Full Text
advertisement
RUSY A'NIN "ERMENİsiZ ERMENİsTAN" POLİTİKASI VE BU ALANDA Kİ FAALİYETLERİ Nurcan YA VUZ* yıllar Uzun içinde Türklerle üzere emperyalist büyük Sözde, azınlıkların uğruna dost Avrupa Rusya başta gibi adlandırılan menfaatleri devletler doğrultusunda hristiyan güden kendi yoluna Osmanlı Amerika, menfaatleri gitmişler milliyetçilik hararetle nüfuzları ayrılık ve desteklemişler ve ve Devleti'ni parçalamak için özellikle gayri müslim tebaa başlayan Türk ermiştir. amacı kışkırtma Rusya başlayınca etmeye koruma Ermenileri menfaatleri yaşayan Osmanlı topraklarında yaşayan haklarını ve diye devletlerinin da böylece sona sınırları Devleti olarak muazzamalt hareket dostluğu İngiltere birarada, "düvel-i doğrultusunda Ermeni Osmanlı XIX.yüzyılın sonlarına doğru, Ermeniler, olmak boyunca arasında hareketlerini Balkanlarda de kendi devletler kurmaya çalışmışlardır. İşte bütün bu planlar doğrultusunda, aslında Ermeni meselesi altında "Şark Meselesi"nin bir parçasını oluşturmuştur. Ermeni sı yası * meselesinin, gayelerinin büyük tahakkukunda devletlerin kullanılan kendi bir Atatürk Üniversitesi Atatürk tı keleri ve İ nk i liip Tari hi Enst i tüsLi Araştı rma Görevi isi 145 vasıtadan örnek, başka birşeyolmadığını 1877 -78 olmuştur. Türk-Rus gösteren en güzel başlaması harbinin Çünkü 1854 Kırım Harbi 'nden sonra Rusya, Yakındoğu'da gırışecegı karşılaşacağını devletlerle başka yönelmekten varmıştı 1. Bu gördüğünden büyük Uzakdoğu'ya kalmadığının çare durum teşebbüste her farkına Alman-Fransız 1870-1871 harbine kadar devam ettikten sonra İtalyan ve Alman milli birliklerinin kurulmasına karşılık Rusya ise bir Birliği" "Slav İngilizler ise bir Ermeni meselesi başlanmıştır. Bir düşünmüşlerdi. İşte bir silah taraftan olarak Osmanlı edilirken diğer taratan da Rus tezi suretiyle harp bilfiil ıse Almanlar bir Rus-Fransız Ermeni Rusya'yı meselesine Balkanlarda bırakmayı kullanılan büyük kullanılmaya yardım mükiifatlandırılmak yanında, Bunun ittifakından çekin- bir tarafını çökertmek yardım etmek suretiyle yıpratıcı bir kendilerine Abdülhamit sürerek, A.Erçıkan. Tarihte maşa harpte serbest alanında siyaset durumundaki Erme- ait çok daha farklı hayalleri hükumetinden temınme çalışıyorlardı. ilerİ devletlerin numaralı bir nilerin ise, idaresini amaçla düşünmüşlerdir. Böylece vardı. ittifakın, bu Devleti'ne hazırlanıyordu. diklerinden, muhtemel için karşılık Buna Rusları zayıf düşürmek amacıyla onları sokmayı harbe yönelmişti. siyasetine iki türlü menfaat Birincisi: Abdulhamid'in keyfi Avrupa müdahalesi kendi ile Türk-Enneni Münasebetleri, Ankara. 1949. s.23. 146 diğeri istiklallerini temin etmek, bahşettiği hürriyet hükümete karşı yapılacak bir muhtar bir sayesinde gelmek Kanun-ı Esasi'nin ilk müsait fırsatta suretiyle müdahale idare de; ve neticesinde nihayet tarafından Avrupa kendilerine istiklal1erini temin maksadıyla bir kısmı Anadolu'da, bir kısmı Rumeli'de olmak üzere açık bir şekilde milli varlıklarını temin etmekti. Gerek Ermenilerin devletlerinin Osmanlı gerçek çok Çünkü kongre açıklama, bunu için şey eden ortaya Osmanlı devletlerinin Ancak Antlaşması'nın koymuştu. bu Bismark, değil, Devleti için çıkarlarına dokunur Antlaşması'nı Ayastefanos Antlaşması'nın bir evreye sırf maddeleri değiştirmek Sonuç da öyle olmuş ve 61, maddesi ile Ayastefanos Anadoluıslahatı ile ilgili 16.maddesi küçük değişikliklerle kabul edilmişti2 , Böylece Berlin Kongresi ile Ermeni yenı olan toplanmakta olan Berlin beklemekteydi. toplandığını belirtmişti. Berlin haberdar başlangıcında Bismark'ın yaptığı açıkça Berlin Kongresi'nin ihtiva sırada Avrupa başka birşey değildi. hayalden A vrupa niyetlerinden Devleti ise, o Kongresi'nden gerekse girmiş meselesi ve Ermeniler, büyük devletlere daha çok ümit bağlamaya başlamışlardı. Buna rağmen :2 Hüsamettin Yıldırım, Rus-Türk-Ermeni Münasebel!eri Ankara. 1990, s.:24. 141 (ı 914-1918), Antlaşmasının Berlin etmemişıi, Ermeniler şekilde duygusal Varcahetyan Bitlis, 6 ı .maddesi Berlin Ermenileri Kongresi'nde etmişlerdi. hareket tamamen Ermeni başvurusunda; kongreye tatmin Erzurum, Nersiz Van, Diyarbakır, Elazığ ve Sivas illerinde Ermenistan kurulması talebinde bulunmuştu3 . Onların bu talepleri Osmanlı Devleti aleyhinde yaptıkları ilk resmı çıkışları olmuştu. denilen bu toprak şeklinde parçası sonuçlanınca4 alanına girmiş siyaset Antlaşması, Nihayetinde Berlin Bütün bu üzerinde durumlara sebep Osmanlı Rusya __.. ·e·_ _• 3 4 IL.Katerina başlamışlardı. arasındaki savaş olan en büyük Aslında gizli emellerinin büyük etkisi sokulmaya yapılması oluyordu. çalışmalarında, Rusya'nın ve ıslahat Ermeni meselesi resmı olarak yetkili devlet Rusya idi. Deli Petro Ermeni illeri bütün bu Devleti üzerindeki olmuştu. Şöyleki; zamanlarında 18ü6'da 1812 Osmanlı Bükreş Ruslar Kafkasya'ya Devleti ile Antlaşması ile _ Cemal Paşa, Hatıralar. İttihat Terakki ve Birinci Dünya Harbi, İstanbul, 1959, s.338. 1878 Berlin Antlaşması'nın 61. maddesine konulan ıslahat şartı şöyle idi; "Bab-ı Ali, halkı Ermeni bulunan vilayetlerde mahalli ihtiyaçların gerektirdiği ıslahatı yapacak, Ermenileri, Çerkez ve Kürtlere karşı koruyacak ve ara sıra bu yolda alınan tedbirleri anlaşmayı imzalayan devletlere tebliğ edecektiL" (Fahir Atabek, Doğu Cephesi, (I 919- ı 921), sA). Bu kayıt İstanbul Patriği Hartunyan'ın da çabasıyla Paris ve Londra'da yetiştirdiklcri Ermeni komitecilcrin eline faydalanılacak bir silah vermişti. Hatta bu madde daha sonra büyük devletlerin Türkiye işlerine karışmalanna ve Em1cniler lehinde padişahlara baskı yapmalarına imkan hal.lrlaml~tlr. (Niyazi Ahmet Banoğlu, Ermeninin Ermeniye Zulmü. Ankara, 1976, s.IS). 148 bulmuştu. son esnasında "harp antlaşmanın Bu Osmanlı karşı Devleti'ne düşmanca affedilmesi"nden Balkanlardaki ortodokslar esnasında harp bir maddesi ile tebaanın harekette bulunan diliyordu. Bununla gibi, gizli işbirliği Ruslarla bahseolduğu yapan birçok kasdedilmişti. Ermeni de Bu birlik ve beraberlik kafalarda pek çok soru işaretini de beraberinde Osmanlı birlikte Boryan'a bağımsızlığı lendiği farklıydı. minden kültür hayır 5 bir Ermenistan askeri Rusya gücünden tarafından değerlendirilmişti. ı yaşadığı yerleri yerlerde Ruslaştırma politikası herhangi çıkmasını engellemekle bir da basamak basamak yok bile çok 828'den sonra işgal etmeye Ermenilerin teşebbüslerini Çarlık Rusyası'nın LPetro'nun ettiği meydana ocaklarını bağımsız arzuları bu gitmişti. emelinin ve yöneti- ediyorlardıS. arzu işgal İran'ın kendilerinin ıçın daha farklı şekilde Rusya, Ermenilerin yoluna kuruluşu daha kurtarılması ve devletinin Ermenilerin Fakat Ermenilerin hayalleri çok Ermenilerin başlamış yazarı ilgi- Ermeniler, faydalanmayı savaşan ile kurulması devleti Hükümeti'nin ve Ermeni yoktu. Ruslarla beklentisi ne idi? Rus Çarlık göre; Acaba karşı Devleti'ne Rusların Ermenilerden getiriyordu. kökünden ekonomik, politik politik kalmayıp, etmiş kazımıştı. Çünkü çıkarları "Bağımsız B.A.Boryan. Armeniya Mejdunarodnaya Diplomatiya i SSSR, east II, Moskova. 