K Kapitalist barbarl›¤a karfl› insanl›k savafl

S‹YASAL GÜNDEM
Tarihte böyle anlar çok s›k yaﬂanmaz. Kriz süreçleri
genellikle, sadece “art›k eskisi gibi yönetemeyenlerin”
de¤il, ayn› zamanda “eskisi gibi yönetilmek istemeyenlerin” de gelece¤i ﬂekillendirmek ad›na ata¤a geçti¤i
dönemler olarak yaﬂan›r. Türkiye’nin son döneminde
egemenler, “bundan sonra nas›l yönetebilecekleri” konusunda büyük bir kap›ﬂma ve kafa kar›ﬂ›kl›¤› yaﬂarken, Türkiye solu, bu dinamik süreci sadece seyretmekte ve sürecin (krizin) bir parças›na dönüﬂmektedir. Art›k “süreci izleyip geliﬂen sald›r›lar› protesto eden” bir
sol çizginin miad› dolmuﬂtur. “Yar›n› bugünden kurmay›” hedefleyen politik-pratik bir çizgiyle ezilenlerin
“kendi tarihini” yazma umudunu ateﬂleyecek bir sol ç›k›ﬂ için gün bugündür. Egemenlerin kurdu¤u savlanan
“gelece¤e” yat›r›m yapan “liberal sol” projelerin de,
“yeni”deki sald›rganl›¤a karﬂ› “eskiyi korumaya” odaklanan “ulusalc› sol” ç›rp›n›ﬂlar›n da göremedikleri, görmek istemedikleri, yeni sömürge kapitalizminin giderek
daha fazla, her yönü hesap edilmiﬂ, kusursuzca kurgulanm›ﬂ dönüﬂümlerle de¤il, kendini tekrarlayan kriz k›s›r döngüleriyle karakterize oldu¤udur.
Köﬂeye s›k›ﬂ›yorlar!
Devrimci y›¤›nak zaman›
Sömürge kapitalizmi, kusursuzca kurgulanm›ﬂ ideal dönüﬂümlerle de¤il,
at›lan her ad›mda devrimci krizin derinleﬂti¤i, ezilenlerin devrimci eyleminde mevzilenen gerçek devrimci y›k›mlarla de¤iﬂir. Solun krizinden devrimci ç›k›ﬂ›n yolu, bu gerçek y›k›mlarda odaklanan devrimci y›¤›naklarla
aç›lacakt›r
›n›f mücadelelerinin giderek ﬂiddetlendi¤i bir
kriz sürecinden geçiyoruz. Güvencesiz çal›ﬂma yöntemlerini genelleﬂtiren ad›mlar iyice
s›klaﬂt›. Kamu hizmetlerine ve temel ihtiyaç
maddelerine yönelik zamlar, tar›mda üreticileri isyana sürükleyen k›s›nt›lar, halk›n yaﬂam›n› her
geçen gün daha çekilmez k›l›yor.
S
Kürt sorununda “al ve sus” mutabakat›
Türkiye’nin kriz k›s›r döngülerinin baﬂ›nda Kürt sorunu gelmektedir. K›s›r döngüyü k›rma iddias› bar›nd›ran
“aç›l›m” süreci, er ya da geç dönüp dolaﬂ›p ayn› ç›kmaz soka¤a “aç›lmaktad›r”: Sömürge tipi faﬂizm!
Sermayenin topra¤a, suya, enerjiye, havaya ve genel
olarak do¤aya yönelik “çitleme harekat›”n›n ad›mlar›n›n
daha da yak›ndan duyulmas›, egemen s›n›flar›n halk s›n›flar›na karﬂ› ﬂiddetlendirdikleri sald›r›n›n ilk elden s›ralanabilecek gündemleri olarak öne ç›k›yor. Ancak s›n›f mücadeleleri elbette ki bu sald›r›lardan ibaret de¤il.
Egemenler aras› mücadeleler de giderek ﬂiddetleniyor
ABD’nin Irak’tan çekilme takviminin iﬂlemeye baﬂlamas›yla beraber “Irak Kürdistan› ile iliﬂkilerin geliﬂtirilmesi” hem bir zorunluluk hem de bir f›rsat olarak
gündeme gelmektedir. Konunun zorunluluk k›sm›
ABD’nin stratejik amaçlar›yla ilgilidir ve Türkiye’nin
Irak Kürdistan› için bir tehdit de¤il emperyalizmin hiz-
metinde bir müttefik haline gelmesi istenmektedir.
Konunun f›rsat boyutunu ise sermayenin ald›¤› kar kokusu ve devlet terörü oluﬂturmaktad›r. Irak Kürdistan’›nda enerji baﬂta olmak üzere birçok ticari faaliyete giriﬂen Do¤an ve Karamehmet gibi tekelci sermaye
temsilcileri, ba¤l› olduklar› emperyalist ﬂirketlerle birlikte bölgeye yönelik ilgilerini art›r›yor. Ayr›ca, Fethullah Gülen cemaatinin bu bölgede kurumsallaﬂan faaliyetleri (1 üniversite, 4 kolej, 1 ilkö¤retim okulu, 3 e¤itim merkezi) ile daha aktif bir bölgesel güç haline gelme hesaplar› ise konunun f›rsat boyutunu ifade etmektedir. Bütün bunlar›n yaratt›¤› “elveriﬂli ortam›”, 2009
sonuna kadar “terör sorununu” çözmek için uygun bir
f›rsat olarak de¤erlendiren TSK da f›rsatç›lar cephesinde an›lmal›d›r.1
Bu zorunluluk ve f›rsatlar do¤rultusunda de¤iﬂtirilmeye
çal›ﬂ›lan Irak siyaseti, Türkiye’de Kürt sorununun yönetiminin mevcut haliyle devam etmesini olanaks›z k›lmaktad›r. Bu aç›dan “aç›l›m” (demokratik halkç› bir
çözüm de¤il!) öncelikle egemen s›n›flar›n önemli bir
bölümünün talebi olarak gündeme gelmektedir.
29 Mart yerel seçim öncesi, TSK’n›n da onay›n› alan
dönüﬂümün temel dayanaklar›ndan biri, bölgede özellikle Gülen cemaatinin iliﬂki a¤lar› vas›tas›yla AKP’yi en
büyük Kürt partisi yapma hesaplar›yd›. Seçimlerde aç›¤a ç›kan Kürt halk›n›n iradesiyle birlikte bu hesap bozulmuﬂtu. Seçimlerde yaﬂanan baﬂar›s›zl›k yukar›da bahsedilen f›rsat ve zorunluluklar› ortadan kald›rmad›¤›
için “aç›l›m” iddias› yükseltilmeye devam edildi. Cumhurbaﬂkan› Abdullah Gül’ün, “zorunluluk ve f›rsat plan›”na ba¤l› olarak “iyi ﬂeyler olacak” söylemi sürecin
ateﬂleyici sözlerini oluﬂturdu. Genelkurmay Baﬂkan› ‹lker Baﬂbu¤’un 2009 y›l›n› PKK ile mücadelede “f›rsat
y›l›” ilan etmesi; Baykal’›n aff›n bile gündeme gelebilece¤ine iliﬂkin ç›k›ﬂ› ve en nihayetinde Erdo¤an’›n bir
çözüm plan› haz›rl›¤› içinde olduklar›n› duyurmas› bu
iddian›n en ak›lda kalan laflar›yd›.
“Aç›l›m” laf ebeli¤inin doruklara ulaﬂt›¤› bir dönemde,
faﬂizmin bildik bask›c› yöntemleri h›z›n› hiç kesmedi.
Kürt halk›n›n tüm etkin militan temsilcilerine sald›r›lar
gerçekleﬂti. Hareketin en dinamik unsurlar› olan kad›n
ve gençlik kesimlerinin örgütlenmeleriyle; Kürt hareketinin emek hareketiyle kurdu¤u köprüler tahrip edilmeye çal›ﬂ›ld›. 12 yaﬂ›ndaki U¤ur Kaymaz’› evinin önünde 13 kurﬂunla katledenleri aklayan düzen, 2006’da yenilenen Terörle Mücadele Kanunu ile beraber iki y›ld›r hapishanelere doldurdu¤u 12-18 yaﬂ aras›ndaki yüzlerce Kürt çocu¤una yenilerini ekledi. Ve en nihayetinde 26 Temmuz 2009’da Beytüﬂﬂebap’ta iki DTP’li-
120
120
TOPLUMSAL MUHALEFET
008’den itibaren derinleﬂen küresel iktisadi
kriz, dünya kapitalist sistemine yön veren
neoliberal stratejinin de¤iﬂimine dönük büyük
bir bas›nç oluﬂturuyor. Yeni sömürgecilik
politikalar›nda önemli de¤iﬂimlere gebe bir
dönem aralan›yor ve ülkemizde de önemli de¤iﬂimleri
tetiklemeye aday bir dizi dinamik birikiyor.
Türkiye’nin son otuz y›l›na damgas›n› vuran neoliberal dönüﬂüm
hem egemenler cephesini hem
de toplumsal muhalefeti krize
sürükledi. Muhalefet hak mücadeleleriyle kuﬂat›lm›ﬂ aﬂa¤›dan
yukar› bir yenilenmeyle bu krizi
aﬂabilir. Muhalefetin krizi, politik
çizgi, tarz, mücadele dinamikleri
ve araç üzerine yürütülen tart›ﬂmalar›n, dönemin koﬂullar› gözetilerek yenilenmeci bir anlay›ﬂla
yürütülmesi sayesinde aﬂ›labilir
Küresel ekonomik krizin tetikledi¤i de¤iﬂim dinamiklerinin toplumsal muhalefetteki izlerini deﬂifre edebilmek,
tarihsel ve yap›sal unsurlar›yla birlikte bütünlüklü bir
siyasal çözümlemeyi gerekli k›l›yor. Bu bak›mdan vurgulanmas› gereken ilk husus, Türkiye’nin yaklaﬂ›k son
30 y›l›na neoliberal stratejinin damgas›n› vurmuﬂ oldu¤udur. ‹kinci husus, neoliberal stratejinin bu “uzun 30
y›l›n›n” onun baﬂar›lar› kadar zaaflar›na da iﬂaret etti¤i gerçe¤idir. Bu aç›dan bak›larak, benzer ülkelerle k›yasland›¤›nda neoliberalizmin Türkiye’de devleti ve
toplumu dönüﬂtürme hamlesi, deyim yerindeyse, “rötar”
yapm›ﬂt›r. Neoliberalizmin bu geliﬂim seyrinin belli
baﬂl› üç özelli¤inden söz edilebilir:
(i) Öncelikle uluslararas› yeni iﬂbölümüne uygun olarak Türkiye’nin dünya kapitalist sistemiyle “derin bütünleﬂmesini” amaçlayan neoliberalizm, baﬂ›ndan beri
iktidar blo¤unun tümünün sahiplendi¤i bir strateji olmuﬂtur. Neoliberal gündemin süreklili¤i bununla ilgilidir.
(ii) Ne var ki, IMF, Dünya Bankas› ve OECD gibi
kuruluﬂlar›n elinde salt bir (emek karﬂ›t› köklü dönüﬂümler de içeren) ekonomi politika demeti olarak görünen neoliberalizm, ancak politik ve jeopolitik sonuçlar yaratarak sonuca ulaﬂacak bir stratejidir. Kurulu rejimin restorasyonu/dönüﬂümü1 anlam›na da gelen bu
olgu, iktidar blo¤unda (oligarﬂi içinde) gittikçe derinleﬂen yar›lmalara neden olmuﬂtur. Geleneksel merkez siyasal ak›mlar ile özellikle askeri bürokrasi, neoliberalizmin ekonomi politikas›na gösterdi¤i sempati ve sahiplenmeyi politik/jeopolitik boyutundan esirgemiﬂ, tereddütler ve direniﬂler sergilemiﬂtir. ‹ktidar blo¤unda
yani oligarﬂi içinde de güçlü yans›malar›n› bulan bu
çatlak, neoliberalizmin rötarl› gerçekleﬂmesinin asli nedenlerinden biridir. Bu gecikmede Türkiye'nin kendine
özgü s›n›fsal yap›s›n› mutlaka hesaba katmak gerekmektedir. Yani toprak a¤alar›n›n ve feodal kal›nt›lar›n
tasfiye süreci ve kapitalizmin yayg›nlaﬂt›r›lmas›, egemenler aras› (oligarﬂi içi) çeliﬂkileri keskinleﬂtirmiﬂtir.
Neoliberal ekonomik dönüﬂüme ba¤l› olarak s›n›fsal yap›n›n ve mevzilenmenin parçalanmas›, elbette sürece
karﬂ› ciddi bir direnci de beraberinde getirmiﬂtir.
(iii) Neoliberalizmin ilk döneminde, 1987’den 1990’lar›n ortalar›na kadar uzanan ve örgütlü iﬂçi hareketi, ka-
ab›rl› bir kuﬂatma stratejisi
1942’de Pasinler’de do¤an Fethullah Gülen’in, bugün hala yaﬂamakta oldu¤u Pensilvanya’ya yolculu¤u, uzun vadeye yay›lm›ﬂ
sab›rl› bir kuﬂatma stratejisinin öyküleriyle doludur.
Fethullah Gülen, ‹slam’dan devﬂirilen “Dar-ül Harp”,
yani “takiye”, yani “savaﬂta her ﬂey mubaht›r” yaklaﬂ›m›n›, neoliberalizmin iﬂbitirici (pragmatist) tarz›yla
kaynaﬂt›rarak özgün bir ‹slamc›-liberal siyaset sentezi
ortaya ç›karm›ﬂt›r. 1960’lardan 2000’lere ‘yerel’, ‘ulusal’ ve ‘küresel’ boyutlarda s›çramalar yaﬂayan Fethullah Gülen Cemaati’nin öyküsü, Türkiye kapitalizminin
yeni sömürgecilikten neoliberal yeni sömürgecili¤e dö-
nüﬂümünün öyküsüdür. Bu dönüﬂüm sürecinin dönüm
noktalar›nda, cemaat hep, iktidar çat›ﬂmalar›nda etkin
bir tav›r tak›nm›ﬂ; ço¤u yerde belirleyici rol oynam›ﬂt›r.
Bu üç dönüm noktas›nda üç farkl› tavr› simgeleyen cemaat yaklaﬂ›m›n›, Fethullah Gülen ﬂu veciz sözlerle dile getirmiﬂti:
• 1970’ler: “Hz. Cebrail bile parti kursa ard›ndan gitmem.” (Bu sözler ‹slamc› harekette büyük tepki çekmiﬂti.)
• 1980’ler: “Onun (TSK) süngüsü yüz defa ateﬂimize
su serpmiﬂtir.” 12 Eylül faﬂizmini destekleyen ve
TSK’y› yücelten sözleri.
Bu sözleri, sadece, iﬂbitirici bir cemaat önderinin içine
düﬂtü¤ü zor durumlardan s›yr›lmak için söylemiﬂ oldu¤u veciz laflar olarak yorumlamak do¤ru olmaz. Bunlar, ayn› zamanda, farkl› tarihsel dönemlere özgü strateji ve misyonlar› yans›tmaktad›r.
“Hz. Cebrail bile parti kursa ard›ndan
gitmem.”
1960’lardan 1980’lere Fethullah Gülen, bir yandan Nurculu¤un bir kolu olarak ortaya ç›kan cemaati özgün bir
hareket olarak kurumsallaﬂt›r›rken, bir yanda da “Komünizme Karﬂ› Mücadele Dernekleri”ni örgütlüyordu.
"Komünizme Karﬂ› Mücadele Dernekleri" sömürge tipi
faﬂizmin kontrgerilla yöntemlerinin ve emperyalizmin
Yeﬂil Kuﬂak stratejisinin gereklerini yerine getiren faﬂist örgütlenmelerdir. Milli Türk Talebe Birli¤i (MTTB)
ve ‹lim Yayma Cemiyetleri gibi örgütlenmelerle birlikte, yükselen devrimci mücadelenin önünü kesmek ve
sömürge tipi faﬂizmin iktidar temellerini sa¤lamlaﬂt›rmak için her türlü kirli sald›rgan yönteme baﬂvurdular.
Ayn› zamanda Sak›p Sabanc› gibi tekellerin destekledi¤i bu örgütlerin, Arabistan-ABD ortakl›¤› olan
ARAMCO Petrol ﬁirketi ve Rab›ta (Rab›ta-ül-Alem, ‹slam Örgütü) taraf›ndan ciddi finanse edildi¤i bilinmektedir.
Bunlar›n yan›nda, bir taraftan da özgün bir ‹slamc› hareket do¤maktayd›. “Kuran kursu de¤il okul”lar› (yurt,
vak›f, dershane: öyle ki bugün 9 milyar dolarl›k dershane piyasas›n›n 2/3’ünü denetim alt›nda tutuyor) yükselmenin arac› olarak tercih eden cemaat, klasik Nurcu bir yaklaﬂ›m olarak Demokrat Parti-Adalet Partisi
çizgisini desteklemekteydi. O y›llarda ‹slamc› partiye
(MNP-MSP) zaman zaman yaklaﬂsa da tam kat›ld›¤›,
hele hele bel ba¤lad›¤› söylenemez. Asl›nda tam bir
faydac›-iﬂbitirici tav›r sergileyen Fethullah Gülen, cemaatin güçlenebilmesini sa¤lamak için ‘Dar-ül Harp’
yöntemlerini ‹slamc›lara, hatta kendi yol arkadaﬂlar›na
bile uygulamaktan çekinmemiﬂtir. Cami cemaatleri aras›nda vaaza dayal› örgütlenmelerde geliﬂtirdi¤i hitabet
ustal›¤› ve buradan do¤an karizmas›n›n yetmedi¤i yerlerde, popülaritesi yükselmekte olan MSP-Erbakan’› rahatl›kla kullanm›ﬂt›r. Sonra da iﬂi bitince, “Öyle cübbeyle, sar›kla bu iﬂler olmaz” diyerek MS’ye sald›r›ya
geçmiﬂtir.
Ne var ki ABD, rekor askeri bütçelere ve tüm dünyaya yay›lm›ﬂ rakipsiz bir savaﬂ ayg›t›na ra¤men, iﬂgallerin y›prat›c› uzun direniﬂleri tetiklemesini engelleyememekte; askeri güç, aleyhte geliﬂen her duruma müdahale edememektedir. Burada iﬂbirlikçiler daha aktif
biçimlerde devreye sokulmakta, paramiliter güçler ve
iﬂbirlikçi ordular iç ve/veya d›ﬂ savaﬂlarda seferber edilmektedir.
Basra’da militan bir emek hareketi temelinde örgütlenen Irakl›
petrol iﬂçileri, petrol sektörünün özelleﬂtirilmesine karﬂ› eylemde.
Emperyalistlerin parma¤›n›n ucunda de¤il
*
Dünya halklar›n s›rt›nda
Türkiye de sözüm ona ABD’den ba¤›ms›z hareket eden
“yeni yükselen bir güç” ya da “süper güç” olarak,
uluslararas› krizlerin emperyalist-kapitalist sistemin gerekleri do¤rultusunda çözümüne iliﬂkin pek çok iddia
ortaya koymaktad›r. Boﬂ laflar ve ortaya at›l›p devam›
getirilemeyen projeler kenara b›rak›ld›¤›nda, bütünüyle
ABD ç›karlar›na eklemlendi¤i görülen Türkiye’nin, birbirleriyle do¤rudan ba¤lant›l› projeler haline gelen en
riskli iki ABD askeri hamlesi olan Irak’tan çekilme ve
Afganistan-Pakistan (Af-Pak) savaﬂ›n› geniﬂletme sürecinin yükünü giderek daha fazla s›rtlanmakta oldu¤u
görünmektedir. Türkiye ordusu basitçe Afganistan, Pakistan, Irak, Lübnan ve Somali’deki emperyalist iﬂgal
ve müdahalelere askeri ve lojistik destek sa¤lamakla
kalmamaktad›r. ABD ve Türkiye egemenleri, PKK’ye
karﬂ› El Kaide, Kuzey Irak’a karﬂ› Pakistan eﬂleﬂtirmesiyle, Kürt sorununda egemen “çözümü” ABD’nin Ortado¤u ve Güney Asya’daki askeri sald›rganl›¤›n›n içine yerleﬂtirmektedir.
Bir di¤er önemli geliﬂme, enerji kaynaklar›n›n iletimini ve ticaretini kontrol at›na almak için enerji nakil
hatlar› arac›l›¤›yla yürütülen hakimiyet yar›ﬂ›nda yaﬂanmaktad›r. ABD, Avrupa ve Rusya’n›n Kafkasya ve Orta Asya enerji kaynaklar› üzerindeki çekiﬂmelerinde
Türkiye üzerinden geçen boru hatt› projeleri merkezi
bir rol oynamaktad›r. Türkiye bu nedenle, egemenlik
haklar›n› çi¤netmekte ve her birine çeﬂitli düzeylerde
ba¤›ml› oldu¤u bu üç büyük gücün çat›ﬂma sahnesi haline gelmektedir.
Türkiye egemenleri ayr›ca, “Geniﬂ Ortado¤u” ve Güney Asya emekçilerine yönelik yeni sömürgeci sald›rganl›¤a da aktif olarak eklemlenerek, bölgedeki emekçi s›n›flar›n bütününü karﬂ›s›na alan bir sald›r›ya kat›lmaktad›r. Türkiye sermayesi M›s›r ve Bangladeﬂ gibi
ülkeleri ucuz emek cehennemine çeviren, Irak ve Afganistan’da zor yoluyla devreye sokulan neoliberal dönüﬂümde aktif rol alarak, Türkiye sermayesinin ç›karlar›n› emperyalizmle Türkiye emekçi s›n›flar›n›n ç›karlar›n› da Ortado¤u emekçi s›n›flar›n›n ç›karlar› ile bir
ve ayn› ﬂey haline getirmektedir.
Türkiye egemenlerinin kuvvetli ba¤larla eklemlendi¤i
Sömürgesel fetih hareketleri ve
direniﬂ: Emperyalist sald›rganl›¤›n,
iﬂbirlikçili¤in ve Siyasal ‹slam’›n krizi
Bush dönemine göre daha bar›ﬂç›l bir politika izleyece¤i yönünde bir yan›lsama yaratmay› k›sa süreli¤ine
de olsa baﬂaran Barack Obama, selefine rahmet okutacak bir dönemin kap›lar›n› açt›. 2009 y›l›nda savaﬂa 1
trilyon dolar ay›rarak, ‹kinci Dünya Savaﬂ› sonras›n›n
en büyük askeri bütçesine imza atan Obama, iktidar›n›n ilk alt› ay›nda Latin Amerika’dan Kafkaslar’a, Afrika’dan Do¤u Asya’ya kadar ABD hakimiyeti karﬂ›s›nda tehditlerin oluﬂtu¤u tüm alanlarda askeri kapasitesini tahkime giriﬂti. Ve hemen s›ca¤› s›ca¤›na, ABD
askeri sald›rganl›¤›n›n merkezi gündemleri olan
Irak’tan çekilme süreci ve Af-Pak’ta t›rmanan savaﬂa
el att›.
Irak: ABD’nin çekilmesi ve yeniden t›rmanan çat›ﬂma
tehdidi
Obama’n›n vaat etti¤i üzere ABD, 30 Haziran’da
Irak’tan çekilme sürecini baﬂlatm›ﬂt›r. Ancak 30 Haziran’da baﬂlayan süreçte k›smi bir çekilme hedeflenmektedir. Irak’ta bulunan ABD askerlerinin say›s›, çekilmenin tamamlanaca¤› 2011’e kadar 134 binden 50 bine
düﬂürülecektir. Askerler çekilmektedir, çünkü iﬂgalde
baz› kritik hedeflere ulaﬂ›lm›ﬂt›r ve ABD dünyan›n di¤er bölgelerinde, özellikle Af-Pak’ta yürüttü¤ü savaﬂlarda asker k›tl›¤› çekmektedir. ‹ﬂini tamamlayan askerler,
y›prat›c› bir iﬂgalde oyalanmak yerine, acil görevlere
sevk edilmektedir. Ancak ABD, Irak’tan bütünüyle çekilmeyi planlamamaktad›r, çünkü direniﬂ gerçek anlam›yla alt edilemedi¤i gibi Irak’taki iﬂbirlikçi yönetimin
ve iﬂgal süresince elde edilen ç›karlar›n gelece¤i tam
güvence alt›nda de¤ildir.
Irak iﬂgali baz› önemli amaçlar›na ulaﬂm›ﬂt›r. Saddam
rejimi devrilmiﬂ, iﬂbirlikçi bir yönetim oluﬂturulmuﬂ,
petrol kaynaklar› özelleﬂtirilerek tekellerin ya¤mas›na
120
SALGIN HASTALIKLAR
S›z›nt› dergisinin baﬂyaz›s›nda Fethullah Gülen taraf›ndan sarf edilen bu sözlerin, bugünden bak›nca TSK
aç›s›nda ac›yla, liberaller taraf›ndan da ibretle de¤erlendirilmesi gerekmektedir. Ordu ve darbelere karﬂ› demokrasi mücadelesinin ödün vermez kahraman› olarak
gösterilen cemaat önderinin, 12 Eylül askeri faﬂizmi
karﬂ›s›ndaki tavr›, asl›nda cemaat gericili¤inin özgün dinamiklerini takip edenler için ﬂaﬂ›rt›c› de¤ildir. Fethullah Gülen, Ashab-› Kiram’›n (Peygamber’in yak›n çevresi) boykot gibi bir al›ﬂkanl›¤› ve tavr› olmad›¤›n›
gerekçe göstererek ‹slam Yüksek Enstitüleri’ndeki ö¤renci boykotunda boykot k›r›c›l›¤› yapm›ﬂt›. (“Tesettür
teferruatt›r, k›zlar›m›z okumal›”) Üstelik ‹slamc› kad›nlar›n çarﬂafl› eylemlerini gözden düﬂürmek için, asl›nda çarﬂaflar›n alt›nda erkeklerin sakland›¤› türünden vaazlar veren Fethullah Gülen için, o y›llarda ‹slamc› hareketin kimi ileri gelenleri, “Fethullah Gülen’e dikkat
edin!”; “Demek bir yerlere hizmet ediyor!” gibisinden
uyar›lar yapm›ﬂlard›r. Kald› ki, cunta destekçili¤i ve
cunta taraf›ndan desteklenmek, asl›nda ayn› siyaset çizgisinin devam›ndan baﬂka bir ﬂey de¤ildi.
Refah Partisi’ne so¤uk bakan cemaat, esas olarak
Özal’›n ANAP’›n› desteklemiﬂtir. Özal’›n öncü neoliberal politikalar› ve cemaatleri geliﬂtirme tavr›, ccemaatin
önünü açan büyük bir s›çrama noktas›d›r. Gene de o
y›llarda bile Fethullah Gülen, o ünlü iﬂbitiricili¤iyle,
Ecevit ve Tansu Çiller dahil bütün parti ve siyasetçilere yat›r›m yapmay› ihmal etmemiﬂtir. Abdülkadir Ak-
Fethullah Gülen cami cemaatleri aras›nda, vaaza dayal› örgütlenmelerde geliﬂtirdi¤i hitabet ustal›¤› ve karizmas›
sayesinde h›zla yükseldi.
120
L
iseli gençli¤in mücadelesinde son birkaç senede görülen kayda de¤er canl›l›k, Türkiye
sol hareketi içerisinde olumlu bir heyecan
yaratmaktad›r. Henüz belirgin bir hareket
formuna ve eylemsel geliﬂkinli¤ine sahip
olamayan demokratik lise hareketindeki canlanman›n
“gelip geçici” c›l›z bir kabar›ﬂ› m›, yoksa güçlü bir isyan dalgas›n›n öncü ad›mlar›n› m› iﬂaret etti¤i sorusu,
solun cevap arad›¤› ortak bir soru olarak karﬂ›m›zda
duruyor.
Liselerde
isyan
birikiyor
Bu soruya, ne yaz›k ki, günün verileriyle kesin/kat› bir
cevap verebilmek pek mümkün de¤ildir. Fakat lise ve
liselinin içinde bulundu¤u nesnel/yap›sal durum ve lise
hareketinin bu döneme özgü kimi özellikleri lise muhalefetinin “gelip geçici” s›n›rlar›n çok daha ilerisine
taﬂ›nabilece¤inin iﬂaretlerini veriyor.
Ülkemizdeki e¤itim alan›n›n, özelde lise e¤itiminin neoliberal dönüﬂümü ve yeni sömürge kapitalizminin aç›¤a ç›kartt›¤› devasa eﬂitsizlikle gençli¤in geleceksizlik
sorunu, lise hareketinin üzerinde bulundu¤u temel enerji hatt›n› oluﬂturmaktad›r. “Demokratik lise hareketinin
yeni bir dönemi mi” sorusu iﬂte bu enerji hatt›n›n yaratt›¤› nesnelli¤i do¤ru okuyabilmekle cevaplanabilir.
Bu nesneli¤in temel baﬂl›klar›n› ise piyasalaﬂt›rma, otoriterleﬂme/bask› yöntemleri ve geleceksizlik oluﬂturur.
Neoliberal kapitalizm, say›s› bugün binleri aﬂan lisenin
ve 3,5 milyonu bulan lise ö¤rencisinin oluﬂturdu¤u muazzam pazar› de¤erlendirmek için önemli yol kat etmiﬂtir. Türkiye’de liselere yönelen piyasalaﬂt›rma sald›r›s›n›n ilk ad›m› liselerin farkl› (Fen, Anadolu, genel
ve meslek liseleri gibi...) statülere göre ayr›ﬂt›r›lmas›yla at›ld›. Sözde “baﬂar›” s›ralamalar›na göre belirlenen
bu ayr›ﬂt›rma, asl›nda üstü örtülemez s›n›fsal bir elemenin en ç›plak görüntülerini oluﬂturdu. Piyasac›l›¤›n
özü olan rekabetin e¤itim süreci içerisine yayg›nlaﬂt›r›lmas› bu ayr›ﬂmay› derinleﬂtirdi. Eﬂit koﬂullarda sürdürülemeyen yar›ﬂ soncunda, “elit” liseler maddi gücü
yüksek ö¤rencilerle; isteyen herkesin girdi¤i “kenar mahalle liseleri” ise yo¤un olarak yoksul ö¤rencilerle dolduruldu. Böylece milyonlarca liseli daha yaﬂam›n baﬂ›nda sistemin “güvenceli s›n›rlar›n›n” d›ﬂ›na itilmiﬂ oldu.
Bugün lise e¤itiminin piyasalaﬂt›r›lmas›n›n en temel
arac›n› dershaneler oluﬂturmaktad›r. Dershaneler, liselileri adeta birer maraton yar›ﬂç›s›na dönüﬂtürdü. E¤itimin niteli¤indeki h›zl› düﬂüﬂ üniversiteye girmek için
uzun süreli bir maratona giren “yar›ﬂmac›lar›” dershanelere muhtaç etti. Rekabetçi e¤itim/s›nav anlay›ﬂ› dershane sektörünün ak›l almaz geliﬂimini tetikledi. Bugün
b›rak›n üniversiteye girmeyi, “iyi bir lise”de okuyabil-
mek için bile getirilen seviye belirleme s›navlar› (SBS)
daha alt›nc› s›n›ftan itibaren ö¤rencileri dershanelere sürüklemektedir. 70’li y›llar›n baﬂ›nda 200 olan dershane
say›s› bugün 4000 s›n›r›n› aﬂt›. Bir milyona yak›n ö¤rencinin müﬂteri oldu¤u dershaneler, bugün on milyar
dolarl›k dev bir sektör haline geldi.
Lise içi hizmetlerin paral›laﬂt›r›lmas› ve liselerin bütçelerine ö¤rencilerin kat›l›mlar›n› artt›rmaya yönelik projeler, liselerin sermaye aç›s›ndan hem pazar hem de
kaynak anlam›nda piyasalaﬂt›r›lmas› sürecini h›zland›rd›. Dershanelere ödenen fahiﬂ ücretler, lise içinde müﬂterileﬂme sürecini meﬂrulaﬂt›rd›. Yemek/kantin paralar›ndan servis/ulaﬂ›m harcamalar›na; ders araç-gereçlerinden
kay›t, aidat, spor vb paralara kadar ö¤renciler çok yönlü bir sektörleﬂme süreciyle karﬂ› karﬂ›ya kald›. Ö¤rencinin lise içerisinde müﬂterileﬂtirilmesinin en temel sonucu ise e¤itim hakk›n› sat›n alamayanlar›n e¤itim sürecinin d›ﬂ›na itilmesi oldu. Son birkaç y›lda binlerce
lise ö¤rencisi e¤itimini büyük oranda bu nedenle yar›da b›rakt›. Bin bir zorlukla e¤itimini sürdürmeye çal›ﬂan büyük bir kesim mevcutken, bu tür harcamalar›n
art›k karﬂ›lanamayacak boyutlara ulaﬂmas›, lise içerisinde kitlesel tepki birikimlerine neden olmaktad›r.
Sonuç olarak, lise e¤itim sürecinin piyasalaﬂt›r›lmas›
ö¤rencilerin büyük bir k›sm›n› ya baﬂtan ya da e¤itim
süreci boyunca elemeci ve d›ﬂlay›c› bir süreçle yüz yüze b›rak›yor. Sistem içerisinde kalabilmek ve e¤itim sürecini devam ettirebilmek için yap›lan devasa harcamalar›n ancak s›n›rl› bir kesim taraf›ndan karﬂ›lanabilmesi büyük bir eﬂitsizlik sorununu aç›¤a ç›kartmaktad›r.
Eﬂitsizlik sorunu geleceksizlik sorununu beraberinde getirmiﬂtir. E¤itim süreçlerinden yararlanma haklar› eﬂit
olmayanlar, gelecekleri konusunda da eﬂit olamam›ﬂlard›r. Bu y›lki ÖSS sonuçlar› Türkiye’deki e¤itim sisteminin geldi¤i vahim tabloyu göstermektedir. 30 bin ö¤rencinin s›f›r çekti¤i, 250 bin ö¤rencinin tek bir matematik sorusu dahi cevaplayamad›¤› s›nav sonuçlar›,
AKP iktidar›n›n yedi y›ld›r sürdürdü¤ü e¤itim politikalar›ndan ba¤›ms›z de¤ildir. S›navda, yoksul Anadolu
kentleri ve sanayi kentleri ciddi anlamda baﬂar›s›z olmuﬂtur. Bize göre baﬂar›s›z olan bu tablonun ülkeyi
ucuz iﬂ gücü pazar› haline dönüﬂtürmeyi hedefleyen
AKP aç›s›ndan oldukça baﬂar›l› bir sonuç oldu¤u ortad›r. K›smen de olsa, güvenli bir gelece¤in kap›s›n› açacak olan iyi bir üniversite kazanma olas›l›¤› art›k çok
s›n›rl› bir toplulu¤un hedefleri aras›na s›k›ﬂm›ﬂt›r. Geçen y›l›n verilerine göre, Bo¤aziçi, ODTÜ, ‹TÜ gibi
yüksek puanl› üniversiteleri kazananlar›n sadece yüzde
onu genel liselerden gelirken, ancak yüzde üçü dershane e¤itimi almadan bu üniversiteleri kazanabilmiﬂtir.
120
120
KR‹Z
bu üç çat›ﬂma ekseni ayn› zamanda devrimci müdahalelere olanak veren krizleri de aç›¤a ç›karm›ﬂt›r. Emperyalizmin askeri stratejisi, aktif taﬂeronluk, neoliberalizm, milliyetçilik ve emperyalizmin düﬂman kardeﬂi Siyasal ‹slam topluca kriz içindedir. Bu kriz, ad› geçenlerin hiçbirinin ezilen halklar›n ve emekçi s›n›flar›n birbirinden ayr› düﬂünülemeyecek kurtuluﬂ özlemlerini
bast›ramamas›ndan ya da bu iste¤e yan›t verememesinden kaynaklanmaktad›r. Bu krizlerden ilerici bir ç›k›ﬂ›n
tek yolu, emekçi halklar›n enternasyonalist ve anti-emperyalist nitelikli toplumsal kurtuluﬂ mücadelelerinin inﬂas›d›r.
120
“Onun (TSK) süngüsü yüz defa ateﬂimize su serpmiﬂtir.”
120
DÜNYA
DÜNYA
Obama yönetimi de, ABD’yi yeniden eski gücüne kavuﬂturmak için, askeri müdahalecili¤i t›rmand›rarak bu
çat›ﬂmalardan kendi lehine sonuçlar ç›karmaya çal›ﬂmaktad›r. Obama dönemi müdahalecili¤i, daha büyük
bir askeri bütçe, daha geniﬂ askeri hedefler ve çeﬂitlendirilmiﬂ/inceltilmiﬂ müdahale yöntemleriyle Bush döneminin tek tarafl› sald›rganl›¤›n›n ötesine geçmiﬂtir.
Yeni ABD yönetimi, do¤rudan sald›r› ve iﬂgal, diplomasi kap›lar›n› kapamaks›z›n askeri tehdidi t›rmand›rarak uzlaﬂmaya zorlama, uluslararas› bir güvenlik sorunu haline gelecek çat›ﬂma alanlar› yaratarak büyük has›mlar› bu ortak sorun etraf›nda yan›na çekerek kontrol
alt›na alma gibi müdahale yöntemlerine baﬂvurmaktad›r.
S
Neoliberal stratejiyi Türkiye’de ilk yerleﬂtiren Turgut
Özal’d›r. 1990’larla beraber kesintiye u¤rayan bu süreç programatik aç›dan 2000’li y›llarda adeta “imal edilmiﬂ” bir parti
olan AKP’yle devam etmiﬂtir.
120
ugün, uluslararas› geliﬂmeler üç ana çat›ﬂma
ekseni etraf›nda meydana gelmektedir. Bunlardan birincisi, sömürgeci fetih hareketleri
ve iﬂgal karﬂ›t› direniﬂler; ikincisi, geleneksel ve yeni yükselen emperyalist güçler aras› rekabet; üçüncüsü, neoliberalizmin dünya çap›ndaki
krizinin etkisiyle yayg›nlaﬂan ve derinleﬂen s›n›fsal mücadelelerdir. ABD emperyalizminin dünya hakimiyetindeki gerilemeyle paralel olarak aç›¤a ç›kan yeni denge
aray›ﬂ›nda, ba¤›ms›z siyasi irade oluﬂturabilen her güç,
küresel krizin de etkisiyle t›rmanan toplumsal ve politik krizlere kendi ç›karlar› do¤rultusunda müdahale ederek belirleyici olmaktad›rlar.
Fethullah Gülen ve
cemaati “Daha çok
cami de¤il, daha
çok okul, hastane
ve medya ﬂirketi!”
plan›yla hareket
ediyor. Cemaat “eski
dinsel ba¤l›l›klar›n dirilmesi de¤il, aksine neoliberal
ekonomi ve siyasetle iliﬂkili
olarak yap›lanm›ﬂ modern
bir oluﬂumdur
• 1990’lar›n sonu: “Biz ‹slamc› Demokrat parti oluﬂumuna ﬂu anda mesafeli duruyoruz. Erbakan’la aram›z
ﬂu aﬂamada çok kötü. E¤er Tayyip’i onun yerine oturtursak, tüm tarikatlar› bir araya getirebiliriz.” Cemaatin
neoliberal stratejiye yerleﬂti¤ini dile getiren sözler.
GENÇL‹K MÜCADELES‹
mu çal›ﬂanlar› hareketi ve ö¤renci hareketine dayanan
toplumsal muhalefetin 12 Eylül öncesinden gelen birikimi de içeren konjonktürel dinamizmi, neoliberal stratejinin rötar yapmas›nda k›smen etkili olmuﬂtur.2
Ekonomik ve politik/jeopolitik bütünlü¤ü ile neoliberal
stratejiyi ülkede yerleﬂtirmek isteyen ilk politik figür ve
bu anlamda neoliberal stratejinin ülkemizdeki gerçek
mimar› Turgut Özal’d›r. Özal ekonomiyi dönüﬂtürme
konusunda sa¤lad›¤› baﬂar›y› yukar›da sözü edilen gerekçeler nedeniyle siyasal rejimi dönüﬂtürmede gösterememiﬂtir. Ancak tam da bu k›smi baﬂar›s›zl›k nedeniyledir ki, 1990’lar›n ikinci yar›s›ndan günümüze siyasal
yelpazedeki konumlan›ﬂlar neoliberalizmin “ekonomi
politikas›ndan” soyutlanm›ﬂ bir ﬂekilde “politik/jeopolitik” sonuçlar› etraf›nda ﬂekillenmiﬂtir. “Kimlik siyaseti”
olarak adland›r›lan bu saflaﬂt›r›c› parametre, AB uyum
süreci ile iyice güçlenmiﬂ, neoliberal stratejinin iktisadi program›na onay vermekle birlikte siyasi sonuçlar›na mesafeli duran güçlerin, “statükocu”, “devletçi”, “savunmac› milliyetçi” gibi s›fatlarla an›lmas›na neden olmuﬂtur. Söz konusu stratejiyi bütünlüklü biçimde savunan ve “özgürlükçü”, “demokrat”, “liberal” gibi terimlerle an›lan Özalc› çizgi ise, programatik devaml›l›¤›n›
ancak 2000’li y›llarda adeta “imal edilen” AKP eliyle
sa¤layabilmiﬂtir. Siyasal ‹slam’›n neoliberal politikalar›n
uygulay›c›s› olarak özgün bir ﬂekilde rejime monte edilebilmesini sa¤layan ve “›l›ml› ‹slam projesini” ülkemizde yaﬂama geçiren siyasal aktör olan AKP, bu çizgisiyle 2000’li y›llar›n ilk on y›l›nda rejimin dönüﬂümüne de damgas›n› vurmuﬂtur. Bu süreçte hem egemen blo¤un bileﬂiminde bir de¤iﬂim hem de rejim aç›s›ndan neoliberal politikalar›n gere¤i olan bir dönüﬂüm
120
B
Hz. Cebrail bile
parti kursa,
ard›ndan gitmem
TOPLUMSAL MUHALEFET
2
Siyasal yelpaze yeniden ﬂekillenirken
Toplumsal
muhalefette
aray›ﬂlar
‘ ’
S‹YASAL GÜNDEM
S‹YASAL GÜNDEM
S‹YASAL GÜNDEM
ve bunlar›n çeﬂitli tezahürleri her gün birbirinden ba¤›ms›z politik tart›ﬂmalarm›ﬂ gibi gündeme geliyor. Türkiye’de Kürt sorunundan yarg› tart›ﬂmas›na kadar çeﬂitli gündemler etraf›nda egemenlerin kendi aralar›nda
sürdürdükleri mücadelede taraflar daima bir “alt›n kural”a sad›k kal›yorlar: Halk›n ba¤›ms›z bir siyasi güç
olarak çat›ﬂmaya müdahalesine izin vermemek! Kürt
sorununda farkl› “çözüm” projelerinin ortak özelli¤i,
Kürt halk›n›n ortak siyasal iradesini (Kürt hareketini)
sürecin d›ﬂ›nda b›rakmak olurken, yarg› üzerine dönen
tart›ﬂmalar da Milli Güvenlik Kurulu (MGK) ve Hakimler ve Savc›lar Yüksek Kurulu (HSYK)’nun s›k› s›k›ya kilitlenmiﬂ kap›lar›n›n ard›nda yürütülüyor. K›sacas› çat›ﬂmalar muhtelif, ama mutabakat tek: Egemenler aras› iktidar (paylaﬂ›m) kavgas›ndan ve egemen s›n›flar›n ezilen s›n›flara sald›r›s›ndan ibaret bir tarih yazmak!
KR‹Z
Kapitalist
barbarl›¤a
karﬂ›
insanl›k
savaﬂ›
Krize karﬂ› sermayenin e¤ilimleri
belirginleﬂmeye baﬂlad›:
Güvencesizli¤in derinleﬂtirilmesi
ve genelleﬂtirilmesi ile do¤an›n
birikim ad›na fethi!
K
riz sistemi sarsmaya devam ediyor. Ancak
istatistiksel verilerin “beklendi¤i kadar kötü olmamas›”, küçülme oranlar›n›n azalmas› bile dünyadaki tüm zenginliklerin yüzde 73’ünü elinde tutan yüzde 5’lik az›nl›k
taraf›ndan sevinç ç›¤l›klar›yla karﬂ›lan›yor. Her yüzde
1’lik küçülmeyle açl›k s›n›rlar›n›n alt›na itilen milyonlarca mülksüzleﬂtirilmiﬂ proleter ailesine sab›r telkin
ediliyor. Ekonomik küçülmenin azal›p birkaç sene içinde ç›k›ﬂa geçilece¤ine dair hikayelerle emekçi s›n›flara
umut da¤›t›l›yor. Her ﬂeyi hepimizden iyi bilen teknokrasilerinin, bürokrasilerinin, uzmanlar›n›n, müsteﬂarlar›n›n, CEO’lar›n›n “ar›zay›” tan›mlay›p düzeltmesine kadar iﬂçi s›n›f› sessiz tutulmaya çal›ﬂ›l›yor. Bu “düzeltme” faaliyetinin dünyay› nereye götürece¤ine dair tart›ﬂmalar ise genelde teknik analizler düzeyinde sürdürülüyor.
