bu kısım telson adını alır. Bazı kabuklularda telson, çatal
şeklinde bir kuyruk taşır ki buna furca adı verilir. Kabuklularda bütün ekstremiteler primer olarak çift çatallıdır. Ancak bazı
gruplarda ekstremitelerin dıştaki kolu (exopodit) sonradan körelmiş olabilir. Bu takdirde çatal bacağın iç kolu (endopodit),
bacağı tek sap halinde temsil eder. Başta antennula genellikle tek dallıdır. Ancak bazı gruplarda küçük bir yan dal da gelişmiş
olabilir. Baş dorsalde tek parçalı, kitin veya CaCO3 bileşimli bir kalkan (carapax) ile örtülü olabilir. Vücudu dıştan koruyan
bu kalkanın şekli, bulunup bulunmaması da sınıflandırmada önem taşır. Kabukluların hassas duyu organları arasında gözler
basit veya bileşik tipte görülür. Larvalarında görülen ilkel göz (nauplius gözü) başın üzerinde ve tektir. Bazı erginlerde de
nauplius gözüne rastlanır. Gözlerini tamamen kaybetmiş kabuklular da vardır.
Bu hayvanlar genellikle ayrı eşeylidir. Yumurtlayan dişilerde yavru ve yumurta bakımı da görülür. Başkalaşım ve larva
dönemleri vardır. En ilkel larva tipi nauplius larvasıdır. Bunlarda bulunan 3 çift ekstremite antennula, mandibula ve anten'dir.
Bazı kabuklularda ise zoea larvası görülür.
Kabuklular denizlerde, acı ve tatlı sularda, hatta karada yaşarlar. Büyük bölümü serbest, bir kısmı da parazit hayata uyum
sağlamıştır.
Şekil.- Larva tipleri. Solda: Nauplius /Metanauplius; sağda: zoea larvası. AU. nauplius gözü, AN1, AN2, antenler (1., 2.),
MX. 1. maxilla, MD. Mandibula, L. Labium, BA. karın bacağı, D. bağırsak, H. kalp
17
Omurgasız Hayvanlar Sistematiği - II
Ders Notları
Ahmet Koçak, 2004
Subclassis GNATHOSTRACA
Esas itibariyle vücutları çok sayıda segment taşır. Bununla beraber, Cladocera'da segment sayısı çok azalmıştır. Mandibula
iyi gelişmiş, mandibula'nın palpus kısmı ise erginde genellikle kaybolmuştur. Göğüs bacakları kaidede gnathobasis denilen
bir yapı taşır.
Ordo Anostraca
Vücutları ince, uzun yapılı, birbirine benzeyen çok sayıda segmentli, karapaksı bulunmayan
kabuklulardır. Thorax'ta ekstremiteler yaprak bacak (turgor) adı verilen segmentsiz organlardır.
Abdomen genel olarak 9 segmentlidir. Ancak ilk iki segment birbirine kaynaşmış olup erkekte eşey
organını, dişide de segmentsiz bir yavru kesesini taşıyacak şekilde değişikliğe uğramıştır. Telson furka
taşır. Antennula basit iplik gibi olup duyu organı olarak iş görür. Anten ise erkekte kanca şeklindedir ve
dişidekine göre çok daha büyüktür. Çiftleşme sırasında dişiyi yakalamak için kullanılır. Gözleri büyük,
hareketli bir sap üzerinde bulunan bileşik tiptedir. Çift halde bulunan bu gözlerden başka tek bir basit
göz de (nauplius) mevcuttur. Ayrı eşeylidirler. Bazen partenogenetik çoğalırlar. Yumurtadan çıkan
larvalar nauplius, metanauplius tipte olabilir. Senede bir nesil verirler. Yaprak şeklindeki bacaklarıyla
sudaki oksijeni süzerek alırken aynı zamanda küçük besin parçacıklarını da yakalayarak beslenirler.
Türlerinin teşhisi sadece erginlere göre yapılabilir.
Tatlı sularda yaşarlar. Sadece Artemia tuzlu iç sularda bulunur.
Şekil. Artemia salina
Artemiidae: Artemia salina sadece tuzlu içsularda yaşar. Branchipodidae: Branchipus stagnalis
(=B.schaefferi). Tatlısularda. Chirochephalidae: Chirocephalus grubei, ilkbaharda eriyen kar sularında
görülür.