192':1.5.212. 149 ve Ermenilerden ihanet gören Rusya onları imtiyazlardan basamak basamak mahrum etmiş ve bağımsızlık ruh u n u o r t.a d a n k a i d ı r mı Ş s ada he r f ır sat ta Ermenilerden faydalanmaktan da gerı kalmamıştı. Hatta 1877 - 1878 Osmanlı-Rus savaşında Rusya'daki Ermeniler Ruslada aynı şartlarda savaşmışlardl. İşte o zamandan itibaren Rusya, Ermeni muhafızlığmı başlatmış ve bu gayelerini sonuna kadar devam ettirmişlerdir8 . Hatta Ermenilerin bu kadar fedakarlık yapmaları karşılığı olarak Rusya Ermeni subay ve askerlerini ödüllendirmiş, Ayastefanos Antlaşması'nın 16. Berlin Antlaşması'nın 61. maddelerinde ErmeniIerle ilgili ıslahat tekliflerinin yer almasını sağlamışsa da bütün bunlar Ermenileri tatmin etmemiştiı Ermenilerin beklentisi herhangi bir ıslahat değil, bağımsız bir Ermeni Devleti'nin kuruluşu idi. Çünkü Ermeniler Ayestefanos Antlaşması sırasında İstanbul'daki Ermeni patriği Nersiz vasıtasıyla Rus başkumandanı Grandük Nikoliyeviç'e baş vurarak Doğu Anadolu 'da Ru sya'nın himayes i altmda bir Ermenistan kurulmasının, Türklere kabul ettirilmesini talep etmişlerdi9 . Onların bu talepleri Rusya tarafından dikkate alınmakla kalmamış, bu uğurda sonuna kadar da başarılı mücadele vermişlerdir. 8 9 Cemal Paşa. H:ıııralar, s.337. Mehmet Kasım. Talaı Paşa'nın AnıLır!. İstanbuL. 151 1986, s.43. Rusya'nın bütün bu dirmeye çalışan bazı tarihçilere göre bütün gücüyle Doğu Anadolu'dan uzanan ve dolayıı olmazsa, çalışıyordu. İşte ters Bu Ermenileri asıl maksadı; Çukurova'ya kalacak İstanbul'u ele kadar olan şayet amaçla yollardan bir doğrudan geçirmeye bu doğrultuda stratejik öneme sahip oluşturulması Ermenistan" düşüyordu. bağımsızlık Ermenilerin ve kontrolünde "Bağımsız bir bölgede emeline Basra'ya yaratmaktı. Ermenistan ise; Rusya'nın destekleyen kendi değerlen­ faaliyetlerini Hatta III.Aleksandr, kışkırtıcı emelleri için bu bir araç olarak görev yapabilecek bağımsız bir Ermenistan'ın Türkiye sınırlarında yaratılmasını değil, Ermeniler arasındaki kazımayı bağımsı z Ermenistan ideallerinin bile planlıyordulO . Onun bu politikası tarafından halefleri edilmişti.Şöyleki II.Nikola'nın Çarlığı'nın Kafkasya'da mezhebine Gregoryan geçirilmcye Ermenileri çalışılıyordu. Rus hükümeti ile Ermeniler meydana gelmişti. Hatta Çarlık işgalinden sonra uygulamaya prensibi böl ve yönet Haziran ilgili Ermeni i o kökünü ı 909'da Çar'ın bakanlıklara okullarında Hüsanıeltin Yıldırım. da takİp ilk yıllarında, zorla ortodoks Bundan arasında dolayı düşmanlık Rusyası'nın Kafkasları çalıştığı politikası siyasetin temel olmuştu. Bu amaçla emriyle kiliselere ait mallar devredilmiş, Rusca eğitim aynı emirle mecburi bütün kılınmıştı. Rus-Türk-Ermeni Münasebetleri. (1914-1918), Ankara. i990, s.33. 152 Çarın emrının nılmış, uygulanmasında kiliseler tahrib atılmıştı. Hatta yayınladığı 1901 asker kuvveti ku 11aruhbanları zindanlara edilmiş, yılında Çarlık hükümetinin tamimIe daha önce Anadolu'daki isyanlarından kaçarak Rusya'ya Ermeni iltica eden Ermenilerin derhal Rus tabiyetini kabul etmeleri veya Rus topraklarını Ancak ulaşamamış istenilmiştiii. terk etmeleri bü lün bu zulüm baskı lar ve amacına Kafkas berisinde yaşayan milletler Ruslaştırılmamış, aksine bu milletlerin birlik ve ve teşkilatlanmaları ıçın ıyı çok Ermeniler ya Sosyal Demokrat Taşnaksütyun diye Hınçak bilinen fedaras yonuna yönelmişlerdi12. ile arasında Ermeniler zemın geçirmek Boryan'a göre; Türkler meydana gelen çatışmaların B alkan krizi nden Devleti'nin zayıf1amasını fırsat bilen Ermeni meselesini, Doğu Anadolu'yu ele ümidiyle Kafkas Genel Valisi politika destek tekrar niyetlerinin sahneye koymuştu. Hatta Vorontzov-Daşkov tarafından görmüştü. Ermeni meselesi bir amaç işgalci ihtiUllci Osmanlı Çarlık Rusyası bu Partisi'ne ya da Ermeni sorumlusu ise Ruslardı. 1912 yılına geli ndiğinde dolayı oluşmuştu. değil, Çarlık Rusyası da ıçın sadece sömürgeci ve gerçekleştirilmesi ıçın bir araç olarak değerlendirilmişti. Gerçekte Rusların, Ermeni devleti kurma gibi bir niyetleri yoktu. Çarlık hükümeti ı i 1'2 Yıldırım, Rus-Türk-Em1eni Münasebetleri, 5.36. Baryan. Armeniya Mejdunarodnaya Diplomatiya.... 5.337. lS3 öteki devletler Yakın takdirde, Doğu gibi Anadolu'yu Doğu'da etkisini geçirdiği ele kuvvetlendirecek Akdeniz ve İran körfezine yol açacak stratejik askeri kullanmayı planlıyordu. bir üs olarak İşte Rusya bütün planları bu doğrultusunda, ıslahatını sağlamakla işe başlamış Ermeni 1913'de Ermeni ıslahatı Temmuz'unda yapılan ve 22 adımını atmış için ilk projeyi kabul ettirmek için epeyce çaba Hatta Rus Ermenistan'ın Ruslar adım yorumlamıştl. ve 1913 toplantısında komisyon maslahatgüzarı Mayıs sarfetmişti. ıslahatını Ermeni tarafından işgali bu için atılmış bir Çünkü artık Ruslar zamanlarda Kafkasya Ermenilerine karşı siyasetlerini olarak değiştirmişlerdi. Önceden bulundurduklarından derhal yol olduklarını ve dikkate alan Rusya alınmış olan bütün mallarını Ermeni siyası mahkumları hakkında etmekle lütufkarlığa başlamıştıı 3. bu nefret eden Manastırının Eçmiyazin önceden Ruslardan altında hakiki Ermeni daima emniyetsizlik ve karşı değiştirmiş Rusya'nın tazyik dolayı ihtilalcilerinin Rusya'ya güvensizlik beslemekte Ermenileri son siyaseti o Ermeni geri vermiş genel zamana af ve ilan kadar ihtilalcilerinin de kendilerine kaymasına sebep olmuştu. Ruslar için maksat, Doğu Anadolu'da huzur ve sükGnu bozmaktl. Bunun için önce Ermenileri himaye etmek ve lehine i 3 Cemal Avrupa'nın Paşa. Hatıralar. merhamet s.35R. 154 hislerini onların uyandırmak lazımdi. yanında Bunun beyle'rden ziyude bölgedeki Kürt beylerini ve nüfuz sahibi şeyhleri olan teşvik ederek bunları hem hükümet ve hem de Ermeniler ale yhi ne ayak! and ırmak gerekiyord u. Ha tta bu amaçlarını gerçekleştirmek bulunmuştu i4 dahi . ettirmişti. müfettişlik pek Şubat Hatta 8 çalışma yaptığı ıslahat kabul için altı doğu ayrılmış bölgesine 19!4'de üzerinde Osmanlı projesini de Bu projeye göre; ve Norveçli ve bir de Hollandalı müfettiş Ekim 1914'de Birinci Dünya Harbi 'nin Osmanlı kazanılmasına Osmanlı Devleti için kanlı razı kesinlikle Harbi icraatta Kaybettiği takdirde "\!ilayat-ı Şarkiyye" ise meselesi, çıkarılacaktı. çıkarmak kanlı milletini boş yardım ettikleri İttihat şiddetli ı..