Biyoloji biliminde organizman›n kendini iyileﬂtirme gücünün olup olmad›¤›n›n aç›¤a ç›kaca¤› evreye iﬂaret
eden “kriz” kavram›, hemen hemen tüm bilimlerde bir
“dönüm noktas›n›” ifade eder. De¤iﬂime at›fta bulunan
bu dönüm noktas› sistemin yeniden yap›lanmas›na da
kökten niteliksel dönüﬂümüne de yol açabilir. Ancak
özellikle toplumsal olaylarda dönüm noktalar› bir ‘an’›
de¤il süreci ifade eder. Kriz sonras› yeniden yap›lanan
veya kendisi olmayana/karﬂ›t›na dönüﬂen sistemin ipuçlar›/nüveleri kriz öncesi sistemin içinde biriken dinamiklerde görülebilir.
Sistemin kendi içinde yeniden yap›lanma dinamikleri,
ﬂu anda iki temel alandaki e¤ilimlerle ifadesini bulmaktad›r. Birincisi, finans, biliﬂim, medya ve enerji oligarﬂilerinin “çevre dostu” k›l›¤›na girerek öne ç›kard›klar›
“yeﬂil ekonomi” ve ikincisi, son y›llarda y›ld›z› h›zla
parlayan ve ABD hegemonyas›n› sarst›¤› iddia edilen
ülkelerin sermaye birikim süreçleri. Sistemin kendi karﬂ›t›na dönüﬂmesinin dinamikleri ise, 21. yüzy›l›n “ihracat y›ld›zlar›” Bangladeﬂ’te, M›s›r’da, Çin’de son y›llarda giderek yükselen proleter isyanlarda, Peru’dan ‹ngiltere’ye dünyan›n hemen her yerinde kamu hizmetleri emekçilerinin yükselen muhalefetinde; k›r yoksullar›-
n›n Latin Amerika’da, Hindistan’da, Çin’de, Do¤u Avrupa’da çokuluslu tar›m, maden ve enerji tekellerine
karﬂ› yayg›nlaﬂan direniﬂlerinde gözlenmektedir.
Krizin, “sürekli var olan çeliﬂkilerin ani ve zora dayanan çözümleri” olarak sermaye s›n›flar› lehine çözülemeyip devrimci krize dönüﬂmesine yol açabilecek
olan öfke bir süredir birikmeye ve patlamaya devam
ediyor. Bununla birlikte, dördüncü bunal›m döneminde
h›zla “proleterleﬂen çeliﬂkiler”1, devrimci bir krize dönüﬂmedi¤i ölçüde sermaye içi çat›ﬂmalar›n ve uzlaﬂmalar›n belirleyici olaca¤›n› unutmamak gerekiyor. Son
dönemlerde yükselen milliyetçilik ve özellikle ›rkç› sa¤c› partilerin Avrupa’daki yükseliﬂi, uluslararas› finansal
sistemin yeniden yap›land›r›lmas›na dair tart›ﬂmalar,
Kafkaslar baﬂta olmak üzere enerji hatlar› civar›nda t›rmanan itiﬂ kak›ﬂ, “çevre dostu” enerji kaynaklar› ve sanayileﬂme tart›ﬂmalar› sermaye içi mücadelelerin çeﬂitli yans›malar› olarak göze çarp›yor. Eme¤e karﬂ› güvencesizli¤i ve esnek çal›ﬂmay› derinleﬂtiren düzenlemeler, ücretlere, sendikalara ve kamusal haklara yöne-
lik operasyonlar, tar›mda artan ﬂirket egemenli¤i sermaye içi uzlaﬂma alanlar› olarak öne ç›k›yor. Çat›ﬂmalar›n nereye ba¤lanaca¤›na dair kehanette bulunmak çok
mümkün ve anlaml› görünmüyor ancak, çat›ﬂmalar›n
görünür biçimlerinin ard›ndaki s›n›f mücadelesi dinamiklerinin aç›¤a ç›kart›lmas›n›n, önümüzdeki dönemin
devrimci siyasetinin yolunu tayin edebilmesi aç›s›ndan
önemli faydalar› olaca¤› aç›k.
Emperyalist kapitalist sistemin fetret
devri
Yeni sömürgecilik sisteminin IV. bunal›m dönemindeki kurucu yöntemi olan neoliberalizm söylem düzeyinde ‘gözden düﬂüyor’, ABD’nin askeri güce ve finanslaﬂmaya dayal› egemenli¤i sürdürülemez hale geliyor.
1980 sonras› ABD egemenli¤inin simgesi finans kurumlar› y›k›l›rken (son 19 ayda kapanan banka say›s›
80’e yaklaﬂt›), 20. yüzy›lda ABD hegemonyas›n›n sanayi üstünlü¤ü etraf›nda kuruluﬂunun simgesi General
Motors gibi tekelleri de beraberinde götürüyor. ABD
120
120
TOPLUMSAL HAREKETLER
SALGIN HASTALIKLAR
SALGIN HASTALIKLAR
Anti-kapitalist bir kalk›ﬂman›n eﬂi¤inde
Neoliberal
kapitalizmin
yükselen
karl› sektörü
Neoliberalizme karﬂ›
özsavunma hareketleri
Bugünkü küresel kriz, mülkiyet ve iktidar iliﬂkileri sorununu neoliberalizme karﬂ› geliﬂen özsavunma hareketlerinin gündemine çok daha yak›c› bir
biçimde sokarak, özsavunmadan anti-kapitalist bir karﬂ› ata¤a geçiﬂ aç›s›ndan ciddi olanaklar sunmaktad›r
TOPLUMSAL HAREKETLER
N
eoliberal rüya bitti. Kapitalizmin uzlaﬂmaz
çeliﬂkilerinin üzerini örten yan›lsamalar da¤›ld›. S›n›f mücadelelerinin yeni ve dünyan›n gelece¤i aç›s›ndan tayin edici bir
perdesi aç›ld›. Neoliberal kapitalizmin merkez ülkelerinde, yeni yükselen güçlerinde, yeni sömürgelerinde s›n›flar mücadelesini ve iﬂçi s›n›f›n›n sermaye karﬂ›s›ndaki ba¤›ms›z ç›karlar›n› yok sayan, küçümseyen yan›lsamalar bir bir da¤›l›yor.
Geliﬂmiﬂ kapitalist merkezleri iç savaﬂ korkusu sard›.
ABD’li stratej Zbigniew Brzezinski, ‹ngiliz gizli servisi MI5 ve Avrupal› strateji kuruluﬂu LEAP/Europe’nin
2009’da Avrupa, ABD ve Japonya’da s›n›flar aras› çat›ﬂmalar›n ﬂiddetlenece¤i yönündeki tahminleri do¤rulan›yor.
Fransa’da neoliberal Sarkozy hükümeti, ülke tarihinde
1968’de dahi görülmemiﬂ kitlesellikteki grevler ve so-
kak eylemleri karﬂ›s›nda geri ad›m atmak zorunda kald›. Sanayi iﬂçilerini, kamu emekçilerini, üniversite ve
lise gençli¤ini ve göçmenleri birlikte seferber eden bu
kitle hareketi dalgas›, son iki y›ld›r Yunanistan, ‹talya,
Almanya’da da sokaklar› dolduruyor.
Geliﬂmiﬂ kapitalist ülkelerin yerini almaya çal›ﬂan Çin,
bunu ekonomik büyümede oldu¤u kadar s›n›fsal öfke
patlamas›nda da do¤ruluyor. 2006’da 90 bin, 2008’de
120 bin iﬂçi eyleminin gerçekleﬂti¤i Çin’de sadece
2009’un ilk üç ay›nda grev, sokak protestosu, yol kesmelerden oluﬂan 58 bin eylem gerçekleﬂti. Bu eylemler ço¤u zaman patronlar› ve yöneticileri hedef alsa da,
kimi zaman iﬂsizli¤in ve hak gasplar›n›n yaratt›¤› tepki, etnik ayr›mlar temelinde s›n›f içi gerginlikleri de tetikledi. Son Sincan olaylar› da böylesi bir zeminde geliﬂti.
Neoliberal politikalarda Latin Amerika’y› geriden takip
Kamusal sa¤l›k sisteminin neoliberal reformlarla y›k›ma u¤rat›lmas›
birçok insan›n asl›nda önlenebilir
ölümlerle yaﬂam›n› kaybetmesine
neden oldu. Domuz gribinin görüldü¤ü birçok ülkede sa¤l›k sisteminin neoliberal yap›sal uyumdan geçti¤i görülüyor
N
eoliberal kapitalizmin do¤al çevrede ve
dünya üzerindeki canl› türlerinin yaﬂam
koﬂullar›nda yaratt›¤› tahribat kendini
ölümcül salg›n hastal›klarla da aç›¤a ç›kar›yor. Elbette salg›n hastal›klar ve bu
hastal›klarda büyük insan ve hayvan topluluklar›n›n yaﬂam›n› kaybetmesi dünya tarihi aç›s›ndan yeni de¤il.
Ama bugün durumu geçmiﬂten farkl› k›lan birkaç ö¤e
var: Kar› temel alan kapitalist üretim ve neoliberal düzen “yeni hastal›klar›n oluﬂum yata¤›” haline geldi.
Vahﬂi emek sömürüsü, neoliberal siyasetin yayg›nlaﬂt›rd›¤› endüstriyel tar›m ve hayvanc›l›k, sa¤l›k, kent ve
enerji politikalar›, aç›¤a ç›kan hastal›klara as›l ölümcüllü¤ü katan unsurlard›r. Üstelik tüm bunlar, insanl›k bu
hastal›klardan korunabilecek bilimsel t›bbi geliﬂmelere
ve araçlara sahipken yaﬂan›yor. Sermaye, salg›n hastal›klar› bugün kendisi için yeni kar alanlar›na çevirmiﬂ
durumdad›r.
Kanatl›, insan ve domuz gribi virüslerinin gen aktar›m› (de¤iﬂimi) sonucu ortaya ç›kan ve insandan insana
geçme özelli¤i kazanan domuz gribi, bu hastal›klardan
en yenisidir. Domuz gribinin aç›¤a ç›kt›¤› koﬂullar› yaratan en önemli etken küçük üreticili¤in tasfiyesi ve tar›msal/hayvansal üretimin kar amaçl› ﬂirketlerin elinde
endüstrileﬂmesidir. Tar›m ve hayvanc›l›k tekellerinin
elindeki endüstriyel çiftliklerde (bunlara fabrika tar›m›fabrika hayvanc›l›¤› da deniyor) hayvansal ürünler seri
üretime tabi tutuluyor. Do¤al yaﬂamlar›ndan uzakta, devasa iﬂletmelerin kapal› alanlar›nda iç içe, kendi d›ﬂk›lar› aras›nda yaﬂayan domuz, inek ve kuﬂlar tamamen
yapma yemlerle, birbirlerinin gübreleri ve art›klar›yla
besleniyorlar. Aﬂ›r› kalabal›k ve d›ﬂk›larla iç içe yaﬂam,
hayvanlar›n birbirlerine patojen (hastal›k yapan mikro-
organizma) aktar›m›n› h›zland›r›yor. Hayvanlar›n daha
h›zl› büyümesi için yap›lan antibiyotik i¤neler virüslerin antibiyoti¤e karﬂ› ba¤›ﬂ›kl›¤›n› artt›r›yor. Çiftliklerde çal›ﬂan insanlar ve hayvanlar için düzenli sa¤l›k
kontrolü yap›lmad›¤› gibi, hayvanlarda aç›¤a ç›kan birçok hastal›k ve ölüm vakas› da gizleniyor.
Hasta hayvanlardan üretilen g›da maddelerinin insanlara yedirilmesi kar mant›¤›n›n do¤al bir sonucu olarak
ortaya ç›k›yor. Yaklaﬂ›k 15 y›ll›k bir geçmiﬂe sahip
olan endüstriyel hayvanc›l›k, dikey bütünleﬂme ve küçük üreticilerin sektöre ba¤›ml›laﬂt›r›lmas› yoluyla dünya çap›nda yay›l›rken, hastal›klar›n da yay›lmas›n› tetikliyor. Üretim zinciri KFC ve McDonalds gibi haz›r
g›da devlerinde tamamlanan endüstriyel hayvansal g›da
üretiminin dünya üzerinde ulaﬂmad›¤› ülke yok gibi.
Endüstriyel tar›m ve hayvanc›l›k iﬂletmeleri ayn› zamanda en yo¤un emek sömürüsü biçimlerini de kendi-
leriyle birlikte gittikleri yerlere taﬂ›yorlar. Büyük tar›msal arazilerin çevrilmesi ve bu iﬂletmeleri çevreleyen
k›rsal üreticilerin sözleﬂmeli üretimle kendilerine ba¤›ml› k›l›nmas›, endüstriyel tar›m ve hayvanc›l›¤›n yo¤un
kulland›¤› bir sistem. Bu sisteme göre küçük üreticiler
imzalad›klar› sözleﬂmelerle kanatl› üretiminde civcivleri, hayvan besinlerini, veteriner ürünlerini ve teknolojiyi ana ﬂirketten al›yor; ancak hayvanlar›n hasta olmas› ve ölmesi durumunda tüm sorumluluk çiftçilere ait
oluyor. Endüstriyel çiftliklerde ana çal›ﬂma biçimi güvencesiz çal›ﬂmad›r. Domuz gribi de bu koﬂullar›n ürünü, neoliberal kapitalizmin eseridir.
Hastal›¤›n merkezi olarak Meksika’n›n gösterilmesi ve
hastal›ktan en fazla Meksika halk›n›n etkilenmesi, bu
ülkenin neoliberalizmin, ticaret, tar›m-hayvanc›l›k ve
sa¤l›k politikalar›n›n kesiﬂim noktas›nda bulunuyor olmas›ndan kaynaklanmaktad›r. Meksika, neoliberal re-
120
120
LA‹KL‹K
D‹S‹PL‹N
Laikli¤in krizi
ve hak mücadeleleri
1
Giriﬂ
‘Laiklik sorunu’, Türkiye tarihinin en karmaﬂ›k
ve en belirleyici sorunlar›ndan biridir. Sorunun
tarihsel kökleri, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun çözülüﬂünden 1923 Devrimi ve Cumhuriyetin kuruluﬂuna,
yeni sömürgecilikten neoliberal yeni sömürgecili¤e kadar uzanmaktad›r. Bütün tarihsel dönüm noktalar›nda
laiklik sorunu mutlaka gündeme gelmekte, ﬂiddetli tart›ﬂmalara ve çat›ﬂmalara yol açmaktad›r. Laiklik, düzenin krizinin derinleﬂti¤i anlarda ve yeniden yap›lanma
süreçlerinde ‘kurucu’ ya da ‘kurtar›c›’ bir rol oynayarak sürece damgas›n› vurmaktad›r.
Çünkü ‘‹slamc›l›k ve laiklik’ karﬂ›tl›¤›, bir s›n›f savaﬂ›m› ve bunun mevzilerinden biri olarak bir iktidar çat›ﬂmas› alan›d›r. T›pk› 2009 Türkiyesi gibi s›n›f savaﬂ›m›n›n ﬂiddetlendi¤i anlarda, ‹slamc›l›k-laiklik karﬂ›tl›l›¤› da bu kavgada etkin biçimde yer almaktad›r.
Bugünkü haliyle olmasa da, daha ‹mparatorlu¤un çözülüﬂ sürecinde “çat›ﬂma” baﬂlam›ﬂ; sömürgeci-emperyalist devletlerin zorlamas›yla, yavaﬂ ve sanc›l› bir ﬂekilde laik ad›mlar at›lmaya baﬂlanm›ﬂt›r. 1923 Devrimi ve
Cumhuriyetin temel dönüﬂtürücü at›l›mlar›, “baﬂar›s›n›”
laik reformlara borçludur. Laiklik sayesinde iktidar,
burjuvazi lehine el de¤iﬂtirmiﬂtir. Laiklik, Osmanl›’n›n
feodal-dinsel gericili¤ine karﬂ›, Cumhuriyetin kurucu ilkesi olarak tarihsel bir rol oynam›ﬂt›r. Bu dönemde
devletin örgütlenmesinden toplumsal/gündelik yaﬂam›n
düzenlenmesine kadar, dinsel kurallara dayal› bir egemenlik biçiminin sona ermesinde ciddi mesafe kat edildi. Burjuva dünya görüﬂünü temsil eden temel ad›mlar
at›larak kapitalist devrimin önü aç›ld›.
Gerek devlet iktidar›n›n özgürleﬂtirici bir laiklik anlay›ﬂ›
temelinde örgütlenmesi gerekse, ‹slamc› gerici cemaatler
taraf›ndan doldurulan toplumsal boﬂlu¤un özgürleﬂtirici bir
toplumsal hareketle doldurulmas›nda, laiklik, “kapitalizmi
y›kan gerçek bir hareket” olarak karﬂ›m›za ç›kar. T›pk› dinci
gericili¤e karﬂ› mücadele etmeden laiklik savunulamayaca¤›
gibi, kamunun eﬂitlikçi, özgürlükçü, demokratik ve sosyalist
yap›lanmas› u¤runa mücadele etmeden de laiklik
savunulamaz
‹ﬂin ilginç taraf›, 1950’lerden sonra Türkiye’nin yeni
sömürgeleﬂtirilmesi sürecinde, emperyalizm, sermaye ve
‹slamc› gericili¤in iﬂbirli¤iyle at›lan önemli ad›mlar gene “laiklik” ad›na at›ld›. Emperyalizmin bölge stratejilerinde ve yeni sömürge kapitalizminin oligarﬂik iktidar›n›n temellerinin oluﬂturulmas›nda, dinci gericilik, sistematik olarak kullan›ld›. Öyle ki, sistemin kendisine
sundu¤u olanaklar› çok iyi de¤erlendiren ‹slamc› hareket, art›k 2000’lere gelindi¤inde, neoliberal yeni sömürgecili¤in kurmay partisi olarak iktidara yerleﬂti.
‹ﬂte laikli¤in krizi bu noktada ortaya ç›kmaktad›r. ‹ktidar, gene el de¤iﬂtirmektedir. Ne var ki, bu sefer iktidar blo¤unda yeni hegemonik güçler bulunmaktad›r.
“‹slamc› parti” AKP’nin siyasal önderli¤ini yapt›¤› bu
neoliberal-‹slamc› dinamikler, geleneksel Kemalist laikli¤e meydan okuyarak kendi iktidar›n› tesis etmektedir.
Devlet sistemini ve siyasal rejimi köklü bir dönüﬂüme
zorlayan egemen s›n›flar aras› bu çat›ﬂma süreci, “la-
iklik” ve “ulusal birlik” (“üniter devlet”) ekseninde çok
boyutlu bir devlet krizine yol açmaktad›r.
Türkiye’de iktidar iliﬂkileri, oldum olas›, egemen s›n›flar aras› sert çat›ﬂmalara sahne olmuﬂtur. Son y›llar›n
en sert çat›ﬂmas› ise, hiç kuﬂku yok ki, laiklik ve Kürt
sorunu etraf›nda yaﬂanmaktad›r. ‹slamc› gericili¤in ve
neoliberal dönüﬂüm program›n›n ortak hamleleri, egemen laiklik anlay›ﬂ›n› (‘Ulusalc›-Kemalist laiklik’) büyük bir krize sürükleyerek devlet sistemini t›kamaktad›r. Bugüne dek bask›c›-faﬂist devlet uygulamalar›n› “irtica tehlikesine karﬂ› laikli¤in savunusu” olarak meﬂrulaﬂt›ran egemenler, Kürt halk›na karﬂ› “milli zulüm politikalar›n›” da “bölücü teröre karﬂ› ulusal birli¤in savunusu” olarak meﬂrulaﬂt›rm›ﬂt›. Oysa art›k Siyasal ‹slam, neoliberal rüzgara tutunup ola¤anüstü büyüyerek
iktidara gelmiﬂtir. Arkas›na ald›¤› ‹slamc› sermaye, üzerinde yükseldi¤i geniﬂ tabanl› kitlesel destek, uluslararas› emperyalist dayan›ﬂma a¤lar›n›n zorlamas› ve liberal solun eﬂsiz katk›lar›yla Ulusalc›-Kemalist laikli¤i
ciddi bir meﬂruiyet krizine sürüklemektedir. Kürt sorununda da, Kürt hareketinin özellikle son y›llarda gerilla d›ﬂ›ndaki halk deste¤ini önemli ölçüde seferber edebilmesi, 29 Mart 2009 yerel seçiminde kaydetti¤i baﬂar› ve “ayr› devlet-ayr›lma-özerklik” tez ve taleplerini
anlaﬂ›l›r biçimde geri çekmesi “ulusal birli¤e” dayal›
ﬂiddet politikalar›n› gayr› meﬂru bir noktaya itmektedir.
‹ktidar blo¤unda hegemonya kuran dinci gericilik ve
sermaye gericili¤ine dayal› ‹slamc›-liberal ittifak, ABD
emperyalizminin kurmayl›¤›nda, sistemi, ‘dinci/muhafazakar-liberal’ yoruma dayal› bir dönüﬂüme zorlamaktad›r. Bunun karﬂ›s›nda, Önderli¤ini TSK’n›n yapt›¤›, ulusalc›lar›n, orta s›n›flar›n ve baz› Alevi topluluklar›n›n
oluﬂturdu¤u kamp›n1 , zaman zaman TÜS‹AD’›n da
deste¤ini alarak kurulu düzenin (statükonun) korunmas› üzerinden laiklik savunusu yapmas›, laiklik krizini,
bütün gerici unsurlar› tetiklenmiﬂ olarak gündeme getirmektedir. Özetle, laiklik krizi karﬂ›s›nda egemenler,
düzenin neoliberal, muhafazakar, dinci gerici ve faﬂist
dinamiklerini güçlendirerek çözüm aray›ﬂ›na giriﬂmektedir.
Bunun karﬂ›s›nda sol ise, bu krizi devrimci bir do¤rultuda derinleﬂtirecek politikalar üretmekte yetersiz kalmaktad›r. Sol hareket zay›fl›¤›ndan ve kendine güvensizli¤inden dolay›, ülkedeki ana kamplaﬂmalara ba¤l›
olarak, ya ulusalc›-Kemalist laiklik anlay›ﬂ›n›n desteklenmesine ya da ‹slamc›-liberal laiklik anlay›ﬂ›n›n desteklenmesine yönelmektedir. Oysa iﬂçi s›n›f›n›n devrimci siyasetinin bir parças› olarak, halk›n ‘devrimci-sosyalist bir laiklik anlay›ﬂ›’ temelinde politik bir güç ha-
120
120
120
S‹YASAL GÜNDEM
Köﬂeye s›k›ﬂ›yorlar!
Devrimci y›¤›nak zaman›
Sömürge kapitalizmi, kusursuzca kurgulanm›ﬂ ideal dönüﬂümlerle de¤il,
at›lan her ad›mda devrimci krizin derinleﬂti¤i, ezilenlerin devrimci eyleminde mevzilenen gerçek devrimci y›k›mlarla de¤iﬂir. Solun krizinden devrimci ç›k›ﬂ›n yolu, bu gerçek y›k›mlarda odaklanan devrimci y›¤›naklarla
aç›lacakt›r
›n›f mücadelelerinin giderek ﬂiddetlendi¤i bir
kriz sürecinden geçiyoruz. Güvencesiz çal›ﬂma yöntemlerini genelleﬂtiren ad›mlar iyice
s›klaﬂt›. Kamu hizmetlerine ve temel ihtiyaç
maddelerine yönelik zamlar, tar›mda üreticileri isyana sürükleyen k›s›nt›lar, halk›n yaﬂam›n› her
geçen gün daha çekilmez k›l›yor.
S
2
Sermayenin topra¤a, suya, enerjiye, havaya ve genel
olarak do¤aya yönelik “çitleme harekat›”n›n ad›mlar›n›n
daha da yak›ndan duyulmas›, egemen s›n›flar›n halk s›n›flar›na karﬂ› ﬂiddetlendirdikleri sald›r›n›n ilk elden s›ralanabilecek gündemleri olarak öne ç›k›yor. Ancak s›n›f mücadeleleri elbette ki bu sald›r›lardan ibaret de¤il.
Egemenler aras› mücadeleler de giderek ﬂiddetleniyor
S‹YASAL GÜNDEM
ve bunlar›n çeﬂitli tezahürleri her gün birbirinden ba¤›ms›z politik tart›ﬂmalarm›ﬂ gibi gündeme geliyor. Türkiye’de Kürt sorunundan yarg› tart›ﬂmas›na kadar çeﬂitli gündemler etraf›nda egemenlerin kendi aralar›nda
sürdürdükleri mücadelede taraflar daima bir “alt›n kural”a sad›k kal›yorlar: Halk›n ba¤›ms›z bir siyasi güç
olarak çat›ﬂmaya müdahalesine izin vermemek! Kürt
sorununda farkl› “çözüm” projelerinin ortak özelli¤i,
Kürt halk›n›n ortak siyasal iradesini (Kürt hareketini)
sürecin d›ﬂ›nda b›rakmak olurken, yarg› üzerine dönen
tart›ﬂmalar da Milli Güvenlik Kurulu (MGK) ve Hakimler ve Savc›lar Yüksek Kurulu (HSYK)’nun s›k› s›k›ya kilitlenmiﬂ kap›lar›n›n ard›nda yürütülüyor. K›sacas› çat›ﬂmalar muhtelif, ama mutabakat tek: Egemenler aras› iktidar (paylaﬂ›m) kavgas›ndan ve egemen s›n›flar›n ezilen s›n›flara sald›r›s›ndan ibaret bir tarih yazmak!
Tarihte böyle anlar çok s›k yaﬂanmaz. Kriz süreçleri
genellikle, sadece “art›k eskisi gibi yönetemeyenlerin”
de¤il, ayn› zamanda “eskisi gibi yönetilmek istemeyenlerin” de gelece¤i ﬂekillendirmek ad›na ata¤a geçti¤i
dönemler olarak yaﬂan›r. Türkiye’nin son döneminde
egemenler, “bundan sonra nas›l yönetebilecekleri” konusunda büyük bir kap›ﬂma ve kafa kar›ﬂ›kl›¤› yaﬂarken, Türkiye solu, bu dinamik süreci sadece seyretmekte ve sürecin (krizin) bir parças›na dönüﬂmektedir. Art›k “süreci izleyip geliﬂen sald›r›lar› protesto eden” bir
sol çizginin miad› dolmuﬂtur. “Yar›n› bugünden kurmay›” hedefleyen politik-pratik bir çizgiyle ezilenlerin
“kendi tarihini” yazma umudunu ateﬂleyecek bir sol ç›k›ﬂ için gün bugündür. Egemenlerin kurdu¤u savlanan
“gelece¤e” yat›r›m yapan “liberal sol” projelerin de,
“yeni”deki sald›rganl›¤a karﬂ› “eskiyi korumaya” odaklanan “ulusalc› sol” ç›rp›n›ﬂlar›n da göremedikleri, görmek istemedikleri, yeni sömürge kapitalizminin giderek
daha fazla, her yönü hesap edilmiﬂ, kusursuzca kurgulanm›ﬂ dönüﬂümlerle de¤il, kendini tekrarlayan kriz k›s›r döngüleriyle karakterize oldu¤udur.
Kürt sorununda “al ve sus” mutabakat›
Türkiye’nin kriz k›s›r döngülerinin baﬂ›nda Kürt sorunu gelmektedir. K›s›r döngüyü k›rma iddias› bar›nd›ran
“aç›l›m” süreci, er ya da geç dönüp dolaﬂ›p ayn› ç›kmaz soka¤a “aç›lmaktad›r”: Sömürge tipi faﬂizm!
ABD’nin Irak’tan çekilme takviminin iﬂlemeye baﬂlamas›yla beraber “Irak Kürdistan› ile iliﬂkilerin geliﬂtirilmesi” hem bir zorunluluk hem de bir f›rsat olarak
gündeme gelmektedir. Konunun zorunluluk k›sm›
ABD’nin stratejik amaçlar›yla ilgilidir ve Türkiye’nin
Irak Kürdistan› için bir tehdit de¤il emperyalizmin hiz-
metinde bir müttefik haline gelmesi istenmektedir.
Konunun f›rsat boyutunu ise sermayenin ald›¤› kar kokusu ve devlet terörü oluﬂturmaktad›r. Irak Kürdistan’›nda enerji baﬂta olmak üzere birçok ticari faaliyete giriﬂen Do¤an ve Karamehmet gibi tekelci sermaye
temsilcileri, ba¤l› olduklar› emperyalist ﬂirketlerle birlikte bölgeye yönelik ilgilerini art›r›yor. Ayr›ca, Fethullah Gülen cemaatinin bu bölgede kurumsallaﬂan faaliyetleri (1 üniversite, 4 kolej, 1 ilkö¤retim okulu, 3 e¤itim merkezi) ile daha aktif bir bölgesel güç haline gelme hesaplar› ise konunun f›rsat boyutunu ifade etmektedir. Bütün bunlar›n yaratt›¤› “elveriﬂli ortam›”, 2009
sonuna kadar “terör sorununu” çözmek için uygun bir
f›rsat olarak de¤erlendiren TSK da f›rsatç›lar cephesinde an›lmal›d›r.1
Bu zorunluluk ve f›rsatlar do¤rultusunda de¤iﬂtirilmeye
çal›ﬂ›lan Irak siyaseti, Türkiye’de Kürt sorununun yönetiminin mevcut haliyle devam etmesini olanaks›z k›lmaktad›r. Bu aç›dan “aç›l›m” (demokratik halkç› bir
çözüm de¤il!) öncelikle egemen s›n›flar›n önemli bir
bölümünün talebi olarak gündeme gelmektedir.
29 Mart yerel seçim öncesi, TSK’n›n da onay›n› alan
dönüﬂümün temel dayanaklar›ndan biri, bölgede özellikle Gülen cemaatinin iliﬂki a¤lar› vas›tas›yla AKP’yi en
büyük Kürt partisi yapma hesaplar›yd›. Seçimlerde aç›¤a ç›kan Kürt halk›n›n iradesiyle birlikte bu hesap bozulmuﬂtu. Seçimlerde yaﬂanan baﬂar›s›zl›k yukar›da bahsedilen f›rsat ve zorunluluklar› ortadan kald›rmad›¤›
için “aç›l›m” iddias› yükseltilmeye devam edildi. Cumhurbaﬂkan› Abdullah Gül’ün, “zorunluluk ve f›rsat plan›”na ba¤l› olarak “iyi ﬂeyler olacak” söylemi sürecin
ateﬂleyici sözlerini oluﬂturdu. Genelkurmay Baﬂkan› ‹lker Baﬂbu¤’un 2009 y›l›n› PKK ile mücadelede “f›rsat
y›l›” ilan etmesi; Baykal’›n aff›n bile gündeme gelebilece¤ine iliﬂkin ç›k›ﬂ› ve en nihayetinde Erdo¤an’›n bir
çözüm plan› haz›rl›¤› içinde olduklar›n› duyurmas› bu
iddian›n en ak›lda kalan laflar›yd›.
“Aç›l›m” laf ebeli¤inin doruklara ulaﬂt›¤› bir dönemde,
faﬂizmin bildik bask›c› yöntemleri h›z›n› hiç kesmedi.
Kürt halk›n›n tüm etkin militan temsilcilerine sald›r›lar
gerçekleﬂti. Hareketin en dinamik unsurlar› olan kad›n
ve gençlik kesimlerinin örgütlenmeleriyle; Kürt hareketinin emek hareketiyle kurdu¤u köprüler tahrip edilmeye çal›ﬂ›ld›. 12 yaﬂ›ndaki U¤ur Kaymaz’› evinin önünde 13 kurﬂunla katledenleri aklayan düzen, 2006’da yenilenen Terörle Mücadele Kanunu ile beraber iki y›ld›r hapishanelere doldurdu¤u 12-18 yaﬂ aras›ndaki yüzlerce Kürt çocu¤una yenilerini ekledi. Ve en nihayetinde 26 Temmuz 2009’da Beytüﬂﬂebap’ta iki DTP’li-
3
S‹YASAL GÜNDEM
nin vahﬂice infaz› 1990’lardaki kirli savaﬂ yöntemlerini an›msatt›.
Aç›l›m ad›na ifade edilenler ise, baﬂlang›çta çeﬂitli yerleﬂim yerlerine Kürtçe isimlerinin iadesi ve Kürdoloji
enstitüsü aç›lmas› gibi s›n›rl› “ödünleri” aﬂamazken,
egemenler içi çeﬂitli kesimler daha “radikal” veya “s›n›rl›” çeﬂitli çözüm önerileri etraf›nda dalaﬂmalar›n› sürdürdüler. Baﬂbakan Erdo¤an’›n bu süreçte “allem edip
kalem edip” DTP ile görüﬂmeyerek, uzlaﬂman›n içeri¤ini ilan etti: Kürtlerin örgütlü siyasal varl›¤›n›n inkar›! “Sorun”un bir taraf›n› görmezden gelen iktidar, hem
gerçek bir çözümden uzak oldu¤unu, hem de süreci
kendine yontacak projeden vazgeçmedi¤ini gösterdi.
Cemaat medyas› da (Zaman gazetesi, Samanyolu TV
vs…) bu tavra paralel biçimde Kürt halk›n›n örgütlenmelerine yönelik dilini sertleﬂtirerek, faﬂist uygulamalara ve polis-jandarma sald›r›lar›na alk›ﬂ tutmaya, Kürt
hareketini de “Ergenekon saflar›”na sokma çabalar›na
h›z vermeye baﬂlad›.
Erdo¤an’›n bu iflah olmaz inkarc›l›¤›n›n bir di¤er nedeni ise, liberallerin ›srarla anlamak istemedikleri bir
gerçekli¤e dayanmaktad›r: Gericili¤in ve faﬂizmin ayn›
4
toplumsal temelden beslendi¤i gerçe¤ine. En fazla 2 y›l
sonra gerçekleﬂecek genel seçimlere giderken, kriz nedeniyle yaﬂanmas› olas› oy kayb›na, ›rkç›-milliyetçi tepkilerin de eklenmesinden duyulan endiﬂe AKP’nin
“kozmetik aç›l›m”lar› bile hayata geçirmesini güçleﬂtirmektedir. Böylece, Kürt sorununa dair ad›mlar, “Musul
ve Kerkük’ün Kürtler’in iste¤iyle Türkiye’ye kat›laca¤›”na kadar varan fantastik “ütopya”larla desteklenerek,
kitle taban›n›n milliyetçi-Yeni Osmanl›c› tarihsel belle¤i canl› tutuluyor.
Süreci a¤›r aksak idare eden iktidar, KCK’n›n eylemsizlik sürecini 1 Eylül’e kadar uzatmas›na paralel olarak, Abdullah Öcalan’›n 15 A¤ustos’ta çözüm için bir
yol haritas› aç›klayaca¤›n› ilan ederek inisiyatif almas›yla gözle görülür bir telaﬂ içine girdi. MGK’ya kat›lan 6 bakanla acil kriz toplant›s› yapan Erdo¤an, Kürt
sorununa dair bir paket haz›rl›¤› içinde olduklar›n› bir
kez daha ilan etti. Yine çeﬂitli aç›l›mlar›n laf›, uygulamas›ndan önce gelmeye baﬂlad›. (Resmi kurumlarda
Kürtçe bilen personel istihdam edilmesi, hapishanelerde ziyaretçilerle Kürtçe konuﬂulabilece¤i ve devletin
Kürtçe kitap basmas› gibi) Olas› hayal k›r›kl›klar›na
S‹YASAL GÜNDEM
karﬂ› da peﬂin peﬂin “aç›klanmayacak ve aç›klanmadan
uygulanacak” olan ikinci bir “gizli paketin” varl›¤›na
dair haberler bas›na servis edildi. Tüm gözlerin Öcalan’a çevrilmesi üzerine D›ﬂiﬂleri Bakan› Davuto¤lu’nun
“Çözüm ‹mral›'da de¤il, Ankara'dad›r” ﬂeklindeki ç›k›ﬂ› ise sürecin müzakere ile de¤il tek tarafl› “al ve sus”
tarz› “aç›l›mlar” ile yürütülece¤ini bir kez daha gösterdi. ‘Sorunun bütün aktörlerinin oturaca¤› bir müzakere
süreci’ talep eden AKP’nin Güneydo¤u milletvekillerini “Söz ola kestire baﬂ›” diyerek “uyaran” Baﬂbakan
bu çizgiyi daha da kal›nlaﬂt›rd›. AKP’li Kürt vekillerin
bile tart›ﬂmalar› engellenerek, bu “tart›ﬂmas›z aç›l›m”
plan›n›n s›n›rlar› çizildi.2
Tüm bu geliﬂmeler rejimin çerçevesini belirleyen çizgilerin tamam›na (gericilik, faﬂizm, neoliberalizm) dokunan sol bir ç›k›ﬂ için elveriﬂli bir konjonktürün oluﬂmas›na da neden olmaktad›r. Birincisi, “Al ve sus” siyaseti de¤iﬂimden öte rejimin k›s›r döngüsünü, Türkiye rejiminin yap›sal zaaflar› ekseninde yaﬂanan dü¤ümlenmeyi ve bu dü¤ümlenme nedeniyle doru¤a ç›kan
umars›z pragmatizmi ifade etmektedir. Sokaklarda infazlar, hapishanelerde çocuklar varken aç›l›m “mavallar›” okuyan liberallerin ve ‹slamc›lar›n Kürtler gözündeki inand›r›c›l›¤›n› yavaﬂ da olsa yitirmeye baﬂlamas› ise
sol eksenli bir kardeﬂleﬂme ata¤›n›n baﬂar› olanaklar›n›
art›rmaktad›r. ‹kincisi, ekonomik krizle beraber derinleﬂen neoliberal y›k›mdan etkilenen geniﬂ Kürt emekçi
nüfus olgusu da hesaba kat›ld›¤›nda, Kürtlerin sözde
aç›l›mlara eklemlenmesinin ne kadar da güçleﬂece¤i daha net ortaya ç›kacakt›r. Aç›l›mla dayat›lan neoliberal
asimilasyon, mülksüzleﬂme, yoksullaﬂma ve proleterleﬂme süreçlerinde y›k›ma u¤rat›lan Kürt emekçi halk›n›n,
oluﬂmakta olan yeni emek eksenli sorunlar›na yan›t ol-
maktan çok uzak görünmektedir.
Ancak sol muhalefetin kronik zaaflar›, sol bir ç›k›ﬂ›n
önüne bir dizi engel koymaktad›r. Rejimin faﬂist ayg›tlar›n› h›zla yenileyen ve ustaca kullanma yetene¤i kazanan iktidara halel getirmek istemeyen, cemaati sivil
toplum belleyen, Erdo¤an’›n “polis rejimin teminat›d›r”
sözünü bile demokratikleﬂme ad›na alk›ﬂlamaya bu kadar haz›rken liberal e¤ilimlerin sol içinden sökülüp at›lamamas› önemli bir sorundur. Tersten, “AKP’nin ve
bölücülerin devletin temel kurumlar›na karﬂ› ABD ad›na ortak mücadele” içinde oldu¤u gibi hiçbir güncel
olguyla örtüﬂmeyen senaryolar› üretmeye bay›lan ulusalc›lar›n sosyal demokrat taban› kuﬂatmas› da Kürt sorununda sol bir ç›k›ﬂ›n önündeki engellerden biridir.
Ne var ki, Kürt hareketinin krizin en can yakan günlerinde, “ﬂovenizmle bo¤ulmaya çal›ﬂ›lan” Türkiyeli
yoksul emekçilerle bir kader ortakl›¤› duygusu yaratabilecek daha geniﬂletici ve birleﬂtirici bir mücadele
program› yaratamamas› da ciddi bir sorun olarak gündeme gelmektedir. Bu noktada, elbette Kürt hareketinde yüreklendirici ad›mlar da at›lmaktad›r. Bu yönde,
her ﬂeyden önce, Kürt halk›n›n en genel siyasal iradesi, inisiyatifi ve kararl›l›¤› an›lmal›d›r. Halk›n büyük
kitleleri seferber eden inisiyatifi, egemenlerin “inkara
ve imhaya” dayal› Kürt politikas›n› sürekli baﬂar›s›zl›¤a u¤ratarak, daha karanl›k süreçlerin geliﬂimini önlemektedir. Ayr›ca, emek hareketi baﬂta olmak üzere,
toplumsal muhalefette mücadele eden sosyalist öznelerinin, kad›n ve gençlik hareketi militanlar›n›n çabalar›,
hareketin devrimci aç›l›m potansiyeli bak›m›ndan dikkate de¤erdir.
Sol bir ç›k›ﬂ için “tren kaçm›ﬂ” de¤ildir. Belli ki önümüzdeki dönem iyi ﬂeylere dair vaatler, rejimin Kürt-
DTP Kürt sorununun
çözümünde yol haritas›
ç›kartmak için
Mersin’de bir kamp
düzenledi. Kamptan,
“Akil Adamlar Grubu”
oluﬂturulmas› ve 1 Eylül
Dünya Bar›ﬂ Günü’nde,
Diyarbak›r’da bir milyon
kiﬂinin kat›laca¤› bir
miting düzenlenmesi
kararlar› ç›kt›.
5
S‹YASAL GÜNDEM
AKP yanl›s› medya
taraf›ndan hedefe
konan Ali Suat Ertosun, rejimin ruhunu
gösteren bir figür
olarak öne ç›kt›. 32
devrimci tutsa¤›n
katledildi¤i “Hayata
Dönüﬂ” operasyonunun “komutanlar›ndan” olan Ertosun,
Cemil Çiçek’in Adalet
Bakanl›¤› döneminde
kendisine verilen
Devlet Üstün Hizmet
Madalyas› ödülünü
Bülent Ar›nç’tan alm›ﬂ, Abdullah Gül taraf›ndan da HSYK
üyeli¤ine atanm›ﬂt›.
lerin ba¤›ms›z varl›¤›n› yok saymaya dayal› faﬂist özünü fazlaca zorlamayan, milliyetçi ç›k›ﬂlar› fazlaca “k›ﬂk›rtmayan” (örne¤in köklü bir Anayasal düzenleme ve
genel af içermeyen) bir iki göstermelik aç›l›mla s›n›rl›
kalacak. Belli ki huylu huyundan, faﬂizm en kirli sald›r› yöntemlerinden vazgeçmeyecek. Belli ki kriz en
güvencesiz çal›ﬂma koﬂullar›na mahkum edilmiﬂ Kürt
emekçilerin düzene entegre edilmesini zorlaﬂt›racak,
kentsel dönüﬂüm programlar› yoksul Kürtlerin yo¤un
olarak yaﬂad›¤› bölgelerde gerilimlere neden olacak (‹stanbul Bayramtepe ve Dolapdere gibi). Burada belirsiz
olan ve ortadan kald›r›lmas› gereken yukar›da s›ralanan
engellerdir. Bu durumda rejimin Kürt sorunu k›s›r döngüsünü gerçekten k›ran bir müdahale için aç›l›m yapmas› gereken devrimcilerdir. Sol içi sapmalara karﬂ›
ideolojik mücadele ve daha da önemlisi yeniden kardeﬂleﬂmeye yönelik daha aktif bir pratik mücadele çizgisi ad›na daha ileri ad›mlar atmak zorunludur.
‹ktidar kavgas›nda “laiklik” gündemi
ask›da
Düzenin krizinin bir di¤er aya¤›n› ise egemenler aras›
çeﬂitli mutabakatlar›n varl›¤›n› zorlayacak geliﬂmeler
oluﬂturdu. ‹ktidar kavgas› yarg›da k›z›ﬂ›rken, çat›ﬂman›n
“laiklik” tart›ﬂmas›n› fazla yükseltmeden, “hukuk kural-
6
lar›, kuvvetler ayr›l›¤›” vs. üzerinden yürütülmesi dikkat çekti.
Yarg› eksenli çat›ﬂmay› k›z›ﬂt›ran ilk konu “‹rticayla
Mücadele Belgesi” oldu. Kürt sorunu etraf›nda oluﬂan
mutabakat›n seçim yenilgisinin ard›ndan, bu projenin
ana yürütücüsü olan Gülen’in ekranlara ç›k›p “irtica
tehdidi hortlat›labilir, insanlar›m›za yönelik komplolar
gündeme gelebilir” diye a¤lamas›, biraz da bu baﬂar›s›zl›¤›n yaratt›¤› belirsizlik ortam›nda, mutabakat›n bir
aya¤›n›n zay›flamas›yla yaﬂanabilecek krizlere iﬂaret
ediyordu. Ancak Gülen a¤lamakla kalmad›. “Has›mlar›” taraf›ndan üretilen/üretti¤i iddia edilen “‹rticayla
Mücadele Belgesi”nin ortaya at›lmas›yla Cemaat önemli kazan›mlar elde etti.