18
Omurgasız Hayvanlar Sistematiği - II
Ders Notları
Ahmet Koçak, 2004
Ordo Phyllopoda (Yaprakayaklılar)
Vücutları
çok
sayıda
(Notostraca,
Conchostraca)
veya
sadece
birkaç
segmentten meydana gelir (Cladocera).
Karapaks kabuk şeklinde (Notostraca) veya
midye
kabuğu
gibi
(Conchostraca,
Cladocera) olabilir. Yaprakbacaklar en
fazla 40 çifttir. Cladocera'da bu bacaklar en
fazla 6 çift iken ayrıca segmentli bacaklar
da bulunabilir. Telson, furka taşır.
Antennula kısa, iplik gibidir. Antenler
Notostraca'da tamamen körelmiş iken
diğerlerinde büyük ve çift çatallıdır. Bu
takdirde yüzme görevini yerine getirir.
Bileşik ve nauplius gözleri bulunur. Ayrı
eşeylidir. Çoğu defa partenogenetik üreme
görülür. Larva nauplius tipidir. Sadeece
Cladocera'da gelişim metamorfozsuzdur
(doğrudan doğruya).
Birkaç cinsi denizlerde çoğu tatlısularda
yaşar. Küçük ve durgun sularda görülürler.
Balık besini olarak önemleri büyüktür.
Parazit ve zararlı türleri yoktur. Tür sayısı
bakımından zengin bir takımdır.
Üç alttakıma ayrılır.
Subordo Notostraca
Karapaks iyi gelişmiş olup thorax'ı örter. Şekil.- Supiresinin (Daphnia) yapısı. A,B. genel vucut yapısı;
Vücutları ince,uzun yapılı
segmentleri Tatlısularda yırtıcı bir yaşam sürdüren supireleri: C.Polyphemus, D.
belirgindir. Bileşik gözleri küçük ve Leptodora.
birbirine çok yakın yer alır. Nauplius
gözünün hemen önünde bulunur. Antennula
küçük, anten ise hemen tamamen körelmiş
durumdadır. Göğüs 40 çiftten fazla bacak
taşır. Bacakları vücudun sonuna doğru
gittikçe küçülürler. İlk çift gerçek
segmentli, uzun ve çamurda yürüyebilecek
yapıdadır. Dişide 11. bacak çifti yavru
kesesine dönüşmüştür. Diğer bacakların
hepsi yaprak bacak şeklindedir. Abdomen
sonunda çok uzun bir furka bulunur. Tatlı
sularda yaşarlar.
Triopsidae (=Apidae): Lepidurus apus.
Soğuk sularda, Ocak-Mayıs aylarında yaşar.
Triops cancriformis ılık sularda NisanEylül aylarında bulunur.
19
Omurgasız Hayvanlar Sistematiği - II
Ders Notları
Ahmet Koçak, 2004
Subordo Conchostraca
Midye gibi iki kapaklı karapaksı bulunur. En az 10
çift yaprak bacaklıdır. Vücudu tamamen kabuk
içersindedir.
Lynceidae: Lynceus brachyurus 6,5 mm boylu,
küçük göllerde, kumlu tabanda yaşar.
Limnadiidae: Limnadia lenticularis 17mm boylu,
Nisan-Ekim aylarında bulunur.
Subordo Cladocera
Midye gibi iki kapaklı karapaksı vardır. En fazla
6 çift yaprakbacak veya segmentli bacağı vardır. Şekil- Triops cancriformis
En azından baş kısmı kabuk dışındadır. Anten
büyük, iki çatallıdır. Genellikle tatlı sularda, deniz
ve acı sularda görülür.
Daphniidae (Supireleri): Daphnia magna ve
Daphnia longispina tatlı sularda yaşar. Plankton
ile beslenirler. Polyphemus, Leptodora cinsleri
yırtıcıdır.
Subclassis OSTRACODA
Vücut midye şeklindeki karapaks ile tamamen örtülüdür. Göğüste sadece 3 çift bacak bulunur. Başta
sadece nauplius gözü vardır. Denizde ve tatlı sularda yaşarlar.
Ordo Ostracoda (Midye yengeçleri)
Altsınıfın özelliklerini taşır. Antennula ve anten tek dallıdır. Göğüs bacaklarından ilk çift yürümede,
diğerleri ise kabuk içi temizliğinde kullanılır. Solunum kabuk içinde vücut yüzeyiyle sağlanır. Furca
genellikle bulunur. Boyları çok küçük olup 0,25-2 mm. uzunluktadır. Tür sayısı bakımından zengin bir
guruptur.
20