ı 15 i6 yere maku i Her vasıtalara meşgul veya şiddetle değillerdi. Esasen elde hristiyan iki ve Ermeniler edilemezdi. Devleti çökecek ve önceden beri himaye eden Avrupa meydana bu proje kanla başarı Osmanlı da l5 üzerine çıkması kazandığı takdirde hiçbir bir atanmışsa istikla1İnin Ermeni viUiyeti iki buralara, Ermenilerin mantıklı düşünenleri Devleti'ne ettiğinden Devleti de seferberlik ilan uygu lanamamıŞ tır. girişimde çok Ermenileri tarafından şekilde teşe bbüs yeniden de etmek. isyan Ermeni edecekti. Ermeniler, Ruslara isyan çıkardıkları takdirde komitesininde aynı vasıtalarla belki de bir surette karşılık vereceği tabii idi 16. Cemal Paşa. Hatıralar. 5.358. Boryan. Armeniya Mejdunarodnaya Diplomatiya. s.285. Ahmet Refik Altınay. İki Komite İki Kıtal. İstanbuL. ı 919. $.44-45. 155 daha doğrusu Osmanlı Daha dahill ıslahatla vilayetleri için savaşa getirtilmiş devam istiklalimize devlet kararları bundan şartların olan birer varsa sonra iki etmesine girmesindeki dahilı ve savaş zamanında ilgilenemeyeceğinden Doğu memuriyetlerine Zaten Devleti, Anadolu müfettişin genel görmemişti. lüzum amacı, bu harp sayesinde darbe indiren bunların kendi ne tümünden kadar kurtulmak memleketimizde mahalli gerektireceği ıslahatı bizzat kendisi yaparak hür ve müstakil devletler gibi yaşamaktı. Bunun için bütün ıslalıat dahili bırakmaya sonraya Taşnaksütyun Diğer yandan Ermeni savaşa girri1esi toplantılar tespi t için Birleşik MilLi Ermeni Devleti'ne sadık yapmaları, karara bu dış tesidere varmışlardı l8 şekilde durumun kuvvetleriyle Aldıkları ı 7 III olumlu da Osmanlı ise, Osmanlı Devleti'nin halinde alacakları yapıyorlardı. Yapılan Kongresi'nde, Ermenilerin kalmaları, askeri görevlerini kapılmamaları şeklinde bir Hatta Taşnaksütyun reisieri de propagandalar yaparak bu suretle Devleti'ne güven da . harpten kararını bu komiteleri önce, durumu Osmanlı ve genel bildirmiştiı 7. girmeden karşı Rusya'ya vermiş karar reisIerine savaşa Devleti teşebbüslcrini istemişlerdi. vermek alacağı şekli hazırlanmayı kararın Osmanlı Diğer yandan bekleyerek bütün ihmal etmemişlerdi. hemen akabinde Erzurum'da Cemal Paşa. Hatıralar, 5.359. Boryan, Armcniya Mejdunarodnaya Diplonıatiya .... 5. ı 94. 156 Taşnaksütyun'un sekizinci toplantıda, savaş çıkması kongresi halinde toplanmış Osmanlı ve bu Devleti ile mücadele kararı alınmıştıı 9. Aynı tarafından Çara zamanda 191 4'de Tiflis'e gelen Çar kabul edilen Eçmiyazin Katogikosu Kevork, yaptığı hitaben kurtuluşunun, Rusların konuşmada; Osmanlı himayesinde Ermenistan savaşın bununla da yetinmeyip Taşnaksütyun günlerinde bir ve olabileceğini söylemişti20 , Devleti'yle mümkün Ermeniler, ayrılarak Devleti'nden kurulacak Ermenilerin dış Partisi'nin ilk ilişkilerini yöneten Dr.Zavriyev, Kafkas Genel Valisi VorontzovDaşkov ile görüşmüş çıkacak savaşta desteği adına Ermeni milletinin Kafkas Cephesi'nde karşı Türklere partisi ve Ermeni milleti Rus göstermeye ordusuna ve elden partinin bütün valinin emrine vermeye hazır olduğuna gelen bütün gücünü genel dair teminat vermişti 21 . diğer Böylece bir taraftan Çarlık Rusyası'nın tahriki, taraftan Katogikos ve komitecilerin gayretleriyle Kafkasya'da Türklere karşı büyük bir mücadelenin hazırlığına başlanmıştı 22 . Rusya diğer 19 20 21 22 ıse bü tün bu planları doğrultusunda devletlerin prensip itibariyle fikrini de aldıktan Esat Uras, Tarihte Enneniler ve Enneni Meselesi. İstanbuL, 1987. s.579. Sadi Koçaş, Tarih Boyunca Ennenilcr ve Türk Ermeni İlişkileri, Ankara, 1967.5.186. Yıldım1, Rus-Türk-Ermeni Münasebetleri, 5.50. Banoğlu, Enneninin Enneniye Zulmü, s.18. sonra İstanbul'daki elçisi Bay Giers vasıtasıyla Bfrb-ı Ali'ye bir teklifte bulunmuştu. Teklif şöyleydi: "Altı birleştirilmesi, vilayetin müslüman aynı hristiyanların aynı ve çağrılması, memur oranın ve meseleyi halletmek bildirmişti. için Rusya'nın Ermenilerin tereddüt edilmemişti. ikna teklifi bu teklifinde aykırı düştüğü Fakat ıslahatın Böylece Ermenilerin dünyanın her Kafkasya'ya savaşın Ermeni artık askerler Rus fırsat bilen Ermeniler, ordularında bulunuyordu. başladığında, vaadlere teklifleri gönüllü Ayrıca olacağı bu yapılan yabancı yapılması uygun başlamasını yerindeki gelmişlerdi. gidilmiş, birlikte daha güvenleri kalmadığından reddetmi şlerdi 24. karşısında teklifler yoluna bulunmanın düşünülmüştü. gerektiğini edilmemesi Hatta edilmesi dışında müdahalenin Savaşı bu Rusya'nın Rus elçisi, Fakat teklif Türk istiklaJine kabul Rusyalı tayininde Türk menfaatlerine uygun biçimde arzusunda bulunduğunu ve bu iyi niyetli karşısında teklif polislerin altına bu vilayetin bir genel idaresi. "23 görüşülmeye başlanıldığında, kurulması, oranda silah bilhassa alınması, dikkate taarafından vali makamı bir idare da Türk-Rus Ruslar taarruza geçmeden önce Kafkasya'da da Ermeniler hazırl1ğa başlamışlardı. Ermeni Komitacısı Antranik Tiflis'e getirilerek, bunun 2:ı Kasım, 24 Kasım, Talat Talat Paşa'nın Anılan, Paşa'nın Anılan, s.20-2 ı. s.22. 158 emrinde Ermeni intikam alayları kurulmuştu. Osmanlı Mebuslar Meclisi'nde üye olan Erzurum Milletvekili Karakin Pastırmacıyan ve daha bir kaç Ermeni teşkilat milletvekili, emirlerine Genel göre ve dört kurmuşlardı. gönüllü müfrezesi Kafkas toplanmışlar için Tiflis'de bunlar harp alanına hafta içinde harekat Varan tzof- Daşkov' u n V al isi başladıktan sonra, üç gireceklerdi. Rus komuta heyetinin planına uygun olarak, Taşnaksütyun Cemiyetinin verdiği kararlara göre; Antranik'in kuvvetleri, bulunan bayrağını Taşnak muharipleri Ekim Devleti kumandasındaki Komi te Rusya'yı tebaası katılmak oralarda çıkarak isyan i 914'de sınırını Rus geçer alayı Ermeni yıllardan Kafkas beri ordusu geçmez Antranik da Van yönünden başlamıştı25. Ekim Cemiyeti dağlara teşkilatı ayaklanma hazırlanmıştı. harekata yaklaşmaz, çekeceklerdi. Esasen Van 'da ve daha birçok yerlerde Osmanit yaklaşır Van'a ı 9 ı 4'de ele b ir Rusya ile beraber Osmanlı Devleti'ne beyanname i le, destekleyeceğini olan ıçın bir çok bü tün dünyaya Ermeniler Kafkasya'ya harp Taşnaksütyun ilan etmişti. ku vvetleriyle bildirmişti. de gelmişler Türk bu harekete ve çetelere girmişlerdi26 . 25 26 Atabek, Doğu Cephesi, s.7. Hayri Gökçay, Bir Türkün Hatırat ve intikamı. İstanbuL. ı 958, s. 21. Rus yazarı Soryan bu hususta şu yorumu yapmıştır: "Cihan sava~ı herşeyden önce Yakın Doğuda hakimiyet uğrunda mücadele gibi düşünülmelidir. 