Öncelikle, bu süreçte cemaat, baﬂar›l› bir “önleyici psikolojik harekat” (asimetrik de¤il!) ile dokunulmazl›¤›n›
sa¤lamlaﬂt›rmaya çal›ﬂt›. Belgenin gerçekli¤inin veya
sahteli¤inin ötesinde, konuya sonuçlar› itibar›yla bak›ld›¤›nda, “irtica ile mücadele” ad›na 28 ﬁubat yöntemlerinin kullan›lmas›n›n önüne geçildi. ‹kinci olarak, bu
tart›ﬂmalara paralel olarak askerlerin sivil yarg›da yarg›lanabilecek olmas›na dair de¤iﬂiklik için zemin haz›rlanm›ﬂ oldu. (Askeri vesayetin kald›r›lmas› tart›ﬂ›l›rken
gündeme gelen 12 Eylül darbecilerin yarg›lanmas› ise
Erdo¤an’›n ifadesiyle “sulu bir ﬂaka” olarak kald›.)
S‹YASAL GÜNDEM
Bu süreçte kutsanan “sivil yarg›”n›n nice katliamlar›,
kontrgerilla faaliyetlerini aklad›¤›, askeri yarg›dan farkl› bir rejimin ürünü olmad›¤›, yarg› üzerinde yaﬂanan
kap›ﬂman›n ikinci raundunda gözler önüne serildi. Ergenekon davas› savc›lar› baﬂta olmak üzere Özel Yetkili Mahkemeler’in hakimlerinin ve savc›lar›n›n atanmas›na dair itiﬂ kak›ﬂ nedeniyle kilitlenen HSYK toplant›lar›na dair yay›nlarda, AKP yanl›s› medya taraf›ndan
hedefe konan Ali Suat Ertosun, tüm mutabakat ve çat›ﬂmalar›n ötesinde rejimin ruhunu gösteren bir figür
olarak öne ç›kt›. 32 devrimci tutsa¤›n katledildi¤i “Hayata Dönüﬂ” operasyonunun “muzaffer” komutanlar›ndan olan Ertosun, Cemil Çiçek’in Adalet Bakanl›¤› döneminde kendisine verilen Devlet Üstün Hizmet Madalyas› ödülünü Bülent Ar›nç’tan alm›ﬂ, Abdullah Gül
taraf›ndan da HSYK üyeli¤ine atanm›ﬂt›. Evet, görünüﬂte iki cephe vard›: HSYK içinde Zekeriya Öz’ün
“kellesini isteyen” ekibin baﬂ›n› çeken Ertosun yandaﬂlar› ve dün boynuna madalya takt›klar› Ertosun’un ﬂimdi “kellesini isteyip” Ergenekon savc›lar›na siper olan
gerici-liberal cephe. Ancak her iki ismin ortak yönü bu
çat›ﬂman›n üzerinde yükseldi¤i rejimin karakterini ortaya koydu. O ortak yön, Ertosun ve Öz’ün, Türkiye’nin
son on y›ldaki en büyük iki kontrgerilla operasyonunun mimarlar› olmas›yd›.
Ancak tespit edilmesi gereken bir gerçek ise, AKP
kamp›n›n, iktidar blo¤unda TSK kamp›n› geriletme
noktas›ndaki kararl› ad›mlar›d›r. Abdullah Gül’ün tüm
ça¤r›lara ra¤men, askeri yarg› usullerini de¤iﬂtiren yasay› veto edip ikinci kez gönderildi¤inde “mecburen”
onaylamak gibi bir oyuna ihtiyaç duymadan onay› vermesi; onaylarken hükümete tavsiye etti¤i ‘tereddütleri
giderici’ düzenlemeler konusunda ilgili bakanl›klarca bir
çal›ﬂma baﬂlat›lmad›¤›n›n ortaya ç›kmas› önemlidir. Zira iktidar›n özellikle kriz koﬂullar›nda yaklaﬂt›¤› seçim
sath› mahallinde, uyumdan çok mevcut saflaﬂmay› diri
tutacak giriﬂimlere ihtiyac› oldu¤unu göstermektedir. Bu
yasal de¤iﬂiklikler, “‹slamc› kamuoyu”nda gün gelip 28
ﬁubat ve 27 Nisan’c›lar›n yarg›lanaca¤› bir rövanﬂ sürecinin ilk ad›mlar› olarak propaganda edilmektedir.
Benzer ﬂekilde 28 ﬁubat sürecinde ‹mam Hatip Liselileri üniversitelerden uzak tutmak için devreye sokulmuﬂ
olan “katsay›” uygulamas›n›n, art›k tamamen AKP’lileﬂtirilmiﬂ YÖK taraf›ndan kald›r›lmas› da benzeri bir kayg›yla gündeme getirilmiﬂtir. Bir di¤er rövanﬂ gündemi
olan “üniversitede türban serbestli¤i”ne dair Anayasa
de¤iﬂikli¤inin ard›ndan kapatma davas› ile karﬂ›laﬂan
hükümet, YÖK eliyle gerçekleﬂtirilen bu de¤iﬂikli¤i
“memnuniyetle karﬂ›layan” bir pozisyonda kalarak elindeki “olanaklar›n” çeﬂitlenmesinin keyfini sürmektedir.
Katsay› tart›ﬂmas›n›n hükümeti türban tart›ﬂmalar›nda
oldu¤u düzeyde y›pratmamas›n›n nedeni sadece karar›n
YÖK eliyle al›nmas› veya meslek liselerinin özendirilmesinin bir sermaye talebi olmas› de¤il, ayn› zamanda
“laiklik” üzerinden yürütülen kavgalarda, liberallerin de
deste¤iyle, sa¤lad›¤› ideolojik/psikolojik üstünlüktür.
Bunda egemen laiklik anlay›ﬂ›n›n, toplumsal gericili¤i
“p›ﬂp›ﬂlayan” ve konuyu iktidar alanlar›na dair egemenlik meselesine indirgeyen tarihsel ikiyüzlülü¤ünün pay›
büyüktür. Güncel olarak ise özellikle “belge” krizi ile
beraber, iktidar çat›ﬂmalar›nda egemenler aras› kavgan›n, ﬂimdilik, “irticayla mücadele” ekseninde sürdürülmesinin zorlaﬂt›¤› bir siyasal atmosfer yarat›lm›ﬂt›r. Bu
operasyonun kurmay çad›r›nda oturan Fethullah Gülen
Cemaatinin, 28 ﬁubat sürecini an›msatan ve hatta aﬂan
yöntemlerle yürüttü¤ü, Baﬂbu¤’un deyiﬂiyle “psikolojik
harekat” (Medya kampanyalar›, ﬂüpheli belgeler, çeﬂitli
belgelerin polis ve yarg› taraf›ndan s›zd›r›lmas› vs…),
“tereciye tere satmak” bak›m›ndan takdire ﬂayand›r.
Baykal’›n “laiklik” söylemini geri plana atmas› sadece
basitçe popülizmden kaynaklanmamaktad›r. Seçim sonras›nda da egemenler aras› tart›ﬂmalar›n merkezini laikli¤in ötesinde, “demokrasi, darbe, yarg› sistemi, kurumlar aras› iliﬂkiler” gibi gündemlerin oluﬂturmas› dikkat çekmektedir. “Uygun dozda gericilik” yeni sömürge kapitalizmi için giderek zorunlulaﬂ›rken ve TSK’n›n
“din subay›” istihdam etmesinde görüldü¤ü gibi tüm
aktörler bunu kavramaya baﬂlam›ﬂken, laiklik temas›
merkezinde düzenlenen Cumhuriyet mitingleri de giderek c›l›zlaﬂmaktad›r.
Egemen “irticayla mücadele” çizgisi, önemli bir yara
alarak “geçici bir yenilgiye” u¤ram›ﬂt›r. Egemenler aras› çat›ﬂmalarda -en az›ndan bir süreli¤ine- a¤›rl›k merkezi laiklik olmayacak gibi görünmektedir. Post kavgas› ve kriz, geleneksel ulusalc›-Kemalist laikli¤i sürdürülemez hale getirmekte, bu çizginin sahiplerini de etkisizleﬂtirmektedir. Bu durum, aﬂa¤›dan halk›n ba¤›ms›z devrimci eylem çizgisine dayal›, düzen d›ﬂ› ve karﬂ›t›, proleter-halkç› bir gericilikle mücadele çizgisinin
oluﬂturulmas›n› daha olanakl› hale getirmektedir. Gerici YÖK’ün neoliberal paral›laﬂt›rma sald›r›s› alt›ndaki
üniversitelerin, gerici kadrolaﬂman›n doruk noktas›na
ulaﬂt›¤› Milli E¤itim Bakanl›¤›’n›n e¤itimde ticarileﬂme
ve gericileﬂme ataklar›n›n hedefi olan okullar›n, ayn›
anda neoliberal gündemin çeﬂitli sald›r› biçimlerinin ve
gerici yard›m kuruluﬂlar›n›n kuﬂatmas› halindeki mahallelerin, neoliberal gerici iktidara karﬂ› bütünlüklü bir direniﬂin mevzileri haline getirilmesi, “aﬂa¤›dan ve proleter bir gericilikle mücadele çizgisi”nin inﬂas› için oldukça önemlidir.
7
S‹YASAL GÜNDEM
‹ktidar odaklar›n›n içsel gerilimleri
öne ç›k›yor
‹ktidar blokunda, egemenler aras› mücadelede yaﬂanan
bir baﬂka geliﬂme de, iktidar odaklar›n›n kendi içsel gerilimlerinin biraz daha öne ç›kmas›d›r.
TSK içerisindeki yaklaﬂ›m farklar›, Ergenekon operasyonu sürecinde ‹lker Baﬂbu¤’un kontrgerilla cihaz›ndaki dönüﬂümün aktif öznesi olma ataklar›yla gözler önüne serilmiﬂti. Operasyonlara TSK’n›n ve askeri yarg›n›n kat›lmas›yla kimine göre Baﬂbu¤ Hilmi Özkök’leﬂmiﬂ, kimine göre de Büyükan›t’tan sonra askerin inisiyatifini geliﬂtirerek TSK’ya soluk ald›rm›ﬂt›. Bu yaklaﬂ›m farkl›l›klar›, Yüksek Askeri ﬁura’ya giderken komuta kademelerinde yaﬂanan istifa depremiyle tescillendi. Önce, Hava Harp Okulu Komutanl›¤›’na geçen
YAﬁ’ta atanan Tümgeneral Sinan ﬁanl› görevinden istifa etti. Ard›ndan 1’inci Taktik Kuvvet Komutanl›¤›’n›n iki numaras› Tümgeneral Levent Türkmen görevinden ayr›ld›. Özellikle ﬁanl›’n›n istifas›nda Ergenekon’un Hava Kuvvetleri’ndeki uzant›s› oldu¤u söylenen
“Karargáh Evleri” operasyonu ile ilgili bir ön soruﬂturman›n etkili oldu¤u iddia edildi. Ulusalc›lar›n Genelkurmay’daki kalesi olarak da ifade edilen Deniz Kuv-
vetleri’nin gelecekteki en önemli komutan aday› Tümamiral Mustafa Baha Eren’in, Koç Müzesi’ndeki denizalt›da Deniz Kuvvetleri kökenli bombalar›n bulundu¤u
gün istifa ettirilmesi TSK’da kaynayan kazan›n en aç›k
görüntüsüydü. Bunun ard›ndan Ergenekon’un Deniz
Kuvvetleri’ndeki uzant›s› oldu¤u iddia edilen “Ataevleri”ne yönelik operasyonda 5 te¤menin tutuklanmas› bu
seneki YAﬁ toplant›s›n›n hararetli geçece¤inin habercisi oldu.
Bu parçalanmada, farkl› ç›karlar› ifade eden iç çeliﬂkiler rol oynamakla beraber bu çeliﬂkilerin parçalanmaya
dönüﬂmesinde d›ﬂ müdahalelerin “baﬂar›”s›ndan da söz
etmek gerekmektedir. “Özel hayat”lardaki “falso”lar›n
çeﬂitli izleme-dinleme (istihbarat) teknikleriyle deﬂifre
edilmesi, hatta zaman zaman bu “falso”lar›n bizzat örgütlenmesi, uyuﬂturucu-kad›n ticareti gibi askerlerin
geçmiﬂte de s›kl›kla kar›ﬂt›¤› “ticari faaliyetlerin” polis
operasyonlar›yla ortaya ç›kar›lmas› gibi yöntemler ile iç
gerilimler dinamitlenmektedir. Polis teﬂkilat›nda egemenli¤i bilinen Gülen cemaatinin bu süreçte oynad›¤›
önemli rol teslim edilmelidir.
‹ç kamplaﬂma görüntüsünün en fazla gözlemlenebildi¤i
yer ise iktidar partisidir. Zaten bir koalisyon olarak örTürkiye’nin ABD iﬂbirlikçili¤ine soyundu¤u Afganistan ve Pakistan’dan
gelecek olas› tabutlar›n
faturas› kolayca “baﬂkalar›na” havale edilemeyecektir. Gelen her tabutun vebali, çok daha
do¤rudan bir ﬂekilde,
“enerjisini” bu ç›lg›nca
iﬂbirlikçilik yar›ﬂ›na harcayanlar›n boynuna yüklenecektir.
8
S‹YASAL GÜNDEM
gütlenen AKP, 2003 sonras› “iﬂler iyiye giderken” gösterdi¤i “birlik ve beraberli¤i” seçimlerin ard›ndan yitirmeye baﬂlad›. Cemil Çiçek’in DTP hakk›ndaki “Ermenistan s›n›r›na dayand›lar” ç›k›ﬂ› ile aç›¤a ç›kan milliyetçi çizgi-Fethullahç› çizgi gerilimini, may›nl› arazi
tart›ﬂmas›nda yasay› ilk haliyle meclis gündeminden
çekmeyi gerektiren büyük yar›lma takip etti. Peﬂinden,
tekmeli-tokatl›, çok adayl›, bol gerilimli il kongreleri
geldi (Özellikle kimi “Do¤u” illeri ve ‹stanbul’da. Ankara ‹l Kongresi yükselen tansiyon nedeniyle ertelendi). Bakan Babacan’›n, eleﬂtirilmesini bile “ideolojik bir
tav›r” olarak nitelendirdi¤i Özel ‹stihdam Bürolar› ile
ilgili kanun maddesinin ayn› gün Gül taraf›ndan veto
edilmesi teﬂkilat içinde iﬂlerin “güllük gülistanl›k” olmad›¤›n›n bir baﬂka verisi oldu.
Ancak AKP’de en önemli fay hatt›n› Fethullah Gülen
cemaati oluﬂturuyor. Özellikle Zaman gazetesi dönem
dönem Tayyip Erdo¤an’› tek adam siyasetiyle eleﬂtirerek köﬂeye s›k›ﬂt›ran yaz›lar tefrika ederken, Erdo¤an’›n
ak›l hocalar›ndan Yalç›n Akdo¤an’›n “Yasin Do¤an”
imzas›yla Yeni ﬁafak gazetesinde yazd›¤› bir yaz›
“duygular›n karﬂ›l›kl› oldu¤unu” gösterdi. Akdo¤an,
“AK Parti'yi askere karﬂ› k›ﬂk›rtan had bildirme cephesi” ifadesi ile aç›ktan Gülen cemaatini hedef gösterdi.3
Gülen cemaati, Kürt illerinde yaﬂanan seçim yenilgisini de Tayyip Erdo¤an’›n “yer yer statükoculaﬂan söylemleri”ne ve gerekli ad›mlar› atmamas›na ba¤layarak
sonuçlar›n kendi baﬂar›s›zl›¤› olmad›¤›n› savunuyor.
Irak Kürdistan’›ndaki f›rsatlarla gözü dönen Cemaat,
AKP’nin daha cesur olmas›n› istiyor ve çeﬂitli yay›nlar›nda Erdo¤an’› içinden geçti¤imiz süreçte de gerekli ad›mlar› atmamakla eleﬂtiriyor. AKP içindeki bu fay
hatt›n› gören Saadet Partisi ise, Cemaate yönelik eleﬂtirilerini sertleﬂtiriyor ve “Cemaat bu denli politikleﬂtiyse parti kursun” gibi söylemlerle AKP’deki gerilimleri
kaﬂ›yor.
Gülen cemaatinin yan› s›ra, krizin derinleﬂmesi ile beraber, farkl› ölçeklerde ve uluslararas›laﬂma düzeyindeki “‹slamc› sermayeler”in fark› öncelikleri daha fazla
öne ç›karmas›yla beraber AKP içinde gerilimin boyutlanaca¤› tahmin edilebilir. S›n›rlar› netleﬂmiﬂ, saflar› belirginleﬂmiﬂ, keskinleﬂmiﬂ taraflardan bahsetmek mümkün olmasa da, bir bölünme ile sonuçlanmasa da iktidar partisinin tek parti olmaktan kaynaklanan avantajlar›n› giderek yitirmesinin ve koalisyon özelli¤inin öne
ç›kmas›n›n, ezilenler ve emekçiler üzerindeki hegemonyas›n› daha fazla sarsaca¤› aﬂikard›r. Anlaﬂ›lan o ki
Baﬂbakan “Söz ola kestire baﬂ›” tarz› ç›k›ﬂlara daha
fazla baﬂvurmak zorunda kalacakt›r. Bu “hegemonya
zaaf›”, aﬂa¤›dan devrimci ç›k›ﬂlarla de¤erlendirilmezse,
sol sadece ve sadece hegemonya yenilenene ve/veya
yeni bir düzen içi alternatif ç›kana kadar “geliﬂmeleri”
izlemiﬂ olacakt›r.
Aktif taﬂeronluk fiyaskosu
Egemenler aras› mücadele, “one minute f›rt›nas›”n›n,
h›zla dinmesine neden oldu. Obama ile beraber “Il›ml› ‹slam” söyleminin ABD yönetimince telaffuz edilmemeye baﬂlanmas›n›n ve ABD’nin artan askeri taleplerinin ülke içi siyasette kendi alt›n› oyaca¤›ndan çekinen
AKP, “one minute” ç›k›ﬂ›yla h›z verdi¤i aktif taﬂeronluk çabalar›n›n tümünde çuvallad›. Hükümetin Ermenistan aç›l›m›, emperyalist merkezlerin eldeki kuﬂu da
kaybetmesine neden oluyor. Karaba¤ sorununu Rusya
ile çözmeyi daha gerçekçi bulan Azeri yönetimi, do¤algaz güzergah›n› Rusya olarak belirledi. Özellikle AB
için hayati önemi bulunan Nabucco projesi Rusya’n›n
insaf›na kalm›ﬂ durumda. ABD’nin ‹ran’dan gaz al›m›na kesinlikle karﬂ› ç›kt›¤› bir ortamda döﬂenen borular›n içinin nas›l dolaca¤› büyük bir soru iﬂareti olarak
ortada duruyor. Hükümet, Filistin, Suriye ve ‹ran ile
ilgili arabuluculuk giriﬂimlerinden art›k bahsedemiyor
bile. ‹srail’in gönlünü almak için gündeme gelen may›n tasar›s› da “hasar görünce” tersine bir etki yaratm›ﬂ gibi görünüyor.
Siyasi olarak güçlenmek ad›na benimsenen “Aktif taﬂeronluk” çizgisinin aktifi gitti, taﬂeronlu¤u baki kald›. Bu
süreç öncelikle Somali’ye özel askeri kuvvet göndererek baﬂlam›ﬂt›. Türkiye, Obama’n›n ziyaretinin ard›ndan,
ABD’nin operasyonlar›n›n ﬂiddetlendi¤i ve emperyalistlerin askeri kay›plar›n›n artt›¤› Afganistan’a 1200 muharip asker daha gönderilmesi karar› al›nd› ve baﬂkent
Kabil’deki iﬂgal güçlerinin komutas›n›n üstlenece¤i duyuruldu. Bu da yetmedi “savaﬂ”›n giderek t›rmand›¤›
Pakistan’da NATO büyükelçili¤i görevini Türkiye’nin
üstlenece¤i aç›kland›. Artan askeri görevlerin TSK’y›
güçlendirebilece¤i endiﬂesi ve ABD’nin Türkiye’de tek
ata (AKP) oynamayaca¤›n›n netleﬂmesiyle pani¤e kap›lan AKP, d›ﬂar›da emperyalistleri de memnun edecek
her giriﬂimini eline yüzüne bulaﬂt›rd›. ‹ktidar›n bu baﬂar›s›zl›klar›n›n ard›ndan TSK’n›n göreli güç kazanmas›n› önleyici hamlelerin gündeme gelmesi de dikkat çekti. Baﬂbu¤’un “belge krizi” ile ilgili bas›n aç›klamas›nda Irak, Afganistan ve Pakistan’a dikkat çekerek “Enerjimizi ka¤›t parças›na harcamayal›m” ifadesi, d›ﬂar›da
emperyalist projeler etraf›nda sa¤lanan/sa¤lanacak olan
göreli gücün verdi¤i güvenden kaynaklanmaktayd›.
Egemenler ABD iﬂbirlikçili¤i ile iç mücadelelerinde
avantaj sa¤lamaya çal›ﬂ›rken bu hamleleri ezilenlerle
mücadelelerinde baﬂlar›na büyük belalar açabilir. Türki-
9
S‹YASAL GÜNDEM
Ekonomik kriz
Egemenler aras› çat›ﬂmalar›n ﬂiddetlenmesinin, biçare
pragmatik ç›k›ﬂ aray›ﬂlar›n›n, farkl› cephelerdeki parçalanman›n belki de en önemli nedeni ekonomik krizdir.
Krizi yönetme baﬂar›s›n› kimin gösterece¤i, hangi sermaye gruplar›n›n süreçten avantajl› ç›kaca¤› ve çeﬂitli
sermaye güçlerinin politik temsillerinin nas›l ﬂekillenece¤i, giderek önemini art›ran mücadele alanlar› olarak karﬂ›m›za ç›kmaktad›r. Çünkü “pasta küçülmekte”, bir s›n›f
mücadelesi ﬂekline bürünmedi¤i, “bireysel eylemler ve
cinnetler” ﬂeklinde yaﬂand›¤›nda bile krizin toplumsal sonuçlar› düzenin sahiplerini endiﬂelendirmektedir.
Manzaray› k›saca özetlersek, 2009’un ilk üç ay›nda ekonomi yüzde 13.8 küçüldü ve Merkez Bankas› Baﬂkan›’ndan Dünya Bankas›’na kadar gelen tüm aç›klamalara bak›l›rsa küçülmeye devam edecek gibi görünüyor.
Kay›tl› istihdamda iﬂsiz kalanlar›n say›s› 1 y›lda 1 milyonu aﬂt›, b›rak›n küçülmenin durmas›n› büyüme yüzde
5’leri aﬂmad›kça artmaya devam edecek. Sermaye lehine teﬂvikler, vergi indirimleri ve düﬂen d›ﬂ ticaret nedeniyle azalan gümrük vergileri bütçe aç›¤›n› geçen y›la göre 10 kat daha büyüttü, hükümetin arka arkaya açt›¤› paketlere bak›l›rsa daha da büyüyecek. Bütçe aç›¤›
nedeniyle devletin borçlanmas›, faiz harcamalar›n›
2008’e göre yüzde 33 art›rd›, dünyada daralan kredi
olanaklar› nedeniyle artacak faizleri de düﬂününce art›rmaya devam edecek. Faiz harcamalar›n›n ve sermayeye
desteklerin artmas›, kamu hizmetlerine daha az yat›r›m,
daha çok ticarileﬂme, daha çok katk› pay›, daha çok
zam demek, halk›n haklar› daha fazla gasp edilecek!
ye’deki savaﬂta Anadolu’nun dört bir yan›na gelen her
tabut, bir iç düﬂmana karﬂ› k›ﬂk›rt›lm›ﬂ ›rkç›-milliyetçi
duyarl›l›klar› beslemekte ve emekçi s›n›flar›n bölünerek
egemenlerin gücünü pekiﬂtirilmesi için “de¤erlendirilmekte” idi. Ancak, Afganistan veya Pakistan’dan gelecek olas› tabutlar›n faturas› kolayca “baﬂkalar›na” havale edilemeyecektir. Gelen her tabutun vebali, çok daha do¤rudan bir ﬂekilde, “enerjisini” bu ç›lg›nca iﬂbirlikçilik yar›ﬂ›na harcayanlar›n boynuna yüklenecektir.
K›sacas›, düzenin tüm aktörlerinin iﬂbirlikçilik yar›ﬂ›na
girdi¤i bir ortamda, ‘one minute’ ﬂovlar›n›n ve ›rkç›ﬂoven hezeyanlar›n maniple edici etkilerinden kurtar›lm›ﬂ devrimci-sosyalist bir antiemperyalist mücadele kanal›n›n yarat›lmas› daha olanakl› hale gelmektedir.
10
AKP hükümeti, tüm bu tablo karﬂ›s›nda bir süredir hala “one minute” ﬂovuna sar›l›yor. Erdo¤an, krizin baﬂ›ndan beri daralan kredilerle bankac›lar› f›rçal›yor, patronlar iﬂten ç›kar›rlarsa hesap sorar›m diyor, ﬂimdilerde
IMF anlaﬂmas›n› imzalamamakla övünüyor. Ama her
türlü imaj çal›ﬂmas›n›n ötesinde, AKP’nin kriz döneminde belirginleﬂen bir s›n›fsal duruﬂu dikkati çekiyor.
AKP’nin “cilal› kabaday› imaj›”n› bir tarafa b›rakarak,
öncelikle ﬂunu ifade etmek gerekir ki, Türkiye sermayesinin çok geniﬂ bir bölümü, IMF anlaﬂmas›n›n en
az›ndan standart IMF anlaﬂmalar› gibi olmamas› üzerine hemfikirdi. ‹slamc› sermaye aksini iddia etse de Do¤an Grubu’nun birçok yazar›, kriz koﬂullar›nda sermayeyi de s›kbo¤az edecek standart bir stand by anlaﬂmas›na karﬂ› yaz›lar yazd›. Akbank Yönetim Kurulu
Baﬂkan› Suzan Sabanc› Dinçer, IMF anlaﬂmas›n›n gecikmesinin iyi bir geliﬂme oldu¤unu aç›klad›. Zorlu,
Türkiye’nin IMF ile ‘kendi ç›karlar› do¤rultusunda’ anlaﬂmas› gerekti¤ini söyledi. TÜS‹AD da hükümeti çok
S‹YASAL GÜNDEM
s›kbo¤az etmedi. Öyle ki IMF Baﬂkan yard›mc›s›n›n da
kat›laca¤› TÜS‹AD Yüksek ‹stiﬂare Konseyi toplant›s›nda hükümete yönelik çok aç›ktan bir IMF eleﬂtirisi gelmedi. Bunun nedeni “hükümetin pazarl›k gücünü yok
etmemek” olarak aç›kland›. Bunun da ötesinde IMF’nin
tam da yeniden yap›lanma süreci yaﬂand›¤›, ABD ve
AB’nin ﬂiddetli sars›nt›lar nedeniyle “do¤u kapitalizmi”
karﬂ›s›nda k›smi mevzi kaybetti¤i, 17-18 milyar dolar
kayna¤› belirsiz (ama Körfez sermayesi oldu¤u konusunda kuvvetli emareler bulunan) bir paran›n Türkiye’nin en kritik döneminde imdada yetiﬂti¤i Türkiye
egemenlerinin pazarl›k güçlerinin yüksek olmas›nda ﬂaﬂ›racak bir ﬂey yoktu.
Pazarl›¤›n da ötesinde, yeni sürece uygun olarak restorasyon aﬂamas›nda olan IMF, Türkiye’ye k›smen farkl› bir program önerdi. Sermaye lehine maliye politikalar›na k›smen onay veren, stand by programlar›n›n
emek düﬂman› özü konusunda hükümetle bir görüﬂ ayr›l›¤› bulunmayan IMF ile yaﬂanan s›k›nt›, vergi idaresi ve belediye bütçeleri noktas›nda dü¤ümlendi. Türkiye sermayesi içinde stand by anlaﬂmas›na dair temel
anlaﬂmazl›k konusu da buydu. TÜS‹AD, özellikle kriz
döneminde “vergilendirmenin siyasallaﬂmas›” gerekçesiyle bu maddenin kabul edilmesini isterken, Do¤an
Grubu’na kesilen cezalar haf›zas›nda henüz daha taze
idi. Ayr›ca AKP’nin vergi politikalar› yoluyla kendine
yak›n sermaye gruplar›na rekabet avantaj› sa¤layaca¤›n› düﬂünüyordu. Buna karﬂ›, AKP’ye yak›n kesimler
TÜS‹AD’›n “Duyun-u Umumiye” istedi¤ini savunarak
bu anlaﬂmaya kesinlikle imza at›lmamas› gerekti¤ini
söylüyorlar, bu keskin tav›rlar›yla TÜS‹AD’›n ﬂüphelerini daha da artt›r›yorlard›. Belediye bütçeleri konusu
da özellikle AKP’ye yak›n irili ufakl› sermaye gruplar›n›n birikimi için hayati öneme sahipti. Kadir Topbaﬂ’›n ‹stanbul’daki havai fiﬂek gösterileri ihalesini alan
k›z›ndan, do¤algaz ihalelerini kovalayan Çal›k grubuna
kadar, AKP çevresindeki sermaye gruplar› varl›klar›n›
yerel birikim olanaklar›na borçluydu. Ancak egemenler
aras› kap›ﬂma ne ﬂekilde geliﬂirse geliﬂsin, anlaﬂma imzalans›n veya imzalanmas›n, AKP iktidar› standart bir
IMF program›nda olan ve sermayenin tüm kesimlerinin
istisnas›z arkas›nda durdu¤u emek düﬂman› uygulamalar› birer birer hayata geçirdi. D›ﬂ Ticaretten Sorumlu
Devlet Bakan› Zafer Ça¤layan’›n ‹stanbul Sanayi Odas› (‹SO) taraf›ndan haz›rlanan 500 Büyük Firma Raporu’ndaki rakamlar› de¤erlendirdi¤i toplant›da sermaye
temsilcilerine yönelik sarf etti¤i “Bizim görevimiz greyderlik yapmak sizin önünüzü açmak” sözleri bu politikalar›n çarp›c› bir özeti gibiydi.
Ancak kriz derinleﬂtikçe Türkiye sermayesi içinde ka-
p›ﬂma ﬂiddetlenecek gibi görünüyor. Son dönemde sermaye gruplar› içi gerilimlerin zaman zaman aç›k çat›ﬂma noktas›na taﬂ›nd›¤› görülüyor. Örne¤in TÜS‹AD,
AB ile uyum gere¤i Türkiye ‹hracatç›lar Meclisi’nin
(T‹M) kapat›lmas› ve TOBB’a dahil edilmesi gerekti¤ine dair bir mektubu hükümete gönderince k›yamet
koptu. TÜS‹AD’dan ayr›larak Gülen cemaatine yak›nl›¤›yla bilinen sermaye örgütü TUSKON’a geçen Ethem Sancak’›n gazetesi Star haberi “patlatt›” ve TÜS‹AD’› hedef seçen oldukça sald›rgan haberler yay›mlad›. Yeni ﬁafak’ta Fehmi Koru’nun TÜS‹AD’›n IMF
konusundaki tutumunu eleﬂtirirken kulland›¤› “ﬁiﬂman
kedilerin peﬂindeyim” ifadesi s›n›f içi mücadelelerde birikmeye baﬂlayan husumetin de göstergesi gibiydi.
TUSKON ve T‹M’in ard›ndan MÜS‹AD’›n da TÜS‹AD’a yönelik taarruza geçmesi yaﬂananlar›n basit bir
laf savaﬂ› de¤il stratejik bir çat›ﬂma oldu¤unu gösterdi. TÜS‹AD’› “devlet beslemesi” ilan eden MÜS‹AD'›n
kurucu Genel Baﬂkan› Erol Yarar, kendilerini ise devlet deste¤ine de¤il giriﬂimcili¤e dayanan “gerçek burjuvazi” olarak ilan etti. Oysa Zafer Ça¤layan’›n hükümeti greyder ilan etti¤i ISO toplant›s›n›n konusu olan
En Büyük 500 Sanayi Kuruluﬂu anketinin verileri,
“besleme burjuvazi”nin TÜS‹AD’dan ibaret olmad›¤›na
iﬂaret etmekteydi.
Daha önceden listede olan 55 firma kriz sürecinde liste d›ﬂ› kal›rken, Unak›tan ailesinin 8 y›l önce sadece
2 tavuk kümesi, so¤uk hava depolar› ve civciv büyütme kümeslerine sahip olan ﬂirketi AB G›da, 437’nci
s›radan listeye girmiﬂti. ﬁirketin cirosunun bir y›lda
yüzde 112 artmas›yla yaﬂanan bu terfide m›s›r ithalat›n› gümrük tarifesinin ve pastörize yumurtan›n
KDV’sinin AKP hükümeti taraf›ndan düﬂürülmesinin
pay› büyüktü! 2006 y›l›nda AKP Milletvekili ve MÜS‹AD üyesi Ahmet Edip U¤ur’un ald›¤› Turya¤ ise kimi ithal girdilerinin gümrük tarifelerinin düﬂürülmesinin
ard›ndan iki y›lda ciddi büyüme gösterdi. 2007 listesinde 461’inci s›rada olan Turya¤, 2008’de 278 s›ra atlayarak 183’üncü s›raya yükseldi. Bir di¤er çarp›c› yükseliﬂi gösterip 428'den 382'ncili¤e yükselen Ayd›nl› Haz›r Giyim’in patronlar› ise TUSKON üyesi. TUSKON’un “Kayseri temsilcisi” Boydak Grubu’na ba¤l›
Boyçelik 80 s›ra yükselirken, giderek tüm kamu kurumlar›nda ürünleri sat›lan Ülker grubuna ba¤l› ﬂirketler de listedeki istikrarl› yükseliﬂini sürdürdü. Cirosunu
yüzde 60 art›rarak bu sene listeye 397’nci s›radan giren Büyükﬂehir Belediyesi iﬂtiraki ‹stanbul Halk Ekmek
Aﬁ’nin özelleﬂtirilece¤i aç›kland›. Tüm bu veriler, MÜS‹AD kurucu Genel Baﬂkan› Yarar’›n iddialar›n›n aksine, sermaye birikiminin sürekli¤i için devletin artan
11
S‹YASAL GÜNDEM
Devrimciler krize
karﬂ› mücadele
etmezler.
Devrimciler
düzenin krize
girmesini isterler;
hatta salt istemekle kalmaz,
bunun için özel
çaba sarf ederler.
Düzenin krizi
karﬂ›s›nda,
‘devrimci kriz’
politikas›, mevcut
krizin devrimci bir
do¤rultuda derinleﬂtirilmesidir.
önemini ve sermaye gruplar› aras›nda sertleﬂen gerilimlerin gerekçesini göstermektedir. Yarar’›n ayn› röportajdaki “Onlarda 40 y›ll›k sermaye birikimi var ama aradaki fark çok azald›. TÜS‹AD geçmiﬂ MÜS‹AD gelecek demek" sözleri iplerin daha da gerilece¤inin iﬂaretidir.
Krize karﬂ› mücadele de¤il, devrimci
y›¤›nak!
Madem ki, Türkiye kapitalizmi en derin krizlerinden
birini yaﬂamaktad›r ve k›sa vadede ç›k›ﬂ görünmemektedir, o halde, acaba neden sol ve emek hareketi bu
krizden yararlanamamaktad›r? Sol neden, bu krizden
büyüyerek ç›kamamaktad›r? Baﬂka bir aç›dan sorarsak,
bugün iktidar bloku içinde egemenler aras› bir paylaﬂ›m kavgas› olarak yaﬂanan s›n›f savaﬂ›m›na, iﬂçi s›n›-
12
f› ve halk›n örgütlü devrimci bir güç olarak müdahale etmesinin yollar› nedir?
Sorunun dü¤ümlendi¤i nokta ﬂudur ki, asl›nda, solun
uzun zamand›r içinde debelendi¤i kendi krizi, bugün
düzenin yaﬂad›¤› krizle çak›ﬂmaktad›r. Üstelik düzenin
krizi, solun krizini derinleﬂtirmektedir. Düzenin krizini
içselleﬂtirmiﬂ olan sol, haliyle devrimci bir müdahale
konumunda ve cevvaliyetinde de¤ildir.
Bu ne demektir? Bu demektir ki, kriz karﬂ›s›ndaki devrimci politika, ayn› zamanda solun krizinden de devrimci ç›k›ﬂ›n devrimci yolunu oluﬂturacakt›r. Bu, basit
bir politika de¤iﬂikli¤i ve yenilenmeyle ya da solun geleneksel kütlesinden kopuﬂla tan›mlanamayacak bir süreçtir. Söz konusu olan, ideolojik, politik, örgütsel, kitlesel ve kültürel olarak, baﬂl› baﬂ›na ‘devrimci bir y›¤›nak’ gerektiren bir yeniden oluﬂum sürecidir.
S‹YASAL GÜNDEM
Yaﬂanan kriz düzenin son krizi olmad›¤› gibi, yeni dalgalarla sürece¤e benziyor. Burada öncelikle, devrimci siyasetin sorgulanmas› bak›m›ndan, “krize karﬂ› mücadele” kavram›yla yüzleﬂmek gerekmektedir. Bu kavram
yüzünden, sermayenin son derece baﬂar›l› bir ideolojik
hegemonyas›yla karﬂ› karﬂ›ya bulunuyoruz. Devrimciler
krize karﬂ› mücadele etmezler. Bu, düzenin krizdir ve
ancak egemenler kendi pisliklerini temizlemek için “krize karﬂ› mücadele” kavram›na gereksinim duyarlar.
Devrimciler düzenin krize girmesini isterler; hatta salt
istemekle kalmaz, bunun için özel çaba sarf ederler.
Düzenin krizi karﬂ›s›nda, ‘devrimci kriz’ politikas›, mevcut krizin devrimci bir do¤rultuda derinleﬂtirilmesidir.
Yeni dalgalar› beklenen kriz karﬂ›s›nda, öncelikle yap›lmas› gereken, bu sürecin görevlerini örgütleyebilecek
devrimci bir oda¤›n yarat›lmas›d›r. Genel olarak toplumsal muhalefetin, özelde sendikal hareketin ya da solun var olan zeminleri, süreci kavramaktan ve kucaklamaktan uzak görünüyorlar. Hareketlerin gerek tek tek
mevzilenmeleri, gerekse bir araya gelme zeminleri, krizi derinleﬂtirecek devrimci bir odak olma özelliklerini
taﬂ›mamaktad›r. Taﬂ›mad›¤› gibi, ço¤unlukla, egemen
politikalara eklemlenen uzlaﬂmac›, teslimiyetçi, kimlik
siyaseti yanl›s›, liberal ya da ulusalc›-ﬂovenist e¤ilimlere kap›lmaktad›r. Bu haliyle, egemenlerin iktidar çat›ﬂmalar›na kimi olanaklar sunan Kürt sorunu, ‹slamc›l›klaiklik çat›ﬂmas› ve ekonomik krizin ortaya ç›kard›¤›
devrimci-özgürleﬂtirici dinamiklerin örgütlenmesinde
salt bu süreç için özel olarak örgütlenmiﬂ ideolojik, politik ve kitle çal›ﬂmas› odaklar›na-unsurlar›na çok iﬂ
düﬂmektedir.
Ekonomik güvensizlik, sömürü ve bask›n›n yo¤unlaﬂt›¤› ve süreklilik kazand›¤› bu kriz zamanlar›nda, halk
kitleleri aras›nda huzursuzluk ve k›zg›nl›¤›n artt›¤› bilinen bir gerçektir. Giderek artma e¤ilimi gösteren bu
toplumsal olgular, içinde bulundu¤umuz krizin en tipik
belirtileridir. Bu belirtilerin kendili¤inden biçimlerde
düzen karﬂ›t› isyanlara dönüﬂmemesi, sol hareketten ço¤u insan› ﬂaﬂk›nl›¤a, karamsarl›¤a ve y›lg›nl›¤a düﬂürmektedir. Oysa bundan önceki uzun “nispi refah” dönemi, ‹slamc› cemaatlerin ideolojik etkisi ve denetim
düzenekleri kitleleri y›llard›r bir uyuﬂukluk içine sokmuﬂ bulunmaktad›r. Buna bir de solun mevzilenmesinin kopuklu¤u eklenince, halk kitlelerinin tepkilerini,
militan-mücadeleci bir tarzda s›n›f bilincinin diliyle
gündeme getirmemelerine ﬂaﬂ›rmamak laz›m.
Önümüzdeki güz dönemiyle birlikte beklenen yeni kriz
dalgalar› ve politik mevzilenmelerde ﬂöyle ya da böyle art›k hesaba kat›lmaya baﬂlanan “olas› 2011 seçimi”,
ülkemizde siyasetin yeni bir döneme girmekte oldu¤unun göstergeleridir. Toplumsal muhalefetin ve solun,
olagelen yap› ve al›ﬂkanl›klar›yla bu sürecin gerektirdi¤i y›¤›naklar› yapmakta yetersiz kald›¤› tart›ﬂma götürmez. Kürt sorunun, ‹slamc›l›k-laiklik çat›ﬂmas›n›n ve
ekonomik krizin halk kitleleri üzerinde yaratt›¤› “en do¤al kendili¤inden tepkileri”, iﬂçi s›n›f›-halk militanl›¤›ndaki bir art›ﬂ›n›n baﬂlang›c› olarak de¤erlendirmek, içinde bulundu¤umuz dönemde devrimcilerin y›¤›nak yapmas› gereken s›n›f mücadelesi mevzileridir. S›n›f savaﬂ›mlar›n›n büyük iktidar hesaplar›nda pek dikkate al›nmayan bu enerjik tepkiler, ülkenin her yan›nda ve toplumun farkl› kesimlerinde giderek artmaktad›r. Son finansal krizle birlikte prestiji bir hayli sars›lan neoliberalizmin y›k›ma u¤ratt›¤› halk s›n›flar›n›n, yoksullaﬂma,
ucuz ve güvencesiz iﬂçileﬂme ve hak yoksunluklar›ndan
kaynaklanan tepkiler çal›ﬂma yaﬂam›n›n ve gündelik hayat›n art›k s›radan olaylar› haline geldi. Devrimci sosyalist bir siyasetin zorunlu toplumsal mücadele temeli
bu tepkilere uzanmaktad›r. Devrimci siyasetin, bu kitleler içinde hak yoksunluklar›na karﬂ› direniﬂte, ma¤duru politik özneye, kendili¤inden kitle tepkisini bilinçli
iﬂçi s›n›f› eylemine dönüﬂtüren eylemi, devrimci y›¤›na¤›n ana yata¤›n› oluﬂturmaktad›r.
Dipnotlar
1
2
3
Genelkurmay Baﬂkan› Baﬂbu¤’un 29 Nisan 2009 tarihinde medya mensuplar› ile
yapt›¤› “‹letiﬂim Toplant›s› – II”
Bu süreçte liberal-‹slamc› ittifakça, “statükocu” güçleri temsil etti¤i öne sürülen
Do¤an Grubu’nun sistematik olarak AKP’yi Kürt hareketiyle diyalog kurmaya
zorlayan yay›nlar› dikkat çekiciydi. Cengiz Çandar, Mehmet Ali Birand ve Ertu¤rul
Özkök baﬂta olmak üzere bu grubun yazarlar›, DTP ile görüﬂülmesi noktas›nda
›srar ederken, Özkök iﬂi Öcalan ile bizzat görüﬂme talebinde bulunmaya kadar
vard›rarak AKP’nin açmaz ve çeliﬂkilerini iyice belirginleﬂtirdiler.
AKP içindeki kazan TBMM baﬂkanl›¤› seçimlerinde de kaynamaya baﬂlad›.
“Üniversitelerde baﬂörtüsü yasa¤›n› kald›ran düzenlemeyi iptal eden Anayasa
Mahkemesi'ne gerekli tepkiyi vermeyerek TBMM hukukunu koruyamamak” ile
eleﬂtirilen Köksal Toptan’a karﬂ› parti içinden çok say›da aday s›raya girdi.
13
‘ ’
S‹YASAL GÜNDEM
Hz. Cebrail bile
parti kursa,
ard›ndan gitmem
Fethullah Gülen ve
cemaati “Daha çok
cami de¤il, daha
çok okul, hastane
ve medya ﬂirketi!”
plan›yla hareket
ediyor. Cemaat “eski
dinsel ba¤l›l›klar›n dirilmesi de¤il, aksine neoliberal
ekonomi ve siyasetle iliﬂkili
olarak yap›lanm›ﬂ modern
bir oluﬂumdur
S
ab›rl› bir kuﬂatma stratejisi
1942’de Pasinler’de do¤an Fethullah Gülen’in, bugün hala yaﬂamakta oldu¤u Pensilvanya’ya yolculu¤u, uzun vadeye yay›lm›ﬂ
sab›rl› bir kuﬂatma stratejisinin öyküleriyle doludur.