159 Ruslar ıse, sadece silahlandırarak savaşa savaş zamanda yanında Bunun para Çar öncü dahi da bir Ermenileri kalmamış, birlikleri aynı vazifesi silahlandırmıştı. Ermenilerini de Taşnaksütyun yardımında II.Nikola hazırlamakla çıktığında Osmanlı görebilecek Kafkasya'daki aracılığı Cemiyeti bulunmuştu27 . beyanname 28 Diğer ile taraftan yayınlayarak, Ermenileri ayaklanmaya teşvik etmiş ve Eçmİyazin Katolikos'unu da aynı şekilde faaliyete zorlamıştı. Bu şekilde yer Ermeni gençleri kitle halinde Rus aldıkları falaliyete beri 27 28 Osmanlı geçmişlerdi. Osmanlı çalışmaları ile gibi, Elli seneye yakın kurmaya çıkarmak ve isyan de çeteler bir zamandan İmparatorluğu'nun aleyhinde kuvveden fiile teşkilat Devleti'nde saflarında yaptıkları için, bütün güçleri hareketleri için Türkiye şüphesiz savaşın en zengin ganimetidir. Burada dokunulmamış petrol, bakır, gümüş kaynakları, tuz yataklan, fevkalilde verimli topraklar bulunuyordu." (Baryan, Armeniya Mejdunarodnaya Diplomatiya, s.382). Askeri Tarih Belgeleri Dergisi (Aralık 1982) Yı 1.3 i , Sayı.8l, Genelkunnay Başkanlığı Ankara. Belge No.l807, s.24. Ermenilere silah dağıtmak amacıyla Rus generallerinden Loris Melikofun oğlunun bu amaçla Van bölgesine gittiği dahi haber alınmıştı. (ATASE, Kls.29 [8, D.797, F.6). Beyanname şöyleydi: "Ermeniler! Şarktan garba kadar bütün büyük hakları cclbime icabet ettiler. Ermeniler, aranızdan birçoklarını mahveden ve hala da mahvetmekte olan beş asırlık zulümden sonra kesbi istiklal etmenizin saati gelmiştir. Sizin sadakatiniz beni silahlanmızın nihai zaferi ile hakkımıza hadim olacağınıza inandırıyar. Ermeniler! Çar hükümeti emrinde slav kardeşlerinizle birleşiniz. Böylece hak ve istikliilinize kavuşacaksınız." (Erçıkan. T3rihte Türk Ermeni Münasebetleri, s.21). 160 hazırlanmaya başlamışlardı. Anadolu'da bu hazırlıklar ederken, harp dolayısıyla diğer Osmanlı tebaası gibi silah altına alınan Ermenilerde silahları, cephaneleri ve üzerlerine giydirilen asker elbiseleriyle birlikte mensub oldukları birliklerden . kaçmaya ve Osmanlı Devleti bünyesinde kurulan gizli çetelere katılmaya başlamışlar29 . İşte bütün bu faaliyetleri ile Rusya Birinci Dünya Harbi öncesinde Ermenilere karşı uyguladıkları baskı siyasetinden vazgeçmişti. Çünkü Alman, Avusturya-Macaristan cephelerindeki durumunu tehlikeye düşürmernek için, orada fazla kuvvet bulundurmayı tasarladığından, nisbeten zayıf tutmak istediği Kafkas cephesinde kendi kuvvetleri yanında Ermenilerden de faydalanmayı esas tutmuş ve Ermenilere karşı gayet iyi muarnelede bulunmak ve onların en büyük koruyucusu olmak rolünü devam takınmıştı30 . 29 30 Hulki Sara!, Ermeni Meselesi, s.355. Ermeniler Doğu Anadolu Türklerini temizlcmek için kurulan güce katılmak üzere gönüllü askerler topluyor ve hu biriiklere gönderiyorlardı. Böylece bağımsız bir Ermeni hükümeti kurulabilecekti. Ermeni desteğini almaktan memnun olan Ruslar ise hağımsız bir hükümet olan Kafkasya ve Doğu Anadolu topraklarının durumunu görrnek için Osmanıdardan daha endişeli değillerdi. (Shaw Shaw, History of The Ottoman Empire and Modern Turkey, Paris, 1977, 5.323). Hatta Başkumandan Nikolay Nikoliyeviç Ağustos 1914'de AvusturyaMacaristan halklarına müracaatla şunları söylemiştir: "Kendi tarihi vaziyetterine sadakaıli olan halkların yabancı zulmünden kurtulması için defalarca kan dökmüş Rusya. hakkın ve adaletin devamından ayrı hiçbir şey araınıyor. Aslında bu ve bunun gibi sloganlar Rusya dış politikasının asıl hedcllerini helirtiyorlardı. Yabancı zulmünden kurtulmak isıeyen 161 Harbin başarı sonunda Rusların Ermeniler Jse anlayarak bütün çalışmayı Allahın kazanılaeağına bu samımı hareketlerini varlıklarıyla büyük onların lütfu inanan emrinde olarak teUikki etmi şlerdi. Rusların yardımlarıyla da karışık birlikte ve onlarla ve elebaşıları yetişmiş ve bu önemli bir gerekir; Ruslar harpte galip yardıma gelirse uygulanacağını Rusya'nın O değiştirecekti. belli idi ve ı - şu okulundan Ermeni nokta şunu olarak, Ermeni leri davet durulması üzerinde söylemek ayaklanmaya ederken onlara; Rusya vilayetlerinde ıslahat projesinin vaad ediyorlardı. Yani Ermeniler için ile halde de bir istiklal bahis Ermeni milleti sadece Esasen o efendinin, üç büyük prensibe Paleologların İmparatorluğunu mirasına parçalamak, doğu mevzuu efendi politikası konmak için Osmanlı Ortodoks dinini küçük milliyetıerin yardımı jle başka toprakları işgal etmek vasıtası ve idi." (Boryan, Anneniya Mejduna,rodnaya Diplomatiya... , s.384). Shaw, Hıstory Of The Ottoman ..... s.323; Alper Gazigiray, Osmanlı/ardan Günümüze Kadar Vesikalarla Ermeni Terörünün Kaynakları, Herekc, ı 982, s.378. silahı 162 da dayanıyordu: müdafaa etmek, Akdeniz'e çıkmak. 2- Basra'ya Hint denizine inmek. 3ı ve Doğu gelişi olmuyordu. harp tarafından subaylar olaylarda gereken kendilerine Rus başlanmıştı3 ı. birlikleri kurulmaya Gelişen askerleriyle olarak Ermeni çete reisieri özellikle asıllı Ermeni ve Rus İran, 3- Hindistan ve Asya ticaretIerini Rusya'ya çekmek 32 . Bütün bu plan ve projelerden sonra Ermeni altında Van'ı imzasını suretiyle çalışıldı. işgal ederek yapmışlardı33 . katliamlar karşı Pastırmacıyan çeteleri taşıyan ve halkı Papazyan'ın öldürmüşler Önemli tamimler oluşturulan her emrı çeşitli ve Ermeni liderlerinin tarafa gönderilmek Ermeni gönüllü listeleri çoğaltılmaya Tamim şöyleydi: "Ermeni milletinin Rusya'ya değişmeyen gelmiştir. Ermeniler sadakatini sınırın zamanı göstermesi ötesinde bulunan birçok kardeşlerini kurtarmak için hiçbir fedakarlıktan çeki n memeI i d ir." 34 Bu şekilde çoğaltılmaya çalışılan gönüllü listelerine Fransa'dan, Amerika'dan, Bulgaristan'dan, Buhara' d an, bü tu n İngiltere'den, Romanya'dan Rus y ai dan gelen ve hatta Ermeniler giriyorlardı. işlerini toplama 32 33 H 35 Bunlar mallarını satıp, ticaretIerini, bırakıp, silah ve cephanelerini temin edip ve yeri olan Tiflis'e koşmuşlardı3S . Çarlık Erçıkan, Tarihte Türk Ermeni Münasebetleri, s.23. Edgar Granville, Çarlık Rusyasının Türkiye'deki Oyunları, Çev: Orhan Arıman, Ankara, s.89. Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, İstanbul, 1987. s.590. Erzurum vali vekili Cemal Bey'in 14 Eylül 1914 tarihli IlL.Ordu Kumandanlığına yazdığı tclgraf meseleyi daha iyi aydınlatmaktadır. Telgraf şöyledir; "Rusya'da bulunduğum sırada gerek doğu illeri probleminin ve gerekse Kafkasya'da meydana çıkan ufak tefek problemlerin çözümünde Rus hükümetinin Ermenilere görülmedik derecede güvendikleri ve onları kendi tarafına çekip Doğu Anadolu'da istediği zamanda bir ayaklanma ve karışıklık çıkararak içişleriınize karışma ve hükümetimize baskı yapabilme amacını güttüğünü resmi ve 163 bayrağının hizmetine giren Ermeni gönüllüleri aşağı yukarı üç tümen yani bir kolordu tutarındaydı36 . Bu defa Ermeniler için olmak veya olmamak meselesi söz konusuydu 37 . Hatta 13 Nisan 1915 tarihinde Bükreş Ataşemiliterliğinden başkumandanlığa gelen bir yazıda, Kafkasya'daki Ermeni gönüllü birliklerinin kuruluşları şöyle gösterilmiştir: 1- Meşhur ihtiHilci Antranik kumandasında, ikibin Ermeni gönüllüsü ve iki Don Kazak taburu, Van bölgesinde. 2- İhtilalci Hamazasb kumandasında binikiyüz Ermeni gönüllüsü ve iki Don Kazak taburu, Van bölgesinde. 3- ihtilalci Pastırmacıyan kumandasında, iki bin Ermeni gönüllüsü ve Pakkori Kazak taburu, Kars~ Erzurum genel istikametinde. 4- İhtiUllci Keri kumandasında, bin Ermeni gönüllüsü ve iki Kazak taburu, Kars bölgesinde. 36 37 gayri resmi olarak işitmiştim. Bu amaç için pek çok para harcayan Rusların Ermenileri kendi tarafına çektiğini ve Ruslara karşı Ermeniler arasında uyanan bu tutkunluğun biı.im taraf Ermenileri arasında da yayıldığını yine Petersburg'da hulunduğum son zamanlarda öğrenmiştim." (ATASE, Kls.281 ı, D.26, F.24-1). Granville. Çarlık Rusyasının Türkiye'deki Oy~nlan, 5.89. Komite Horizon gazetesiyle şu bildiriyi yayınlamıştı; "Bugün artık Türkiye Ermenileri şehitleri adını taşıyan o kanlı tarihe son vermek zamanı gelmiştir. Bu şanlar için de Ermeni de artık kendi yerine sahip olacak ve kendi gücüyle toprak.larında yapılacak. savaşlara yardım edecektir." (Uras. Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, 5.591). 164 5- İhtilalci kumandasında Karakin binbeşyüz Ermeni gölül1üsü ve bir Kazak Alay Erzurum cephesinde. 6- Meşhur İhtilfilci Hayk kumandasında ikibin Ermeni gönüllüsü, Erzurum cephesinde. 7- İhtiHilci Aram kumandasında onbine şehri Ermeni gönü llüsü Van isyanını 8- idare yakın içinde. Aram bizzat Van etmiştir. Tiflis'de altıyüz Ermeni gönüllüsü eğitim görmektedir 3R . planı Ermeni komitelerinin 1- Takım takım, ise şu şekildeydi: silah ve cephanelerle askerden kaçmak. çıkarmak tedhişler 2- Olaylar Türk askerlerini, ailelerini köylerini bıraktırarak gôrevlerini yapmak suretiyle korumak için yurtlarına yerlerine döndürmek. 3- Seferberlik güçleştirrnek, asker, vurmak. 4- Ruslar orduyu iki ateş yiyecek, sınırı altında ulaşım askeri cephane 6tarım konvoylarını geçer geçmez silaha bulundurmak. 5- Gönüllü olarak hükümet Ruslara tertibatını silahıyla sarılmak, kaçmak ve katılmak. Boşaltacakları köylerde kiliselerini, evlerini, ürünlerini yakmak ve yangınlar çıkarmak. 7- İtilaf Devletleri hesabına casusluk yapmak. 38 ATASE, Kls.3 ı 8. D. ı 287. F.l-3 \: Sara!. Emıeni 165 Meselesi. s.357. 8- Türklerin kaçırtmak ıçın Ermeni şu hikayesinden tezini Edgar açıklamıştır: "Kurtla kuzu faydalanarak, duygular besleyen diye tanıtmakta, kendilerinden bu bunlar kendilerini emrı vahşi askerden ihtilalcilerinin şekilde kötü bir cilvesi olarak bozmak, yapmak J9 . propaganda Burada Granville moralini altına canı ıçın kurtulmak giren hristiyanlara bir hükümetin savaşı hükümetin tarihin ezdiği fırsat yüzbinlerce ırk bilip, Ermeniyi iddia etmişlerdir."4 o katlettiğini Aslında Taşnaksütyun'un görüş bu konuda iki sekizinci kongresinde mevcut idi. Bunlardan birincisine göre: Rus-Türk Harbi halinde, Ruslar Türklerin üstüne yıldırım Kafkasya'da Bunlar, noktaları Ermeni alayları istekleri halka tespit hükümetine özel zarar sunulmalıydı. savunma olarak Türk değeri başka Katagikos ıç ı n olan Türklerin tarafından Ermenistan teşkilatı ve bürosu hakkında Ermeniler ve Ermeni Meselesi, s.603. Bu planları harp Devleti bünyesinde bulunan askerlik çağındaki Enneni1erin'çoğu seferberlik çağrısına uymayarak saklanmış ve bir kısmı da orduya gittikten sonra, silahıyla kaçarak köylerine dönmüştü. Büıün di silah tutanların orduya katılmasıyla savunmasız kalan müslümanlar üzerine saldırıya haşlamışlardı. (Ahmet İlzet Paşa. Feryadını. Cr. İstanbul. 1992. s.200-201) . Granville. Ç;.lflık Rusyasının Türkiye'deki Oyunları, s.87. Uras. Tarihıe halde vermemeleri Bundan edilerek O bulunmalıydı. önemli ve askeri zamanında uygulanmışt!. Osmanlı .+0 hazır öncüleri zaptetmeliydiler. tarafından 39 indireceklerdi. ordusunun Ermenistanı'nın Türkiye Rus darbe gönüllü Rus K ürtlerin siyası anı gibi 166 bölgelerine gizli talimat verilmeliydi. Tehlike zamanında içeriye doğru ilerleyen Ermeni alaylarıyla derhal birleşi Imeliydi 41 . İki nci görü Ş ise, daha tedbirE idi. Bunu savunanIara göre, batı cephesinde kuvvetli büyük Rus kuvvetleri gerekli olacağından Kafkas ordusu kumandanlığının durumundan dolayı Rusların o kadar hızlı bir şekilde A n ad o i u 'd a i i e rı e ye bi i e c e k i e r in i s an m ı yo rı ard ı . Bunlara göre; Türkiye Ermenileri için tehlike kaçınılmazdı. Savunma hazırlıkları için gerekli emirlerin verilmesi ıazımdı. Bundan başka Kafkasya'da sınır dolaylarında bazı noktalara Ermeni savaşçıları kuvvetleri konulmalıydl. Bunlar bekleyecekler ve umutsuz, zor bir durum belirdiğinde derhal sınırı geçeceklerdi 42 . Ermeni komitelerinin bu planları Türk kumandanlığınca bi liniyordu. Onun için gerekli önlemlerin alınmasında acele etmişti. Fakat Türk Başkumandanlığı tarafından alınan kararlarla olaylar akımına bırakılmayacak, gerekli önlemler alınacaktı43 . Fakat ne alınan kararlar ne de önlemler Ermeni ve Rusların faaliyetlerini azaltmamıştı. Nisan 19 i S' e 4i 42 .+) Uras, Tarihte Enneniler ve Enneni Meselesi. s.595. Uras. Tarihte Ermeniler ve Enneni MescıCsi... ,s.595. Ermenilerin bu olumsuz faaliyetleri karşısında, I.Dünya Savaşı ilan edildiğinde. bunların ihtilalci eğilim ve hazırlıkları hissedilince Talat ve Enver Paşalar tarafından. bu düşünceden vazgeçmeleri ihtar edilmiş ve aksi takdirde haklarında şiddetli cezalandınna yapılacağı ~eklinde açık bir dille tehdit cJilmişlerdi. (Ahmet İzzet Paşa. Feryadım, cı, s.20S) . ATASE. Kb. 2811. D.26. F.15-1. 167 gelindiğinde bin Ermeni çete reisi Antranik kumandasında ikiyüz çeteci fedai Aşkale'ye kadar gelmeyi başarmışlardı. Taşnaklar yardım amacıyla ise, Avrupa'daki çetecilere Amerika'nın Boston şehrinde bu gönüllü fedailer için dörtbin yediyüz ruble ve Kafkasya gö nde rmi Ş lerdi 44. Bu sonra, suretle yıllardan köylere kadar yer isyana Ermeni Cemiyeti'ne Harbin ilanıLdan kısa bir zaman beri hazırlanan pHin geregınce, teşkilatlanan başladıktan faaliyetlerini İaşe toplamışlar çeteler, birer birer ve yer sonra Bitlis ve Van havalisinde artırdılar ve bölgeyi yangın yerine çevirdiler. Rus ordusu ilerledikçe Ermenilerin ve cesaretleri de artıyordu. Anadolu'ya giren şiddet Rus ordusunun tek muavinIeri Ermenilerdi. intikam, ihtiras emelleri Ermenı çetelerini galeyana getirmişti. Rus ve Ermeniden oluşan fırkalar Türk cesetlerini çiğneyerek Erzurum'a doğru ilerliyorlardı45 . Ermenilerin bu ilerlemesi, Ruslar tarafından çok sevindirici bir olayolarak değerlendiriliyordu46 . ve Ermeni çete faaliyetleri karşısında, Osmanlı ordularının cephelerde, sınırlarda savaşmasına ve başarılı olmasına imkan yoktu. Bu şartlar altında, harp sonunda isyan bölgelerinde tek bir Türk'ün dahi canlı kalmayacağı aşikardı. En kısa zamanda tedbir alınması gerekiyordu . Rus .