Fethullah Gülen, ‹slam’dan devﬂirilen “Dar-ül Harp”,
yani “takiye”, yani “savaﬂta her ﬂey mubaht›r” yaklaﬂ›m›n›, neoliberalizmin iﬂbitirici (pragmatist) tarz›yla
kaynaﬂt›rarak özgün bir ‹slamc›-liberal siyaset sentezi
ortaya ç›karm›ﬂt›r. 1960’lardan 2000’lere ‘yerel’, ‘ulusal’ ve ‘küresel’ boyutlarda s›çramalar yaﬂayan Fethullah Gülen Cemaati’nin öyküsü, Türkiye kapitalizminin
yeni sömürgecilikten neoliberal yeni sömürgecili¤e dö-
14
nüﬂümünün öyküsüdür. Bu dönüﬂüm sürecinin dönüm
noktalar›nda, cemaat hep, iktidar çat›ﬂmalar›nda etkin
bir tav›r tak›nm›ﬂ; ço¤u yerde belirleyici rol oynam›ﬂt›r.
Bu üç dönüm noktas›nda üç farkl› tavr› simgeleyen cemaat yaklaﬂ›m›n›, Fethullah Gülen ﬂu veciz sözlerle dile getirmiﬂti:
• 1970’ler: “Hz. Cebrail bile parti kursa ard›ndan gitmem.” (Bu sözler ‹slamc› harekette büyük tepki çekmiﬂti.)
• 1980’ler: “Onun (TSK) süngüsü yüz defa ateﬂimize
su serpmiﬂtir.” 12 Eylül faﬂizmini destekleyen ve
TSK’y› yücelten sözleri.
S‹YASAL GÜNDEM
• 1990’lar›n sonu: “Biz ‹slamc› Demokrat parti oluﬂumuna ﬂu anda mesafeli duruyoruz. Erbakan’la aram›z
ﬂu aﬂamada çok kötü. E¤er Tayyip’i onun yerine oturtursak, tüm tarikatlar› bir araya getirebiliriz.” Cemaatin
neoliberal stratejiye yerleﬂti¤ini dile getiren sözler.
Bu sözleri, sadece, iﬂbitirici bir cemaat önderinin içine
düﬂtü¤ü zor durumlardan s›yr›lmak için söylemiﬂ oldu¤u veciz laflar olarak yorumlamak do¤ru olmaz. Bunlar, ayn› zamanda, farkl› tarihsel dönemlere özgü strateji ve misyonlar› yans›tmaktad›r.
“Hz. Cebrail bile parti kursa ard›ndan
gitmem.”
1960’lardan 1980’lere Fethullah Gülen, bir yandan Nurculu¤un bir kolu olarak ortaya ç›kan cemaati özgün bir
hareket olarak kurumsallaﬂt›r›rken, bir yanda da “Komünizme Karﬂ› Mücadele Dernekleri”ni örgütlüyordu.
"Komünizme Karﬂ› Mücadele Dernekleri" sömürge tipi
faﬂizmin kontrgerilla yöntemlerinin ve emperyalizmin
Yeﬂil Kuﬂak stratejisinin gereklerini yerine getiren faﬂist örgütlenmelerdir. Milli Türk Talebe Birli¤i (MTTB)
ve ‹lim Yayma Cemiyetleri gibi örgütlenmelerle birlikte, yükselen devrimci mücadelenin önünü kesmek ve
sömürge tipi faﬂizmin iktidar temellerini sa¤lamlaﬂt›rmak için her türlü kirli sald›rgan yönteme baﬂvurdular.
Ayn› zamanda Sak›p Sabanc› gibi tekellerin destekledi¤i bu örgütlerin, Arabistan-ABD ortakl›¤› olan
ARAMCO Petrol ﬁirketi ve Rab›ta (Rab›ta-ül-Alem, ‹slam Örgütü) taraf›ndan ciddi finanse edildi¤i bilinmektedir.
Bunlar›n yan›nda, bir taraftan da özgün bir ‹slamc› hareket do¤maktayd›. “Kuran kursu de¤il okul”lar› (yurt,
vak›f, dershane: öyle ki bugün 9 milyar dolarl›k dershane piyasas›n›n 2/3’ünü denetim alt›nda tutuyor) yükselmenin arac› olarak tercih eden cemaat, klasik Nurcu bir yaklaﬂ›m olarak Demokrat Parti-Adalet Partisi
çizgisini desteklemekteydi. O y›llarda ‹slamc› partiye
(MNP-MSP) zaman zaman yaklaﬂsa da tam kat›ld›¤›,
hele hele bel ba¤lad›¤› söylenemez. Asl›nda tam bir
faydac›-iﬂbitirici tav›r sergileyen Fethullah Gülen, cemaatin güçlenebilmesini sa¤lamak için ‘Dar-ül Harp’
yöntemlerini ‹slamc›lara, hatta kendi yol arkadaﬂlar›na
bile uygulamaktan çekinmemiﬂtir. Cami cemaatleri aras›nda vaaza dayal› örgütlenmelerde geliﬂtirdi¤i hitabet
ustal›¤› ve buradan do¤an karizmas›n›n yetmedi¤i yerlerde, popülaritesi yükselmekte olan MSP-Erbakan’› rahatl›kla kullanm›ﬂt›r. Sonra da iﬂi bitince, “Öyle cübbeyle, sar›kla bu iﬂler olmaz” diyerek MS’ye sald›r›ya
geçmiﬂtir.
“Onun (TSK) süngüsü yüz defa ateﬂimize su serpmiﬂtir.”
S›z›nt› dergisinin baﬂyaz›s›nda Fethullah Gülen taraf›ndan sarf edilen bu sözlerin, bugünden bak›nca TSK
aç›s›nda ac›yla, liberaller taraf›ndan da ibretle de¤erlendirilmesi gerekmektedir. Ordu ve darbelere karﬂ› demokrasi mücadelesinin ödün vermez kahraman› olarak
gösterilen cemaat önderinin, 12 Eylül askeri faﬂizmi
karﬂ›s›ndaki tavr›, asl›nda cemaat gericili¤inin özgün dinamiklerini takip edenler için ﬂaﬂ›rt›c› de¤ildir. Fethullah Gülen, Ashab-› Kiram’›n (Peygamber’in yak›n çevresi) boykot gibi bir al›ﬂkanl›¤› ve tavr› olmad›¤›n›
gerekçe göstererek ‹slam Yüksek Enstitüleri’ndeki ö¤renci boykotunda boykot k›r›c›l›¤› yapm›ﬂt›. (“Tesettür
teferruatt›r, k›zlar›m›z okumal›”) Üstelik ‹slamc› kad›nlar›n çarﬂafl› eylemlerini gözden düﬂürmek için, asl›nda çarﬂaflar›n alt›nda erkeklerin sakland›¤› türünden vaazlar veren Fethullah Gülen için, o y›llarda ‹slamc› hareketin kimi ileri gelenleri, “Fethullah Gülen’e dikkat
edin!”; “Demek bir yerlere hizmet ediyor!” gibisinden
uyar›lar yapm›ﬂlard›r. Kald› ki, cunta destekçili¤i ve
cunta taraf›ndan desteklenmek, asl›nda ayn› siyaset çizgisinin devam›ndan baﬂka bir ﬂey de¤ildi.
Refah Partisi’ne so¤uk bakan cemaat, esas olarak
Özal’›n ANAP’›n› desteklemiﬂtir. Özal’›n öncü neoliberal politikalar› ve cemaatleri geliﬂtirme tavr›, ccemaatin
önünü açan büyük bir s›çrama noktas›d›r. Gene de o
y›llarda bile Fethullah Gülen, o ünlü iﬂbitiricili¤iyle,
Ecevit ve Tansu Çiller dahil bütün parti ve siyasetçilere yat›r›m yapmay› ihmal etmemiﬂtir. Abdülkadir Ak-
Fethullah Gülen cami cemaatleri aras›nda, vaaza dayal› örgütlenmelerde geliﬂtirdi¤i hitabet ustal›¤› ve karizmas›
sayesinde h›zla yükseldi.
15
S‹YASAL GÜNDEM
su, Cemil Çiçek gibi kendisine baﬂvuran kurmay siyasetçilerinin her birini farkl› partilere yönlendirmiﬂtir.
“Biz ‹slamc› demokrat parti oluﬂumuna ﬂu anda mesafeli duruyoruz. Erbakan’la aram›z ﬂu aﬂamada çok
kötü. E¤er Tayyip’i onun yerine oturtursak, tüm tarikatlar› bir araya getirebiliriz.”
Bütün bunlar gerçekleﬂti. Tayyip, Erbakan’›n yerine
oturdu ve büyük bir kitlesel destekle iktidar partisi oldu. AKP geniﬂ tabanl›, koalisyonlara dayal› bir ‹slamc› parti olarak örgütlendi. Neoliberal yeni sömürgecilik
programlar› bunu gerektiriyordu. Baﬂta ABD olmak
üzere, uluslararas› emperyalist odaklar›n deste¤i, tekelci sermayenin ve ‹slamc› sermayenin ekonomik gücü
ve ‹slamc› cemaatlerin toplumsal seferberli¤i, ‹slamc›
bir partiyi ‹slamc›-liberal bir program çerçevesinde iktidar yapt›. ‹slamc› partiler karﬂ›s›ndaki klasik tav›rlar›ndan farkl› olarak Fethullah Gülen Cemaati, AKP’ye
tam destek verdi. Hatta AKP’nin açt›¤› kulvardan ﬂahlanarak deste¤in ötesine geçip, iktidar blo¤unun belirleyici iktidar odaklar›ndan biri haline geldi.
Bu süreçte cemaatin gösterdi¤i k›vrakl›klar, ünlü CIA
ajan› Graham Fuller’i hayal k›r›kl›¤›na u¤ratmayacakt›r:
“Bat› Fethullah Gülen gibi örnekleri görünce çok umutlan›yor. Çünkü Gülen, modern devlet toplumunda ‹slam’›n nas›l bir rol oynamas› konusunda geniﬂ bir vizyonu temsil ediyor.” Art›k, “Kuran kursu de¤il okul”
slogan›yla gündeme gelen Türk okullar›, küresel aç›l›m
süreçlerinde cemaatin yükselmesinin arac›d›r. M‹T, CIA
ve cemaatin, emperyalist bölge stratejileri çerçevesindeki bu müthiﬂ ortakl›¤› ve elbette ki iktidar olanaklar›
cemaati, ‹slamc› hareketin hegemonik gücü haline getirecektir. “Okular menfez oldu. Uzak Do¤u’ya Asya’n›n derinliklerine giden ilk nesil Müslüman tüccarlar nas›l bir yandan iﬂlerini yaparken di¤er yandan güzel bir temsil ve hikmetli bir tebli¤le gittikleri yere
rahmet, bar›ﬂ ve güzellik taﬂ›d›larsa, iﬂleri sadece e¤itim olan binlerce genç de gitti¤i yere rahmet, bar›ﬂ ve
güzellik taﬂ›yor.” (Fethullah Gülen)
“Daha çok cami de¤il, daha çok okul, hastane ve medya ﬂirketi!” plan›yla hareket eden Fethullah Gülen, “eski dinsel ba¤l›l›klar›n dirilmesi de¤il, aksine neoliberal
ekonomi ve siyasetle iliﬂkili olarak yap›lanm›ﬂ modern
bir oluﬂumdur. ‹slami kimlik biçimi k›rsal alandan kopmuﬂ kent piyasalar›nda kökleﬂmiﬂtir. ‹slamc› sermaye
ve e¤itim yeni f›rsat alanlar› sunmaktad›r. Devletin sosyal güvenlik, ekonomi, e¤itim ve sa¤l›k alanlar›ndaki
yetersizli¤i ortaya ç›kt›kça, ‹slami gruplar mali araçlar,
örgütsel tecrübe ve kendini adam›ﬂ iﬂçilerle bu alanlara giderek daha fazla nüfuz ettiler… Dinamizm ve
16
yüksek motivasyonlu yeni Anadolu burjuvazisinin
(Anadolu Kaplanlar›) dinamikleriyle buluﬂarak daha da
güçlendiler. Kapitalist geliﬂme, kentleﬂme, kitle iletiﬂimi ve yay›nc›l›ktaki at›l›mlar›n sonucunda yeni siyasal
inisiyatif alanlar› do¤du. Piyasa rekabetinde kaplanlar›n
avantajlar› kullan›ld›. ‹slami cemaatçilik temelinde ortak siyasal ekonomik ahlak do¤du. Neoliberal süreçlere uyumlu ve esnek bir ‹slami kimlik oluﬂtu.” (Hakan
Yavuz)
Elbette ki bütün bunlar›n üstesinden gelen cemaat, baﬂta polis olmak üzere devlet içinde kurumlaﬂma ve istihbarat alan›nda da özel yetenekler geliﬂtirecektir. Öyle ya Ergenekon operasyonlar› çerçevesinde Ulusalc›TSK kamp›n›n iktidar blo¤undaki egemenli¤ini gerileten o bitmek bilmez sald›r› dalgas›, ancak güçlü bir istihbarat altyap›s›yla gerçekleﬂebilirdi. “Bir yandan has›m cepheyi mükemmel iﬂleyen haber alma teﬂkilat›yla
içerden tan›rken, öte yandan da has›m cephenin ayn›
faaliyetlerini kendi içimizde sürdürmesine müsaade edilmemeli.” ‹ﬂte, so¤ukkanl› kuﬂatma stratejisinin en
önemli halkas› da cemaatin yayg›n ve güçlü a¤lar› sayesinde tamamlanm›ﬂ olmaktad›r. Burada cemaatin çevirdi¤i parasal potansiyeli anmak bile gereksizdir (Cemaat itirafç›lar›nca, bu paran›n yüz milyar dolar civar›nda oldu¤u iddia ediliyor).
Böylece cemaat, ad›m ad›m, sab›rl› bir büyüme ve devleti ele geçirme stratejisiyle belli bir olgunluk noktas›na ulaﬂt›. Ne var ki henüz nihai hedefe ulaﬂ›lm›ﬂ de¤ildir. Kendisinin, ANAP’tan sonra en büyük büyüme
hamlesini yapmas›na yatakl›k eden Erdo¤an önderli¤indeki AKP, bu haliyle art›k yeterince iﬂlevsel/k›vrak de¤ildir. Cemaatin esnekli¤i, k›vrakl›¤›, manevra kabiliyeti ve gücü AKP önderli¤inde bulunmamaktad›r. Salt
“karizma”yla da içine girilen kriz koﬂullar›nda yeterince yol al›namamaktad›r.
Art›k ünlü Fethullah Gülen operasyonlar›n›n vakti gelmiﬂtir.
"Bir insan kendi ülkesindeki birimlere s›zmaz ki; s›zma yabanc›lara aittir; onlar bu milletten olmad›¤›ndan
dolay› bu milletin kaderine hakim olmak için s›zarlar.
Bir ülkenin kendi evlad› kendi müesseselerine s›zmaz.
Girme onun hakk›d›r oraya."
Bu sözler “‹rtica ile Mücadele Belgesi” ya da baﬂka
bir deyiﬂle, AKP ve Fethullah Gülen Cemaati’ni çökertme plan›ndan sonra sarf edildi. ‹lk bak›ﬂta TSK’ya
sahip ç›k›yormuﬂ gibi bir izlenim veren bu sözlerin alt›nda yatan tehditler ve gerilim stratejisi, asl›nda Türkiye siyasetinde yeni baﬂlamakta olan bir dönemi iﬂaret etmektedir. Bütün gözler AKP-TSK çat›ﬂmas›na
S‹YASAL GÜNDEM
ra karﬂ› yap›lacak sald›r› AKP’ye ve dolay›s›yla demokrasiye yap›lacak sald›r›d›r” denklemi bu süreçte
yerleﬂirken, T. Erdo¤an etraf›ndaki Fethullahç› kuﬂatma
ve bas›nç s›k›laﬂt›.
CIA ajan› Graham Fuller’in “Fethullah Gülen, modern devlet
toplumunda ‹slam’›n nas›l bir rol oynamas› konusunda geniﬂ
bir vizyonu temsil ediyor” sözleri herﬂeyi gözler önüne seriyor
çevrilmiﬂken, AKP kamp›nda mevzilenmiﬂ bir iktidar
oda¤› olarak Fethullah Gülen Cemaati, TSK’ya yöneltti¤i bir “önleyici vuruﬂ” üzerinden, hem TSK’y› biraz
daha geri konumlara sürüklüyor, hem de AKP içinde
daha ileri bir mevzilenmenin ön koﬂullar›n› yarat›yordu. Asl›nda AKP içindeki bütün hesaplar 2011 genel
seçimine göre ayarlanmaktad›r.
Süreç, 29 Mart yerel seçim sürecinde Fethullah Gülen
cemaatine Kürt sorununda fazla bel ba¤layan AKPTSK mutabakat›n›n Kürt politikas›ndaki baﬂar›s›zl›¤›n›
gösteren seçim sonuçlar›yla baﬂlad›. Seçimlerin hemen
ard›ndan Fethullahç›lar “yarat›lan lider kültü” nedeniyle T. Erdo¤an’› seçim baﬂar›s›zl›¤›n›n gerçek sorumlusu olarak eleﬂtirmiﬂlerdi. Dönemsel olarak ABD’nin
Irak’tan çekilme sürecine denk gelen bu gerilim cemaati h›zla harekete geçirdi. TSK’n›n olas› bir ileri inisiyatif almas› durumunda kendi konumunu daha fazla
sa¤lamlaﬂt›rmak için sald›r›ya geçti. 8 Nisan’daki
önemli konuﬂmas›nda F. Gülen’in bizzat kendisi sonraki geliﬂmelere iﬂaret edercesine provokasyonlara ve sald›r›lara karﬂ› haz›rl›kl› olunmas›na iﬂaret etti. Ayn› günlerde Zaman gazetesinin sat›ﬂ›n›n bir milyona ç›kart›lmas›, yani geniﬂ kitle hareketine dönüﬂme hedefi ortaya konuldu.
Bu geliﬂmeler ›ﬂ›¤›nda Haziran’daki (2009) Ergenekon
operasyonunda ele geçirilen -sahte ya da gerçek oldu¤u tart›ﬂmal›- “‹rtica ile Mücadele Belgesi” etraf›ndan
kopan tart›ﬂmalar, kendilerini “transnasyonel bir hareket” olarak niteleyen Fethullahç›lar›n AKP ve rejim
içinde meﬂrulaﬂarak tüm güçlere aç›ktan meydan okuduklar› bir gövde gösterisine dönüﬂtü. Özellikle
TSK’n›n eli biraz daha ba¤lanarak “‹rticaya karﬂ› mücadelenin kurmay çad›r›” etkisiz k›l›nd›. “Fethullahç›la-
Ancak Erdo¤an’›n bu bas›nçtan duydu¤u rahats›zl›k yak›n siyasi dan›ﬂman› Yalç›n Akdo¤an’›n (Yasin Do¤an)
makalelerinde örtük olarak defalarca dile getirildi. AKP
ile TSK aras›ndaki gerilimleri, kendi konumunu sa¤laﬂt›rmak için kullanan Fethullahç›lardan duyulan bu rahats›zl›k ilk de¤ildi. Asl›nda baﬂ›ndan beri AKP kurmaylar› Gül ve Erdo¤an, cemaate tam anlam›yla güvenmemektedir. Çünkü yukarda ifade edildi¤i üzere, cemaat AKP’nin basit bir destekçisi de¤il, stratejik planlar içinde olan ve gerekirse AKP’nin kaderini yeniden
tayin etme gücünde olan bir iktidar oda¤›d›r. Cemaatin baz› ad›mlar› AKP kurmaylar›n›n iﬂine gelirken, baz› ad›mlar da tersine AKP kurmaylar›n› zor durumlara
düﬂürmektedir. Misal, “‹rtica ile Mücadele Belgesi”.
“‹rtica ile Mücadele Belgesi” bir yan›yla da AKP içi
iktidar mücadelesini yans›tmaktad›r. 1 Temmuz’da toplanan ünlü MGK toplant›s› sürerken raporu yazd›¤› iddias›yla Albay Dursun Çiçek’i tutuklatan Fethullahç›larla, ertesi gün Albay’›n apar topar serbest b›rak›lmas›n› sa¤layan Baﬂbakan-Genelkurmay Baﬂkan› aras›nda
yaﬂanan gölge boksunun “Ordu-AKP” ve “Ordu-Fethullahç›lar” çat›ﬂmalar› boyutlar› kadar “AKP içi mücadele” boyutu da hesaba kat›lmal›d›r.
Son zamanlarda iktidar partisindeki 'iktidar' mücadelesini baﬂka göstergeleri de ortaya ç›kmaktad›r. AKP il
kongrelerinde, parti içi "güç ve iktidar" mücadelesi bütün ç›plakl›¤›yla ortaya ç›kt›. AKP kurmaylar› "tek ses
tek liste" dayatmas› yaparken, muhalifler kongreleri,
2011 seçimlerinin ince hesaplar›n›n çat›ﬂma alan›na çevirdiler. Tam böylesi bir zamanda cemaatle çeliﬂkilerinin öne ç›kmas› Erdo¤an’› bir hayli s›k›nt›ya sokmakta ve daha sald›rgan bir siyaset izlemesine yol açmaktad›r.
Önümüzdeki günler belirleyici geliﬂmelere gebe görünüyor. Cemaat, 2007’deki AKP’yi kapatma davas›nda
kapatma karar› ç›kmay›nca ertelemek zorunda kald›¤›
ad›mlar› ya da benzeri giriﬂimleri yeniden gündeme getirebilir. Olas› bir seçim baﬂar›s›zl›¤›n›n sonuçlar›n›n
AKP -ya da ‹slamc› Hareket- içindeki dengeleri ne
yönde de¤iﬂtirece¤i, bu geliﬂmeler hesaba kat›larak ele
al›nmal›d›r. AKP’nin erimeyi durdurmas› ihtimalinde
ise rejim operasyonlar›nda sald›r› kampanyas›na komuta eden Fethullahç›lar›n parti içinde güçlenmeleri yine
en büyük ihtimaldir.
17
TOPLUMSAL MUHALEFET
Siyasal yelpaze yeniden ﬂekillenirken
Toplumsal
muhalefette
aray›ﬂlar
18
Türkiye’nin son otuz y›l›na damgas›n› vuran neoliberal dönüﬂüm
hem egemenler cephesini hem
de toplumsal muhalefeti krize
sürükledi. Muhalefet hak mücadeleleriyle kuﬂat›lm›ﬂ aﬂa¤›dan
yukar› bir yenilenmeyle bu krizi
aﬂabilir. Muhalefetin krizi, politik
çizgi, tarz, mücadele dinamikleri
ve araç üzerine yürütülen tart›ﬂmalar›n, dönemin koﬂullar› gözetilerek yenilenmeci bir anlay›ﬂla
yürütülmesi sayesinde aﬂ›labilir
TOPLUMSAL MUHALEFET
2
008’den itibaren derinleﬂen küresel iktisadi
kriz, dünya kapitalist sistemine yön veren
neoliberal stratejinin de¤iﬂimine dönük büyük
bir bas›nç oluﬂturuyor. Yeni sömürgecilik
politikalar›nda önemli de¤iﬂimlere gebe bir
dönem aralan›yor ve ülkemizde de önemli de¤iﬂimleri
tetiklemeye aday bir dizi dinamik birikiyor.
Küresel ekonomik krizin tetikledi¤i de¤iﬂim dinamiklerinin toplumsal muhalefetteki izlerini deﬂifre edebilmek,
tarihsel ve yap›sal unsurlar›yla birlikte bütünlüklü bir
siyasal çözümlemeyi gerekli k›l›yor. Bu bak›mdan vurgulanmas› gereken ilk husus, Türkiye’nin yaklaﬂ›k son
30 y›l›na neoliberal stratejinin damgas›n› vurmuﬂ oldu¤udur. ‹kinci husus, neoliberal stratejinin bu “uzun 30
y›l›n›n” onun baﬂar›lar› kadar zaaflar›na da iﬂaret etti¤i gerçe¤idir. Bu aç›dan bak›larak, benzer ülkelerle k›yasland›¤›nda neoliberalizmin Türkiye’de devleti ve
toplumu dönüﬂtürme hamlesi, deyim yerindeyse, “rötar”
yapm›ﬂt›r. Neoliberalizmin bu geliﬂim seyrinin belli
baﬂl› üç özelli¤inden söz edilebilir:
(i) Öncelikle uluslararas› yeni iﬂbölümüne uygun olarak Türkiye’nin dünya kapitalist sistemiyle “derin bütünleﬂmesini” amaçlayan neoliberalizm, baﬂ›ndan beri
iktidar blo¤unun tümünün sahiplendi¤i bir strateji olmuﬂtur. Neoliberal gündemin süreklili¤i bununla ilgilidir.
(ii) Ne var ki, IMF, Dünya Bankas› ve OECD gibi
kuruluﬂlar›n elinde salt bir (emek karﬂ›t› köklü dönüﬂümler de içeren) ekonomi politika demeti olarak görünen neoliberalizm, ancak politik ve jeopolitik sonuçlar yaratarak sonuca ulaﬂacak bir stratejidir. Kurulu rejimin restorasyonu/dönüﬂümü1 anlam›na da gelen bu
olgu, iktidar blo¤unda (oligarﬂi içinde) gittikçe derinleﬂen yar›lmalara neden olmuﬂtur. Geleneksel merkez siyasal ak›mlar ile özellikle askeri bürokrasi, neoliberalizmin ekonomi politikas›na gösterdi¤i sempati ve sahiplenmeyi politik/jeopolitik boyutundan esirgemiﬂ, tereddütler ve direniﬂler sergilemiﬂtir. ‹ktidar blo¤unda
yani oligarﬂi içinde de güçlü yans›malar›n› bulan bu
çatlak, neoliberalizmin rötarl› gerçekleﬂmesinin asli nedenlerinden biridir. Bu gecikmede Türkiye'nin kendine
özgü s›n›fsal yap›s›n› mutlaka hesaba katmak gerekmektedir. Yani toprak a¤alar›n›n ve feodal kal›nt›lar›n
tasfiye süreci ve kapitalizmin yayg›nlaﬂt›r›lmas›, egemenler aras› (oligarﬂi içi) çeliﬂkileri keskinleﬂtirmiﬂtir.
Neoliberal ekonomik dönüﬂüme ba¤l› olarak s›n›fsal yap›n›n ve mevzilenmenin parçalanmas›, elbette sürece
karﬂ› ciddi bir direnci de beraberinde getirmiﬂtir.
(iii) Neoliberalizmin ilk döneminde, 1987’den 1990’lar›n ortalar›na kadar uzanan ve örgütlü iﬂçi hareketi, ka-
mu çal›ﬂanlar› hareketi ve ö¤renci hareketine dayanan
toplumsal muhalefetin 12 Eylül öncesinden gelen birikimi de içeren konjonktürel dinamizmi, neoliberal stratejinin rötar yapmas›nda k›smen etkili olmuﬂtur.2
Ekonomik ve politik/jeopolitik bütünlü¤ü ile neoliberal
stratejiyi ülkede yerleﬂtirmek isteyen ilk politik figür ve
bu anlamda neoliberal stratejinin ülkemizdeki gerçek
mimar› Turgut Özal’d›r. Özal ekonomiyi dönüﬂtürme
konusunda sa¤lad›¤› baﬂar›y› yukar›da sözü edilen gerekçeler nedeniyle siyasal rejimi dönüﬂtürmede gösterememiﬂtir. Ancak tam da bu k›smi baﬂar›s›zl›k nedeniyledir ki, 1990’lar›n ikinci yar›s›ndan günümüze siyasal
yelpazedeki konumlan›ﬂlar neoliberalizmin “ekonomi
politikas›ndan” soyutlanm›ﬂ bir ﬂekilde “politik/jeopolitik” sonuçlar› etraf›nda ﬂekillenmiﬂtir. “Kimlik siyaseti”
olarak adland›r›lan bu saflaﬂt›r›c› parametre, AB uyum
süreci ile iyice güçlenmiﬂ, neoliberal stratejinin iktisadi program›na onay vermekle birlikte siyasi sonuçlar›na mesafeli duran güçlerin, “statükocu”, “devletçi”, “savunmac› milliyetçi” gibi s›fatlarla an›lmas›na neden olmuﬂtur. Söz konusu stratejiyi bütünlüklü biçimde savunan ve “özgürlükçü”, “demokrat”, “liberal” gibi terimlerle an›lan Özalc› çizgi ise, programatik devaml›l›¤›n›
ancak 2000’li y›llarda adeta “imal edilen” AKP eliyle
sa¤layabilmiﬂtir. Siyasal ‹slam’›n neoliberal politikalar›n
uygulay›c›s› olarak özgün bir ﬂekilde rejime monte edilebilmesini sa¤layan ve “›l›ml› ‹slam projesini” ülkemizde yaﬂama geçiren siyasal aktör olan AKP, bu çizgisiyle 2000’li y›llar›n ilk on y›l›nda rejimin dönüﬂümüne de damgas›n› vurmuﬂtur. Bu süreçte hem egemen blo¤un bileﬂiminde bir de¤iﬂim hem de rejim aç›s›ndan neoliberal politikalar›n gere¤i olan bir dönüﬂüm
Neoliberal stratejiyi Türkiye’de ilk yerleﬂtiren Turgut
Özal’d›r. 1990’larla beraber kesintiye u¤rayan bu süreç programatik aç›dan 2000’li y›llarda adeta “imal edilmiﬂ” bir parti
olan AKP’yle devam etmiﬂtir.
19
TOPLUMSAL MUHALEFET
yaﬂanm›ﬂt›r. Baﬂta
belirtildi¤i gibi, bu
de¤iﬂim ve dönüﬂüm, ciddi “rötar”larla
birlikte
yaklaﬂ›k 25 y›la yay›lm›ﬂt›r. Böylece
uzun bir bekleyiﬂin
ard›ndan neoliberal
hedefler do¤rultusunda nihayet gerçekleﬂen “do¤um”,
küresel ekonomik
krizle çak›ﬂm›ﬂ bulunmaktad›r. Görüntüde zamana yay›larak olgunlaﬂm›ﬂ gibi duran yeni rejim,
gerçekte bir belirsizli¤e ve boﬂlu¤a
do¤maktad›r. Neoliberalizm Türkiye’de
tam bir siyasal zafer kazand›¤› anda
tüm dünyada ayaklar›n› bast›¤› zemin
çat›rdamaya baﬂlam›ﬂt›r. Bu boﬂlu¤un yaratt›¤› ve yarataca¤› yap›sal sorunlar, hiç kuﬂku yok ki, önümüzdeki
dönem siyasetinin ﬂekillenmesinde etkili bir rol oynayacakt›r.
Egemen blo¤un de¤iﬂmekte olan bileﬂiminin ve neoliberal gereklere göre dönüﬂen rejimin yeterince oturmamas›n›n yaratt›¤› kaotik etkiyi ve bir dönemin kapanma sinyallerini yans›tan ilk durak, 29 Mart 2009 seçimleri olmuﬂtur. 29 Mart seçimleri AKP’nin düﬂüﬂünün baﬂlang›c›n› oluﬂtururken, siyasal arenaya da hareketlilik getirmiﬂtir. Bu hareketlili¤i koﬂulland›ran temel
etken, Türkiye’de düzen içi siyasal yelpazenin yasland›¤› zeminin (siyasi rejimin) de¤iﬂmiﬂ olmas›d›r. Siyasal rejimin iki temel unsuru olan laikli¤in muhafazakar
bir yorumla ele al›nmas›n›n ve üniterlik anlay›ﬂ›nda bir
dönüﬂüm ihtiyac›n›n gereklili¤i, art›k düzen içi siyasal
yelpazenin ortak kabulü haline gelmiﬂtir. Türkiye’de iktidar blo¤unun tekelci sermaye kanad› ve onun göbekten ba¤l› oldu¤u emperyalist merkezlerin olanca güçleriyle gerçekleﬂtirmek istedikleri dönüﬂümün en önemli
aﬂamalar› bu anlamda tamamlanm›ﬂt›r.3 Bir bak›ma
Özalc› çizgi, 2000’lerde AKP eliyle genelleﬂmiﬂ ve siyasal rejimin kendisi haline gelmiﬂtir. Tam da bu yüzden AKP, bugüne kadar tatt›¤› “alternatifsizlik” ayr›ca-
20
Neoliberal dönüﬂüm sürecinin tamamlanmas› ile
ortaya ç›kan “yeni” durum AKP d›ﬂ›nda di¤er siyasi
partileri de de¤iﬂimin gere¤i do¤rultusunda ad›mlar atmaya zorlad›. Bu noktada
CHP’nin aç›l›mlar›
en görünür olanlar›d›r. Son dönemde CHP’nin
‘çarﬂafl› üye’ aç›l›m›, Kürt sorununda ortaya koydu¤u
yönelim bu çaban›n yans›malar›
olarak de¤erlendirilebilir.
l›¤›n› bir siyasi parti olarak art›k yitirmeye baﬂlam›ﬂt›r.
Zira art›k di¤er partiler de ad›m ad›m bu zeminin gereklerine uygun de¤iﬂimlere/aç›l›mlara yönelerek egemenler aç›s›ndan uygun seçenek haline gelme çabas›
içine girmiﬂlerdir. Bu noktada CHP’nin aç›l›mlar› en
görünür olanlar›d›r.
Bu yeni durumun siyaset sahnesinde çok yönlü etkileri olacakt›r. Öncelikle düzen içi siyasal yelpazedeki yeni konumlan›ﬂlar üzerinde kimlik siyasetinin belirleyici
etkisi, son 10-15 y›ld›r oldu¤u gibi ekonomi politika
boyutundan kopart›lm›ﬂ tarzda art›k gerçekleﬂemeyecektir. Üstelik yaﬂanan ekonomik kriz de her ﬂeyden önce egemen siyasetin bu temel aks›n›n ortadan kalkmas›nda ya da eklemlenerek baﬂka biçimlere dönüﬂmesinde katalizör rolü oynayacakt›r. Bu ise AKP’ye varl›k
zemini sunan “tepkisel milliyetçi-muhafazakar/liberal”
ﬂeklindeki kutuplaﬂman›n miad›n›n doldu¤u, bütün bu
pozisyonlar›n ekonomi politika unsurlar›n› da içerecek
tarzda yeniden tan›mlanaca¤› anlam›na gelmektedir.
AKP ise ya miad›n› doldurmuﬂ saflaﬂmay› sürekli yeniden üreterek mevcut gücünü ve “›l›ml›” ‹slamc› çizgisini koruyabilecektir ya da bünyesinde yer alan ucu
aç›k ‹slamc› çizgiye set çekmek suretiyle yeni siyasal
rejimin merkez sa¤ partisine dönüﬂecektir.4 Henüz AKP
TOPLUMSAL MUHALEFET
bu yönelimlerden herhangi birini tercih etmiﬂ de¤ildir.
Buna ra¤men, AKP –asl›nda genel olarak ‹slamc› Hareket- içinde iktidar mücadelesinin büyüdü¤üne dair
emareler giderek artmaktad›r. Bu emarelerin en belirgini son süreçte Fethullahç›lar›n hamleleriyle gündeme
geldi. Ancak AKP’deki parti içi iktidar mücadelesi aç›k
bir çat›ﬂma olarak de¤il, Fethullahç›lar›n klasik yöntemleri olan kuﬂatma stratejisine uygun olarak çeﬂitli dolay›mlar etraf›nda geliﬂmektedir.5 AKP özelinde ‹slamc› Hareketin de¤iﬂim bas›nc› karﬂ›s›ndaki yönelimi,
önümüzdeki dönemin siyasal geliﬂmelerinin en belirgin
unsurlar›ndan birini oluﬂturacakt›r. T. Erdo¤an’›n
“2011’de son kez milletvekili aday›y›m” aç›klamas› da
bu ba¤lamda de¤erlendirilebilir.
Geleneksel merkez sa¤ ve merkez sol güçlerde gözlenen hareketlilikleri de, bu yeni siyasal zemin içinde de¤erlendirmekte yarar vard›r. Bu çevreleri motive eden
“geçmiﬂe dönme” olas›l›¤› de¤ildir. Rejimin laiklik ve
üniterlik anlay›ﬂ›nda gerçekleﬂen restorasyon/dönüﬂüm
bu çevreler bak›m›ndan da veri kabul edilmektedir. Geleneksel merkezleri motive eden, gerçekleﬂmekte olan
rejim dönüﬂümünün AKP eliyle nerelere kadar uzanaca¤›n›n taﬂ›d›¤› belirsizliktir. Tekelci sermaye ve emperyalist merkezlerin beklentileri do¤rultusunda restore
edilen siyasi rejimin istikrara kavuﬂturulmas› ve iyi yönetim gereksinimi, geleneksel merkezlerin önümüzdeki dönemdeki temel siyasi iddialar›n› oluﬂturacakt›r. Bu
ise bölüﬂüm iliﬂkileri ve yeniden da¤›t›m mekanizmalar› ile kamusal alan›n nas›l dizayn edilece¤i konular›n›n, düzen içi güçler bak›m›ndan da baﬂat siyasal temalar haline gelece¤ine iﬂaret etmektedir.
Yerel seçimlerin hemen ard›ndan Demirel-Cindoruk ikilisinin sergiledi¤i performans, eski AKP kurmaylar›ndan Abdüllatif ﬁener’in çoktand›r baﬂlatt›¤› parti giriﬂimini bekleme odas›ndan ç›karmas›, MHP’de parti içi
muhalefetin yeniden baﬂ göstererek erken genel kurul
bas›nc› yaratmas› gibi olgular bu çerçevede de¤erlendirilmelidir.
Ana hatlar›yla ortaya konan çerçeve, merkez solda gözlenen hareketlilikleri anlamak aç›s›ndan da aç›klay›c›d›r. Merkez solun ana çekim merkezi olan CHP’nin
türbanla baﬂlayan “aç›l›mlar›na” Kürt sorununu da eklemesi, düzen içi siyasal zeminin bir gere¤i olarak görülmelidir. Önümüzdeki genel seçim sonras›nda oluﬂacak muhtemel bir koalisyon içinde hükümetin ana partisi olma hedefi güden CHP’deki de¤iﬂim bas›nc›, ﬂimdilerde parti içi iktidar de¤iﬂiminden ziyade geleneksel
tekelci sermayenin politik “aç›l›mlar›na” uyum sa¤lama
ekseninde ve nispeten s›n›rl› ölçülerde geliﬂmektedir.
Marx ve Engels’ten
devrimci taktikler
“Komünistlerin ‹ngiltere'de çartistler ve Amerika'da da tar›m reformcular› gibi mevcut iﬂçi s›n›f› partileri ile olan iliﬂkileri ‹kinci Bölümde aç›kland›.
Komünistler iﬂçi s›n›f›n›n ivedi hedeflerine ulaﬂ›lmas› ve o andaki ç›karlar›n›n gerçekleﬂmesi için savaﬂ›rlar; ama mevcut hareket içerisinde, bu hareketin gelece¤ini de temsil eder ve gözetirler. Komünistler Fransa'da, tutucu ve radikal burjuvaziye karﬂ›, sosyal-demokratlar ile ba¤laﬂ›kl›k kuruyorlar, ama büyük devrimden geleneksel
olarak devral›nm›ﬂ sözlere ve yan›lsamalara karﬂ› eleﬂtirel bir tutum
tak›nma hakk›n› da sakl› tutuyorlar.
‹sviçre'de radikalleri destekliyorlar, ama bu partinin k›smen, Fransa'daki anlam›yla, demokratik sosyalistlerden, k›smen de radikal
burjuvalardan olmak üzere, birbirlerine karﬂ›t ö¤elerden oluﬂtu¤unu gözden kaç›rm›yorlar.
Polonya'da ulusal kurtuluﬂun ilk koﬂulu olarak bir tar›m devrimi
üzerinde direten partiyi, 1846 Krakov ayaklanmas›n› baﬂlatan partiyi destekliyorlar.
Almanya'da, devrimci bir tutum tak›nd›¤› sürece, mutlak monarﬂiye, feodal a¤al›¤a ve küçük-burjuvaziye karﬂ›, burjuvaziyle birlikte
savaﬂ›yorlar.
Ama, Alman iﬂçileri, burjuvazinin kendi egemenli¤i ile birlikte getirmek zorunda oldu¤u toplumsal ve siyasal koﬂullar› olabildi¤ince
çok say›da silahlar olarak burjuvaziye karﬂ› derhal kullanabilsinler diye ve Almanya'da gerici s›n›flar›n devrilmelerinin ard›ndan bizzat
burjuvaziye karﬂ› savaﬂ derhal baﬂlayabilsin diye, iﬂçi s›n›f›na burjuvazi ile proletarya aras›ndaki düﬂmanca karﬂ›tl›k konusunda mümkün
olan en aç›k bilinci kazand›rmaya çal›ﬂmaktan bir an için olsun geri
kalm›yorlar.
Komünistler dikkatlerini esas olarak Almanya'ya çeviriyorlar, çünkü
bu ülke 17. yüzy›lda ‹ngiltere'dekinden ve 18. yüzy›lda Fransa'dakinden daha geliﬂkin bir Avrupa uygarl›¤› koﬂullar› alt›nda ve çok daha
fazla geliﬂmiﬂ bir proletarya ile yap›lmak zorunda olan bir burjuva
devrimi arifesindedir ve çünkü Almanya'daki burjuva devrimi, onu
hemen izleyecek bir proleter devriminin baﬂlang›c› olacakt›r.
K›sacas›, komünistler, her yerde, mevcut toplumsal ve siyasal düzene karﬂ› her devrimci hareketi destekliyorlar. Bütün bu hareketlerde, o andaki geliﬂme derecesi ne olursa olsun, mülkiyet sorununu o
hareketin esas sorunu olarak ön plana ç›kar›yorlar.
Son olarak, her yerde, bütün ülkelerin demokratik partileri aras›nda
birlik ve anlaﬂma sa¤lanmas› için çal›ﬂ›yorlar.
Komünistler, kendi görüﬂlerini ve amaçlar›n› gizlemeye tenezzül etmezler. Hedeflerine ancak tüm mevcut toplumsal koﬂullar›n zorla
y›k›lmas›yla ulaﬂ›labilece¤ini aç›kça ilân
ediyorlar. Vars›n egemen s›n›flar
bir komünist devrim korkusuyla titresinler. Proleterlerin
zincirlerinden baﬂka kaybedecek bir ﬂeyleri yok.
Kazanacaklar› bir dünya var.
BÜTÜN ÜLKELER‹N ‹ﬁÇ‹LER‹, B‹RLEﬁ‹N‹Z!”
Karl Marx-Friedrich
Engels/Komünist
Manifesto
TOPLUMSAL MUHALEFET
Bu noktada, CHP’nin yönetimde
ve politikada köklü de¤iﬂim sanc›s›n› biraz gecikmeli yaﬂamas›n›n daha güçlü bir olas›l›k oldu¤u söylenebilir. Muhtemelen politik yaﬂam›n›n son dönemeçlerine giren Baykal aç›s›ndan, (seçimler sonras›nda hükümete girebilirse birkaç y›l gecikmeli, baﬂar›s›z bir sonuç elde eder ise önümüzdeki genel seçimler sonras›nda) parti baﬂkanl›¤›n› devretmek
güçlü olas›l›k olarak gözükmektedir. Yaﬂanan ekonomik krizin
sonlar›na do¤ru, kriz sonras›na
yönelik politika aray›ﬂlar›n› da
yans›tacak olan bu muhtemel de¤iﬂim, sosyal demokraside bir
dönemi kapat›rken güçlü bir de¤iﬂim bas›nc› alt›nda yeni bir dönemi açmaya aday olacakt›r.
Özetle, düzen içi siyasal güçler aç›s›ndan ortaya ç›kan
söz konusu aray›ﬂlar›n, bir dönem biterken bir di¤erinin baﬂlama sanc›lar›n› yans›tt›¤› söylenebilir. Kuﬂkusuz
yeni bir dönemin baﬂlamas›n› siyasal alanda temellendirecek as›l unsur, siyasetin ana akslar›ndaki (en baﬂta
da bölüﬂüm iliﬂkileri ve yeniden da¤›t›m mekanizmalar› ile kamusal alan›n nas›l dizayn edilece¤i konular›ndaki) de¤iﬂim oluﬂturacakt›r. Tüm belirsizli¤ine ra¤men,
dünya çap›nda yeni bir hegemon gücün oluﬂamad›¤›
“çok kutuplu” bir dünya tablosunda, kendine manevra
alan› yaratmak isteyen kapitalist devletlerin çeﬂitli yönelimlerle yeni tür devletçi müdahalelere giriﬂmeleri kaç›n›lmaz görünmekte iken, di¤er yandan da bu ekonomi politikalar›n›n emek düﬂman› niteli¤i ve çeﬂitli liberal uygulamalar içermeleri güçlü olas›l›k olarak belirmektedir.6 Bu nedenle ba¤›ml›l›k iliﬂkilerinin ve yeni sömürgecilik sistemati¤inin de bu tür bir devletçilik-liberalizm k›rmas› yeni aray›ﬂlar içinde biçimlenmesi egemenlerin güçlü yönelimlerinden birisi olarak geliﬂmeye adayd›r. Ancak bu geliﬂmelerin tümü ülke içi
dengeler ve uluslararas› jeopolitik düzlemlerdeki geliﬂmelere uygun olarak biçimlenirken, s›n›flar mücadelesinin prizmas›ndan k›r›larak geçecektir. Bu k›r›lganl›¤›n
boyutlar›, ülke içinde egemen politikalar›n iç bütünlü¤ü kadar, ezilen s›n›flar›n mücadele becerileriyle de
do¤ru orant›l› geliﬂecektir.
Toplumsal muhalefette çözülme ve
aray›ﬂlar
12 Eylül yenilgisi ve SSCB’nin da¤›lmas›n›n ard›ndan,
22
25 y›la yak›n bir süredir solun içindeki politika aray›ﬂlar›, esas olarak egemen politikalar›n/kutuplaﬂmalar›n
yans›mas› olarak biçimlendi. Uluslararas› düzlemdeki
yeni ﬂekillenme aray›ﬂlar›na ba¤l› olarak, egemenler
aras›ndaki “ulusalc›l›k-liberalizm” kutuplaﬂmas›n›n miad›n›n dolmas›, önümüzdeki dönemde ülkemizdeki s›n›f hareketinin yeniden inﬂa ve solun yeniden biçimlenme sürecinin geliﬂimine damga vuracak temel önemde bir olgudur. Kuﬂkusuz yaz›lanlar çizilenler incelendi¤inde görülecektir ki, sosyalist sol liberal kanad›ndan
ulusalc› kanad›na uzanan çeﬂitlili¤i içinde, neoliberalizmin bütünlüklü (ekonomik, politik ve jeopolitik) eleﬂtirisini ihmal etmiﬂ de¤ildir. Ancak genel olarak sol
grup ve partilerin bu pozisyonu söylemde kalm›ﬂ, gerçekte ise rejim sorunu etraf›nda ﬂekillenen siyasal yelpaze içinde yer edinme aray›ﬂlar› belirleyici olmuﬂtur.
Oysa ayn› dönemde devrimciler solda genel olarak benimsenen bu temel siyasal yaklaﬂ›ma karﬂ› tutum alm›ﬂlard›r. Devrimciler, laiklik ve üniter yap› etraf›nda
ﬂekillenen rejim sorununu, neoliberalizmin bütünlüklü
gerçekleﬂme gereksiniminin aç›k bir belirtisi olarak görmüﬂler, tam da bu yüzden her miliminde oligarﬂinin
ideolojik hegemonyas›n› bar›nd›ran verili siyasal yelpazeyi “yukardan saflaﬂma” ﬂeklinde nitelendirmiﬂler ve
bir bütün olarak reddetmiﬂlerdir. Devrimciler, an›lan
dönemde, politikleﬂmiﬂ bir halk hareketi inﬂas›na yönelerek verili siyasal düzlemi kolonlar›yla birlikte tepe
taklak etmenin kavgas›n› vermiﬂlerdir. Devrimci inisiyatiflere dayal› toplumsal mücadelenin geçti¤imiz
dönemde, d›ﬂar›dan bak›ld›¤›nda siyaseten pek “görünür
olmayan” ancak özellikle yaﬂanmakta olan de¤iﬂimle
birlikte, son zamanlarda yaﬂam›n somut pratikleri için-
TOPLUMSAL MUHALEFET
de göreli olarak “fazlas›yla hissedilen” varl›¤›, bu yönelimin do¤al bir sonucudur. Oysa verili siyasal yelpaze esas al›nd›¤›nda, (yani bu kapan›n içine bir kez girildi¤inde) neoliberalizmin rejim restorasyonu/dönüﬂümü
temelinde k›ﬂk›rtt›¤› çeliﬂkiler ya rejimle birlikte ülkenin bir beka sorunu olarak görülecektir (solun ulusalc›
versiyonlar›) ya da “otoriter rejimi” nihayete erdirecek
bir demokrasi hamlesi olarak alk›ﬂlanacakt›r (solun liberal versiyonlar›). Toplumsal muhalefetin 1990’l› y›llardan günümüze sarkan uzun ve derin krizinin ana nedeni, burada aranmal›d›r.
Neoliberal kapanda köﬂe kapmacayla geçen bu uzun
dönemin aç›k bir özeleﬂtirisi yap›lmadan sol hareketlerin hem kendi içlerinde hem de muhalefet hareketinin
bütününde yeniden ürettikleri krizi aﬂmalar› olas› görünmemektedir. Zira önümüzdeki dönemde oligarﬂinin
herkesi buyur edece¤i yeni yelpazenin siyasal koordinatlar› belirginleﬂmektedir. Rejimin laik ve üniter karakterinin restorasyonu konusunda iktidar blo¤unda konsensüs oluﬂmuﬂtur; ﬂimdi herkesin buyur edildi¤i siyasal saflaﬂmalar, söz konusu restorasyonun çap› ve derinli¤i üzerine yükselecektir. Kapitalizmin küresel krizi
koﬂullar›nda yeni siyasal yelpaze üzerinde oligarﬂinin
ideolojik hegemonyas›n› ayn› ﬂekilde devam ettirece¤i
beklenmemelidir. Bunun bir di¤er anlam›, oligarﬂinin,
sömürü temelli çeliﬂkileri görünmez k›lmay› önceki dönemde oldu¤u gibi rahatl›kla baﬂaramayacak olmas›d›r.
Tam da bu yüzden önümüzdeki dönemde solun tarihsel sorumlulu¤u çok daha büyük bir önem kazanm›ﬂt›r. “Kürt aç›l›m›”, “Alevi aç›l›m›”, “Ermeni/az›nl›klar
aç›l›m›” gibi davetlere tersinden ya da düzünden bal›klama dalma gibi sol e¤ilimler eski hastal›klar›n bir tezahürü olarak görülmeli, en az›ndan sütten a¤z› yananlar›n yo¤urdu üfleyerek yemesine benzer bir serinkanl›l›k sergilenmelidir. Bu “aç›l›mlar” kamunun yeniden
inﬂas› bütünlü¤ü içindeki yeri itibar›yla de¤erlendirilmeyip7 kendi tekil varl›klar› içinde ele al›nd›¤› müddetçe
toplumsal muhalefetin görece diri kesimlerini oluﬂturan
Kürt ve Alevi hareketinin temsilcileri, yak›n bir gelecekte “kültürel kimlik temelli yeni-korporatist”8 iliﬂkinin bir bileﬂeni olmaya kendilerini haz›rlamak durumundad›r. Benzer bir uyar›y› demokratik kitle örgütleri için nicedir yapt›¤›m›z da hat›rlanmal›d›r. Profesyonel mesleklerin (sa¤l›kç›, e¤itimci, mühendis vb.) de¤ersizleﬂmesi ve meslek erbapl›¤›n›n proleterleﬂmesi neticesinde, homojen meslek gruplar› iç kutuplaﬂma yaﬂayarak parçalanmaktad›r. Bu koﬂullarda kapitalist düzenin, meslek örgütlerine ilgili sektörlerin düzenlenmesinde “sosyal diyalogcu” rolünü empoze etti¤i bilinmektedir. Hukuki ya da fiili olarak bu rolün benim-
S›n›f hareketinin yeniden inﬂa sürecinde, üzerinde durulacak
temel unsur, 12 Eylül’den sonra edindi¤i kendi gücüne
güvenmeme al›ﬂkanl›¤›ndan kurtularak toplumsal muhalefetin, solun, iﬂçi hareketinin ve Kürt hareketinin kendi ortak
ba¤›ms›z var oluﬂlar›n› gerçekleﬂtirebilecek bir perspektifle
yola ç›kmalar› olmal›d›r
23
TOPLUMSAL MUHALEFET
senmesi durumunda, meslek temelli yeni-korporatizmin
bir bileﬂeni olmak kaç›n›lmaz olacakt›r. Bu durum ise
kendi gücü üzerinden de¤il egemenlerin sundu¤u kulvar çerçevesinde bir siyasal pozisyon al›ﬂ› zorunlu k›larken, girilen kulvar içindeki “tali konularla” u¤raﬂarak tarih sahnesinde etkin rol oynama iddias›ndan vazgeçmek anlam›na gelecektir. Solda yeni parti aray›ﬂlar›n›n kap›s›n› çalmadan geçmedi¤i kimlik ve meslek temelli yap›lar›n kendi tarihlerine ve temsil ettikleri kitlelere karﬂ› sorumluluklar›n›n bir gere¤i olarak burada
alt› çizilen olas›l›¤› etrafl› bir ﬂekilde de¤erlendirmeleri beklenmelidir.
ka güçler üzerinden siyaset yapma, onlar›n kendilerine
açt›¤› kulvarlarda siyaset yapma gelene¤i oldu¤unu söylemek abart› olmayacakt›r. Soldaki pragmatik siyaset
tarz›n›n ana kaynaklar›n›n baﬂ›nda bu sorun gelmektedir. S›n›f hareketinin yeniden inﬂa sürecinde, üzerinde
durulacak temel unsur bu hastal›ktan kurtularak toplumsal muhalefetin, solun, iﬂçi hareketinin, kad›n hareketinin ve Kürt hareketinin kendi ortak ba¤›ms›z var oluﬂlar›n› gerçekleﬂtirebilecek bir perspektifle yola ç›kmalar› olmal›d›r. Çünkü baﬂkalar›n›n gücü üzerinden yap›lan siyaset ile asla güç biriktirilemez, asla ba¤›ms›z ve
devrimci bir ufuk geliﬂtirilemez.
Görüldü¤ü gibi, günümüzde yeni bir siyasal döneme
girilirken, toplumsal muhalefet bileﬂenlerinin ve solun
en temel hastal›¤›n›n, kendi gücüne güvenmeme, baﬂ-
Kürt Hareketi yol ayr›m›na do¤ru
Bu yenilenme sürecinde sol liberal çevrelerde h›zl› davranma e¤ilimi yüksek. Oysa, köklü de¤iﬂim dönemlerinde ortaya
ilk ç›kanlar daima sürecin en pragmatik unsurlar› olur.
24
Bu süreçte toplumsal muhalefetin en büyük gücü olan
Kürt Hareketi’nin bir yol ayr›m›na do¤ru ilerledi¤i görülmektedir. Ba¤›ms›z bir Kürt devleti olas›l›¤›n›n bu
tarihsel konjonktürde ortadan kalkmas›n›n yan› s›ra
PKK’nin de uzun bir süredir ba¤›ms›z devlet kurmaya
yönelen politikalar› bir kenara b›rakmas›yla birlikte,
Kürt Hareketi ülke içi siyasette “kültürel haklar” çerçevesinde yürüttü¤ü “kimlik siyasetinin” s›n›rlar›na gelmiﬂtir. Ulusal kurtuluﬂ çizgisinin 1990 sonlar›nda liberal kimlik siyasetine dönüﬂmesinin ard›ndan, gelinen
noktada etnisite temelli siyaset çizgisi yeni bir dönüm
noktas›na yaklaﬂ›yor. Öcalan’›n 15 A¤ustos “aç›l›m›”
ve bu çerçevedeki di¤er geliﬂmeler etraf›nda oluﬂan atmosfer (beklentileri karﬂ›las›n ya da karﬂ›lamas›n) bu
tespiti do¤ruluyor.
Bir yandan PKK’nin K. Irak’ta k›skaca al›nmas›, di¤er
yandan küresel ekonomik kriz koﬂullar›nda bölgenin tar›m ve sanayi eksenli ucuz emek cennetine çevrilme
hedefiyle Kürt yoksullar›n›n gericili¤in kuca¤›na itilerek proleterleﬂtirilmesinin hedeflenmesi, Kürt sorununun
Amerikanc› burjuva çözümünü ve AKP’nin “Kürt aç›l›m›n›” oluﬂturuyor. Bu Amerikanc› burjuva çözüm
ad›m ad›m ilerletilirken ve kültürel haklar, Anayasal
kimlik, af gibi taleplere yönelen silahl› mücadele s›n›rlar›na ulaﬂm›ﬂken, sa¤da kendine yer bulamayaca¤› netleﬂen Kürt Hareketi’nin önünde iki ana seçenek var.
Birincisi, kimlik siyasetinin yeniden üretilmesi eksenindeki liberal bir yönelimle, sosyal demokrasinin gelecekteki olas› yeniden yap›lanma sürecine dahil olmak, bu
kulvarda etkili bir rol oynamak. ‹kincisiyse, sola yönelerek, hareketin s›n›fsal zeminini emek ekseni etraf›nda
güçlendirmek, emekçi ve yoksullara dönük sosyal zeminlerini geniﬂletici programlar›/çal›ﬂmalar› öne ç›karmak. ‹kinci seçene¤in anlam› Kürt Hareketi’nin toplumsal muhalefetin yeniden yap›lanmas›n›n en etkin bileﬂenlerinden birisine dönüﬂmeyi tercih etmesidir. Kürt
TOPLUMSAL MUHALEFET
Alevi toplumunun gericilik
karﬂ›s›ndaki
direnme e¤ilimi, günümüzde AKP eliyle
yerleﬂtirilmeye
çal›ﬂ›lan Il›ml›
‹slam projesi
karﬂ›s›ndaki
önemli toplumsal dinamiklerden birisini oluﬂturdu.
hareketi bu iki tercihten birisine -belki de ikisine birden- do¤ru sürüklenmekten kendini al›koyamayacakt›r.
Çat› partisi giriﬂimi, –bugüne kadarki tart›ﬂmalar ›ﬂ›¤›nda- kimlik merkezli siyasette bir aray›ﬂ ile sol liberalizmin döneme uyarlanmas› çabalar›n›n iç içe geçti¤i
bir görüntü yaratmaktad›r. Kürt Hareketi’nin, baz› Alevi çevreleri, kimi sol ve sosyal demokrat çevreleri ve
bir k›s›m “Müslüman demokratlar” ile “liberal demokratlar›” içermesi üzerinden yap›lan Çat› Partisi tart›ﬂmalar›, soldaki kimlik siyasetinin yeniden üretilmesi üzerinden ﬂekillenmektedir. Zira bir k›s›m (etkisiz ya da
etkisi oldukça s›n›rl›) çevreler üzerinden temsil edilmesi düﬂünülen solun dahi bu ﬂekildeki kat›l›m›, net biçimde solun da bir kimli¤e tekabül ederek ele al›nd›¤›n› yans›tmaktad›r. Oysa solun gerçek temsili ancak
yoksullarla bütünleﬂecek yeni bir iﬂçi hareketinin inﬂas› süreci içinde ele al›nd›¤›nda bir anlam kazanacakt›r.
Aksi, yani var olmayan dinamiklerin ka¤›t üzerinde bir
k›s›m geleneksel çevrelerce temsil edilmesi solu ister
istemez bir “kimlik” haline dönüﬂtürmektedir. Kürt Hareketi’nin karﬂ› karﬂ›ya oldu¤u cendere nedeniyle, toplumsal muhalefeti ve özel olarak solu kimlik siyaseti
ekseninde ittifaka zorlamas› asl›nda kendi açmaz›n› derinleﬂtiren, k›sa vadeli, s›¤ bir bak›ﬂ aç›s›n›n ürünüdür.
Sol liberalizm yeniden sahne
aray›ﬂ›nda
Köklü dönüﬂüm dönemlerinde neredeyse daima ilk e¤i-
lim, kolayc›l›¤a baﬂvurarak eski program, eski tarz ve
eski ittifak politikalar›nda baz› k›smi tadilatlar yaparak
yola devam etmek olmaktad›r. Bu aç›dan, egemenlerin
-dünyada ekonomik bir çöküntüye yol açm›ﬂ olsa daülkemizde dönemi siyasal bir “zaferle” kapatan liberalizmden/liberal uygulamalardan tamamen vazgeçme e¤iliminde olmad›klar› ve Kürt Hareketi’nin de kimlik siyaseti temelli bir proje olan Çat› Partisi bas›nc›n› (en
az›ndan) ﬂimdilik sürdürdü¤ü göz önünde tutulacak
olursa, solda liberalizmden etkilenen kümelerin politik
duruﬂlar›n› bir bütün olarak de¤iﬂtireceklerini beklemek
do¤ru olmayacakt›r. Buna karﬂ›n yaﬂanan de¤iﬂime
ayak uydurma gayreti içine giren sol liberallerin, bu
yeni evrede ç›plak bir kimlik siyaseti yerine s›n›f siyasetini de gözetiyormuﬂ gibi yapan bir tarza yönelecekleri, ancak toplumsal s›n›flar› da bir toplumsal kimlik konumu gibi ele alarak sömürü iliﬂkisini by-pass
eden ve konuyu salt güç iliﬂkileri temelindeki bir toplumsal eﬂitsizlik sorununa indirgeyen yaklaﬂ›m›n sözcülü¤üne soyunacaklar› ﬂimdiden ilan edilebilir.9
Devrimci gelenekten gelen hareketlerdeki, partilerdeki
de¤iﬂim alg›s› nispeten a¤›r geliﬂirken, sol liberal çevrelerde h›zl› davranma e¤ilimi yüksektir. Köklü de¤iﬂim dönemlerinde genellikle ortaya ilk atlayanlar daima sürecin en pragmatik unsurlar› olur. Zira bunlar deneyimleri ve sistem içi ba¤lant›lar› nedeniyle siyasal
geliﬂmelere iliﬂkin daha iyi koku ald›klar› gibi, ayn› zamanda da sab›rs›zl›klar›, kolayc›l›klar› ve sistem içi it-
25
TOPLUMSAL MUHALEFET
tifaklar›/olanaklar› nedeniyle köklü olmaktan uzak, yüzeysel çözüm önerileri geliﬂtirirler. ﬁimdi de ayn› olgularla
yüz yüzeyiz.
Siyasal pragmatizmi ana siyaset tarz›
olarak benimseyen liberalizmden etkilenen sol çevreler bu sürecin en atik aktörleri durumundalar. ÖSP, 10 Aral›k,
SHP, SP etraf›ndaki en geleneksel kümelenmelerde bu pragmatik atiklik rahatl›kla gözlemlenmekte. Bu çevrelerin
içinde olduklar› yeni parti aray›ﬂ›n›n
hiçbir yenili¤i olmad›¤›, yeni diye sunulan parti aray›ﬂ›n›n geçmiﬂ sol liberal projenin (ÖDP’nin kuruluﬂ fikriyat›n›n) daha tutarl› ve daha aç›k savunusundan ibaret oldu¤u, en önemli fark›n Kürt Hareketi ile daha yak›n ve
“pragmatik” bir ba¤ kurmak oldu¤u
anlaﬂ›l›yor.
muhalefetin bünyesinde bar›nd›rd›¤›
köklü ve yap›sal zaaflar›n›n bir anda
aﬂ›lmas› beklenemez. Sorunlar›n gerçek
ve derinlikli bir analiziyle birlikte, yeniden inﬂa sürecine yönelik köktenci
çözüm önerileri geliﬂtirilmelidir.
‹lerici Alevi dinamikleri
hareketli
Alevi toplumunun gericilik karﬂ›s›ndaki
direnme e¤ilimi, günümüzde AKP eliyEMEP’in baﬂka siyasal odaklar
üzerinden güç oluﬂturmay› hedef- le yerleﬂtirilmeye çal›ﬂ›lan Il›ml› ‹slam
leyen pragmatik siyasal çizgisi en projesi karﬂ›s›ndaki önemli toplumsal
baﬂtan itibaren solun ba¤›ms›z
geliﬂimini engellemeye/zora sok- dinamiklerden birisini oluﬂturdu. 70’li
maya dönük oldu.
y›llarda içinde geliﬂti¤i devrimci halk
hareketinin sa¤lad›¤› ortam› yitiren
Alevi dinami¤i liberal bas›nc›n alt›nda
ﬂekillendi. Bu süreçte Alevilerde görülen e¤ilimleri s›ralayacak olursak: Birincisi, Alevi kitlesine güven veren yeni bir sol hareketin ortaya ç›kamamas›
Son 20 y›lda yaﬂananlar çerçevesinde
nedeniyle, “elde olan› koruma” dürtüve yaﬂamda kan›tlanan olgular ›ﬂ›¤›nda
süyle sosyal demokrasiye (özel olarak
bakt›¤›m›zda, sol liberal/liberal sosyal
CHP’ye) destek verme ve sosyal dedemokrat öbe¤in iki belirgin karakterismokrasi içinde pozisyon tutma e¤ilimiti¤i hat›rda tutulmal›d›r. Bunlar için nedir. ‹kincisi, geleneksel sosyal demokoliberalizm (küreselleﬂme) insanl›¤›n
1980’lerde Gorbaçov çizgisiyle li- rasinin (Sivas ’93’te oldu¤u gibi) gübir tür yazg›s›d›r; köklü meydan oku- beralizme savrulan TBKP’nin yerimalar fazlas›yla romantiktir, gerçekçi ni 90’lar›n sonlar›na do¤ru ulusal- venilmez hatta d›ﬂlay›c›/faydac› yaklaolan bu vektörel hat içinde kalarak öz- c› çizgiden etkilenen yeni TKP al- ﬂ›mlar›n›n yaratt›¤› tepkiyle AB’cili¤e
m›ﬂ oldu.
paralel olarak güçlenen (AB’yi güvengürlükçü ve sosyalizan dönüﬂümleri
ce sayma) kimlik politikalar› çerçevegerçekleﬂtirebilmektir. Ayn› ﬂekilde nesinde
sol
liberal
yönelimlerle yasal sol particili¤e ve
oliberal yeniden yap›lanman›n politik/jeopolitik sonuçlabu
türden
giriﬂimlere
duyarl›l›k ve destek sergileme
r›, siyasal rejimin demokratikleﬂtirilmesine dönük aç›l›mlar olarak görülmeli ve selamlanmal›d›r. Bu özellik- e¤ilimidir. Üçüncüsü, Alevili¤i, Türk-‹slam sentezi tarleriyle sözü edilen siyasal öbek için en ileri hat, “ne- z› bir yaklaﬂ›mla meﬂruiyet sorunu yaﬂayan yeni söoliberalizmin reforme edilmesi” program› olabilir. Son mürge devletinin kurucu/yeniden meﬂrulaﬂt›r›c› ideolojik
aylardaki oluﬂumlara ve toplumsal muhalefetin bileﬂen- bir unsuru olarak yeniden biçimlendirmeye çal›ﬂan (bu
lerini öncelikle bu mercekten bakarak analiz etmek ge- çabalar›ndan dolay› devletten yeterince destek/itibar gören) ‹zzettin Do¤an-Cem Vakf› çizgisidir. Dördüncüsü
rekir.
ise, Alevili¤in taﬂ›d›¤› ilerici potansiyelin niteli¤ini kavSol içinde geçti¤imiz y›llar boyunca liberal solun herayamayan, dolay›s›yla faydac› bir yaklaﬂ›mla Alevi kitgemonya tesis etti¤i ve egemenlerin liberal uygulamaleler aras›ndan sempatizan/seçmen toplamayla s›n›rl› bir
lardan bir bütün olarak vazgeçmelerinin beklenemeyeyaklaﬂ›mla iliﬂki kurma biçimleri geliﬂtiren sol parti
ce¤i göz önünde tutuldu¤unda, önümüzdeki dönemde
gruplar›n etkileridir. (Bu son e¤ilimin fazla güçlü olsolun yeniden biçimlenme çabalar›n›n zorlu bir süreçmad›¤›n› belirtmeliyiz)
ten geçece¤i ortadad›r. Yaklaﬂ›k 25 y›ld›r yaﬂanan liberal hegemonyaya ba¤l› olarak geliﬂen “muhalefet kri- Son e¤ilimi ayr› tutarsak bu e¤ilimlerin tamam›n›n orzi” de hesaba kat›ld›¤›nda, devrimcilerin bu köklü de- tak özelli¤i egemen siyasetin güçlü aktörleri ve ak›m¤iﬂim dönemine müdahale etmesinin gecikmeli olmas› lar›yla ittifak temelinde siyasal ç›k›ﬂ aramalar›d›r. Bu
bir yere kadar do¤al karﬂ›lanmal›d›r. Çünkü toplumsal aray›ﬂ, bu e¤ilimlerin ayn› zamanda ortak açmaz›n›
oluﬂturmaktad›r. Çünkü egemen aktörlerin kendileri si-
26
TOPLUMSAL MUHALEFET
yasal kriz yaﬂamaktad›rlar. Eﬂitlikçi-özgürlükçü yeni bir
toplum hedefi güden köktenci bir halk hareketinin t›kan›kl›¤›n›n sonucunda, yüzünü gericili¤in ve faﬂizmin
restorasyonuna dayal› yeni tipte bir bask›c› gerici rejimi yeniden üretmeye çal›ﬂan egemen s›n›f fraksiyonlar›na çevirmenin tüm açmazlar› Alevi dinamiklerini etkilemektedir. Çünkü eﬂitlikçi-özgürlükçü radikal toplumsal bir dönüﬂümün yaﬂanmad›¤›/statükonun korundu¤u
bir toplumsal yap›da tüm ezilenlerin oldu¤u gibi Alevilerin de az ya da çok oranda bask›-denetim-d›ﬂlanma
siyasetine maruz kalmaya devam edecekleri aç›kt›r.
AKP’nin Alevi aç›l›m›n›n bir türlü ‘aç›lamamas›n›n’,
Alevili¤i yeniden biçimlendirerek, Sünni ‹slam›n ve liberal kimlikçili¤in kapsam›nda yeniden tan›mlamaya
çal›ﬂmas›n›n nedeni budur. SHP ile kurulan iliﬂkinin
1989 yerel seçimleriyle sa¤lad›¤› pozisyonlar›n ne kadar iﬂe yarad›¤› ise 2 Temmuz’da görülmüﬂtür.
Düzen içi, reformcu sol liberal siyasetlerin emekçi s›n›flar› saflar›na çekmeye dönük çabalar›n›n baﬂar›s›zl›¤› sonucunda, siyasette ihtiyaç duyduklar› kitle (veya
oy) gücünü ‘kimliklerden’ alma amac›yla Alevilere yönelmeleriyle oluﬂacak “ittifak” ne Alevilere bir güç katacak ne de sol liberal reformizme siyasal bir baﬂar›
getirebilecektir.
Alevilik, bu topraklarda eﬂitsizli¤e ve adaletsizli¤e baﬂkald›r› hareketleriyle buluﬂabildi¤inde etkili bir dinamik
olabilmiﬂtir. Aleviler hak taleplerini sosyal hak hareketleriyle iliﬂkilendirebildikleri oranda ilerici bir halk
hareketinin dinamik bir unsuru haline gelecekleri
gibi, demokratik hak ve
özgürlüklerini kazan›p
koruyabilme olana¤› da
elde etmiﬂ olacaklard›r.
Emperyalizmin 4. Bunal›m döneminde de ezilenlerin
kurtuluﬂu egemen s›n›flardan ba¤›ms›z, uzun ve birleﬂik bir mücadeleden geçmektedir.
Sol partiler ve devrimci hareketlerde
aray›ﬂ
Sol liberalleri bir yana koyacak olursak Türkiye solunun di¤er ak›mlar›n›n, bu yeni dönem aç›s›ndan henüz
politikalar›n› yenileme yolunda ciddi ve köktenci bir
aray›ﬂ içinde olduklar› söylenemez. Büyük de¤iﬂim dönemlerinde toplumsal muhalefet cephesindeki bu tür yenilenme aray›ﬂlar›, geçmiﬂten bu yana bir yandan güncel siyasal ihtiyaçlara bir yan›t arama özelli¤i taﬂ›rken,
di¤er yandan soldaki ana tarihsel geleneklerin kendilerini yeniden üretme çabalar›yla bir arada biçimlendi.10
Türkiye sol hareketinin ana ak›mlar›n›n devaml›l›k kanallar›na bakt›¤›m›zda, gelenekle güncel ihtiyaçlar› buluﬂturmaya dönük politika üretme çabalar›n›n izdüﬂümlerinin yak›n geçmiﬂten bugüne dek sürdü¤ünü görürüz.
ÖDP, 1990’larda özellikle THKP-C kökenli hareketlerin motor rol oynad›¤› (baﬂta DY ve Kurtuluﬂ olmak
üzere, birçok ba¤›ms›z kiﬂi ve çevrenin de tercih etti¤i) parti olarak dönemin ana siyasal ak›m› liberalizmin
soldaki yans›mas› olarak biçimlendi. O dönemde moda olan post-modern siyaset tarz›n›n bir
izdüﬂümü olarak gündeme gelen “parti olmayan parti” tan›mlamalar›, gevﬂek örgütlenme ilkeleri, “renkli eylemlerle” karakterize olan mücadele tarzlar› ve “sosyal Avrupa”
tezlerinden “piyasa ile sosyalizmi iç içe geçirme aray›ﬂlar›na” dek uzanan ideolojik tart›ﬂmalar› söz konusu liberal yans›man›n baz› izleriydi. Uluslararas› planda Asya kriziyle (1998) birlikte ilk büyük baﬂar›s›zl›¤›n› yaﬂayan liberalizmin dura¤anlaﬂmas›yla birlikte ulusalc›l›¤›n yüksel-
Türkiye’de
baﬂar›s›z bir
sol liberal
proje olan
ÖDP seçim
sonras›, bölünmeyle sonuçlanan bir
ayr›ﬂma
yaﬂad›.
27
TOPLUMSAL MUHALEFET
mesine paralel olarak, Türkiye’de baﬂar›s›z bir sol liberal proje olan ÖDP de ayn› dönemde düﬂüﬂe geçti.
Devrimcilerin mücadele çizgilerinin daha da belirginleﬂti¤i bu dönemde, düﬂüﬂ sürecinin etkileri ÖDP’yi son
dönemdeki bölünmeye dek sürükledi.11
T(B)KP’nin yerini 1990’lar›n sonlar›na do¤ru ulusalc›
çizgiden etkilenen sol bir yorumdan ilerleyen yeni TKP
alm›ﬂ oldu ve ülkemizde T‹P-TKP gelene¤inin “reformist-revizyonist” ana çizgisini baﬂka bir siyasal konumdan yeniden üretmiﬂ oldu.
2000’li y›llarda baz› ülkelerde, emperyalist stratejinin
ifadesi olan liberalizme karﬂ› ulusalc›l›¤›n yükseliﬂine
paralel olarak, ülkemizde de düzen içi muhalefet saflar›nda yükselen ulusalc› ak›mdan solda en çok etkilenen gruplar›n baﬂ›nda TKP geldi.12 Özellikle Slav Komünist Partilerinin ideolojik hatt›ndan ilerleyerek geliﬂen TKP, gevﬂek örgütlenmenin yerine bürokratik-merkeziyetçi yap›s›, ÖDP’deki kaotik-mu¤lak ideolojik tutumun karﬂ›s›nda (kendilerinin “ideolojik ﬂiddet uygulamak” diye tan›mlad›klar›) aﬂ›r› köﬂeli pozisyon al›ﬂlarla, soldaki boﬂlu¤a ve sol liberalizme karﬂ› büyüyen
tepkiye cevap oluﬂturdu¤u izlenimini bir dönem için
yaratt›. Ancak solda ba¤›ms›z ve köktenci bir yeniden
yap›lanma yerine egemenler aras›ndaki çatlaklardan ilerleme tutumu, bürokratik yap›lanman›n neden oldu¤u
aﬂ›r› kurgu ile ilerleyen ve sürekli olarak “yüksek siyaset” etraf›nda biçimlenen mücadele çizgisi, e¤itimli
orta s›n›f ayd›nlara seslenen “uslu” mücadele tarz›, ulusalc› bas›nç nedeniyle Kürt Hareketi’ne karﬂ› aﬂ›r› mesafeli tutumu, ulusalc›l›k içindeki ›rkç› yönelimlere karﬂ› etkili bir tutum tak›nmamas› bu hareketin önemli
güncel ç›kmazlar›n› sergiledi. Böylece 1980’lerde Gorbaçov çizgisiyle saf liberalizme savrulan eski
1990 ortalar›ndan itibaren THKO-Halk›n KurtuluﬂuTDKP gelene¤inin en önemli devamc›s› olarak EMEP,
uvriyerizmden (“iﬂçicilikden”) Kürt Hareketi’ne yedeklenmeye dek uzanan ve bu eksende gel-gitler yaﬂayarak
kendi içinde tutars›zl›klar içeren yasalc›/reformist bir
çizgi izledi. EMEP’in baﬂka siyasal odaklar üzerinden
güç oluﬂturmay› hedefleyen pragmatik siyasal çizgisi en
baﬂtan itibaren solun ba¤›ms›z geliﬂimini engellemeye/zora sokmaya dönük oldu. Gelinen noktada ise Çat› Partisi giriﬂiminden ayr›larak Kürt Hareketi ile araya mesafe koyup, geleneksel sendikal hareketin en yozlaﬂm›ﬂ iliﬂkileriyle kol kola mesafe kat etmeye çal›ﬂmakta; bir yandan da siyasal ‹slam’›n baz› bileﬂenleri (kendi deyimleriyle “inanm›ﬂ Müslümanlar”) üzerinden geliﬂtirdi¤i ittifak çizgisiyle gericilik karﬂ›t› tepkileri yumuﬂatmak suretiyle muhafazakar-liberalizme kan
taﬂ›maktad›r ve sol içindeki en geri çizgiyi savunan
grup konumuna gelmiﬂtir. Son süreçte özellikle Türk‹ﬂ yönetimini k›smen eleﬂtiriyormuﬂ gibi görünmekle
birlikte, ba¤l› sendika yönetimleriyle uzlaﬂarak kadrolaﬂmaya ve pozisyon tutmaya yönelen EMEP, (özellikle de yeni bir iﬂçi hareketi yaratma do¤rultusunda yeni iﬂçi kitleleri içindeki mücadele dinamikleriyle buluﬂ-
28
TOPLUMSAL MUHALEFET
ma çabas› içinde olan) solun en diri unsurlar›n› iﬂçi
hareketinden d›ﬂlamaya/engellemeye çal›ﬂarak 1990’larda ‹ﬂçi Partisi’nin (‹P) izledi¤i sendikal çizginin yeni
bir versiyonunu üretmektedir. Oysa iﬂçi hareketinin geleneksel kanatlar›n›n en çok zay›flad›¤› bu kriz ortam›nda solu d›ﬂlay›p/engelleyip geleneksel aktörler aras›nda yer kapmaya çal›ﬂarak var›lacak yer, ancak iﬂçi
sendikalar›n›n STK’laﬂmas› üzerinden ilerleyen egemen
çizgiye destek olmak anlam›na gelir.
Di¤er yandan ise 1990’larda sol içinde reaksiyoner-militer bir çizgiyi deneyen ve baﬂar›s›z olan HÖC ve ESP
gibi gruplar da bu dönemde esas olarak politikas›zlaﬂm›ﬂ durumda. Geçmiﬂteki militer çizgileri iyice aﬂ›nd›¤› gibi, bugün de tutarl› bir hat yerine parça bölük iﬂlerle u¤raﬂmakla meﬂguller. HÖC, bir yanda pragmatik
bir hak mücadelesi kavray›ﬂ›, di¤er yanda sol ile alakas› olmayan türden bir “Alevicilik” ile meﬂgul. ESP
ise Ergenekon tart›ﬂmalar›yla birlikte iyice sol liberal
bir kulvara savruldu. Bu ak›mlar yaﬂad›klar› politik
programs›zl›k sebebiyle, enerjilerini neredeyse esas olarak sol içi rekabete yöneltmiﬂ durumdalar. Zaten son
dönemlerde yaﬂanan siyasal boﬂluk nedeniyle sol içinde kontrolsüz bir görüntü veren ve içe dönük rekabetten beslenmeyi esas alan bir çizgi/ruh hali yay›lma e¤iliminde. Bu tür olumsuzluklar sadece sol gruplar aras›nda yaﬂanmakla kalm›yor ayn› zamanda çeﬂitli ba¤›ms›z kiﬂi ve çevreler taraf›ndan da gündeme getiriliyor.
Var olan sorunlar›, çeliﬂkileri, anlaﬂmazl›klar› sonuna
dek derinleﬂtirmeye çal›ﬂarak, zaten zorlukla ayakta
durmaya çal›ﬂan -genellikle- toy muhtelif dinamiklerini
deyim yerindeyse köküne kadar tüketmeye yönelen bu
tutumlar, boﬂlu¤un nas›l ifrata varabilece¤inin en aç›k
göstergelerini oluﬂturuyor.
Çok büyük bir bölümü çözülmelere, t›kan›kl›klara ve
s›¤ aray›ﬂlara iﬂaret eden soldaki olumsuz tablo, son 20
y›l›n savrulmalar›n›n sonucunda oluﬂan zaaflar›n ürünüdür. Özellikle de 1980 ortalar›ndan baﬂlayarak 1990’larda iyice ﬂiddetlenen liberal rüzgardan etkilenme, solun
temel zaaf›n› oluﬂturdu. Bugün yaﬂanan y›k›m ve çözülme tablosuyla kendisini hissettiren “muhalefet krizine” yol açan ana olgu, son 25 y›l içinde egemenlerin
liberal sald›r›lar› karﬂ›s›nda tutarl› bir direniﬂin örgütlenememiﬂ olmas›ndan kaynaklanmaktad›r. Ancak içinden
geçmekte oldu¤umuz büyük de¤iﬂim sürecinde egemenler de mevcut kriz ortam›ndaki iç çat›ﬂmalar› nedeniyle yorgun düﬂmüﬂ durumdalar. Toplumsal huzursuzluk
ise giderek art›yor. Liberalizmin uluslararas› çapta yaﬂad›¤› baﬂar›s›zl›k geniﬂ kitlelerde güçlü siyasal aray›ﬂlara yol açarken, egemenler aras› çat›ﬂma da güçlü bir
politizasyona neden olmaktad›r. Ayr›ca solun, iﬂçi ha-
reketinin ve Kürt Hareketi’nin de¤iﬂim bas›nc› alt›na
girmeleri, ilerici Alevilerin hareketlili¤i ve asl›nda bu
kesimlerin tümünün nesnel pozisyonlar›n›n geçmiﬂ dönemlere k›yasla birbirlerine çok daha yaklaﬂm›ﬂ olmas› önemli bir di¤er avantajd›r. Sorunun çözümü, kapsaml› bir de¤iﬂim do¤rultusunda büyük bir bileﬂimin
gerçekleﬂtirilmesinde yatmaktad›r.
Geleneksel sendikal hareket dibe vururken, iﬂçi hareketinde yenilenme
aray›ﬂlar›
Krizle birlikte yaﬂanmaya baﬂlanan büyük çözülme ve
aray›ﬂ›n etkileri en çok iﬂçi hareketinde görülüyor. Buna paralel olarak, solun bundan sonraki geliﬂimini temelden etkileyecek dinamiklerin baﬂ›nda da yeni bir iﬂçi hareketinin inﬂa sorunu gelmektedir.
Geleneksel iﬂçi kitlesi ekonomik krizin ard›ndan daha
yo¤unlaﬂan bir nicel küçülme yaﬂad›¤› gibi, iﬂini kaybetmeyen iﬂçiler aç›s›ndan da önemli boyutlarda gerçek
ücret kay›plar› gündeme geldi. Dahas›, k›smen veto
edilen “istihdam bürolar› yasas›yla” da geleneksel iﬂçiler aç›s›ndan büyük hak kay›plar›n›n yan› s›ra, güvencelerini yitirme tehlikesinin hemen kap›da oldu¤u ortaya ç›kt›. Bu geliﬂmelerin anlam›ysa geleneksel iﬂçi hareketinin nicel olarak ciddi boyutlarda küçüldü¤ü, bundan sonra daha da h›zl› küçülece¤i ve iﬂçilerin gözünde geleneksel sendikal hareketin tüm prestijini ve iﬂlevini kaybediyor olmas›d›r. Geleneksel sendikal hareketteki muazzam boyutlardaki bu daralman›n yan› s›ra, ücret kay›plar› da geleneksel sendikal hareketin var olan
“iﬂlevini” ortadan kald›rmaktad›r.
Kriz öncesinde bir “sosyal uzlaﬂma” enstrüman› olarak
hükümetlerce muhatap al›nan geleneksel sendikalar/konfederasyonlar›n art›k yegane iﬂlevi sermaye ve hükümetin dikte ettiklerine onay veren bir noterli¤e ve aç›k
bir sermaye destekçili¤ine dönüﬂmüﬂ durumdad›r. Türk‹ﬂ ve Hak-‹ﬂ bu do¤rultuda zaten önemli ölçüde yol
ald›. ‹ﬂçiler aç›s›ndan büyük hak ve ücret kay›plar› içeren sözleﬂmelere peﬂ peﬂe imza atan bu konfederasyonlar, kamuoyunda iﬂverenlerin ablukalar›n› meﬂrulaﬂt›ran
“Kriz Varsa Çare de Var: Eve Kapanma Pazara Ç›k”
kampanyas›n› iﬂveren örgütleriyle birlikte düzenlemeleri de yeni dönemde geleneksel sendikac›l›¤›n rolünü
aç›¤a vurmuﬂ oldu.
Geleneksel sendikal hareketin yeni pozisyonu karﬂ›s›nda güvencesizler etraf›nda dipten yeni bir dalgan›n yarat›lmas› aç›s›ndan tüm koﬂullar olgunlaﬂm›ﬂ durumdad›r. Son aylarda özellikle hükümetin bütçe aç›¤› nedeniyle kamudaki taﬂeron iﬂçi say›s›n› azaltmaya yönel-
29
TOPLUMSAL MUHALEFET
mesi sonucunda, “nispi istikrarl› çal›ﬂma koﬂullar›n›”
kaybeden ve kendilerini güvende hissetmeyen kamudaki taﬂeron iﬂçiler aras›ndaki hareketlenme yabana at›lmamal›d›r. Bu örne¤in de aç›¤a vurdu¤u gibi asl›nda
krizde en büyük y›k›m› güvencesiz emek yaﬂad›. Kronik iﬂsizli¤in her geçen gün daha da artmakta olmas›
da bu gerçe¤in bir di¤er yüzünü yans›tmaktad›r.
Geleneksel sendikal hareketin güvencesizleri örgütleme
niyeti ve yetene¤i zaten hiç olmad›. Buna karﬂ›n, do¤umunda yeni bir sendikal hareket do¤rultusunda umut veren Kamu Çal›ﬂanlar› Hareketi’nin birkaç y›l gibi k›sa bir
sürede gelenekselleﬂmeye do¤ru yönelmesi ve yönetimlerdeki siyasi gruplar›n güvencesizleri örgütlemeyi reddeden
bir anlay›ﬂla KESK’i de krize sokmalar› emek hareketi
için büyük f›rsat›n heba edilmesi anlam›na geldi.
Günümüzde yeni ve çok derin bir dönemecin içinden
geçerken emek hareketinin güvencesizler ekseninde yeniden inﬂa edilmesi sorunuyla yüz yüzeyiz. Bu aç›dan,
bir yandan yeni iﬂçi kitlelerini örgütlerken, orta s›n›flar üzerinde de hegemonya kurma hedefi güden, di¤er
yandan iﬂsiz ve yoksullar›n talepleri etraf›nda mahalle
temelli yeni tipte emek örgütlerini içeren yeni bir emek
hareketine ﬂiddetle ihtiyaç duyulmaktad›r. Böylesi bir
emek hareketi solun yeniden inﬂas›nda temel dinami¤i
oluﬂtururken, Türk-Kürt halklar› aras›nda geliﬂecek yeniden kardeﬂleﬂme sürecinin de motor güçlerinden birisini oluﬂturacakt›r.