ı.ı 45 ·Hi ilerleyişi ATASE, KIs. 2820, D.17. F.4. Ahmet Refik Altınay, Altınay, İki Komite İki Kıta!' İstanbul. 1919,5.45. Boryan, Anneniya Mejdunarodnaya Diplonıatiya ... , 5.334. 168 tarafsız Durumu başkumandanlık, çalışan II şekilde bir Nisan'da hala komite reisIerini ve tahrikçilerinide çeşi tli olayı, Nakil uğramış csasen zulümlerinden şartlar Eli altında mecbur kalmış olan halkı faaliyetleri uzun Ermeniler doğu kadar Ermeniler olmuştu. kuzeyi, Erzurum Ermenilik doğruya Rus 1916 iyi için aldıktan davranan kendilerinden yerlerin Hatta tarafından, bir katliam cephede Ruslar yanlarına unsurunun Çünkü Ruslar Bölgesi'ni Ermenilere bi rden bire Türk bu bölgedeki Fakat bu sürmemiştir. yılı, 1915 başlangıcı hepsi, süpürüyorlardı. silip daha bulunuyorlardı. ıçın olan halkı, durumundan gerilerine sarkmakla yetinmeyerek, müslüman alaylarının iller Ermeniler kalan halk arasında korkunç bağlanmış ülkenin yapılmıştı. intikam müslümanların Çünkü 14 başlandı. ve altı nda Ermenilerin tutan kolaydı. tarafından şartlar gönüllü bulunduğu savunmasız ve göçe silah ordusunda yapmak acı ve savunması vatan zorunluluklar Ermeni çıkarılan yerlerinden kötü agır olduğu işgalinden, Rus sırf hükümetin sonra Bu kanunla bölgelere nakledilmeye gördüğü yüzünden serbestçe tutuklattı çıkarttı. i 9 i 5'de tehcir kanununu birçok Ermeni daha kapattıktan Ermeni komite merkezlerini Mayıs değerlendiren yüz hesabına topraklarına başlarında katılması Rus ordusu 169 Van, Van Gölü sonra o zamana Çarlık çevirdi. terki yılların feluketli Rusyası İşgal yerine, ortaya edilen doğrudan çıkarıldı. Erzurum'u aldığı zaman Başkumandanlık şu emrı yayınlamıştı: "Ermeniler Erzurum'da yerleşme hakkına sahip değildidcr"47 Bundan da anlaşılıyor ki, aslında Rusya Ermenistan'a asla bağımsızlık vermek taraftarı d e ğ i 1d i 48. Bu na rağmen Taşnaksütyun Cemiyeti açıktan açığa Çar'a ve Rus vatanına hizmet etmişti. Ermenistan'ın Rusya için önemli olduğu ortadaydı. Aslında kendi soydaşlarını bu gibi yıkımlara sürüklemiş olan komiteciler ve türlü kışkırtıcılar çok iyi biliyorlardı ki, Rusya hiçbir zaman bağımsız ve hatta kendi boyunduruğu dışında özgür bir Ermenistan'ın kurulmasını kabul edemezdi. Gerçi 1915 yılının ortalarına kadar Ermeni muhtariyeti gibi bir söz dolaşmış ve üçlü anlaşma devletleri arasında bu esasın kabul edileceğini sandırabilecek görüşmeler olmuş ise de bunun aldatıcılığını tahmin etmek zor değildi. Bunun dışında üçlü anlaşma devletleri de Osmanlı ülkesini paylaşmak ıçın 1915-1916-1917 47 48 Twerdo Khlebof; Erzurum'u n işgalinde gerek şehre gerekse civarına hiçbir zaman Ermeni yaklaştırılmadığnıı, fakat ihtilalden sonra her türlü tedbir lağvedilmiş bulunduğundan Ennenilerin Erzurum ve havalisine saldırdıklarını söylemiştir. (Rus !htilali Bidayetinden Itibaren 27 Şubat 19 ı 8'de Osmanlı Kıtaatının Erzurum'u İstirdad Ettikleri Tarihe Kadar Ennenilerin Erzurum Şehri ve Havalisi Türk Sekenesine Karşı Tavır ve Hareketlerine Dair Twerdo Khkbofun Hatırası. Batum. 33411918. s.4). Rus generali Twerdo Khlebof, Rusların Ermenilerden pek hoşlanmadığın! iddia etmiş ve Rus birliklerinin a.rasında bulunan Ermeni askerlerinin daima en aşağı insan olarak değerlendirildiğini. Ermenilerin hazır yiyici bir toplum olduklarını. cepheye gitmekten köşe bucak kaçtıklarını söylemiştir. (Twerdo Khkbofun Hatırası. s.I). 170 yıllarında aralarında gizli anlaşmalar da "Ermenistan" diye hiçbir bölge ayırmamışlardl. Dolayısıyla Ermeniler, kendi komitecileriyle üçlü anlaşma devletlerinin ihtiraslarının ve aldatıcı kışkırtmalarının yaptıkları kurbanı olmuşlardı. Rusya Sarıkamış yıkımından faydalanarak Doğu Anadolu/ya girdikten ve Çanakkale Savaşları yüzünden oralarda önemli Türk kuvvetleri gönderilmeyeceğini anladıktan sonra "Ermenisiz Ermenistan" siyasetini gütmeye başlamış ve Bu' siyasetlerine tehcirden önce ve sonra da devam etmişlerdi. Rus orduları Ermenisiz bölgeleri ele gcçirdikçe yerlerinden çıkarılmış veya kendilerinden çıkmış Ermenilerin oralara geri gelip ister kendi yerlerine ister Türk ordusu ile birlikte çekilmiş olan müslümanların yerlerine yerleşmelerini engellemişler ve oralarda Rus kazaklarını yerleştirmeye kalkışmışlardı. Ruslar, bölgede elden geldiği kadar az Ermeni bulundurmak istiyorlardı. Çünkü Ermenileri kendileri açısından tehlikeli görüyorlardl. Ermeniler batı devletlerinden yardım isteyebilirler, batı halk efkarına başvurabilirler, kendilerine vaad edilen muhtariyeti isteyebilirlerdi. Kısaca Ruslara bu bölgede güçıük çıkarabilirlerdi. Ruslar, Ermeni lere karşı en çok Kafkas ve İran sınırlarında titiz davranmışlardı. Öyleki Erzurum bölgesi ve Erzurum şehri işgal birliklerinin başında bulunan r.Ordu Kumandanı General Kalitin. bu bölgeye 171 Ermeni unsuru taşıyan hiç bir birlik göndermemişti49 . olduğu ihtilalden sonra gönderilmeye başlanılmıştı. Fakat bütün tedbirlerin alt üst Ermeniler Erzurum'a Zaten bundan sonra da Ermeniler şehi r ve koylerde cinayet, yağma ve mezalim yapmaya başlamışlardıSO. Mezalimler hakkında Twerdo Klebof şunları söylemiştir: "Ermeni eziyetler ve yaptıkları gönüllülerinin yağma, Rus ordusunun çekiyordu. Her tarafta devam eden bunların faaliyetlerine dağıtmak gerekiyordu. şiddetli emirlerine devamı mümkün teşkilat bu heyetleri çeteleri alamıyorlardı. dağıttı Ermeni 50 dağıtmak Nihayet şikayetler üzerine, kendilerini Genel Valiliği 'nin gönüllü teşkilatının artık olamayacaktı. Ermeni dikkatini vermek, Kafkas karşı da Ermeni gönüllü cemiyetlerinin başkanları, sorumluluğunu üzerlerine Rus hükümeti bu birlikleri ve bunlardan yedi Ermeni taburu kurdu. Rusya tebaası kendilerine 49 son korkunç Rusya ile bunların hizmetinde birleştirilmesini bulunan Ermeni Erzurum tahliye edildiği zaman Rusların ilk icraatı Emıeni taburlarını şehre sokmamak olmuştu. (Kara Schemsi, Turcs ct Anneniens Devant L"hisıorie Nouveaux Temoignages Russes et Turcs Sus Les Atrocites Anneniennes de (1914 19 ı 8), Geneve, 1919, s.77). Ruslar iyi biliyorlardı ki Enneniler Erzurum'a girdikleri takdirde Türkleri korkunç bir şekilde parçalayacaklardı. Rus ordusunun himayesi altında yapılacak bu cinayetler Türkleri Ruslardan tamamiyle ayırabilirdi. Halbuki Rusların amacı, Türklerin sükunundan istifade ederek Erzincan'a, Sivas'a, Trabzon'a kadar ilerlemekti. Sonradan hu maksatlarına da ulaşmışIMdI. (Altınay, İki Komite İki Kıta], 5.46). Schemsi, Turcs et Amıeniens Devant..., s.77. 