Toplumsal muhalefette kapsaml› bir
yeniden yap›lanma için köﬂe taﬂlar›
Görüldü¤ü gibi solun ana geleneklerinin geçti¤imiz dönemdeki temsilcileri çok derin açmazlar içindeler. Kürt
Hareketi yol ayr›m›ndayken; iﬂçi hareketi dibe vurmuﬂ
durumda ve yeni iﬂçi kitlesinin motor olaca¤› yeni bir
sendikal harekete gebeyken; Alevi dinamikleri bir hareketlilik içindeyken; ve solun ana gelenekleri son 1520 y›ld›r sapt›klar› sol liberalizmin, ulusalc›l›¤›n ve reformizmin bata¤›nda bo¤ulurken, yaﬂanan çözülme tablosunun bizzat kendisi toplumsal muhalefet saflar›nda
çok derinlerden geliﬂecek bir yeniden yap›lanman›n ne
denli ﬂiddetli bir gereksinim oldu¤unu ortaya koymaktad›r. Bu gereksinimin giderilmesi, bir yandan solun
ana geleneklerinden beslenmekle di¤er yandan da döneme özgü etkili politikalar oluﬂturabilmekle, bunlar›
hayata geçirebilmekle ve kendi gücünü esas alan, ba¤›ms›zl›¤›n› korumaya özen gösterecek bu çizgiyi istikrarl› k›labilmekle mümkündür. “Devrimci bir gelene¤i
sürdürmek, nostaljiden ya da gelenekçilikten farkl› olarak, güncel görevlerin ve gelecek perspektifinin izinden
gitmektir. Gelene¤in 'dar-konjonktürel kal›plar›'na sap-
30
lanmadan, onun devrimci miras›n› devﬂirip, günü yakalama ve gelece¤i kurma noktas›nda, ayn› zamanda
onun karﬂ›s›nda da özgürleﬂerek yola devam etmektir.”13
Toplumsal muhalefetin oda¤›na yeni bir iﬂçi ve yoksullar hareketinin yarat›lmas›n› koymayan, Kürt hareketi ile bunlar›n somut buluﬂma kanallar›n› tarif etmeyen,
gerçek toplumsal dinamiklerle buluﬂma iddias› gütmeyen geleneksel güçlerin k›s›r, dar ufuklu ve sadece araç
tart›ﬂmalar› -kimlerle yeni bir parti kurmal› ya da var
olan partiyi nas›l tahkim etmeli- etraf›nda giriﬂtikleri
s›¤ aray›ﬂlar beyhudedir. Büyük bir de¤iﬂimi zorlayan
bu yeni döneme çok daha kapsaml› bir politik yenilenme hedefiyle girilmelidir. Bu kapsaml› politik yenilenme hedefi üç ana baﬂl›k etraf›nda toplanabilir:
a) Yeni dönemin düzen d›ﬂ›/devrimci politik program›n›n oluﬂturulmas›,
b) Yeni dönemin mücadele tarz›n›n ve araçlar›n›n yarat›lmas›,
c) Yeni dönemin toplumsal mücadele dinamiklerinin aç›¤a ç›kart›larak, ittifak politikalar›n›n biçimlendirilmesi.
Bütünsel bir yenilenmenin temel köﬂe taﬂlar›n› yans›tan bu
baﬂl›klar› k›saca açt›¤›m›zda ﬂunlar söylenebilir:
a) Politik program
Egemenler krizle birlikte bütünsel yeni bir program aray›ﬂ›na girmek üzereler. ﬁimdiki “aç›l›mlar›n” tümü,
anayasa de¤iﬂikli¤i tart›ﬂmalar›, k›y›s›ndan baﬂlayan ve
önümüzdeki dönemde gündeme oturmas› olas› ekonomi
politika tart›ﬂmalar› bu aray›ﬂ›n ilk sinyalleri olarak ele
al›nmal›d›r. Egemenlerin bütünsel bir de¤iﬂim aray›ﬂ›na
girmekte olduklar› böylesi bir dönemde, toplumsal muhalefet emekçilere, ezilenlere hak mücadelelerinin olgunlaﬂarak bir s›çrama ihtiyac› hissedildi¤inde hedefleyece¤i politik çerçeveye iliﬂkin bir ufuk sunmakla yükümlüdür. Bu nedenle toplumsal muhalefet, egemenlerin program›na karﬂ› ezilenlerin, emekçilerin ç›karlar›
do¤rultusunda gerçek ve somut bir alternatif program
oluﬂturmak durumundad›r. Ancak ezilenlerin, emekçilerin siyasal program› masada üretilip ka¤›t üzerinde kalan bir program olamaz. Aksine böylesi bir program
hayat›n içinde ezilenlerin, emekçilerin, yoksullar›n mücadeleleriyle ad›m ad›m örülen, kesintisiz devrim sistemati¤i çerçevesinde, onlar›n düzen d›ﬂ› mücadelelerinin
ufuk çizgileri olarak biçimlenen bir program olmal›d›r.
Bu program yukardan aﬂa¤› sunulup, yaﬂama geçirecek
güçler taraf›ndan aﬂa¤›dan yukar› örülecek bir mücadele içinde yeniden biçimlendirilen bir özellik taﬂ›mal›d›r.
Egemenlerin kamuyu liberal çerçevede dönüﬂtürme
programlar› ve üniterlik ile laiklik üzerinden gündeme
TOPLUMSAL MUHALEFET
getirdikleri rejim dönüﬂümü, ezilenlerin program›n›n
ana hatlar›n›n hangi noktalardan ilerlemesi gerekti¤ini
ortaya koymaktad›r. Toplumsal muhalefetin siyasal
program›, kamunun yeniden inﬂas› ile proleter nitelikli
yeni bir ulus tahayyülünü bir ve ayn› bütünün parçalar› olarak ele almal›d›r. Emperyalizme ba¤›ml›l›k iliﬂkileri karﬂ›s›nda kendisini dar siyasal ba¤›ms›zl›kla s›n›rlamayan, sosyal kurtuluﬂ hedefiyle bütünleﬂen tutarl›
bir ba¤›ms›zl›kç›l›k ve tutarl› bir enternasyonalizm tek
bir program etraf›nda biçimlendirilmelidir. Gericilik karﬂ›s›nda ise emekçilerin motor rol oynad›¤› yeni bir sosyalist ayd›nlanma süreci harekete geçirilmelidir. Bu
programatik hedeflerin çat›s› yeni bir sosyal cumhuriyetin inﬂas› ekseninde çat›lmal›d›r.
Bu üst programatik hedefe varabilme yolundaki ilk
ad›m toplumsal muhalefetin çeﬂitli bileﬂenlerinin gündelik sorunlar›n dayatt›¤› hak mücadelelerini bilinçli bir
politik program haline getirmesi ve kendilerini bu
mücadelenin gereklerine göre yeniden inﬂa etmeleri
olmal›d›r. Bu yeniden inﬂa sürecinin gerçek s›çrama
an›, toplumsal muhalefet hareketinin hak mücadeleleri
toplam›n›n rejimin politik s›n›rlar›n› devrimci bir
biçimde zorlaman›n maddi temelini oluﬂturdu¤unun
aç›¤a ç›kmaya baﬂlamas› olacakt›r.
Bu süreç 1960-70’lerin kavramlaﬂt›rmas›n› derinleﬂtirerek, emekçi s›n›flar›n yeniden siyasallaﬂma sürecini de
kapsayan bir “kesintisiz devrim” perspektifi içinde ele
al›nmal›d›r. Bugüne dek sürdürülen ve bundan sonra da
sürdürülecek olan hak mücadeleleri çizgisi büyük hedefe yönelik ayaklar›n oluﬂturulmas› bak›m›ndan çok
kritik bir role sahiptir. Ancak özellikle bu dönemde
devrimcilerin ufuklar› baz› taleplerle s›n›rl› olmamal›,
bütünsel bir alternatif projeyi de içermelidir.
b) Mücadele tarz› ve araçlar›
Toplumsal mücadele tarz›n›, neoliberal sald›r›ya mu¤lakl›k atfeden ve kendi mücadelesini sald›r› karﬂ›s›nda
sergilenecek direniﬂ tarz›yla s›n›rland›ran yaklaﬂ›m önümüzdeki dönemde terk edilmelidir. Toplumsal muhalefet kendi program›n› kriz karﬂ›s›nda toplumun gerçek
kurtuluﬂu ve halklar›n özgürleﬂme mücadelesi olarak iddial› bir pozisyondan savunabilmelidir. Ancak buradaki
as›l sorun bu iddian›n gereklerinin aﬂa¤›dan yukar› örülebilmesinde yatmaktad›r. Zira özellikle toplumsal muhalefet içindeki geleneksel güçler kendi ezberlerinden
ibaret bir siyaset yapma alg›s›na sahipler. Tüm bu
programatik unsurlar›, arkas›nda sosyal güçlerin biriktirilmesi gereken, yaﬂam›n içinde oluﬂturulan dinamik bir
çerçeve olarak ele almamaktalar. Bunun yerine bu tür
kapsaml› toplumsal projeleri, var olmayan güçleri he-
men arkas›na dizebilecekleri, donuk, ka¤›t üzerinde kalan, yaﬂamla ba¤lar› kurulmayan “çözüm” reçeteleri
olarak sunmaktalar. Oysa hayat›n içinden süzülerek biriktirilen ve yap›land›r›lan bu ideolojik aç›l›mlar›n (yukardan aﬂa¤›) sunulmas›yla birlikte, as›l beceri, bunun
gereklerinin yaﬂam içinde aﬂa¤›dan yukar› inﬂa edilmesinde yatmaktad›r. Zira böylesi kapsaml› bir yeniden siyasallaﬂma sürecinde hiç kimsenin elinin alt›nda ideolojik donan›ml› haz›r toplumsal güçler, haz›r k›talar bulunmaz. Tam da bu nedenle meﬂru, fiili, ama demokratik tarzla geliﬂtirilecek hak mücadelelerinin kurucu rolü büyük önem kazanmaktad›r.
Hak mücadeleleriyle aﬂa¤›dan yukar› inﬂa edilecek bir
toplumsal muhalefet hareketi, kuﬂkusuz kendi mücadele araçlar›n›n oluﬂumunu da beraberinde getirecektir.
Her ﬂeyden önce araç tart›ﬂmalar›n› toplumsal muhalefetin aﬂa¤›dan yukar› inﬂas› sürecinin gereklerine uygun
olarak ele almak gerekir. Bu aç›dan yarat›c› biçimlere
ihtiyaç duyuldu¤u ortadad›r. Hak mücadeleleri zeminlerinin sektörel ve co¤rafi bazlarda, çok farkl› örgütlenme ve mücadele araçlar›n› (sendika, dernek, fiili ya da
tüzüksel komite ve konseyler, meclisler, spontane fiili
örgütlenmeler, geniﬂ sektörel birlikler, cephesel örgütlenmeler, vb.) içerirken, giderek ülkedeki geleneksel hareketleri kuﬂatacak tarzda geliﬂtirilmesi kritik noktalardan birisidir. Hak mücadelelerinin esnek cephesel örgütlenmelerinin aras›ndaki organik bütünlü¤ün kurulmas› ayn› zamanda siyasal bir proje olarak ele al›nmal›d›r ve devrimci hareketin inﬂas› sorununun bir boyutu
olarak de¤erlendirilmelidir.
Tüm mevzi çat›ﬂmalar içinde iradi müdahalelerin çok
fazla önem kazanaca¤› ve kaotik geliﬂmelerin içinde
devrimciler için yol haritas› ve pusula iﬂlevi görecek
olan ideolojik mücadele de bu süreçte özel bir önem
kazanmaktad›r. Kimi devrimci militanlar›n ideolojik
mücadeleyi, sadece yüksek politikaya iliﬂkin fikirler demeti olarak görüp, kendi becerileriyle k›yaslayarak mesafeli durduklar› bir alan olarak ele almalar› özellikle
böylesi had safhada yarat›c›l›k gerektiren dönemlerde
son derece hatal› bir tutumdur. Oysa tüm devrimci militanlar›n yaﬂad›¤› deneyimlerin düﬂünce dünyam›zda bir
yer açmas› ve bunlardan dersler ç›kar›lmas› zorunludur.
c) Yeni mücadele dinamikleri ve ittifak politikalar›
Ulusalc›l›k-liberalizm kutuplaﬂmas›n›n çözülmeye baﬂlamas› ayn› zamanda bunlar etraf›ndaki ittifak dinamiklerinin bir merkezkaç etkiyle hareket etmesine de yol
açt›. Oysa de¤iﬂen s›n›f çeliﬂkileriyle beraber her iki
kesim içerisinde de düzen d›ﬂ› muhalefet dahilinde bulunmas› gereken kitle güçleri var. Devrimciler her ﬂey-
31
TOPLUMSAL MUHALEFET
den önce toplumsal muhalefetin yeni düzene¤ini ve ittifak politikalar›n› geçmiﬂ kutuplaﬂma ekseninde de¤il
bu yeni geliﬂmenin yaratt›¤› olanaklar çerçevesinde de¤erlendirmelidir.
Çözülen saflaﬂmalar karﬂ›s›nda, küresel krizin yaratt›¤›
sosyal ve siyasal sonuçlar› temel alan yeni bir saflaﬂma tarif edilmelidir. Emekçilerden yana en geniﬂ ittifak› sa¤lamas› gereken bu saflaﬂman›n baﬂarabilmesinin
yolu bellidir. Kriz sürecinde ve krize karﬂ› emekçilerin
krize müdahale program›n›n tüm halk s›n›f ve katmanlar›n› kapsayacak etkili bir hegemonya oluﬂturabilmesi
için iki ayr› eksenin bütünleﬂtirilmesi gerekir. Eme¤in
özgürleﬂmesi mücadelesi ile ezilen ulusun özgürleﬂmesi mücadelesini iç içe geçirecek bir mücadele hedeflenmelidir. Bu mücadele hatt› bir yandan yeni iﬂçi kitlesi ile proleterleﬂen orta s›n›flar›n ittifak›n› sa¤layacak
bir bak›ﬂ aç›s›yla örülürken, di¤er yandan da Türk ve
Kürt emekçilerini ayn› cephede bir araya getirme perspektifiyle ele al›nmal›d›r. Bu siyasal çizginin oluﬂmas›n›n ilk aﬂamas› yeni iﬂçi s›n›f›na dayanan ve yoksul
hareketlerini kapsayan yeni bir emek hareketinin inﬂa
süreciyle karakterize olacakt›r. Yeni emek hareketi etkili bir “yeniden kardeﬂleﬂme” çizgisi izleyerek ezilen
ulusun özgürleﬂme mücadelesinin en önemli bileﬂenine
dönüﬂürken, bu süreçte Türk emekçileri ve orta s›n›flar› aras›nda Kürtlere karﬂ› var olan (konjonktüre ba¤l› olarak belki daha da k›ﬂk›rt›labilecek) ›rkç›-ﬂoven etkilere karﬂ› mücadele etmelidir.
Sosyal ittifak politikalar›n›n eﬂzamanl› olarak ele al›nmas› gereken bir di¤er boyutu ise yeni iﬂçi hareketinin kendi iç bütünlü¤ünün sa¤lanmas› ve orta s›n›flarla tesis edece¤i iliﬂkinin niteli¤idir. Geniﬂ bir toplumsal ittifak›n sa¤lanmas›nda motor olacak yeni bir iﬂçi
hareketinin inﬂa süreci aç›s›ndan, yeni iﬂçi kitleleri içinde kol eme¤iyle kafa eme¤i aras›ndaki uçurumun neoliberal sald›r› taraf›ndan daralt›lm›ﬂ olmas› bir avantaja dönüﬂmektedir. Aradaki mesafenin azalmas›, neoliberal dönem öncesinde orta s›n›f karakterli kafa emekçilerinin bu dönemde iﬂçileﬂtirilmesiyle birlikte, proletar-
32
yan›n ana gövdesini oluﬂturan kol emekçileri ile kafa
emekçileri aras›nda bir organik bütünlü¤ün sa¤lanabilmesinin önünü açt›. Bu çerçevede, öncelikle e¤itim ve
sa¤l›k sektörlerindeki e¤itimlilik düzeyi nispeten yüksek emekçilerle di¤er tüm güvencesiz sektör emekçileri aras›nda bütünleﬂmeyi hedefleyen bir perspektifle inﬂa edilecek yeni bir sendikal hareket, emekçilerin kriz
karﬂ›s›ndaki stratejik program hedeflerine varma aç›s›ndan en kritik halkalardan birisini oluﬂturmaktad›r. Yeni iﬂçi hareketlerinin yoksullar›n tepkilerini de içeren
mücadele süreçlerinde baﬂar› elde ederek etkili siyasal
hareketlere dönüﬂtükleri ülkelerdeki (örne¤in L. Amerika ve Asya) deneyimlerin gösterdi¤i gerçek, yeni iﬂçi
hareketlerinin kendi içlerindeki e¤itimli kitleleri harekete geçirebildikleri ölçüde orta s›n›flar üzerinde hegemonya tesis ederek iktidar mücadelesinde çok etkili sonuçlar elde edebildikleridir. Ülkemizdeki Kamu Çal›ﬂanlar› Hareketi’nin önümüzdeki dönem geliﬂim ve dönüﬂümünü tasarlarken, sa¤l›k ve e¤itim sektörlerindeki
“taﬂeron-kadrolu” iliﬂkisini bu gereksinim ›ﬂ›¤›nda kurabilmenin ne denli stratejik bir öneme sahip oldu¤u
bir kez daha tüm netli¤iyle aç›¤a ç›kmaktad›r.
Ayr›ca bu kapsay›c› perspektifin gere¤i olarak, yoksul
kitle hareketleri ile emek hareketi aras›nda mutlaka organik bir ittifak iliﬂkisi kurulmal›d›r. Bir di¤er deyiﬂle
geniﬂ iﬂsiz ve yoksul kitleleri örgütlemeyi önüne koyan
yeni tipte emek örgütlerine -mahalle temelli- duyulan
ihtiyaç öne ç›kmaktad›r. Bu aç›dan bir yandan yoksul
mahallelerde örgütlenme çal›ﬂmalar› yürüten sol gruplar
ve kitle örgütleri, mutlaka mücadele perspektiflerini kriz
ortam›nda daha da sertleﬂen neoliberal sald›r›lara karﬂ›
sistematik bir direnç örme ve giderek bu direnci emekten yana bir siyasal hatt›n örülmesi do¤rultusunda ele
almal›d›rlar. Yeni emek hareketi ise bu yoksul hareketlerini içerecek bir bak›ﬂ aç›s›yla örgütlenmeyi kendi
önüne hedef olarak koymal›d›r.14
Toplumsal muhalefet içindeki siyasal ittifak politikalar›
aç›s›ndan ise öncelik geleneksel güçlerin kendi aralar›ndaki ittifaklara verilmemelidir. Yeni toplumsal dinamikler ortaya ç›kart›larak, geniﬂ ve kapsay›c› bir toplumsal zemin üzerinde gerçekleﬂecek, ço¤u zaman tan›ms›z, fiili sosyal ittifaklara yönelmek esas al›nmal›d›r.
Böylesi kapsaml› bir yeniden oluﬂum/inﬂa sürecinde,
geleneksel siyasal güçlerin kendi aralar›nda, birbirleriyle gerçekleﬂtirecekleri ittifaklar›n var olan yerleﬂik kal›plar, kanaatler ve kutuplaﬂmalar nedeniyle etki alan›n›n son derece s›n›rl› oldu¤u gerçe¤i daima ak›lda tutulmal›d›r. Oysa yukardan geleneksel siyasal ittifaklara
öncelik vermek yerine, ilk a¤›zda mevcut yerleﬂik kal›plar›, kanaatleri, kutuplaﬂmalar› k›ran sosyal mücade-
TOPLUMSAL MUHALEFET
le birlikteliklerine öncelik vermek ezber bozdu¤u gibi,
emekçilerin en geniﬂ birlikteli¤inin sa¤lanmas› aç›s›ndan
da çok daha iﬂlevseldir. Buradaki sorun ilk a¤›zda gereken cesaretin, atakl›¤›n ve sabr›n gösterilmesidir.
Sonuç
Bir dönemin tamamlan›p yeni aray›ﬂlar›n baﬂlad›¤› ﬂu
günlerde iyice politikas›zlaﬂan toplumsal muhalefetin en
geleneksel kesimleri politika de¤il, araç tart›ﬂmas›na yine gömülmüﬂ durumdad›r. Oysa yüksek gerilimli bir
kriz atmosferinin içinden geçilirken, “politik çizgi - tarz
- mücadele dinamikleri/ittifak politikalar› ve araç tart›ﬂmalar›” bütünlük içinde yap›lmal›d›r. Bu tart›ﬂmalar
uzun y›llard›r yaﬂanan muhalefet krizini sonland›racak
derinlikte bir yeniden siyasallaﬂma perspektifiyle ele
al›nmal›d›r. Bu yaz›daki program, tarz ve mücadele dinamikleri üzerinden geliﬂtirilen bak›ﬂ aç›s›, söz konusu
tart›ﬂmalara dönük devrimci çizginin köﬂe taﬂlar› olarak
düﬂünülmelidir. Önümüzdeki süreçte bu tart›ﬂmalar›n
daha derinleﬂtirilmesine ihtiyaç duyulaca¤› aç›kt›r. Ancak ayn› suda (liberal/ulusalc› çizgilerden ya da bu
kamplaﬂman›n gölgesinde) ikinci kez y›kan›lamayaca¤›
ortadad›r. Geride kalm›ﬂ olan bu çizgiden ilerlemeye
kalkanlar›n tümü hüsrana u¤rayacakt›r. Baﬂlamakta olan
dönemde devrimciler herkesten daha fazla ﬂansl›d›r.
Devrimcilerin y›llar boyunca ad›m ad›m geliﬂtirdikleri
bak›ﬂ aç›lar›ndaki derinlik bugün çok daha önemli hale gelmiﬂtir. Mücadeleci geleneklerinin yaratt›¤› ahlaki
ar›nma bugün çok daha anlaml›d›r. ‹deallerine ba¤l›l›klar› çok daha fazla sayg›nl›k oluﬂturmaktad›r. Yeni dönemde tarih devrimcileri ça¤›rmaktad›r.
Dipnotlar
1
2
3
4
5
Bu tart›ﬂma Özal’›n son dönemlerinden itibaren “‹kinci Cumhuriyet” baﬂl›¤›
alt›nda yap›la geldi. Bir dönem sonra egemenlerin de (muhtemelen kendi iç
bölünmelerini aﬂ›r› netleﬂtirerek yar›lmay› derinleﬂtirdi¤i ve daha yumuﬂak bir
dönüﬂümü zorlaﬂt›rd›¤› gerekçesiyle) terk etti¤i bu jargonun, devrimciler
aç›s›ndan, yeni sömürgecili¤in evrimini aç›klamaktaki yetersizli¤i nedeniyle kullan›lmas› tercih edilmemektedir.
Ancak sonras›ndaki süreçte, solun güçlü bir ﬂekilde liberal etki alt›na girmesi,
2000’lerde ise buna tepki olarak solda ulusalc›l›¤›n yükselmesiyle birlikte, egemen liberal/ulusalc› kamplaﬂmas›n›n solda kendi izdüﬂümünü yaratmas›, solu
1990 ve 2000’lerde çok daha etkisizleﬂtirerek, bu dönemlerde liberal politikalara
karﬂ› daha etkili bir rol oynamas›n›n önüne geçmiﬂtir.
Bu aç›dan geriye bu dönüﬂümleri fiiliyattan/k›smi yasall›ktan ç›kartarak tam
anlam›yla kökleﬂmesini sa¤layacak Anayasa de¤iﬂiklikleri kalm›ﬂt›r.
Son haftalarda Kürt illerinde yo¤un biçimde süren, ama bas›na pek yans›mayan
Hizbullah operasyonlar› yaﬂanmaktad›r. (Son günlerde gerçekleﬂtirilen Hizb-ut
Tahrir operasyonlar›n› da bu çerçevede de¤erlendirmek gerekir.) Fethullahç›lar›n
da Hizbullahç›larla gerilim yaﬂamas› yüzünden, operasyonlar, ‹slamc› bas›na da
yans›mamaktad›r. Operasyonlar› esas olarak ordu güçleri yürütmekle birlikte,
polisin de eﬂ zamanl› giriﬂti¤i bu operasyonlar rejimin ön kabullerini yans›tmaktad›r. Operasyonlar, krizin yaratmakta oldu¤u sosyal-siyasal tepkilerin radikal
‹slamc›l›¤a dönüﬂmesinin önüne ordu ile birlikte AKP’nin de set çekme gayreti
olarak ele al›nabilir. Ayr›ca Fethullahç›lar›n Kürt toplumu içindeki ana ‹slamc› güç
olma hedefini gütme olas›l›¤› üzerinde de durulmal›d›r.
Bak. “Hz. Cebrail bile parti kursa ard›ndan gitmem”, Halk›n Devrimci Yolu, s.3
6
7
8
9
10
11
12
13
14
(bu say›)
‹ç siyasal geliﬂmeleri do¤rudan etkileyecek olmas›na ra¤men bilerek hiç
de¤inilmeyen emperyalist merkezler aras› hiyerarﬂi ve dengeler ile bölge jeopoliti¤indeki de¤iﬂim faktörü, kuﬂkusuz gelece¤in siyasal tablosunun biçimlenmesindeki ana unsurlardan birisini oluﬂturacakt›r. Ancak bu alandaki yo¤un
belirsizli¤in yaratt›¤›/yarataca¤› aﬂ›r› spekülatif durum nedeniyle, bu unsurun iç
siyaset üzerindeki olas› etkileri bu yaz›da bilinerek ihmal edilmiﬂtir.
Neoliberal projenin önemli bir unsuru, ulusal kültürel kimliklere dayal› yal›t›k
cemaatlerin, esnek emek piyasas›n›n temeli olarak de¤erlendirilmesidir. ‹lk
örne¤ini 1980’li y›llarda Güney Afrika ve Filipinlerde gördü¤ümüz Toplumsal
Hareket Sendikac›l›¤›, neoliberalizmin çeﬂitli cemaatlere yönelik olarak öne
ç›kararak suiistimal etti¤i kimlik eksenli talepleri karﬂ› ç›karak de¤il, bu talepleri
emek hareketinin program›n›n bir parças› haline getirerek bir yandan
içselleﬂtirirken, di¤er yandan emek eksenli bir temelde çözmesi, bu cemaatlerin
içe kapanarak emek piyasas› çarklar› içinde savrulmalar›na de¤il, s›n›f hareketinin bir parças› haline gelmelerini sa¤lam›ﬂt›r. Solun yeniden inﬂaa sürecinde,
bu bak›ﬂ aç›s›n›n genel siyasal düzlemde üretilerek solun kimlik eksenli talepleri
emek eksenli bir program›n parças› haline getirmesinin kritik önemde oldu¤u,
Bolivya gibi baﬂar›l› örneklerde aç›kça görülebilmektedir. Ancak Türkiye sosyalist hareketi, oldukça uzun bir süredir gündemde olan bu dünya pratiklerini olumlu bir deneyim temeli olarak de¤erlendirmekten y›llard›r kaç›nmaktad›r.
Korporatizm, iﬂçileri sermaye politikalar› ekseninde seferber edebilmek amac›yla
s›n›flar›n varl›¤›n›n inkar› temelinde, bütün s›n›fsal oluﬂumlar› “ç›kar gruplar›”
olarak devletin ﬂemsiyesi alt›nda bir araya toplayan ve sermayenin emrine sokan
totaliter bir ideolojik tutumdur. Liberalizmin totaliter yönelimlerinin geliﬂmesine
paralel olarak, ezilen emekçi kesimleri toplumun genelinin cemaatleﬂtirilmesi
yoluyla mali sermaye egemenli¤ine entegre etme politikalar› giderek güçlenmektedir. STK’c›l›ktan, tarikatç›l›ktan, dilencileﬂtirmeden, az›nl›klaﬂt›rma politikalar›na
kadar uzanan geniﬂ bir yelpazede oluﬂturulan cemaatler, mali sermaye
egemenli¤inin siyasi dayanaklar› olarak s›n›f çeliﬂkilerini perdelemenin, emmenin
ve yönetmenin araçlar›na dönüﬂtürülmek istenmektedir. Bu yolda az›msanmayacak bir mesafe de kat edilmiﬂ durumdad›r. “Yeni-korporatizm” kavram›yla kastetti¤imiz, neoliberalizmle uyumlu hale getirilmiﬂ bu özel korporatizm anlay›ﬂ›d›r.
Öte yandan 1980’lerde soldan devﬂirilen liberallerin bu yeni dönemde oligarﬂi
nezdinde statü ve prestij kazand›ran eski konumlar›n› kaybedecekleri de
söylenebilir. Yeni-muhafazakar ak›ma özellikle Bat› dünyas› nezdinde entelektüel
bir hare oluﬂturan, içerideki hegemonya mücadelesinde ise koçbaﬂ› iﬂlevini yerine getiren liberallerin eski rollerinin sonland›¤› görülmektedir. Yeni-muhafazakar ak›m›n kendi öz organik ayd›nlar› artan oranlarda sahne almaktad›r; sahne
dekoru da, devlet olanaklar›yla birlikte akademi ve medya ayg›tlar› arac›l›¤›yla
tesis edilmiﬂtir. Eski ittifak› sürdürme e¤ilimindeki liberaller ya bu kesimin
organik ayd›nlar› saf›na kat›lacaklard›r, ya da özerkliklerini kaybederek yenimuhafazakarlar›n kap›s›ndaki yanaﬂma muamelesine r›za göstereceklerdir.
Bu özellik bir tür “gerilik” ve “anomali” olarak görülmemelidir. Her yeni eylem,
içinde yer ald›¤› maddi koﬂullar kadar tarihten devrald›¤› yap›sal iliﬂki örüntüleri
taraf›ndan da belirlenir. Bu maddeci tarih anlay›ﬂ›n›n güncel uluslararas› literatürde “patika ba¤›ml›l›¤›” kavramsallaﬂt›rmas›yla popülerleﬂmiﬂ oldu¤u da
hat›rlanmal›d›r.
ÖDP’nin KESK’deki uzant›s› olan DSD’nin son dönemde sendikal rekabet
nedeniyle EMEP politikalar›na alet olarak, birlikte geliﬂtirdikleri sendika içi
muhalefet çizgisi ise baﬂl› baﬂ›na bir eleﬂtiri ve de¤erlendirme konusudur.
EMEP’lilerle ittifak yapan DSD, bir yandan en geri çizgiyi savunan bu hareketle
iﬂbirli¤i yapmakta, pozitif öneri getirmeden, sadece yönetimi baﬂar›s›z göstermek için örgütü kilitleme taktikleriyle iç rekabeti k›ﬂk›rtan statükocu bir çizginin
geliﬂmesine do¤rudan ortak olmaktad›r. Di¤er yandan da DSD, tabandaki Kürt
tepkisini “kaﬂ›ma” üzerinden geliﬂtirdi¤i olumsuz tutum nedeniyle esas olarak
siyaseten çok geri bir konuma düﬂerken, EMEP çizgisine kan taﬂ›maktan öteye
gitmemektedir. KESK içinde bu “sa¤c›” ittifak ve geri mücadele çizgisine savrulma için, “ne yapal›m, baﬂka seçenek yok, çaresiziz” türü pragmatik mazeretler
kabul edilemez. Hem “ÖDP sola do¤ru yönelen yeni bir politik aç›l›m yap›yor”
denilecek hem de KESK’de en geri ittifaklara daha ﬂimdiden sar›l›nacak. Bu
tutars›zl›k de¤il mi? DSD’liler KESK içinde daha bugünden kendi sa¤a savrulmalar›n› daha da ilerletecek bir çapaya ba¤lanmakta olduklar›n›n ya yeterince
fark›nda de¤iller ya da bu durumu iyice sindirmiﬂ olmal›lar. Ama bu geri tutumlar›n› de¤iﬂtirmeyip, bunun sonuçlar›yla vakti geldi¤inde yüzleﬂecek olurlarsa da
hiç ﬂaﬂ›rmamal›lar.
‹ﬂçi Partisi ise ulusalc›l›¤›n soldaki yans›mas› de¤il, do¤rudan egemen ulusalc›
ak›m›n bir parças› oldu.
“Yeni Sömürge Devrimcili¤inin ‹zinde”, Halk›n Devrimci Yolu, S. 2, ‹st., 2009
Örne¤in, toplumsal hareket sendikac›l›¤› perspektifiyle, en geniﬂ kitlelere
“iﬂyerinde sendikaya ve meslek odas›na, mahallede Halkevine üye ol” ça¤r›s›
yapmak bu bak›ﬂ aç›s›n›n bir yans›mas›d›r.
33
Liselerde
isyan
birikiyor
34
GENÇL‹K MÜCADELES‹
L
iseli gençli¤in mücadelesinde son birkaç senede görülen kayda de¤er canl›l›k, Türkiye
sol hareketi içerisinde olumlu bir heyecan
yaratmaktad›r. Henüz belirgin bir hareket
formuna ve eylemsel geliﬂkinli¤ine sahip
olamayan demokratik lise hareketindeki canlanman›n
“gelip geçici” c›l›z bir kabar›ﬂ› m›, yoksa güçlü bir isyan dalgas›n›n öncü ad›mlar›n› m› iﬂaret etti¤i sorusu,
solun cevap arad›¤› ortak bir soru olarak karﬂ›m›zda
duruyor.
Bu soruya, ne yaz›k ki, günün verileriyle kesin/kat› bir
cevap verebilmek pek mümkün de¤ildir. Fakat lise ve
liselinin içinde bulundu¤u nesnel/yap›sal durum ve lise
hareketinin bu döneme özgü kimi özellikleri lise muhalefetinin “gelip geçici” s›n›rlar›n çok daha ilerisine
taﬂ›nabilece¤inin iﬂaretlerini veriyor.
Ülkemizdeki e¤itim alan›n›n, özelde lise e¤itiminin neoliberal dönüﬂümü ve yeni sömürge kapitalizminin aç›¤a ç›kartt›¤› devasa eﬂitsizlikle gençli¤in geleceksizlik
sorunu, lise hareketinin üzerinde bulundu¤u temel enerji hatt›n› oluﬂturmaktad›r. “Demokratik lise hareketinin
yeni bir dönemi mi” sorusu iﬂte bu enerji hatt›n›n yaratt›¤› nesnelli¤i do¤ru okuyabilmekle cevaplanabilir.
Bu nesneli¤in temel baﬂl›klar›n› ise piyasalaﬂt›rma, otoriterleﬂme/bask› yöntemleri ve geleceksizlik oluﬂturur.
Neoliberal kapitalizm, say›s› bugün binleri aﬂan lisenin
ve 3,5 milyonu bulan lise ö¤rencisinin oluﬂturdu¤u muazzam pazar› de¤erlendirmek için önemli yol kat etmiﬂtir. Türkiye’de liselere yönelen piyasalaﬂt›rma sald›r›s›n›n ilk ad›m› liselerin farkl› (Fen, Anadolu, genel
ve meslek liseleri gibi...) statülere göre ayr›ﬂt›r›lmas›yla at›ld›. Sözde “baﬂar›” s›ralamalar›na göre belirlenen
bu ayr›ﬂt›rma, asl›nda üstü örtülemez s›n›fsal bir elemenin en ç›plak görüntülerini oluﬂturdu. Piyasac›l›¤›n
özü olan rekabetin e¤itim süreci içerisine yayg›nlaﬂt›r›lmas› bu ayr›ﬂmay› derinleﬂtirdi. Eﬂit koﬂullarda sürdürülemeyen yar›ﬂ soncunda, “elit” liseler maddi gücü
yüksek ö¤rencilerle; isteyen herkesin girdi¤i “kenar mahalle liseleri” ise yo¤un olarak yoksul ö¤rencilerle dolduruldu. Böylece milyonlarca liseli daha yaﬂam›n baﬂ›nda sistemin “güvenceli s›n›rlar›n›n” d›ﬂ›na itilmiﬂ oldu.
Bugün lise e¤itiminin piyasalaﬂt›r›lmas›n›n en temel
arac›n› dershaneler oluﬂturmaktad›r. Dershaneler, liselileri adeta birer maraton yar›ﬂç›s›na dönüﬂtürdü. E¤itimin niteli¤indeki h›zl› düﬂüﬂ üniversiteye girmek için
uzun süreli bir maratona giren “yar›ﬂmac›lar›” dershanelere muhtaç etti. Rekabetçi e¤itim/s›nav anlay›ﬂ› dershane sektörünün ak›l almaz geliﬂimini tetikledi. Bugün
b›rak›n üniversiteye girmeyi, “iyi bir lise”de okuyabil-
mek için bile getirilen seviye belirleme s›navlar› (SBS)
daha alt›nc› s›n›ftan itibaren ö¤rencileri dershanelere sürüklemektedir. 70’li y›llar›n baﬂ›nda 200 olan dershane
say›s› bugün 4000 s›n›r›n› aﬂt›. Bir milyona yak›n ö¤rencinin müﬂteri oldu¤u dershaneler, bugün on milyar
dolarl›k dev bir sektör haline geldi.
Lise içi hizmetlerin paral›laﬂt›r›lmas› ve liselerin bütçelerine ö¤rencilerin kat›l›mlar›n› artt›rmaya yönelik projeler, liselerin sermaye aç›s›ndan hem pazar hem de
kaynak anlam›nda piyasalaﬂt›r›lmas› sürecini h›zland›rd›. Dershanelere ödenen fahiﬂ ücretler, lise içinde müﬂterileﬂme sürecini meﬂrulaﬂt›rd›. Yemek/kantin paralar›ndan servis/ulaﬂ›m harcamalar›na; ders araç-gereçlerinden
kay›t, aidat, spor vb paralara kadar ö¤renciler çok yönlü bir sektörleﬂme süreciyle karﬂ› karﬂ›ya kald›. Ö¤rencinin lise içerisinde müﬂterileﬂtirilmesinin en temel sonucu ise e¤itim hakk›n› sat›n alamayanlar›n e¤itim sürecinin d›ﬂ›na itilmesi oldu. Son birkaç y›lda binlerce
lise ö¤rencisi e¤itimini büyük oranda bu nedenle yar›da b›rakt›. Bin bir zorlukla e¤itimini sürdürmeye çal›ﬂan büyük bir kesim mevcutken, bu tür harcamalar›n
art›k karﬂ›lanamayacak boyutlara ulaﬂmas›, lise içerisinde kitlesel tepki birikimlerine neden olmaktad›r.
Sonuç olarak, lise e¤itim sürecinin piyasalaﬂt›r›lmas›
ö¤rencilerin büyük bir k›sm›n› ya baﬂtan ya da e¤itim
süreci boyunca elemeci ve d›ﬂlay›c› bir süreçle yüz yüze b›rak›yor. Sistem içerisinde kalabilmek ve e¤itim sürecini devam ettirebilmek için yap›lan devasa harcamalar›n ancak s›n›rl› bir kesim taraf›ndan karﬂ›lanabilmesi büyük bir eﬂitsizlik sorununu aç›¤a ç›kartmaktad›r.
Eﬂitsizlik sorunu geleceksizlik sorununu beraberinde getirmiﬂtir. E¤itim süreçlerinden yararlanma haklar› eﬂit
olmayanlar, gelecekleri konusunda da eﬂit olamam›ﬂlard›r. Bu y›lki ÖSS sonuçlar› Türkiye’deki e¤itim sisteminin geldi¤i vahim tabloyu göstermektedir. 30 bin ö¤rencinin s›f›r çekti¤i, 250 bin ö¤rencinin tek bir matematik sorusu dahi cevaplayamad›¤› s›nav sonuçlar›,
AKP iktidar›n›n yedi y›ld›r sürdürdü¤ü e¤itim politikalar›ndan ba¤›ms›z de¤ildir. S›navda, yoksul Anadolu
kentleri ve sanayi kentleri ciddi anlamda baﬂar›s›z olmuﬂtur. Bize göre baﬂar›s›z olan bu tablonun ülkeyi
ucuz iﬂ gücü pazar› haline dönüﬂtürmeyi hedefleyen
AKP aç›s›ndan oldukça baﬂar›l› bir sonuç oldu¤u ortad›r. K›smen de olsa, güvenli bir gelece¤in kap›s›n› açacak olan iyi bir üniversite kazanma olas›l›¤› art›k çok
s›n›rl› bir toplulu¤un hedefleri aras›na s›k›ﬂm›ﬂt›r. Geçen y›l›n verilerine göre, Bo¤aziçi, ODTÜ, ‹TÜ gibi
yüksek puanl› üniversiteleri kazananlar›n sadece yüzde
onu genel liselerden gelirken, ancak yüzde üçü dershane e¤itimi almadan bu üniversiteleri kazanabilmiﬂtir.
35
GENÇL‹K MÜCADELES‹
Ciddi oranda iﬂsizlik sorunu olan ülkemizde lise diplomas›n›n art›k hiçbir önemi kalmam›ﬂt›r. ‘80 hatta
90’l› y›llar›n baﬂ›na kadar süren lise mezunu olma statüsü art›k toplumsal bir farkl›l›k yaratmamaktad›r. Lise
y›llar›, ö¤rencilerin büyük k›sm› aç›s›ndan lise dönemi
yapacak baﬂka bir ﬂey olmad›¤› için gidilen ve umutsuzlu¤un büyüdü¤ü y›llar olarak geçmektedir.
Eﬂitsizlik, piyasalaﬂt›rma ve geleceksizleﬂtirme sorunlar›yla çevrelenen liselilerin muhalefet potansiyeli, lise
muhalefetinin en hareketsiz süreçlerinde bile sistemi
hep endiﬂelendirmiﬂtir. Bu nedenle, Türkiye faﬂizminin
pek çok bask› ve terör yöntemi lise içinde en ince biçimleriyle liselilere uygulanmaktad›r. Tel örgüler, yüksek duvarlar, kameralar, özel güvenlikler, kat› disiplin
yönetmeli¤i, polis ve di¤erleriyle liseler adeta yüksek
güvenli hapishanelere dönüﬂtürülmüﬂtür. Kuﬂkusuz, sistem bu tür araçlar› sadece kontrol amaçl› de¤il, ayn›
zamanda toplum mühendisli¤i çerçevesinde kurallara
uyan, tepkiselli¤i azalt›lm›ﬂ, sistemin gücünü kabullenmiﬂ insanlar yetiﬂtirmek için de kullan›yor.
Liseye yönelik yap›lan bir di¤er sald›r› biçimi de ideolojik yönlüdür. Y›llard›r resmi devlet ideolojisinin ö¤retildi¤i/ezberletildi¤i liseler art›k gericilik ideolojisiyle
de kuﬂat›lmaktad›r. AKP iktidar› ve gerici örgütlenmeler devlet ayg›t› üzerindeki artan etkinliklerini de kullanarak e¤itim alan›nda gericili¤i yap›land›r›yor. Özellikle bu sene, her biri defalarca örnek olan biyoloji
derslerine yönelik müdahaleler, liselerde namaz k›lmak
için özel s›n›flar›n ayarlanmas›, ders kitaplar›n içeriklerinin de¤iﬂtirilmesi, kad›n ö¤rencilerin giyimlerine yönelik müdahaleler gibi örnekler, bu ad›mlar›n en görünürlerinden olmuﬂtur. Ayr›ca liselere yönelik gerici kadrolaﬂma gericili¤in lise içerisinde yayg›nlaﬂmas›n› sa¤layacak en temel yöntemlerden biri halinde
görülmektedir.
Piyasalaﬂt›rma, geleceksizlik, eﬂitsizlik ve gericilik k›skac›ndaki liselilerin sistemle olan iliﬂkisi her geçen gün gerilmektedir.
Y›¤›nsal
olarak sistem d›ﬂ›na itilme tehlikesi yaﬂayan liseliler için ilk tepkiler
umutsuzluk ve hedefsiz
bir tepkiselliktir. Ülkemizde bu umutsuzlu¤u
yaﬂayan yüz binlerce liseli aç›s›ndan sistemle
36
kurulan iliﬂki asla gönüllü bir birliktelik de¤ildir. Liselileri sistem içinde tutan tek ﬂey çaresizlik ve zordur.
Bu nedenle sistem en umutsuzlar› yönetmek için bask›, ﬂiddet, yozlaﬂt›rma, uyuﬂturucu, emek sömürüsü
(meslek liseleri kullanmaktad›r.
Sistemden hoﬂnutsuzluk sadece en alttakilere özgü bir
durum de¤ildir. ‹çine girdi¤i yar›ﬂ sonucunda enerjisi
tüketilmiﬂ, yaln›zlaﬂt›r›lm›ﬂ ve bireyselleﬂtirilmiﬂ daha
fazla maddi olana¤a sahip olan “yar›ﬂmac›lar” için de
yaﬂan›lan yaﬂam tarz› b›kt›r›c› durumdad›r. Sürekli bunal›m, kavgac› özellikler, ailelerle bitmek tükenmek bilmeyen çat›ﬂmalar bu b›kk›nl›¤›n sadece birkaç göstergesidir. Ayr›ca üniversite e¤itiminin içinde bulundu¤u
sorunlar ve mezunlar›n yüksek iﬂsizlik oran› liselilerin
gelecek konusunda endiﬂelerini büyütmektedir.
Neoliberal sömürgecili¤in liseli gençli¤e yönelik vaatleri büyük oranda tükenmiﬂtir. Sistem art›k liseli gençli¤e yönelik içine girdi¤i krizi ertelemek d›ﬂ›nda bir
proje üretememektedir. ÖSS’nin yap›s›n›n sürekli tart›ﬂ›lmas›, lise e¤itiminin süresinin uzat›lmas›, üniversite
kontenjanlar›nda s›n›rl› art›r›m gibi projelerin hiçbiri liseliler aras›nda herhangi bir heyecan yaratmamakta, aksine sistemden duyulan umudun giderek azalmas›na neden olmaktad›r.
Liseli gençli¤in içinde bulundu¤u bu devasa kuﬂatma,
hiç kuﬂkusuz, gerek tek tek sorunlar üzerinden yükselecek tepkisel hareketlerin, gerekse bütünsel bir reddediﬂin alt yap›lar›n› oluﬂturuyor. Fakat ülkemizde yaﬂanan tüm bu sorunlara ra¤men hissedilir düzeyde karﬂ›t
bir hareket henüz ortaya ç›km›ﬂ de¤il. Elbette ülkemiz
koﬂullar›nda bu hareketin kendili¤inden ç›kabilmesi çok
mümkün de¤ildir. Liseliler, içinde bulundu¤u zorlukla-
GENÇL‹K MÜCADELES‹
r› ya bireysel geçici çözümlerle aﬂ›yor ya da tepkisel
y›k›c› potansiyelini ﬂiddet ve yozlaﬂm›ﬂ iliﬂki tarzlar›yla eritiyor. E¤itim hakk›ndan güçbela yararlanabilen liseliler isyan etmiyor, ama otobüse binmek yerine her
gün kilometrelerce yolu yürüyerek okullar›na gidiyor.
Liseliler isyan etmiyor, ama ö¤le ö¤ünlerini hiçbir ﬂey
yemeyerek geçiriyorlar. Okul aidatlar›n› ödeyemedi¤i
için annesi okulu temizleyen ö¤rencilerin gerçeklilikleri art›k basit üçüncü sayfa gazete haberi de¤il. Liselerde ﬂiddet olgusunun günümüzdeki boyutlara ulaﬂmas›n›, uyuﬂturucunun yayg›nlaﬂt›r›lmas›n›, çeteleﬂme ve
yozlaﬂman›n lise içlerinde uygun iklimler bulmas›n› sadece basit psikolojik aç›klamalarla anlamaya çal›ﬂmak
safl›kt›r. Çünkü sorun do¤rudan devletle ve siyasetle ilgilidir.
Sistemden d›ﬂlanan kitlelerin isyan potansiyelini ilerici
ve devrimci bir noktaya taﬂ›yabilecek tek güç ise soldur. Solun evrensel olarak sahip oldu¤u eﬂitlik ve özgürlük savunular› bugün liselilerin en temel ihtiyaçlar›d›r. Liselerde yaﬂanan sorunlar›n çözümsüzlü¤ü, sistemin kapsay›c›l›¤›n›n daralmas› sola bugün liseli gençlik için gerçek bir alternatif olma f›rsat› vermektedir.
Bu f›rsat›n de¤erlendirilmesi ancak ve ancak faﬂist ve
gerici devlet bask›s›na karﬂ› bir direniﬂi göze almaya;
piyasac›l›¤a, eﬂitsizli¤e ve geleceksizli¤e karﬂ› tutarl›,
yayg›n ve iddial› bir politik projenin yaﬂama geçirilmesine ba¤l›d›r.
Liselilerin özellikle birkaç senedir devrimci tarihe yo¤un ilgi duymas›n›n alt›ndaki temel neden bu alternatif aray›ﬂt›r. Sadece bu senenin verilerine bakmak bile
liselilerin sola ilgisini görmek için yeterlidir. Liseli hareketin bu seneki mücadele birikimi birçok yönüyle
geçti¤imiz dönemin çok daha ilerisindedir. Yap›lan eylem say›s›ndan bu eylemlere kat›lan ö¤renci say›s›na
kadar niceliksel bir art›ﬂ ilk göze çarpand›r. Kitlesel art›ﬂ›n en yo¤un gözlenebildi¤i eylemler 1 May›s kutlamalar› olmuﬂtur. Türkiye’nin birçok merkezinde binlerce liseli soka¤a ç›km›ﬂt›r. Ayr›ca liselilerin kendili¤inden ve örgütlü, do¤rudan hak almaya yönelik eylemleri bu sene belirgin derecede artm›ﬂt›r. Kantin ücretlerinden, kay›t paralar›na kadar birçok sorun liselilerin
eylemleriyle karﬂ›lanm›ﬂt›r. ÖSS protestolar› ise lise hareketinin ülke çap›nda yayg›nlaﬂma prati¤inin temel
göstergesi olmuﬂtur. Y›llard›r lise içerisinde hareket
ﬂans› bulamayan lise muhalefeti, ‹srail’in Filistin’e yönelik sald›r›s›na karﬂ› ülkenin birçok lisesinde yüzlerce
ö¤rencinin kat›ld›¤› eylemleri örgütlemiﬂtir.
Hiç kuﬂkusuz ki demokratik lise hareketi önümüzdeki
seneye çok daha güçlü girebilecek bir birikim edinmiﬂ-
Türkiye solunun
yenilenmesinde
militan bir inisiyatif
70’li y›llar boyunca ciddi anlamda yükselen liseli gençlik mücadelesi, 12 Eylül faﬂizmiyle tamamen da¤›t›lm›ﬂ ve ciddi bir kesintiye u¤ram›ﬂt›r. Demokratik lise hareketinin yeniden tarih sahnesine ç›k›ﬂ›,
90’l› y›llar›n baﬂlar›na kadar uzam›ﬂt›r. Liselerdeki faﬂist iﬂgal ve e¤itimin özelleﬂtirilmesi ad›mlar›na karﬂ› mücadele, bu dönemin temel karakterini oluﬂturmaktayd›.
Temelleri ‘89 y›l›nda at›lan Liseli Genç Umut çal›ﬂmas›, bu dönemi
s›rtlayan liselilerin demokratik kitle örgütü haline dönüﬂmüﬂtür.
Devletin tüm bask› ve sald›r›lar›na ra¤men Genç Umut çal›ﬂmas›, liseliler aras›nda büyük bir heyecan yaratm›ﬂ ve k›sa süre içinde ciddi pratik eylemlerin adresi haline gelmiﬂtir. Devletin örgütsüzleﬂtirme, yasak ve bask›lar›na karﬂ›, Genç Umut, lise mücadelesine fiili,
meﬂru, militan bir çizgi getirmiﬂtir.
“Paral›, niteliksiz ve gerici e¤itime karﬂ› demokratik bir lise” slogan›
90’lar›n ortalar›ndan itibaren liselerde yayg›nlaﬂt›r›lm›ﬂt›r. Bu slogan›n en geniﬂ biçimde tart›ﬂ›lmas› için ‘Demokratik E¤itim Kurultaylar›’ düzenlenmiﬂ, e¤itimde piyasac› dönüﬂümün baﬂlang›c› say›lan
Milli E¤itim ﬁuralar›na karﬂ› Alternatif E¤itim ﬁuralar› örgütlenmiﬂtir.
Lise hareketi, bu dönemde, yeniden geniﬂ kitlelere ulaﬂabilmiﬂtir.
Neoliberalizme, faﬂizme ve gericili¤e karﬂ› bir hat izlenen 2000’li
y›llar›n baﬂ›nda, “Ö¤renciye cehalet, halka sefalet, IMF’ye teslimiyet
YOK!” diyerek yola ç›kan Genç Umutçular, liselilerin militan sesi
haline gelmiﬂtir. Eylemlere kat›lan liseli say›s›ndaki art›ﬂ›n yan›nda,
okul içi eylemlilikler de ayn› do¤rultuda geliﬂim göstererek yayg›nlaﬂm›ﬂt›r.
Liseli geçli¤e yönelik do¤rudan devlet eliyle örgütlenen çeteciler,
uyuﬂturucu sat›c›lar›, e¤itim tüccarlar›, yine bu dönemde, militan liselilerin suçüstü bask›nlar›nda “sobe”lenmiﬂtir.
Liseli gençli¤in yaklaﬂ›k 20 y›ll›k kesintisiz mücadele örgütü olan
Genç Umut, her geçen gün gücünü artt›rarak geleceksizli¤i, piyasac›l›¤›, otoriteyi REDdetmeyi sürdürmektedir. Gerek taﬂ›d›¤› dinamik ve eylem biçimiyle, gerekse ak›lc›, yarat›c›, özgün ve kapsay›c›
politik çizgisiyle, Liseli Genç Umut hareketi, Türkiye solunun devrimcilik potansiyelinin yenilenmesinde ileri inisiyatifler almaya devam edecektir.
GENÇL‹K MÜCADELES‹
tir. Henüz yolun baﬂ›nda olundu¤u do¤rudur. Fakat kitlesel bir reddediﬂ için, art›k liselilerin kaybedecek zaman› yoktur.
vunmaktan evrim teorisini yayg›nlaﬂt›rmaya kadar birçok yöntem gericili¤e karﬂ› mücadelenin somut ad›mlar› olacakt›r.
Önümüzdeki dönem lise mücadelesinin temel baﬂl›klar› ve hareket biçimine dair tart›ﬂmalar ise birkaç baﬂl›k etraf›nda toplanabilir:
3. Otoriter yönetime karﬂ› özgürlük,
piyasa ideolojisine ve yozlaﬂmaya
karﬂ› alternatif kültür
1. Paras›z e¤itim ve eﬂit bir gelecek
Paras›z e¤itim mücadelesi bugün demokratik lise mücadelesinin olmazsa olmaz›d›r. Lise e¤itiminin çok yönlü
piyasalaﬂt›r›lmas› (kay›t, aidat, ulaﬂ›m, dershane vb.) gerek parça parça gerekse bütünsel direniﬂlerin zeminini
güçlendirmektedir. E¤itim hakk›n› satanlarla e¤itim sürecini devam ettirmeye çal›ﬂan yüz binlerce liselinin gerilimi y›k›c› bir potansiyele dönüﬂmektedir. Var olabilmek için daha fazla piyasalaﬂt›rmaya zorunlu olan sisteme karﬂ› elde edilecek en ufak kazan›m bile sistemin
iﬂleyiﬂine zarar verecektir. Paras›z e¤itim mücadelesi eﬂit
ve güvenli bir gelecek mücadelesinin temel alt yap›s›d›r. Çünkü e¤itim sürecindeki para iliﬂkisi eﬂitsizli¤in
temel nedenidir. Ancak faturay› ödeyebilenler e¤itim basamaklar›n› ad›mlayabilirler; di¤erleri er ya da geç kap› önüne itilecektirler. Bu nedenle, liselerde paras›z e¤itim ve güvenli gelecek konusu birbirini besleyecek bir
politik mücadele gündemi haline getirilmelidir.
2. Liselerin kap›s› gericili¤e kapal›d›r
Ülkemizde AKP ve tarikatlar/cemaatler eliyle örgütlenen gericili¤in en temel hedeflerinden biri de e¤itim
alan›d›r. Gericilik liselerimize e¤itim müfredat›ndan,
kadrolaﬂmaya, k›l›k k›yafetten, namaz odalar›na kadar
birçok yöntemle sald›r›yor. Gericili¤in yayg›nlaﬂmas›
hem liselerdeki ilerici potansiyele zarar veriyor hem de
gericili¤in toplumsallaﬂmas›n› h›zland›r›yor. Bu nedenle
gericilik karﬂ›t› mücadele lise muhalefetinin temel görevlerindedir. Zorunlu din derslerini sorgulatmaktan biyoloji derslerini savunmaya, yobazl›¤a karﬂ› bilimi sa-
Liselerdeki bask› ve otoriterleﬂme, sisteminin içinde bulundu¤u çaresizli¤in en ciddi göstergelerindedir. Sistemin denetim nam›na uygulad›¤› her yöntem ve araç öz
itibariyle liselilerin do¤as›yla çeliﬂir. Canl›, hareketli,
üretken hatta isyanc› gençlik ruhu asla uzun süre kal›plar içine hapsedilemez. Sistem bu nedenle gençli¤in
do¤al dengesine de savaﬂ açm›ﬂt›r. Sürekli rekabet, bireyleﬂtirmek, parçalamak, yozlaﬂt›rmak sistemin bu
amaçla uygulad›¤› temel yöntemlerdendirler. Sistem
tüm bu araçlarla da¤›tmay› ve güçsüz b›rakmay› hedefler. Sistemin bu plan›n› bozmak içinse tam tersi bir
plan› yaﬂama geçirmek zorunluluktur.
Liselerdeki bask›ya ve ﬂiddete karﬂ› birlikte/kitlesel mücadele etmek tek ç›k›ﬂ yoludur. Sistem parçalanm›ﬂ liselileri kolayca cezaland›rabilir; fakat liseli gençli¤in
kitlesel örgütlenmelerine ayn› rahatl›kta müdahale etmeye cesaret edemez. Liselerde bu yönde bir direniﬂ mevzisi yaratabilmek için temel araçlardan biri de özgürleﬂtirici pratikleri yayg›nlaﬂt›rmak olacakt›r. Paylaﬂ›mc›,
üretici, alternatif etkinlikler, sokak ﬂenlikleri, bültenler,
paneller, söyleﬂiler, spor ve kültür etkinlikleri bu amaçla yap›labilecek pratiklerden sadece birkaç›d›r. Sistemin
yaratmaya çal›ﬂt›¤› neoliberal gençlik kültürüne karﬂ›
mücadele etmek benzer bir zorunluluktur. Bireyleﬂme
yerine, özgür bireylerden oluﬂan liselilerin ortak hareketini; rekabet yerine dayan›ﬂmay›; bencillik yerine
paylaﬂma kültürünü güçlendirmeyi hedefleyen etkinlikler, kampanyalar, eylemler liselilerin piyasa kültürüne
karﬂ› direniﬂ mevzileri olacakt›r.
AKP iktidar›n›n
gerici, piyasac›
e¤itim projeleri,
liseleri eﬂitsizli¤in üretim merkezileri haline
getirmiﬂtir. S›n›f
farkl›l›klar›na
göre ﬂekillenen
e¤itim hakk›ndan yararlanma
durumu, milyonlarca lise
ö¤rencisini nitelikli bir e¤itim
sürecinden d›ﬂlam›ﬂt›r.
38
4. Sol, liselerde ideolojik
seçenektir
Yedi y›ll›k AKP iktidar›n›n yaratt›¤›
a¤›r bilanço, Türkiye emekçi s›n›flar› aç›s›ndan tam bir y›k›m olmuﬂtur.
Özellikle kriz ekonomisinin giderek
yoksullar› ezici bir pozisyona do¤ru
yönelmesi, AKP’ye karﬂ› güvensizli¤i artt›rmaktad›r. Liseliler aç›s›nda
da durum bu genel tablodan pek
farks›z de¤ildir. Bugün iktidar, b›rakal›m liselilere umut vermeyi liselilerin yaﬂamalar›n› gün geçtikçe daha
GENÇL‹K MÜCADELES‹
Liselerdeki mücadeleyi sadece “d›ﬂar›ya destek” ya da birkaç “solcu genç” bulmak aras›na s›k›ﬂt›ran siyasi çizgilerin,
bugünün lise mücadelesinde baﬂar›s›z olacaklar› ortadad›r. Demokratik lise muhalefeti, genel halk muhalefetinin edilgen
organik bir eklentisi ve basit destekçisi de¤il; ideolojik ve politik birlik anlay›ﬂ› temelinde, onun etkin bir öznesi ve bileﬂenidir.
fazla zorlaﬂt›r›yor, gelecek konusunda daha fazla endiﬂe duyulmas›na sebep oluyor. AKP d›ﬂ›ndaki güçlerin
de gençli¤e sundu¤u hiçbir inand›r›c›/çekici program›
mevcut de¤ildir. Tüm bu çözümsüzlük ve düzen siyasetinin çürümüﬂlü¤ü karﬂ›s›nda, solun, bugün dün oldu¤undan çok daha fazla liseliler için bir ideolojik alternatif olma ﬂans› vard›r. Solun, bugünkü yaﬂanan tüm
temel olumsuzluklara karﬂ› evrensel savunular› olan ba¤›ms›zl›k, eﬂitlik, özgürlük ve insanca yaﬂam gibi ideolojik ilkelerinin, liseliler aras›nda h›zla yay›labilece¤i
ve sempati toplayabilece¤i bir zeminde oldu¤umuzun
alt› çizilmelidir. Denizlerin, Mahirlerin, Chelerin liseliler aras›nda yeniden konuﬂulur olmas›ndaki temel neden, liselilerin bahsi geçen aray›ﬂ›d›r.
5. Do¤rudan eylemler, okul projeleri
ve sokak eylemleri birleﬂtirilmelidir
Liselere yönelen sald›r›lar›n boyutu yükseldikçe liselilerin do¤al tepkileri de giderek ço¤almaktad›r. Bu tepkilerin büyük bir k›sm› kendili¤inden olsa da defalarca farkl› biçimlerde gündeme gelmektedir. Kay›t ve bin
bir çeﬂit adla toplanan paralara karﬂ› yap›lan bireysel
ya da kitlesel eylemler, hiçbir örgütlü müdahalenin olmad›¤› koﬂullarda bile baﬂar›l› ﬂekilde organize edilmekte ve olumlu sonuçlar al›nmaktad›r. Kuﬂkusuz bu
eylemselliklerin ve kazan›mlar›n daha görünür hale gelmesi benzer sorunlar› yaﬂayan her liseli aç›s›ndan yol
gösterici deneyimler olacakt›r. Güzümüzde lise muhalefeti, kendini daha çok sokak eylemliliklerinde ve mitinglerde ifade etmektedir. Bu özelik lise mücadelesinin toplumsal muhalefetle kaynaﬂma ve görünür olma
konusunda oldukça de¤erlidir. Fakat tüm zorluklar›na
ra¤men demokratik lise mücadelesinin kendisini as›l
olarak var etmesi gereken yer liselerdir. Tüm engellemelere ve yaﬂanan tüm zorluklara ra¤men, liselilerin
yarat›c› enerjisini temel alan bir çal›ﬂma biçiminin örgütlenmesi, demokratik lise mücadelesinin en acil görevlerinden biridir.
Gidilecek yol belli, elbet yürünecek!
Ülkemizde yeni bir demokratik lise muhalefeti aç›s›ndan gidilecek yol bellidir. Neoliberalizm yaratt›¤› muazzam eﬂitsizlik, geleceksizlik, gericilik ve AKP iktidar›n›n y›k›c› etkisi, lise muhalefetinin temel mücadele
baﬂl›klar›d›r. Sistem içine girdi¤i krizin fark›ndad›r, bu
nedenle sürekli yeni taktik ve stratejiler denemektedir.
Fakat ne yap›l›rsa yap›ls›n, sistemin yarat›¤› büyük y›k›m ve çeliﬂki art›k giderilebilecek boyutlar› aﬂm›ﬂt›r.
Çürümüﬂ düzen siyasetini ne kurumsallaﬂm›ﬂ ﬂiddet ayg›tlar› ne de ustas› olduklar› demagoji sanat› kurtarabilecektir. Çünkü kap› d›ﬂ›na att›klar›, geleceklerini karatt›klar› milyonlarca liselinin öfkesi giderek bilenmektedir.
Tüm bunlar ›ﬂ›¤›nda bize düﬂen görev, devrimci gençli¤in özgürleﬂtirici iradesi ve ödün vermez politik cesaretiyle y›k›c› bir lise isyan›n›n inﬂas›n› üstlenmektir.
39
DÜNYA
Basra’da militan bir emek hareketi temelinde örgütlenen Irakl›
petrol iﬂçileri, petrol sektörünün özelleﬂtirilmesine karﬂ› eylemde.
Emperyalistlerin parma¤›n›n ucunda de¤il
*
Dünya halklar›n s›rt›nda
B
ugün, uluslararas› geliﬂmeler üç ana çat›ﬂma
ekseni etraf›nda meydana gelmektedir. Bunlardan birincisi, sömürgeci fetih hareketleri
ve iﬂgal karﬂ›t› direniﬂler; ikincisi, geleneksel ve yeni yükselen emperyalist güçler aras› rekabet; üçüncüsü, neoliberalizmin dünya çap›ndaki
krizinin etkisiyle yayg›nlaﬂan ve derinleﬂen s›n›fsal mücadelelerdir. ABD emperyalizminin dünya hakimiyetindeki gerilemeyle paralel olarak aç›¤a ç›kan yeni denge
aray›ﬂ›nda, ba¤›ms›z siyasi irade oluﬂturabilen her güç,
küresel krizin de etkisiyle t›rmanan toplumsal ve politik krizlere kendi ç›karlar› do¤rultusunda müdahale ederek belirleyici olmaktad›rlar.
40
Obama yönetimi de, ABD’yi yeniden eski gücüne kavuﬂturmak için, askeri müdahalecili¤i t›rmand›rarak bu
çat›ﬂmalardan kendi lehine sonuçlar ç›karmaya çal›ﬂmaktad›r. Obama dönemi müdahalecili¤i, daha büyük
bir askeri bütçe, daha geniﬂ askeri hedefler ve çeﬂitlendirilmiﬂ/inceltilmiﬂ müdahale yöntemleriyle Bush döneminin tek tarafl› sald›rganl›¤›n›n ötesine geçmiﬂtir.
Yeni ABD yönetimi, do¤rudan sald›r› ve iﬂgal, diplomasi kap›lar›n› kapamaks›z›n askeri tehdidi t›rmand›rarak uzlaﬂmaya zorlama, uluslararas› bir güvenlik sorunu haline gelecek çat›ﬂma alanlar› yaratarak büyük has›mlar› bu ortak sorun etraf›nda yan›na çekerek kontrol
alt›na alma gibi müdahale yöntemlerine baﬂvurmaktad›r.
DÜNYA
Ne var ki ABD, rekor askeri bütçelere ve tüm dünyaya yay›lm›ﬂ rakipsiz bir savaﬂ ayg›t›na ra¤men, iﬂgallerin y›prat›c› uzun direniﬂleri tetiklemesini engelleyememekte; askeri güç, aleyhte geliﬂen her duruma müdahale edememektedir. Burada iﬂbirlikçiler daha aktif
biçimlerde devreye sokulmakta, paramiliter güçler ve
iﬂbirlikçi ordular iç ve/veya d›ﬂ savaﬂlarda seferber edilmektedir.
Türkiye de sözüm ona ABD’den ba¤›ms›z hareket eden
“yeni yükselen bir güç” ya da “süper güç” olarak,
uluslararas› krizlerin emperyalist-kapitalist sistemin gerekleri do¤rultusunda çözümüne iliﬂkin pek çok iddia
ortaya koymaktad›r. Boﬂ laflar ve ortaya at›l›p devam›
getirilemeyen projeler kenara b›rak›ld›¤›nda, bütünüyle
ABD ç›karlar›na eklemlendi¤i görülen Türkiye’nin, birbirleriyle do¤rudan ba¤lant›l› projeler haline gelen en
riskli iki ABD askeri hamlesi olan Irak’tan çekilme ve
Afganistan-Pakistan (Af-Pak) savaﬂ›n› geniﬂletme sürecinin yükünü giderek daha fazla s›rtlanmakta oldu¤u
görünmektedir. Türkiye ordusu basitçe Afganistan, Pakistan, Irak, Lübnan ve Somali’deki emperyalist iﬂgal
ve müdahalelere askeri ve lojistik destek sa¤lamakla
kalmamaktad›r. ABD ve Türkiye egemenleri, PKK’ye
karﬂ› El Kaide, Kuzey Irak’a karﬂ› Pakistan eﬂleﬂtirmesiyle, Kürt sorununda egemen “çözümü” ABD’nin Ortado¤u ve Güney Asya’daki askeri sald›rganl›¤›n›n içine yerleﬂtirmektedir.
Bir di¤er önemli geliﬂme, enerji kaynaklar›n›n iletimini ve ticaretini kontrol at›na almak için enerji nakil
hatlar› arac›l›¤›yla yürütülen hakimiyet yar›ﬂ›nda yaﬂanmaktad›r. ABD, Avrupa ve Rusya’n›n Kafkasya ve Orta Asya enerji kaynaklar› üzerindeki çekiﬂmelerinde
Türkiye üzerinden geçen boru hatt› projeleri merkezi
bir rol oynamaktad›r. Türkiye bu nedenle, egemenlik
haklar›n› çi¤netmekte ve her birine çeﬂitli düzeylerde
ba¤›ml› oldu¤u bu üç büyük gücün çat›ﬂma sahnesi haline gelmektedir.
Türkiye egemenleri ayr›ca, “Geniﬂ Ortado¤u” ve Güney Asya emekçilerine yönelik yeni sömürgeci sald›rganl›¤a da aktif olarak eklemlenerek, bölgedeki emekçi s›n›flar›n bütününü karﬂ›s›na alan bir sald›r›ya kat›lmaktad›r. Türkiye sermayesi M›s›r ve Bangladeﬂ gibi
ülkeleri ucuz emek cehennemine çeviren, Irak ve Afganistan’da zor yoluyla devreye sokulan neoliberal dönüﬂümde aktif rol alarak, Türkiye sermayesinin ç›karlar›n› emperyalizmle Türkiye emekçi s›n›flar›n›n ç›karlar›n› da Ortado¤u emekçi s›n›flar›n›n ç›karlar› ile bir
ve ayn› ﬂey haline getirmektedir.
Türkiye egemenlerinin kuvvetli ba¤larla eklemlendi¤i
bu üç çat›ﬂma ekseni ayn› zamanda devrimci müdahalelere olanak veren krizleri de aç›¤a ç›karm›ﬂt›r. Emperyalizmin askeri stratejisi, aktif taﬂeronluk, neoliberalizm, milliyetçilik ve emperyalizmin düﬂman kardeﬂi Siyasal ‹slam topluca kriz içindedir. Bu kriz, ad› geçenlerin hiçbirinin ezilen halklar›n ve emekçi s›n›flar›n birbirinden ayr› düﬂünülemeyecek kurtuluﬂ özlemlerini
bast›ramamas›ndan ya da bu iste¤e yan›t verememesinden kaynaklanmaktad›r. Bu krizlerden ilerici bir ç›k›ﬂ›n
tek yolu, emekçi halklar›n enternasyonalist ve anti-emperyalist nitelikli toplumsal kurtuluﬂ mücadelelerinin inﬂas›d›r.
Sömürgesel fetih hareketleri ve
direniﬂ: Emperyalist sald›rganl›¤›n,
iﬂbirlikçili¤in ve Siyasal ‹slam’›n krizi
Bush dönemine göre daha bar›ﬂç›l bir politika izleyece¤i yönünde bir yan›lsama yaratmay› k›sa süreli¤ine
de olsa baﬂaran Barack Obama, selefine rahmet okutacak bir dönemin kap›lar›n› açt›. 2009 y›l›nda savaﬂa 1
trilyon dolar ay›rarak, ‹kinci Dünya Savaﬂ› sonras›n›n
en büyük askeri bütçesine imza atan Obama, iktidar›n›n ilk alt› ay›nda Latin Amerika’dan Kafkaslar’a, Afrika’dan Do¤u Asya’ya kadar ABD hakimiyeti karﬂ›s›nda tehditlerin oluﬂtu¤u tüm alanlarda askeri kapasitesini tahkime giriﬂti. Ve hemen s›ca¤› s›ca¤›na, ABD
askeri sald›rganl›¤›n›n merkezi gündemleri olan
Irak’tan çekilme süreci ve Af-Pak’ta t›rmanan savaﬂa
el att›.
Irak: ABD’nin çekilmesi ve yeniden t›rmanan çat›ﬂma
tehdidi
Obama’n›n vaat etti¤i üzere ABD, 30 Haziran’da
Irak’tan çekilme sürecini baﬂlatm›ﬂt›r. Ancak 30 Haziran’da baﬂlayan süreçte k›smi bir çekilme hedeflenmektedir. Irak’ta bulunan ABD askerlerinin say›s›, çekilmenin tamamlanaca¤› 2011’e kadar 134 binden 50 bine
düﬂürülecektir. Askerler çekilmektedir, çünkü iﬂgalde
baz› kritik hedeflere ulaﬂ›lm›ﬂt›r ve ABD dünyan›n di¤er bölgelerinde, özellikle Af-Pak’ta yürüttü¤ü savaﬂlarda asker k›tl›¤› çekmektedir. ‹ﬂini tamamlayan askerler,
y›prat›c› bir iﬂgalde oyalanmak yerine, acil görevlere
sevk edilmektedir. Ancak ABD, Irak’tan bütünüyle çekilmeyi planlamamaktad›r, çünkü direniﬂ gerçek anlam›yla alt edilemedi¤i gibi Irak’taki iﬂbirlikçi yönetimin
ve iﬂgal süresince elde edilen ç›karlar›n gelece¤i tam
güvence alt›nda de¤ildir.
Irak iﬂgali baz› önemli amaçlar›na ulaﬂm›ﬂt›r. Saddam
rejimi devrilmiﬂ, iﬂbirlikçi bir yönetim oluﬂturulmuﬂ,
petrol kaynaklar› özelleﬂtirilerek tekellerin ya¤mas›na
41
DÜNYA
devredilmeye baﬂlanm›ﬂt›r. ABD askerleri kentlerden
çekildi diye “Ulusal Egemenlik Günü” ilan edilen 30
Haziran’›n ayn› zamanda petrol sahalar›n›n özelleﬂtirme
ihalesinin aç›kland›¤› gün olmas› ironiktir. Petrol sektörü 1970’lerden bu yana kamu elinde olan Irak’ta, 30
Haziran’da 6 büyük petrol ve 2 do¤algaz yata¤›n›n
özelleﬂtirme ihaleleri aç›kland›. Bu petrol yataklar› ihaleye kat›lmaya hak kazanan ABD ve ‹ngiltere menﬂeli ﬂirketler (BP, Royal Dutch/Shell, Exxon Mobil ve
Total) ve ortaklar› aras›nda paylaﬂ›ld›. Yani 30 Haziran’da baﬂlayan süreç Irak’›n egemenlik haklar›n›n Irakl›lara devri de¤il “aç›k iﬂgalin” yerini “gizli iﬂgale” b›rakmas›d›r.
Ne var ki, 2006’da Irak’taki 130 bin ABD askerinin
say›s›n›n 160 bine ç›kar›ld›¤› aﬂ›r› y›¤›nakla k›smen
bast›r›lan çat›ﬂmalar, bu y›¤›na¤›n kald›r›lmas›yla yeniden boy göstermektedir. Mezhepler aras› çat›ﬂma görünümündeki bombal› sald›r›larda yeniden bir t›rmanman›n gözlendi¤i Haziran, y›l›n en kanl› ay› olarak kayda geçmiﬂtir. Bu durum, ﬁii a¤›rl›kl› merkezi yönetim
karﬂ›s›nda silahl› bir Sünni direniﬂ tehdidinin sürdü¤ünü göstermektedir. ‹kinci gerilim ekseni ise Arap-Kürt
gerilimi olarak tarif edilen Irak Federal Yönetimi (IFY)
ile Kürdistan Bölgesel Yönetimi (KBY) aras›ndad›r.
Haziran’›n 28’inde Irak IFY’nin Kürtlerin yo¤un olarak yaﬂad›¤› Mahmur bölgesine asker sevk etmesi üzerine, KBY ile IFY aras›nda ciddi bir iç savaﬂ olas›l›¤› ortaya ç›km›ﬂt›r. KBY Baﬂbakan› Neçirvan Barzani,
Temmuz ortas›nda yapt›¤› aç›klamada, anlaﬂma sa¤lanamad›¤› durumda peﬂmerge güçleriyle Irak ordusunun
karﬂ› karﬂ›ya gelmesinin kaç›n›lmaz oldu¤undan söz etti. Mesud Barzani’nin, “2003’teki iﬂgalden bu yana hiç
bu kadar savaﬂa yak›n olmam›ﬂt›k” sözleri, hem iç savaﬂ tehlikesinin ciddiyetini ortaya koymakta hem de
ABD iﬂgalinin devam›na yönelik bir ça¤r›y› ifade etmektedir. Üstelik 26 Temmuz’daki KBY bölgesel seçimlerinde toplamda yüzde 60 oy alabilen TalabaniBarzani ittifak›n›n tahminlerin ötesinde bir gerileme yaﬂad›¤›n›n aç›¤a ç›kmas›, KBY’yi “d›ﬂ” tehditler karﬂ›s›nda zay›flatmaktad›r.
Irak’taki ABD askeri say›s›n›n 160 bine ç›kar›ld›¤› Büyük Dalga operasyonu döneminde bile direniﬂ ve iç çat›ﬂma bütünüyle bast›r›lamam›ﬂken, çekilme sonras›nda
iktidar kavgas›n›n k›z›ﬂmas› muhtemeldir. ‹ﬂgalin de
teﬂvikiyle Irak toplumunu etnik ve mezhepsel s›n›rlarla ay›ran anti-demokratik siyasi yap› ve petrol gelirlerinin paylaﬂ›m› üzerinde bir anlaﬂma sa¤lanamam›ﬂ olmas› iç çat›ﬂma tehdidini sürekli canl› tutmaktad›r.
Peki, ABD neye güvenerek asker say›s›n› azaltmakta-
42
d›r? ABD’nin Irak’taki temel müttefiki KBY’nin güvenlik sorununun, Irak içi ve Irak d›ﬂ› tehditler olmak
üzere iki boyutu vard›r. Irak d›ﬂ› tehditleri, ülkelerindeki ayr›l›kç› e¤ilimler taﬂ›yan Kürt nüfusu nedeniyle,
bir Kürt devletinin oluﬂturulmas› fikrine y›llar boyu ﬂiddetle karﬂ› ç›kan Türkiye ve ‹ran (ve daha s›n›rl› bir
ölçüde de Suriye) oluﬂturmaktad›r. Bu iki devletin, art›k fiilen var olan Kürt devleti KBY’nin varl›¤› ile uzlaﬂt›r›lmas› gerekmektedir. Bu da ABD’nin ve KBY’nin
Türkiye ve ‹ran’daki Kürt hareketleri (PKK ve PJAK)
ile aras›na mesafe koymas› ve Kuzey Irak’›n bu hareketler için bir güvenli üs olmas›n› engellemesini gerektirmektedir. KBY’ye yönelik Irak içi tehdit ise merkezi Irak yönetimi ya da bir baﬂka ifadeyle Araplard›r.
KBY’nin bu iç tehdit karﬂ›s›nda kendi varl›¤›n› güvence alt›na alabilmesi hem kal›c› bir ABD askeri varl›¤›n› hem de komﬂu ülkelerle iyi iliﬂkileri gerektirmektedir. Suriye ve ‹ran, KBY karﬂ›s›ndaki iç tehdit olarak nitelendirilen Sünni ve ﬁii Araplara daha yak›nd›r.
Burada da KBY aç›s›ndan Türkiye’nin deste¤i hayati
bir önem taﬂ›maktad›r. Yeni durum, Türkiye’nin KBY
için hem bir tehdit olmaktan ç›kmas› hem de hamilik
yapmas›n› gerektirmektedir. Burada pazarl›k unsuru
KBY topraklar›ndaki PKK varl›¤›d›r. PKK’ye karﬂ›
ad›m atmakta isteksiz davranan Barzani’nin, seçimlerdeki bariz zay›flaman›n ard›ndan ayn› direnci sürdürebilece¤i ise ﬂüphelidir.
Af-Pak: ABD’nin yeni bata¤›
Obama yönetimi Irak’tan asker çekerken Afganistan’a
asker y›¤maktad›r. Bu y›l›n baﬂ›nda 30 bin olan Afganistan’daki ABD askeri say›s›n›n, y›l sonunda 68 bine
ç›kar›lmas› planlanmaktad›r. Di¤er ülkelerden askerlerle
birlikte toplam iﬂgal askeri say›s› ise 100 bini bulacakt›r. Yine de bu rakam›n Taliban güçlerinin direniﬂi karﬂ›s›nda yetersiz oldu¤u belirtilmektedir. Obama yönetimi, Taliban güçlerinin Pakistan’›n s›n›r bölgelerinde üslenerek güç toplad›¤› ve iﬂgal ordular›n›n bu ülkeden
geçen lojistik hatlar›na sald›r›lar düzenledi¤i gerekçesiyle savaﬂ alan›n› Pakistan’a geniﬂletmiﬂtir.
Pakistan bir yandan ABD’nin insans›z savaﬂ uçaklar›yla bombalanmakta bir yandan da Pakistan ordusu ile
Taliban militanlar›n›n ﬂiddetli çat›ﬂmalar›na sahne olmaktad›r. Kurbanlar›n ço¤unun sivil oldu¤u belirtilmektedir. Bu savaﬂ Haziran ay› içinde 2 milyondan fazla
Pakistanl›y› yerleﬂim yerlerini terk etmeye zorlam›ﬂ ve
bu insanlar›n büyük ço¤unlu¤unun sa¤l›k, temiz su,
g›da ve bar›nma gibi temel hizmetleri karﬂ›lanmam›ﬂt›r. Pakistan’›n temel hizmetlere ayr›lamayan kaynaklar› ABD’nin savaﬂ› için silahlanmaya ayr›lmaktad›r.
DÜNYA
ABD, Irak’tan asker çekerken Afganistan’a asker
y›¤maktad›r. Bu
y›l›n baﬂ›nda 30
bin olan Afganistan’daki ABD askeri say›s›n›n, y›l
sonunda 68 bine
ç›kar›lmas› planlanmaktad›r. Di¤er ülkelerden
askerlerle birlikte toplam iﬂgal
askeri say›s› ise
100 bini bulacakt›r. Yine de bu rakam›n Taliban
güçlerinin direniﬂi karﬂ›s›nda yetersiz oldu¤u belirtilmektedir.
Bu büyük vahﬂet, Afganistan ve Pakistan halk›n› Taliban direniﬂine aktif bir destek sunmaya itmektedir. Savaﬂ ﬂiddetlendikçe iﬂbirlikçi Pakistan devletinin krizi
derinleﬂmekte, ülkedeki nükleer silahlar›n radikal ‹slamc› örgütlerin eline geçme olas›l›¤› yeni bir uluslararas›
güvenlik sorunu olarak gündeme gelmektedir.
Obama’n›n Güney Asya’daki bu büyük savaﬂa kalk›ﬂmas›n›n ard›ndaki temel güdü Af-Pak’›n jeostratejik
öneminde gizlidir. Zbigniew Brzezinsky gibi k›demli
d›ﬂ politika kurmaylar›, ABD d›ﬂ politikas›n›n Çin baﬂta olmak üzere, Rusya, Hindistan ve ‹ran’› ‘ürkütmeden kontrol alt›na almaya’ odaklanmas› gerekti¤ini vurgulamaktad›r. Has›mlar›n›/rakiplerini do¤rudan hedef ald›¤›nda baﬂar›l› olamayan ABD, yeni dönemde kontrol
alt›nda tutmak istedi¤i has›mlar›n›, benimsetilmiﬂ ortak
düﬂmanlara karﬂ› benimsetilmiﬂ ortak hedefler do¤rultusunda kendi liderli¤i arkas›nda bir araya getirmeye çal›ﬂmaktad›r. Af-Pak’ta t›rmand›r›lan savaﬂ, ABD’nin yeni yönelimi aç›s›ndan önemli bir örnektir. Af-Pak; co¤rafi olarak ‹ran, Rusya, (ve yeniden bir Rusya nüfuz
alan› olarak tescillenen) Orta Asya, Çin ve Hindistan’›n
tam ortas›nda yer almaktad›r. “Pakistan merkezli radi-
kal ‹slamc› örgütler” oldu¤u öne sürülen birtak›m güçler Af-Pak çevresindeki ülkelerde büyük sald›r›lar düzenleyerek sorunun tam da ABD’nin istedi¤i ﬂekilde
uluslararas›laﬂmas›na katk›da bulunmaktad›r.
Temmuz’un ilk haftas›nda imzalanan bir anlaﬂmaya göre, Rusya ABD’nin Afganistan savaﬂ› için lojistik destek sunacakt›r. Ayr›ca daha bu y›l›n baﬂ›nda K›rg›zistan’daki Manas Üssü’nün kapanmas› ile Orta Asya’da
hiçbir üssü kalmayan ABD ordusu, Manas Üssü’nü yeniden kiralad›¤› gibi buna Türkmenistan’›n hava üslerini de ekledi. Büyük paralar›n telaffuz edildi¤i bir al›ﬂveriﬂ de olan bu askeri iﬂbirli¤i, bir aç›dan bak›ld›¤›nda ABD’nin Asya’daki etkinlik alan›n› yeniden geniﬂletmiﬂtir. Ancak Af-Pak savaﬂ›n›n devam ettikçe daha
fazla can ve para yiyen büyük bir bata¤a dönüﬂtü¤ü
hesaba kat›ld›¤›nda, Rusya’n›n, Afganistan savaﬂ›n› sürdürmesi için ABD’ye yard›mc› olarak bir tür k›rd›rma
stratejisi izledi¤i de öne sürülebilir. Yabanc› bir ülkenin Rusya periferinde nüfuz alan› oluﬂturmas›na karﬂ›
ç›kmay› temel bir ilke olarak benimseyen “Putin Doktrini”nin hakim oldu¤u Rusya’n›n, ABD’ye karﬂ› k›rd›rma stratejisi izledi¤i iddias› akla daha yatk›nd›r.
43
DÜNYA
TSK’n›n 1954’te Kore Savaﬂ› ile baﬂlayan yurtd›ﬂ› “görev”lerinde, 66 bini aﬂk›n askeri personel ABD emperyalizminin hizmetine sunuldu. ﬁu anda Bosna’da 255’i asker 300 personel, Kosova’da 1 f›rkateyn ve 1 may›n arama gemisi, Afganistan’da 780’i asker 1450
personel (1200 asker daha gidecek), Lübnan’da 237’si asker 1261 personel, Sudan’da 11 personel, Somali’de 2 helikopter ve 2 sualt› timinin bulundu¤u 1 f›rkateyn bulunuyor. Afganistan, 721 askerin öldü¤ü Kore savaﬂ›n›n ard›ndan ikinci bir travma olmaya aday.
Her halükarda ABD aç›s›ndan giderek daha yüksek bir
maliyete yol açan bir savaﬂ söz konusudur. ABD AfPak’› çevredeki ülkeleri kontrol alt›nda tutman›n bir
arac› haline getirmeye niyetlenirken, gerçekte bata¤a
saplanmakta ve NATO kapsam›nda yürütülen bu savaﬂta di¤er NATO üyelerinden istedi¤i deste¤i bulamamaktad›r.
Türkiye ise bu genel e¤ilimin aksine Af-Pak savaﬂ›nda giderek daha fazla rol almaktad›r. Obama’n›n Nisan
2009’daki Türkiye ziyaretinde resmi bir aç›klama yap›lmad›ysa da, Türkiye’den Afganistan iﬂgaline daha
fazla askeri katk› istendi¤i iddialar› gündeme gelmiﬂtir.
Ziyareti s›ras›nda PKK ve El Kaide’yi, ABD ve Türkiye’nin ortak düﬂmanlar› olarak tan›mlayan Obama’n›n
bu manal› vurgusu, daha sonra ABD ve Türkiye’de birçok yetkili a¤›zdan tekrarlanm›ﬂt›r.
Genelkurmay Baﬂkan› ‹lker Baﬂbu¤, 29 Nisan’da düzenledi¤i bas›n toplant›s›nda, “TSK’n›n PKK ile mücadelesini”, ABD ile Türkiye’nin Irak ve Af-Pak iﬂgallerindeki iﬂbirli¤i çerçevesine oturtarak anlatm›ﬂt›r. Baﬂbu¤, PKK’ye karﬂ› ABD ve Irak yönetimi ile iﬂbirli¤i
içinde olduklar›n› ancak Irak yönetiminden PKK’yi yal›tmak için daha fazla çaba beklentisinde olduklar›n›
belirtmiﬂtir. Baﬂbu¤’un Af-Pak’la ilgili olarak ise ﬂu
sözleri sarf etmiﬂtir: “Bak›n ABD ne diyor?... Pakistan'a söyledi¤i ‘SWAT, Taliban ve El-Kaide için emniyetli bölge’ diyor. Ayn› konuda, Amerika'n›n bir noktada Pakistan'la, SWAT'la ilgili olarak söyledikleri ve
istekleri ile bizim Kuzey Irak'taki isteklerimiz ayn›. Na-
44
s›l onlar Afganistan ile mücadelede oray› çok önemli
görüyorlarsa, biz de Irak'›n kuzeyini önemli görmek durumunday›z.” Bu sözlerin ABD’deki yank›s› ise, Baﬂbu¤’un Haziran 2009’daki ABD ziyaretinde muadili
Michael Mullen’den gelmiﬂtir: “‹lker, PKK konusunda
benim üzerimde çal›ﬂ›yor. Ben de Pakistan konusunda
onun üzerinde çal›ﬂ›yorum. Çünkü Türkiye’nin Pakistan
ile çok iyi iliﬂkileri var. Ve Afganistan ile de çok iyi
iliﬂkileri var.” Ortada çok aç›k bir pazarl›k vard›r. Türkiye’nin Af-Pak’ta görev almas› karﬂ›l›¤›nda ABD de
Kuzey Irak’ta PKK’ye karﬂ› harekete geçecektir ya da
geçilmesini sa¤layacakt›r.