172 subaylarının kumanda etmelerini uygun bulmuşlardı. Birçok gönüllüler bu taburlara katılmışlardı."Sı Ermeni ıse gönüllüleri kurtarmak için ediyorlardı. acele karşısındaki farklılıklar vardı. çok büyük olayları taraflı Kendilerinin Bu farklılıklar, bağımsızlık çalışırlarken, Rusya tarafından kullanılan taraftan diğer maşa bir Taşnaksütyun, Ruslar taraftan da Bogos Nubar tarafından kandırılıyordu. siyası yolunda diğer ve Rusya'nın arasında Klebofun ileri komiteleri ilerlemeye Avrupa haline devletleri gelmişlerdi. tarafından Bir aldatılırken, Paşa, Fransız 1916 bütün yazmasından gelmektedir. Ermeniler, çete faaliyetleri ve vasıtasıyla ile gerçek niyeti şekilde bir Ermenilerini yazdıkları gayeleri de bu idi. Klebof'un Ermeni faaliyetleri Türk hükümeti sonlarında, Fransa Dışişleri Bakanı, doğu Suriyeli ve Ermenilerden toplanacak lejyonu için gönüllü istiyor ve karşılığında da savaştan Kilikya'nın Ermenilere Bütün umutlarla Devletleri gizli Fransa'nın sonra bu yaşar arasında tertipler, görüşmeler verileceğini olup ve payına her özellikle projeler olan vaad ediyordu. bitenlerle taraftan düşecek Ermeniler hala aldatılırken İtiHif Osmanlı Devleti hazırlanıyor, hakkında gizli siyası yapılıyordu. Bu paylaşma ışı önce İngiltere ile Fransa arasında (3 Ocak 1916) daha sonra Fransa ile Rusya 51 arasında (26 Nisan 1916). son olarak Uras. Tarihte Ermeniler ve Ermcni Mcselesi, 5.627. 173 ta yıne 19l6)'da Fransa ile İngiltere arasında (15-16 yapılmıştı. Yapılan anlaşmalarda nc de muhtar Ermenistan diye bir edilmemiş Rusya bağımsız ne söz konusu ilc Fransa arasında paylaşılmıştı52 . yapılan Ancak orada ş'ey Mayıs görüşmelerde Ermenistan sözü bizzat coğrafya tabiri olarak çok kullanılmıştı53 . Buna karşılık Rus Dışişleri Bakanı Sazanot', Nikola'ya gönderdiği yazısında; Ermeni meselesinin çözümü için iki yolun mevcut Bunlardan vermek, biri; diğeri önemInı Ermenilere indirmek müslümanları geçirmektL Rusya'nın ve iç tehlikeli olarak dış tam karşılık de, buna sıfıra olduğunu bir muhtariyet Ermenilerin siyasal ve onların Sazanof'un siyası söylemişti, yerine bu teklifleri menfaatleri açısından görülmüştü. Bu durumda Rusya için en çıkar yol, Osmanlı Devleti'nden zapt edilen yerlerin yeniden düzenlenmesi biçimde uygulamaktı. Ermenilerin 52 sırasında kanun ve adaleti sert bir Buna dayanarak sürgün edilen müslümanlar tarafından gasp edilmiş Bu anlaşmaya göre Rusya'ya, Trabzon batısında bir noktaya kadar Trabzon, Erzurum, Van ve Bitlis bölgeleri bırakılmıştı. Bundan başka Yıldız Dağ-Zara-Engin-Harput-Muş-Siirt-Dicle hattı, Cizre-İmadiye 53 kuzeyinde sıradağlar-Margcvar hattına kadar Van ve Bitlis güneyindeki topraklar da Rusya'ya ayrılmışt!. Hatta Rus Çarı Rusya'ya verilecek yerlerin Sinop'a kadar uzatılmasını istemişti. Görüldüğü gibi Ruslar, Doğu Anadolu'yu almaya uğraşırken bir Ermeni devleti kunnayı hiç düşüıımemişlerdi. (Tevfik Bıyıklıoğlu, Osmanlı ve Türk Doğu Hudut Politikası, İstanbul, 1958. s.15). Hüseyin Rahmi Apak, Sovyet Devlet Arşivi GiLli Belgelainde Anadolu'nun Taksimi Planı. İstanbuL, 1972, s.154. 174 mülklerinin sahiplerine verilmesi için çalışmaya veya varislerine vermişlerdi. karar geri Böylelikle belirli çerçeveler içinde öğretim ve din bağımsızlığı, dillerinden istifade hakkı verilecekti 54 . Ermenilere Sazanofun birlikte, Ermenistan Fransa'ya kendi Ermenistan yürütemeyeceği Anadolu'da kalan kısmını Rusya'nın siyasetini kullanmalarına dinlerine güçlük artık davranamıyacağı gibi karşı bir olmakla hiç Dolayısıyla adaletle ve Doğu davranılacak, okullannda diledikleri çıkarılmayacak ve çekinmeden Ruslaştırılmasına çalışılmayacak, öğrenme1erine, kalmalarına yerlerden anlaşılmıştı. Ermenilere Ermenilerin dillerini zorunda dilediği bölgesinde değer dikkate dedikleri bırakmak Ermenisiz yazısı bu gibi kendi bunu bağlı ve böylece Ermeni muhtariyeti diye bir şey de olmayacaktı55 . Ruslar Doğu Sarıkamış'tan Anadolu'yu ele geçirdikten sonra Erzurum'a döşeyerek, Zigana'nın hale 54 55 getirerek, korkunç dağların kadar yollarını yüksek şimendüferler muntazam bir tepelerinden telgraf Yusuf Hikmet Bayur, Türk İnkll5.p Tarihi, CLLI, Ks.3, Ankara, 1983. s.83. Dük Nikola 16 Temmuz 1916'da Sazanofa verdiği cevabında şu önemli noktayı özellikle helirtmişti; "Son olarak şunu da hildireceğim ki gerek orduya gerekse Kafkas Bölges'ini ciddi biçimde tehdit eden yiyecek buhranının ileride doğurabileceği tehlike dolayısıyla. bu kadar önemli bir tehlikeden kurtulmak için tedbirler almak zorunda hulunduğumuzdan kaçmış veya bize sığınmış olan Ermenileri kendi ülkelerine, Doğu Anadolu'ya göndermek zorundayım. Böylelikle bunların yurtlarına yerleşip müstahsil durumuna gelme fırsatı kendilerine verileceği gibi Kafkas Bölgesi'nde bunları heslemek yükünden kurtulmuş olacağız. (Bayur, Türk İnkılap T:ırihi. cm. Ks.3, s.85). 175 aşırarak, telleri döşeyerek, dekoviller köprüler yaparak Trabzon'a kadar ilerlemişlerdi. Ruslar ilerledikçe Ermenilerin tecavüzünden korkan halk barklarını evlerini, bırakarak kalmışlardı. etmek zorunda kadar kuruldukça bu değildi. Haksızlık görüyorlardı. zulümlere verilmişti. son göç Geride kalanlar ise Rus, Rum ve Ermenilerden zulüm idaresi doğru içerilere Halk de rahattı. Fakat Rus bir Aç dereceye perişan ve kaldırılmıştı56 . Daha sonra 28 Şubat 19 ı 7'de Rus ihtiUili çıkınca Kerenski geçici hükümeti tarafından Kafkasya edilmiş için tayin özel bir komite görevlendirilmiştiS7 . Kurulan bu özel komite, öncelikli olarak Kafkaslar için bir yüksek komiserin komite, Rus atanmasını Horlamof'un talep etmişti58. Bu başkanlığında, Ermeni M.Rabacanyan, Gürcü Çhenkoli ve Türk Caferofdan meydana geliyordu 59 . Lenin ıse, iktidarının başında bağımsızlığından Sovyetlerin Ermenistan I.Konferansında Cumhuriyeti Ekim ihtiHHinden şu ı Haziran Lenin: yaratmak 9 ı 7'de "Bağımsız gerekir" bir diyordu. bir zaman sonra da bu sözlerini Polonya'nın, Finlandiya/nın, Ermenistan'ın kendilerini 5 ıl 59 kısa 9 ifadeleriyle doğruluyordu: "İktidarı ele geçirirken acilen 56 .'i 7 yanaydı. Ermenistan yönetme ve Altınay. ayrılma haklarını tki Komite İki Kıtal, s.46. Alexandrc Manvelichvili. Histoire de Georgie,Paris. t951. s.4 ı 9. Manvelichvili, Histoire de Georgie..., s.419. İhsan Sakarya. Belgelerle Enneni Sorunu, Ankara, ı 984. s.265. 176 kendi tanıyacağız"60 diyordu. Litovsk Bu durum daha sonra Brest- görüşmeleri sulh sırasında da sözkonusu edilmişti. Serge yapmıştır. Afanasyan "Diğer determİnasyon Gürcistan ne de karşı haline hepsiyle onun halde bir Rusya'nın getirip daha sonraki bölgeyi ele geçirmek arzusunda ne rejimin kaçınılmaz müttefiklerin bu bölgeyi self- deklarasyonunda komünist sonra bir yorum yapıldığı Azerbaycan Acaba müdahalelerine bölgesi halklarının Rus yerleştirilmesinden şöyle konuda anlaşmaları almıştı. yer bu bir tampon aşamada bir mıydı? bu Stalin'e göre yalnızca Ekim İhtilali Ermenilere özgürlük getirecekti." Ekim 1917 tarihli bir deklarasyonda Hatta 31 düşüncesini bu şu sözlerle "Yatanlarının kahraman görüşlü artık oyununa Ermenistan'ın altındaki halkların geçtiğinden şüphe Gerçekte hükümeti 60 61 gelen birçok kez Ermenistan'ın evlatları, yolunun özgür1üğünün Ekim ve baskı İhtiUilinden etmemelidirler."6 ı ıse, egemen siyası olmayan, özgürleşme İnkılapçı Ermenistan'ı Ermenilerin onların savunucuları olan, fakat uzak politikacılar kapitalistlerin getirmişti: dile ilhak devlet bağımsızlığına Rusya'nın etmeye uğrunda karar geçıcı vermişti. mücadelesi ermek gayretleri geçici Serge Afanasyan. L'armenie L'azerbaidjan Et La Georgie de'! İNdependance a'1 İnstauration du Payyoir SoYietique (191 )-1923), Paris, ı 98 ı. s.35. Aranasyan. L'armenie L'azerbaidjan ....s.36. 177 ve hükümeti de Çar ILNikolo'yı ilgilendirdiği kadar ilgilendiriyordu. Aslına bakılırsa geçıcı hükümeti ezilen milletler değil sermayeden çalınan çıkarlar Ruslaştırma politikası ve Ermenistan'ın zaptı i i gilendiriyordu 62. Diğer yandan Rusya'da çıkan ihtilal ve Rusya'nın savaşan devler arasından ayrılması, müttefik hükümet nazırlarının önceden hazırlamış oldukları "Türkiye'nin geleceğini düzenleme" planını da kökünden bozmuştu. Sykes-Picot anlaşması gereğince; Sazanof halkının çoğunluğu Türk olan Doğu Anadolu'nun büyük bir kısmını alacaktı. Çünkü Çar hükümeti böyle istİyordu63 . Müttefikler de bu müsaadeyi severek ve isteyerek bahşediyorlar ve böylece tamamiyle Türk toprağı olan bir memleketi Ermenistan suretinde tanımak hususunda rıza göstermiş oluyorlardı. Fakat ne var ki, bu davranış tarzı müttefiklere de son derece faydalı görünüyordu. Çünkü bu bölgeyi almak suretiyle Rusya Küçük Asya'da jandarmalık görevini yükleniyor, böylece müttefik hükümetlerini oralarda bir işgalordusu bulundurmak ve birtakım masraflara katlanmak külfetinden kurtarıyordu64 . Fakat daha sonra 1918 yılının olayları onlara SykesPicot-Sazanof anlaşmasının ne kadar suni bir şey olduğunu 02 63 64 göstermiştir. Süryan. Anneniya Mejdunarodııaya Dip!omatiya.-.o sJ83. Apak,Sovyet Devlet Arşivi Gi/.li s. 140. Apak. Sovyet Devlet Arşivi Gizli .... s.141. "0 178 Rus ihtiHlli doğudaki çok önemli idi. Grandük ayrılmasıyla kumandadan büyük Rus yerine taarruzları Yudeniç olmadığından Kafkas iki azledilerek taraf cephesinde edilmişse de yerine kumandanlığına getirilmişti. cephede azledilmişti. da geri kalmıştı65 . tayin da Nikola Nikoliyeviç, Kafkas kumandanlığından cephesi açısından askeri durum o Onun yapılan Nikola'nın da ihtiliHci Perjcvaleski ordu Böylece Nisan 191 7'de devam etmekle beraber baskınları eski şiddet ve önemini artık kaybetmişti66 . İhtilalin çıkması Türklerin felaketi olmuştu. otlarını ederek, Türklerin istila edilen vatanıarını Fakat Ermeniler bırakmaya bu subaylarını fırsattan onların idareyi, bu öldürerek istifade ederek tabii teşebbüslerini geri Ruslar zabıtayı, yaşayan çalışacakları kurtarmaya çalışmışlardı. döndükçe altında ambarlarını yağma Ruslar satarak kaçıyorlardı. idi. istilası Rus memleketlerine hükümeti ellerine alm i şI ardı. Rus Bunun 6S 66 67 orduları ıçın artık bölgedeki savaşmak her türlü istemiyorlardl 67 . tcdbir ortadan Hans Rohde, Asya İçin Mücadele, LKitap, Şark Mesclesi, çev: Dinbaşı Nihat, İstanhul, 1932, s.91. Fevzi Çakmak, Büyük Harpte Şark Cephesi Harcketleri, Şark Vilayetlerimizdc Kafkasya'da ve İran'da, Ankara, ı 936. s.260. Altan Dcliorman. Türklere Karşı Ermeni Komitecileri, İstanbuL. 1980, s. ı 93. Gerçeğin böyle olmasına rağmen Ermeni tarihçİsi Astarcıyan olayı anlatırken açıktan açığa çarpıtmaktan çekinmemiştir. İfadesi ayncn şöyledir. "ı 9 i 7'de Rusya'da Çarlık hükümeti devrilince Rus işgal kuvet!eri Türk topraklarını boşaltmış, daha önceki Rus savaşlarında 179 kaldırılmıştı Ermeniler kaldırılmasından Tedbirlerin Erzurum başlamışlardı. Bu hücumla 'beraber gerekse civar köylerde evler başlanmıştı. katledilmeye hakkında çevresıne ve yağma sonra hücuma gerek şehirde edilerek sahipleri Khlebof, bu saldırılar şu yorumu yapmıştı: "Rusların varlığı Ermenilerin bu cinayetlerini alenen yapmalarına mani oluyordu. Bunun için faaliyetlerini gizli bir. şekilde devam ettiriyorlardı."68 Khlebof her ne kadar Ermeni faaliyetlerinden Rusların de gerçekler öyle haberi değildi. olmadığını söylediyse Ermeniler Ruslardan bizzat görüyorlardı. destek Diğer yandan ıse,. Ermeniler önceden beri mücadeleyi hiçbir zaman elden bırakmamışlardı. İster Rusya'dan yardım görsün ister görmesinler olumsuz faaliyetlerine ara vermemişler69 hatta Rusların terkettiği cepheyi sadece Ermeniler işgal etmişlerdi. Erzurum, Erzincan, Hınıs, Van'a toplam altı bin askerle olduğu 68 69 gibi bu kere de Ermenistan hakkında ikiyüz binden fazla Enneni Rus ordusu ile birlikte yirmi kilometre yolu yaya yürüyerek KafKasya'ya göç etmeye mecbur olmuşlardı." (Banoğlu, Ermeninin Ermeniye Zulmü, s.20). Twerdo Khlebofun Hatırası, s.4. Hatta Rus ordusunda Ermeniler nefret edilen kişiler durumuda bulunmakta ve muharcbe esnasında geriye kaçarak istirahat edip, yağma fırsatını elden kaçırmıyorlardı. Düşman geri çekilirse derhal ileri gelip ellerine geçen tüfenk, bomha ve henzeri şeyleri toplayıp saklıyorlardı. Gerek Rus gerekse Türk ölülerini soyuyorlardı. Türkçeyi iyi bildiklerinden kendilerini Kafkasya müslümanı diye tanıtarak saldırılara karşı daima korunmaya muhtaç olan Türklerden kız alıyorlar ve daha sonra adi bir bahane ile bunları boşuyorlardı. (ATASE, Kls.373, D.1484, F.9). 180 birlikte General birlikte Antranik'i müttefikler • bütün Türk Bunlara göndermişlerdi. y ardı m kendi lerine Ermenistanı'nı kurtarmayı Türk Ermenilerinden de Bununla ederlerse pHınlamışlardı. üçbin Ermeni katılrnıştı70 . İhtilalden Osmanlı önce işgalinden rahatsız olan Devleti ihtilal ile birlikte Rus faaliyetlerinden dolayı biraz olsun nefes geleni aratır misali almışsa Ermeni daha da kötüye gitmeye 7o Rus da, daha sonra giden zulmü başlayınca başlamıştı. Larcher. Büyük Harpıe Türk Harbi. C.IL İsıanbul. ı 928. s.380. ı80a durum