Bu yaklaﬂ›m Türkiye’nin Kürt sorununu, ABD’nin sömürgeci fetih hareketleriyle do¤rudan ba¤lant›l› uluslararas› bir sorun haline getirmiﬂtir. 2001’de ABD’nin
Irak’a yönelik askeri müdahalesinin Kürtlerin hareket
kapasitesini art›raca¤›n› söyleyerek iﬂgale ‘sessiz destek’
veren PKK, ﬂimdi bu iﬂgal hareketinin süreklili¤i için
tasfiyeye zorlanmaktad›r.
Süreç h›zl› ilerlemektedir. Baﬂbu¤’un 29 Nisan konuﬂmas›nda, Türkiye’nin Kas›m’da Kabil’deki iﬂgal güçlerinin komutas›n› üstlenece¤i, bu süreçte 2500 Frans›z
ve ‹talyan askerinin Kabil’den çekilece¤i, aç›¤a ç›kan
boﬂlu¤un ise di¤er NATO üyeleri taraf›ndan doldurulmamas› halinde Türkiye taraf›ndan doldurulabilece¤i
belirtilmiﬂtir. Bir hafta sonra Brüksel’de yap›lan NATO
toplant›s›nda ‹talya ve Fransa’n›n boﬂlu¤unu doldurmaya baﬂka aday ç›kmam›ﬂ, Türkiye Afganistan’daki asker say›s›n› 800’den 2000’e ç›karma karar› alm›ﬂt›r.
DÜNYA
list sald›rganl›¤a karﬂ› direniﬂte Ortado¤u’da önderli¤i
ele alan Siyasal ‹slam, etnik ve mezhepsel bölünmeler
karﬂ›s›nda ezilen halk›n birli¤ini sa¤lamak yerine ayr›mlar› derinleﬂtirmekte ve alternatif bir toplumsal-ekonomik düzen sunmak yerine bir ﬂekilde emperyalist-kapitalist sisteme eklemlenmektedir. Irak’ta, ‹ran’da, Lübnan’da, Filistin’de Siyasal ‹slam’›n farkl› ak›mlar›n›n,
ezilenlerin mücadele potansiyelini bir yere kadar örgütleyebildikleri ancak bir noktadan sonra ezilenlerin ulusal ya da toplumsal kurtuluﬂ özlemlerine yan›t veremeyerek gerileme e¤ilimine girdikleri görülmektedir.
Emperyalist sistem içinde hiyerarﬂi
mücadelesi: ‹ﬂbirlikçili¤in krizi
Türkiye ayr›ca üçlü zirvelerle Pakistan ile Afganistan
aras›nda ‘arabuluculuk’ görevini sürdürmektedir. Pakistan’›n baﬂkenti ‹slamabad’da NATO taraf›ndan oluﬂturulan ‘Temas Noktas› Büyükelçili¤i’ görevi de Türkiye’ye verilmiﬂtir. Nisan baﬂ›nda Strasbourg’da gerçekleﬂen NATO zirvesinde Türkiye’ye yeni dönemde “NATO Genel Sekreter Yard›mc›l›¤›”, “Silahs›zlanmadan
Sorumlu Sekreter Yard›mc› Vekilli¤i” ve “Afganistan
Özel Temsilcili¤i” önerildi¤i hat›rlan›rsa NATO’da görev de¤iﬂimlerinin yaﬂanaca¤› yaz döneminde Türkiye’nin iﬂbirlikçi egemen s›n›flar›n›n baﬂ›m›za yeni belalar sarmas› sürpriz olmayacakt›r. 15 Temmuz’da Kabil’de görev yapan iki Türk askerinin yaﬂam›n› yitirmesi karﬂ›s›nda, AKP hükümetinden ve Genelkurmay’dan ç›t ç›kmamas›, egemenlerin Af-Pak savaﬂ›na
kat›l›m konusunda ciddi bir meﬂruiyet krizi yaﬂad›klar›n›n göstergesidir.
Emperyalizm kriz içindedir. Rakipsiz askeri ayg›tlara
ra¤men dünyay› istedi¤i gibi ﬂekillendirme olana¤›na
sahip de¤ildir. Irak direniﬂi ABD’nin karﬂ› konulmazl›k imaj›n› yerle bir etmiﬂ ve dünya çap›nda direnme
e¤ilimlerini güçlendirmiﬂtir. ﬁimdi de Af-Pak, ABD
aç›s›ndan daha beter bir batak olma yolunda ilerlemektedir. ABD emperyalizminin iﬂbirlikçileri kriz içindedir.
Askeri ve ekonomik entegrasyon temelinde ç›karlar›
ABD ç›karlar› ile özdeﬂleﬂen iﬂbirlikçi egemen s›n›flar,
ABD’nin sömürgeci maceralar›na hay›r deme ya da kat›lmama ﬂans›na sahip de¤ildir. Ancak büyük y›k›m vaat eden bu maceralar, halk›n gözünde bir meﬂruiyet de
taﬂ›mamaktad›r. Siyasal ‹slam kriz içindedir. Emperya-
Emperyalist sistemin geleneksel ve yeni yükselen emperyalist güçleri aras›nda da çok boyutlu bir mücadele
devam etmektedir. Obama yönetimi, ABD’nin küresel
egemenli¤ine rakip olabilecek bir gücün aç›¤a ç›kmas›n› önlemeyi ve geleneksel müttefikleri ile aras›nda
aç›lan mesafeyi kapatmay› hedeflemektedir. Bu mücadele iki yoldan ilerlemektedir: Birincisi, rakiplerin çevrelerine askeri y›¤›nak yap›lmas›; ikincisi de, enerji
kaynaklar› üzerinde kontrolün kimin elinde olaca¤›n› tayin eden enerji nakil hatt› projeleridir.
Yukar›da ayr›nt›l› bir ﬂekilde anlat›ld›¤› gibi Af-Pak savaﬂ› ile ‹ran, Rusya, Orta Asya, Çin ve Hindistan’›n
tam ortas›nda devasa bir askeri temas alan› oluﬂturulmuﬂtur. ABD’nin, Kuzey Kore ile George W. Bush döneminde güç bela imzalanan nükleer silahs›zlanma anlaﬂmas›n› bir kenara b›rakarak yeniden sald›rgan bir
söyleme sar›lmas› da benzer bir projenin parças›d›r.
Kuzey Kore’nin meﬂru müdafa hakk›n› kullanmak için
geliﬂtirdi¤i silahlar› bahane edilerek Kuzeydo¤u Asya’ya y›¤›lmas› planlanan ABD askeri gücü, Japonya'y›
ve (Güney Asya s›n›rlar› Af-Pak savaﬂ› ile kuﬂat›lan)
Rusya ile Çin’in do¤usunu da menziline alacakt›r.
Pyongyang ile ABD aras›ndaki restleﬂme sürdükçe, alt›l› ekip içinde Rusya, Çin, Güney Kore ve Japonya
Kuzey Kore'ye karﬂ› ABD ile birlikte tav›r almaya zorlanacakt›r. Ayr›ca, Kuzey Kore’ye yönelik yapt›r›mlar
s›k›laﬂt›r›larak ve tehdit politikas› sürdürülerek Kuzey
Kore’yi örnek alarak nükleer silah elde etmek isteyebilecek di¤er ülkelere gözda¤› verilecektir.
ABD’nin Do¤u Avrupa’ya yerleﬂtirmeyi planlad›¤› füze kalkan› projesi, Gürcistan ve Ukrayna’n›n NATO
üyelikleri süreci hem Rusya’y› hem de Bat› Avrupa’y›
ABD’nin menziline almay› hedeflemektedir. Türkiye,
Gürcistan ve Ukrayna’n›n NATO üyeliklerine destek
vermekte; Gürcistan’a silah ve askeri e¤itim yard›mlar›nda bulunmaktad›r.
45
DÜNYA
rin k›ymetini art›raca¤› ya da ellerini rahatlataca¤› iddias› ham bir hayalden ibarettir. Gerilimler ﬂiddetlendikçe iﬂbirlikçilik iliﬂkileri derinleﬂmekte ve/veya iﬂbirlikçilerin öne sürüldü¤ü “vekil savaﬂlar” (proxy wars)
yürütülmektedir. ﬁimdilerde kendilerini “yükselen güç”
olarak tan›mlamay› adet edinen iﬂbirlikçiler, bu sahte
motivasyonla gerçekte uﬂakl›¤›n en aﬂa¤›l›k biçimlerine
raz› edilmektedir. Emperyalistler kimi iç çeliﬂkilerini,
bu çeliﬂkilerin yaratt›¤› çat›ﬂman›n y›k›m› ile birlikte,
iﬂbirlikçilere havale etmektedir.
Sermayenin sald›r›lar› ve proleter
nitelikli halk hareketleri: Kapitalist
toplumun krizi
2001’de ABD’nin Irak’› iﬂgalinin Kürtlerin hareket kapasitesini art›raca¤›n› söyleyerek iﬂgale ‘sessiz destek’ veren PKK,
ﬂimdi ayn› sürecin gelece¤i için tasfiyeye zorlanmaktad›r.
Enerji nakil hatlar› da enerji kaynaklar›n›n kimin denetiminde olaca¤›n› belirleyen kritik araçlar olarak emperyalist kapitalist sistemin hiyerarﬂisinin ﬂekilleniﬂinde
rol oynamaktad›r. Petrol ya da do¤algaz kaynaklar›n›n
iletimini kontrol eden hangi ülke ise, bu kaynaklardan
kimlerin, hangi koﬂullarda faydalanaca¤›n› da o belirleyecektir. Bugünkü çat›ﬂma Kafkasya ve Orta Asya
petrol ve do¤algaz›n›n dünya pazar›na kimin arac›l›¤›yla taﬂ›naca¤› üzerinden yürümektedir. Egemenlerin “Do¤u ile Bat›” aras›ndaki enerji koridoru haline getirmeye çal›ﬂt›¤› Türkiye ise, çat›ﬂman›n merkez üslerinden
biri haline gelmiﬂtir. Son olarak büyük gürültü kopar›larak imzalanan Nabucco Boru Hatt› Projesi bu çat›ﬂman›n en iddial› araçlar›ndan biridir.
Enerjide Rusya’ya ba¤›ml›l›ktan kurtulmak isteyen Bat› Avrupa, Nabucco Boru Hatt› Projesi ile Kafkas ve
Orta Asya do¤algaz›n› Türkiye üzerinden nakletmek istemektedir. Ancak Nabucco tart›ﬂ›l›rken Rusya da yaln›zca seyretmemiﬂ, hatta gaz vermesi planlanan Azerbaycan ve Türkmenistan’la gaz al›m anlaﬂmalar› imzalam›ﬂt›r. Boru hatt›n› dolduracak kadar gaz bulunup bulunamayaca¤› meçhuldür. Bu durumda Türkiye, taﬂ›nan
gaz›n yüzde 15’ini alma ﬂeklindeki imtiyaz taleplerini
kald›rm›ﬂt›r. Hayaller da¤›ld›¤›nda bu boru hatt› projesinin nas›l bir sömürgeleﬂtirme arac› oldu¤u da görülmektedir. Boru hatt›n›n geçti¤i bölgelerin, projeyi üstlenen ﬂirketlerin “özel güvenlik birimleri” taraf›ndan
korunaca¤› belirtilmektedir. Bu, egemenlik haklar›n›n
apaç›k ihlalidir. Ayr›ca, enerjide Rusya’ya ba¤›ml› olan
Türkiye, ABD ve Avrupa’n›n Rusya’ya yönelik hamlesine alet olarak Rusya’n›n karﬂ› hamlelerini de üzerine çekmektedir.
Emperyalistler aras› kap›ﬂman›n/gerilimlerin iﬂbirlikçile-
46
Emperyalist kapitalist dünya çok çeﬂitli toplumsal-politik aktörlerin mücadelelerine sahne olsa da, sistemin
her yerde ve her durumda özünü oluﬂturan temel çeliﬂki emek ile sermaye aras›ndaki çeliﬂkidir. Sömürgesel fetih hareketlerinin de, emperyalistler aras› rekabetin de nihai amac› sermayenin emekçi s›n›flar üzerindeki tahakkümünü kurmakt›r. Bu nedenle de ancak
emek sermaye çeliﬂkisini temel alan mücadeleler köklü toplumsal-siyasal dönüﬂümlere do¤ru yol alabilmektedir. Dünya çap›nda neoliberalizme karﬂ› geliﬂen proleter nitelikli halk hareketleri bu aç›dan önemli deneyimler aç›¤a ç›karm›ﬂt›r.
Bugün küresel krizle birlikte emek ile sermaye aras›ndaki çeliﬂkinin uzlaﬂmazl›¤› apaç›k görünür hale gelmiﬂtir. Kapitalist toplum, geliﬂmiﬂ merkezlerin, yeni sömürgelerin, reel sosyalizm sonras› ülkelerin tamam›nda
kriz içindedir. Bu, kendini, emekçilerin kendi ç›karlar›
temelindeki hareketlerde yaﬂanan patlamada da ortaya
koymaktad›r.1
Sonuç
ABD liderli¤indeki emperyalist kapitalist sistem bugün
üç önemli meydan okumayla yüz yüzedir: Sömürgeci
fetih hareketleri karﬂ›s›ndaki ﬂiddetli direniﬂler; geleneksel ve yeni yükselen emperyalist güçler aras› rekabet;
neoliberalizme karﬂ› proleter nitelikli halk hareketleri.
Türkiye egemenlerinin kuvvetli ba¤larla eklemlendi¤i
bu üç çat›ﬂma ekseni ayn› zamanda devrimci müdahalelere olanak veren krizleri de aç›¤a ç›karm›ﬂt›r. Emperyalizmin askeri stratejisi, aktif taﬂeronluk, neoliberalizm, milliyetçilik ve emperyalizmin düﬂman kardeﬂi Siyasal ‹slam topluca kriz içindedir. Bu kriz, ad› geçenlerin hiçbirinin ezilen halklar›n ve emekçi s›n›flar›n birbirinden ayr› düﬂünülemeyecek kurtuluﬂ özlemlerini
bast›ramamas›ndan ya da bu iste¤e yan›t verememesinden kaynaklanmaktad›r. Bu krizlerden ilerici bir ç›k›ﬂ›n
DÜNYA
tek yolu, emekçi halklar›n enternasyonalist ve anti-emperyalist nitelikli toplumsal kurtuluﬂ mücadelelerinin inﬂas›d›r.
Ne var ki, sol hareketin devrimci mücadeleye tercümesi bak›m›ndan politika yaklaﬂ›m›n› gözden geçirmek gerekmektedir.
ABD’nin Irak’tan çekilme sürecini baﬂlatmas›, Afganistan-Pakistan’da savaﬂ›n giderek ﬂiddetlenmesi, ABD ile
Kuzey Kore aras›ndaki restleﬂmenin yeniden baﬂlamas›,
‹ran’da Cumhurbaﬂkanl›¤› seçimi sonras› patlak veren
siyasi kriz ve kitle gösterileri, Honduras’ta gerçekleﬂen
darbe, Çin’in Uygur bölgesinde ç›kan çat›ﬂmalar…
Obama’n›n ilk 6 ayl›k iktidar döneminde ortaya ç›kan
bu geliﬂmeler, yaln›zca ABD gücündeki gerilemeyi tersine çevirmeye yönelik stratejinin planlanm›ﬂ birer parças› olarak de¤erlendirilebilir mi? Kar›ﬂ›kl›k ç›kan bölgelerin ABD ile rekabet ya da düﬂmanl›k içindeki bölgeler oldu¤una bakarak ve ABD’ye mutlak belirleyicilik atfederek, temel çeliﬂkinin ABD ile has›m devletler aras›ndaki çeliﬂki oldu¤unu varsayan bak›ﬂ aç›s›na
göre, evet, öyledir. Ancak ne ABD’nin tersine çevirmeye çal›ﬂt›¤› hakimiyet kayb› böylesine bir mutlak belirleyicili¤e olanak tan›maktad›r, ne de bir ülke salt
ABD ile has›m diye o ülkede s›n›flar mücadelesinin
rafa kalkma zorunlulu¤u vard›r.
‹ﬂin asl›, ABD emperyalizminin dünya hakimiyetindeki
gerilemeyle paralel olarak aç›¤a ç›kan yeni denge aray›ﬂ›nda, ba¤›ms›z siyasi irade oluﬂturabilen her güç, küresel krizin de etkisiyle t›rmanan toplumsal ve politik
krizlere kendi ç›karlar› do¤rultusunda müdahale ederek
belirleyici olmaktad›r. Buna iç rekabet ya da uzlaﬂmaz
karﬂ›tl›klar ekseninde harekete geçen egemen ve ezilen
s›n›flar hep birlikte dahildir. Yani söz konusu olan, basitçe, ABD emperyalizminin sald›r›da, geri kalanlar›n
da savunmada oldu¤u bir dünya de¤ildir. Tarih bütün
s›n›flar› ve uluslar› emperyalizme ve neoliberal kapitalizme karﬂ› devrimci-sosyalist bir ata¤a kalkmaya ça¤›rmaktad›r.
Oysa, reel sosyalizmin çözülüﬂ sürecinden bu yana sosyalistlerin dünya tahlillerinde ezilen s›n›flar›n mücadelesi egemenler aras› çat›ﬂmalar karﬂ›s›nda hükümsüz say›lmakta, ABD karﬂ›s›ndaki her güce ilericilik atfedilmektedir. Bu ba¤lamda, tarihin motor gücü olan s›n›f
mücadelelerinin art›k son buldu¤u (tarihin sonu) iddias›ndaki Francis Fukuyama’yla alay etmek kolay olsa
da ço¤unluk gerçekte Fukuyamac›d›r.2 Uluslararas› siyasi geliﬂmelerin bütününü, s›n›fsal do¤as›na bakmaks›z›n, ABD ile “karﬂ›tlar›” aras›ndaki gerilim ekseninde
aç›klayan dünya tahlilleri, So¤uk Savaﬂ dönemindeki
SSCB-Çin merkezli revizyonist-milliyetçi sapmalar›n
güncel türevleri olarak, çeliﬂkilerin gerçek do¤as›n›
aç›klamakta yetersiz kalan, yenilgi dönemine özgü ezberlerden baﬂka bir ﬂey de¤ildir. Düﬂman›n sald›r›lar›
elbette ortadan kalkmam›ﬂt›r ancak ayn› ﬂey dostlar›n
mücadeleleri için de geçerlidir. Sosyalistler aç›s›ndan,
uluslararas› alanda gerçekleﬂen herhangi bir çat›ﬂma, iﬂçi s›n›f›n›n kurtuluﬂ mücadelesinin önünü açt›¤› ölçüde
anlaml›d›r. Bir emperyalist güce karﬂ› geliﬂen direnç
emperyalist kapitalist sistem içinde daha etkin bir pozisyon almak amac›n› güdüyorsa, bu çat›ﬂman›n ilerici
bir yönü bulundu¤undan söz edilemez. Sosyalistler, yeniden ﬂekillenmekte olan dünyada seyirci de¤il oyuncu
olmak istiyorlarsa, iﬂçi s›n›f›n›n kendi ba¤›ms›z ç›karlar› do¤rultusunda mevcut çat›ﬂmalara nas›l müdahale
edece¤ini ortaya koymak durumundad›r. Burada da
yükseltilecek bayrak 21. yüzy›l sosyalizmine özgü bir
proletarya enternasyonalizmidir.
Üstelik emperyalizmin “küreselleﬂme” diye de an›lan
neoliberal dönemi, s›n›fsal kurtuluﬂtan ba¤›ms›z bir ulusal kurtuluﬂa olanak tan›mad›¤› gibi pek çok uluslararas› sorunu ulusallaﬂt›rmakta, ulusal sorunu da uluslararas›laﬂt›rmaktad›r. Sosyalistler aç›s›ndan, anti-emperyalist ve enternasyonalist mücadele, birinin ihmali di¤erinin inkar›n› beraberinde getirecek acil gündemler haline gelmektedir.
2009 yaz›, sosyalistleriyle, Kürt hareketiyle Türkiye
toplumsal muhalefetinin bütününü anti-emperyalist mücadeleyi öncelikli gündemlerinin bir parças› haline getirmelerini gerektiren olaylara gebedir. Bu, “iﬂi gücü b›rak›p” anti-emperyalizm/enternasyonalizm propagandas›na kalk›ﬂmak anlam›na gelmemektedir. “‹ﬂin gücün”
anti-emperyalist/enternasyonalist içeri¤ini hesaba katmak
anlam›na gelmektedir. Bar›ﬂ hareketinin, ABD Kürdü
öldürsün diye Afganistan-Pakistan’a Paﬂtun öldürmeye
giden ordunun karﬂ›s›na dikilmesi anlam›na gelmektedir. Emek hareketinin, iç içe geçen aç›k/gizli iﬂgal sald›r›lar›na direnen militan iﬂçi hareketleriyle ortak gündemler etraf›nda ortak mücadelelere giriﬂmesi anlam›na
gelmektedir. Emperyalist müdahalecili¤e ve bask›c› rejimlere karﬂ› emek dayan›ﬂmas›n›n örülmesi anlam›na
gelmektedir.
Dipnotlar
1
2
*
“Neoliberalizme karﬂ› özsavunma hareketleri” yaz›s›nda bu hareketlerin ayr›nt›l›
bir incelemesi oldu¤u için burada ayr›ca yer vermedik.
S. Zizek
“Dünya öküzün boynuzlar› üstünde dururmuﬂ,/Her k›p›rday›ﬂ›nda öküz, deprem
olurmuﬂ.../Oysa dünya,halklar›n omuzlar› üstünde durur/K›p›rdas›n da gör!”
(Can Yücel)
47
KR‹Z
Kapitalist
barbarl›¤a
karﬂ›
insanl›k
savaﬂ›
Krize karﬂ› sermayenin e¤ilimleri
belirginleﬂmeye baﬂlad›:
Güvencesizli¤in derinleﬂtirilmesi
ve genelleﬂtirilmesi ile do¤an›n
birikim ad›na fethi!
K
riz sistemi sarsmaya devam ediyor. Ancak
istatistiksel verilerin “beklendi¤i kadar kötü olmamas›”, küçülme oranlar›n›n azalmas› bile dünyadaki tüm zenginliklerin yüzde 73’ünü elinde tutan yüzde 5’lik az›nl›k
taraf›ndan sevinç ç›¤l›klar›yla karﬂ›lan›yor. Her yüzde
1’lik küçülmeyle açl›k s›n›rlar›n›n alt›na itilen milyonlarca mülksüzleﬂtirilmiﬂ proleter ailesine sab›r telkin
ediliyor. Ekonomik küçülmenin azal›p birkaç sene içinde ç›k›ﬂa geçilece¤ine dair hikayelerle emekçi s›n›flara
umut da¤›t›l›yor. Her ﬂeyi hepimizden iyi bilen teknokrasilerinin, bürokrasilerinin, uzmanlar›n›n, müsteﬂarlar›n›n, CEO’lar›n›n “ar›zay›” tan›mlay›p düzeltmesine kadar iﬂçi s›n›f› sessiz tutulmaya çal›ﬂ›l›yor. Bu “düzeltme” faaliyetinin dünyay› nereye götürece¤ine dair tart›ﬂmalar ise genelde teknik analizler düzeyinde sürdürülüyor.
Biyoloji biliminde organizman›n kendini iyileﬂtirme gücünün olup olmad›¤›n›n aç›¤a ç›kaca¤› evreye iﬂaret
eden “kriz” kavram›, hemen hemen tüm bilimlerde bir
48
“dönüm noktas›n›” ifade eder. De¤iﬂime at›fta bulunan
bu dönüm noktas› sistemin yeniden yap›lanmas›na da
kökten niteliksel dönüﬂümüne de yol açabilir. Ancak
özellikle toplumsal olaylarda dönüm noktalar› bir ‘an’›
de¤il süreci ifade eder. Kriz sonras› yeniden yap›lanan
veya kendisi olmayana/karﬂ›t›na dönüﬂen sistemin ipuçlar›/nüveleri kriz öncesi sistemin içinde biriken dinamiklerde görülebilir.
Sistemin kendi içinde yeniden yap›lanma dinamikleri,
ﬂu anda iki temel alandaki e¤ilimlerle ifadesini bulmaktad›r. Birincisi, finans, biliﬂim, medya ve enerji oligarﬂilerinin “çevre dostu” k›l›¤›na girerek öne ç›kard›klar›
“yeﬂil ekonomi” ve ikincisi, son y›llarda y›ld›z› h›zla
parlayan ve ABD hegemonyas›n› sarst›¤› iddia edilen
ülkelerin sermaye birikim süreçleri. Sistemin kendi karﬂ›t›na dönüﬂmesinin dinamikleri ise, 21. yüzy›l›n “ihracat y›ld›zlar›” Bangladeﬂ’te, M›s›r’da, Çin’de son y›llarda giderek yükselen proleter isyanlarda, Peru’dan ‹ngiltere’ye dünyan›n hemen her yerinde kamu hizmetleri emekçilerinin yükselen muhalefetinde; k›r yoksullar›-
KR‹Z
n›n Latin Amerika’da, Hindistan’da, Çin’de, Do¤u Avrupa’da çokuluslu tar›m, maden ve enerji tekellerine
karﬂ› yayg›nlaﬂan direniﬂlerinde gözlenmektedir.
Krizin, “sürekli var olan çeliﬂkilerin ani ve zora dayanan çözümleri” olarak sermaye s›n›flar› lehine çözülemeyip devrimci krize dönüﬂmesine yol açabilecek
olan öfke bir süredir birikmeye ve patlamaya devam
ediyor. Bununla birlikte, dördüncü bunal›m döneminde
h›zla “proleterleﬂen çeliﬂkiler”1, devrimci bir krize dönüﬂmedi¤i ölçüde sermaye içi çat›ﬂmalar›n ve uzlaﬂmalar›n belirleyici olaca¤›n› unutmamak gerekiyor. Son
dönemlerde yükselen milliyetçilik ve özellikle ›rkç› sa¤c› partilerin Avrupa’daki yükseliﬂi, uluslararas› finansal
sistemin yeniden yap›land›r›lmas›na dair tart›ﬂmalar,
Kafkaslar baﬂta olmak üzere enerji hatlar› civar›nda t›rmanan itiﬂ kak›ﬂ, “çevre dostu” enerji kaynaklar› ve sanayileﬂme tart›ﬂmalar› sermaye içi mücadelelerin çeﬂitli yans›malar› olarak göze çarp›yor. Eme¤e karﬂ› güvencesizli¤i ve esnek çal›ﬂmay› derinleﬂtiren düzenlemeler, ücretlere, sendikalara ve kamusal haklara yöne-
lik operasyonlar, tar›mda artan ﬂirket egemenli¤i sermaye içi uzlaﬂma alanlar› olarak öne ç›k›yor. Çat›ﬂmalar›n nereye ba¤lanaca¤›na dair kehanette bulunmak çok
mümkün ve anlaml› görünmüyor ancak, çat›ﬂmalar›n
görünür biçimlerinin ard›ndaki s›n›f mücadelesi dinamiklerinin aç›¤a ç›kart›lmas›n›n, önümüzdeki dönemin
devrimci siyasetinin yolunu tayin edebilmesi aç›s›ndan
önemli faydalar› olaca¤› aç›k.
Emperyalist kapitalist sistemin fetret
devri
Yeni sömürgecilik sisteminin IV. bunal›m dönemindeki kurucu yöntemi olan neoliberalizm söylem düzeyinde ‘gözden düﬂüyor’, ABD’nin askeri güce ve finanslaﬂmaya dayal› egemenli¤i sürdürülemez hale geliyor.
1980 sonras› ABD egemenli¤inin simgesi finans kurumlar› y›k›l›rken (son 19 ayda kapanan banka say›s›
80’e yaklaﬂt›), 20. yüzy›lda ABD hegemonyas›n›n sanayi üstünlü¤ü etraf›nda kuruluﬂunun simgesi General
Motors gibi tekelleri de beraberinde götürüyor. ABD
49
KR‹Z
¤›n› gösteriyor. ‹lk 500 listesinde giren ABD kökenli
ÇUﬁ say›s› bir y›lda 183’ten 168’e, AB kökenlilerin
say›s› da 134’ten 130’a düﬂüyor. Buna karﬂ›l›k Çin,
Rusya, Brezilya ve Hindistan kökenli çok uluslulardan
listeye girenlerin say›s› 35’ten 74’e ç›k›yor ve bu art›ﬂ›n baﬂ›n› Çin çekiyor. Bu e¤ilim, emperyalist kapitalist sistemde yeni bir merkezin oluﬂmakta oldu¤u, tek
kutuplu dünyan›n sonuna gelindi¤i tart›ﬂmalar›n›n yükselmesine yol aç›yor. Ancak bu ülkeler, iddia edilenin aksine, tek bir cepheyi, tek bir kutbu oluﬂturmamaktad›rlar. Hepsi için hala en büyük ekonomik ortak
ABD/AB ve ABD/AB sermayeleridir. Bu ülkelerin
yükseliﬂ e¤ilimlerine ra¤men, ABD ve AB hala dünya
ekonomisinin a¤›rl›k merkezini oluﬂturmaktad›r. BRIC
ülkeleri, dünya kapitalizminin yap›sal sorunlar›n› hafifletecek/uzun vadeye öteleyecek yeni bir sermaye birikimi modelinin üzerine yükselmemektedir. En önemlisi de, askeri aç›dan ABD’nin sistem içinde aﬂ›lamayan
üstünlü¤ü, bu ülkelerin yeni bir kutup olmak bir yana,
“daha fazla söz hakk›” taleplerinin bile büyük çat›ﬂma
gündemleri haline gelmesine yol aç›yor.
Son 19 ayda 80 bankan›n kapand›¤› ABD’de Goldman Sachs
gibi hükümetin ilgisine mazhar olmuﬂ inans tekelleri büyük
oranl› kar art›ﬂlar› aç›klad›lar
egemenli¤inin bir di¤er aya¤›, tüketim merkezi olma
özelli¤i de kredi mekanizmalar›n›n çöküﬂüyle ve son
26 y›l›n zirvesine yükselen iﬂsizlik oran›yla beraber geriliyor.
ABD gerilerken iktisadi olarak yükselen BRIC ülkeleri (Brezilya, Rusya, Hindistan ve Çin) emperyalist kapitalist sistemde daha fazla söz hakk› talep ediyorlar.
2007-2008 y›llar›nda En büyük 500 Çok Uluslu ﬁirket’in (ÇUﬁ) köken ülkeleri bu talebin nesnel dayana-
50
Bu durumun en aç›k örne¤i BRIC ülkeleri taraf›ndan
s›k s›k dile getirilen, “dolar›n yerine uluslarüstü bir küresel rezerv birimi yarat›lmas›” istekleri ve bu ba¤lamda IMF’nin yeniden yap›land›r›lmas› tart›ﬂmalar›nda
gözlemlenebiliyor. Çin hükümeti dolar›n yerine IMF’nin
hesap birimi olarak kulland›¤› ve bugüne kadar sadece “rezerv para” olarak kullan›lan (dolaﬂ›ma girmeyen)
SDR’nin (Special Drawing Rights), uluslararas› parasal
sistemin merkezine yerleﬂtirilmesini istemektedir. Bu
noktada SDR kurunun nas›l hesaplanaca¤› kritik bir tart›ﬂma haline gelmektedir. IMF’nin ilk kuruldu¤unda
SDR’nin de¤eri 0,888671 gram saf alt›na eﬂit olarak
belirlenirken, bu ayn› zamanda ABD dolar›n›n Bretton
Woods Sistemi’ndeki sabit de¤eri olarak kabul ediliyordu. 1973’te Bretton Woods sisteminin çökertilmesiyle
ABD dolar›, Alman Mark›, Frans›z Frank›, Britanya
Poundu ve Japon Yeni’nin oluﬂturdu¤u bir sepet üzerinden belirlenmeye baﬂlan›rken SDR’nin alt›n ile olan
ba¤›n›n kopar›lmas› ABD’ye s›n›rs›z bir senyoraj hakk›2 tan›m›ﬂt›. Ülkelerin IMF’den SDR karﬂ›l›¤› talep
etti¤i dolarlar, ABD taraf›ndan herhangi bir gerçek ekonomik de¤ere yaslanmadan bas›labilmekteydi. AB süreci ile SDR’nin de¤eri, ABD Dolar›, Euro, Britanya Poundu ve Japon Yeni’nin oluﬂturdu¤u bir sepet üzerinden belirlenmeye baﬂlad›. Ancak SDR, dolaﬂ›mdaki bir
para olmad›¤› için, daima SDR’nin ABD dolar› karﬂ›l›¤› üzerinden uluslararas› parasal iﬂlemler yürütüldü;
yani ABD’nin karﬂ›l›ks›z dolarlar› karﬂ›l›k kazand›. Bu
aç›dan bak›ld›¤›nda SDR’nin dolara alternatif ayr› bir
KR‹Z
para olarak ortaya ç›kmas› ABD taraf›ndan kabul edilemeyecek bir öneridir; bu öneri ancak dolar›n uluslararas› piyasalarda alaﬂa¤› edilmesiyle hayata geçirilebilir. Fakat bu önerinin baﬂ›n› çeken BRIC ülkelerinin toplamda 2.8 trilyon dolarl›k rezervleri ile dünyadaki tüm dolarlar›n yüzde 42’sini elinde tutuyor olmas›, hem güçlerini hem de dolar› neden hemen “aﬂa¤›ya alamad›klar›n›” aç›klamaktad›r. Ya da bu ülkelerin
sermaye birikiminin ABD’nin senyoraj hakk›yla teminat alt›na al›nm›ﬂ tüketici gücünü tatmin etmeye dayal› olmas›, sistemde bugünden yar›na radikal de¤iﬂiklikler yaﬂanmas›n› engellemektedir. Bu koﬂullar alt›nda
BRIC ülkeleri zaman zaman Euro alternatifini öne ç›karmakta, en fazla kendi aralar›ndaki ticarette dolar
kullanmamay› tart›ﬂabilmekte ya da karﬂ›l›ks›z dolar›n
SDR karﬂ›l›¤›n› belirleyecek sepette kendi paralar›n›n
da yer almas›n› isteyebilmektedir.
Bu noktada baﬂta IMF olmak üzere emperyalist kuru-
luﬂlar›n yeniden yap›land›r›lmas› sürecini abart›l› biçimde “Çok kutuplu istikrarl› bir dünya sistemine geçiﬂ”
olarak tan›mlamak da yan›lt›c› ça¤r›ﬂ›mlara yol açabilmektedir. Ancak kapitalist sistemin egemenlik sorunlar›n›n giderek t›rmand›¤› da aç›kt›r. ‹çinde bulundu¤umuz konjonktür kapitalist sistemin egemenlik sorunlar›n›n yaﬂand›¤› ve bu yüzden sürece etkili merkezi müdahaleler yap›lamad›¤› 1929 sonras› konjonktüre benzemektedir, ancak bir önemli farkla: Sistemde yeni bir
hegemonik güç belirmemekte, sistem giderek bir “fetret devri”ne sürüklenmektedir. Bu aç›dan baﬂta IMF olmak üzere emperyalist kuruluﬂlar›n yeniden yap›land›r›lmas› tart›ﬂmalar›, bu tarihi dersin haf›zalarda edindirdi¤i yer nedeniyle gündeme gelmektedir. 2007 y›l›nda
elindeki alt›nlar› elden ç›kartmaya, kadro azaltmaya ve
d›ﬂ bürolar›n› kapatmaya baﬂlayan IMF’nin G20 zirvesiyle mezar›ndan hortlat›lmas›, sürece merkezi müdahale ihtiyac›ndan kaynaklanmaktad›r. Ancak bu projenin
ABD gerilerken iktisadi olarak yükselen BRIC ülkeleri (Brezilya, Rusya, Hindistan ve Çin) emperyalist kapitalist sistemde daha
fazla söz hakk› talep ediyorlar. En büyük 500 Çok Uluslu ﬁirket aras›nda Çin, Rusya, Brezilya ve Hindistan kökenli çok uluslulardan listeye girenlerin say›s› 35’ten 74’e ç›k›yor ve bu art›ﬂ›n baﬂ›n› Çin çekiyor.
51
KR‹Z
Çin’in en büyük
baﬂar›s›, eme¤in
de¤ersizleﬂtirilmesi
sürecinin en iyi
yönetildi¤i ülkelerden
birisi olmas›,
“kullan›l›p at›lan
iﬂçiler”in anavatan›
haline gelmesidir.
Günde 16 saate yak›n
sürelerde, güvencesiz,
ölümüne çal›ﬂt›r›lan
iﬂçilerin ve giderek
yoksullaﬂan k›r
emekçilerinin 3 ayda
gerçekleﬂtirdi¤i 58 bin
direniﬂ, ‘Çin
rüzgar›n›n biçti¤i
f›rt›na’ olarak
kay›tlara geçmektedir.
merkezinde, Obama’n›n emperyalistler aras› daha fazla
iﬂ birli¤ini vaat eden siyaseti oldu¤u da unutulmamal›d›r. ABD kimi mevzi kay›plar›n› göze alarak uluslararas› sistemdeki egemenli¤ini sürdürmeye çal›ﬂmaktad›r.
Kriz döneminde büyümeyi sürdüren Çin’in “yeni ve
daha bar›ﬂç›l bir dünyada” ekonomik güce (yumuﬂak
güce) dayal› bir hegemon aday› oldu¤u iddias› ise asl›nda neden k›sa ve orta vadede hegemon aday› olamayaca¤›n› ifade etmektedir. Zira askeri güç emperyalist-kapitalist sistemin egemenli¤inin olmazsa olmaz›d›r
ve ABD’nin devasa askeri güç birikimi ve yeni “yat›r›mlar›” göz önüne al›nd›¤›nda, Çin’in veya Rusya’n›n
bu konuda kat etmesi gereken daha çok yol vard›r. Ayr›ca bir önceki egemenlik devrine bak›ld›¤›nda,
ABD’nin ekonomik gücünün üstünlü¤ü sayesinde Britanya’dan hegemon rolünü devralmas› 2 yüzy›l sürmüﬂtür ve dünya savaﬂlar›n› atom bombas›yla “bitirdikten”
sonra ABD egemenli¤i tesis edilebilmiﬂtir. Daha da
önemlisi, hegemonik güç olarak “fetret devrini” sona
erdirmenin yolu, emekçi s›n›flar ve ezilen haklar› zapturapt alt›na alma yetene¤ini göstermekten geçmektedir.
‹ngiltere’nin klasik sömürgecilikle, ABD’nin yeni sömürgecilikle ve nihayet neoliberal yeni sömürgecilikle
sa¤lad›¤› egemenli¤i mümkün k›lan, sermaye birikimi
önündeki engelleri kald›r›rken oluﬂan tepkileri zor ve
r›za mekanizmalar›yla etkisiz hale getirme iddialar›d›r.
Bugün hiçbir gücün tek baﬂ›na bu iddiay› gö¤üslemesi mümkün görünmemektedir,
Öne ç›kan aktörler, seçenekler ve
krizleri…
Krizle beraber derinleﬂen emperyalist sistemdeki egemenlik sorunlar›, yeni hegemon aday› olarak Çin ve
Rusya’n›n an›lmas›na neden oluyor. Körfez ülkeleri,
Hindistan ve Brezilya ise bu “fetret devri” ortam›nda
emperyalist kapitalist sistemin hiyerarﬂisi içinde yukar›
do¤ru ad›mlar atan “büyük ekonomik güçler” olarak
ifade ediliyor. ABD ve Avrupa merkezli “bat› kapitalizmi”ne karﬂ› “do¤u kapitalizmi”nin yükseliﬂi gibi tart›ﬂmalar ile çok kutuplu yeni bir dönem aceleci biçimde muﬂtulan›yor. Bütün bu spekülatif tart›ﬂmalar›n ötesinde, bu güçlerin öne ç›k›ﬂ›n›n kapitalist birikim aç›s›ndan temellerinin anlaﬂ›lmas› ve geleneksel emperyalist merkezlerin yapaca¤› karﬂ› hamlelerin ipuçlar›n›n
aranmas›, halk s›n›flar›na dayat›lmas› muhtemel krizden
ç›k›ﬂ seçenekleri hakk›nda fikir verecektir. Hegemonya
ancak ve ancak “sermayenin en güçlü ve en ileri görüﬂlü fraksiyonu” önderli¤inde kurulabilir. Bu fraksiyonlar›n oluﬂumunu zembille inen bir kurtar›c› olarak
gökte de¤il, kriz öncesinde belirmeye baﬂlayan e¤ilimlerde aramak gerekmektedir. Kriz bu hegemonik gücün
ipleri devrald›¤› bir geçiﬂ sürecidir. ‹ﬂte bu yüzden öne
ç›kan aktörlerde örnek gösterilen sermaye birikim süreçleri ve geleneksel güçlerce öne ç›kar›lan seçenekler,
daha sonras›nda güç dizgesi nas›l ﬂekillenirse ﬂekillensin, önümüzdeki döneme dair bir fikir verecektir. Ayr›ca bu seçeneklerin ﬂimdiden belirmeye baﬂlayan krizleri de devrimci ç›k›ﬂ kanallar›n› gösterecektir.
‹lk olarak son süreçte öne ç›kan ülkelere bakarsak; bu
52
KR‹Z
ülkelerdeki sermaye birikiminin ve yüksek büyüme
oranlar›n›n üzerinde yükseldi¤i temel özelliklerden biri,
neoliberal emek rejiminin en vahﬂi koﬂullar›nda çal›ﬂmaya mahkum edilmiﬂ milyonlar›n kan›n› emen büyük
bir proleterleﬂtirme sürecini baﬂar›yla hayata geçirmiﬂ
olmalar›d›r. ‹kinci en önemli özellik ise, madencilik,
enerji ve g›da sektörlerinde yo¤unlaﬂan tekellerin do¤an›n s›n›rlar›n› zorlayan faaliyetleridir.
Örne¤in, Çin’in en büyük baﬂar›s›, neoliberal eme¤in
de¤ersizleﬂtirilmesi sürecinin en iyi yönetildi¤i ülkelerden birisi olmas›, “kullan›l›p at›lan iﬂçiler”in anavatan›
haline gelmesidir. Günde 16 saate yak›n sürelerde, güvencesiz, ölümüne çal›ﬂt›r›lan iﬂçilerin (Çin’de y›lda ortalama 100 bin kiﬂi iﬂ kazalar›nda hayat›n› kaybetmekte) ve giderek yoksullaﬂan k›r emekçilerinin 3 ayda
gerçekleﬂtirdi¤i 58 bin direniﬂ, ‘Çin rüzgar›n›n biçti¤i
f›rt›na’ olarak kay›tlara geçmektedir. Çin giderek artan
enerji ihtiyac›n›n çözümünde yüzde 80 oran›nda kömür
reaktörlerini kullanmaktad›r ve enerji üretim maliyetlerini düﬂük tutma kayg›s› nedeniyle günde ortalama 1015 iﬂçi madenlerde hayat›n› kaybetmektedir. Ülkede,
kapitalizmin do¤aya verdi¤i tahribat sonucunda havan›n
ve suyun kirlenmesi yüzünden her y›l yüz binlerce insan yaﬂam›n› yitirmektedir. Ekonomisi büyük oranda
ihracata dayal› olan Çin’de küresel kriz nedeniyle yaﬂanan iﬂsizlik ve artan köye dönüﬂlerin etnik çat›ﬂma
ﬂeklinde tezahür eden sonuçlar› ise Uygur’da yüzlerce
kiﬂinin öldü¤ü olaylarla aç›¤a ç›kmaktad›r. Yoksulluk
içerisinde k›vranan Sudan’› parselleyerek ad›n› duyuran
Çin’in dev petrol ﬂirketi Petrochina ise, May›s 2009
itibar›yla dünyan›n en büyük ﬂirketi taht›na oturmaktad›r ve g›da krizini tetikleyen bioyak›t sektörüne de h›z-
la giriﬂ yapmaktad›r.
Küresel fabrikalar› besleyen enerji tedarikçili¤i ile öne
ç›kan Rusya ise bir taraftan Kafkaslar’da enerji ak›ﬂ›n› denetim alt›na alacak sa¤lam ad›mlar atarken, bir taraftan Asya ve Kafkaslar için ciddi bir proleterleﬂtirme
yata¤› olarak göze çarpmaktad›r. Sadece baﬂkent Moskova’da 2 milyona yaklaﬂan göçmen iﬂçi inﬂaat, otomotiv ve tekstil sektörlerinde istihdam edilmektedir. 12
saate varan çal›ﬂma saatleri ve a¤›r çal›ﬂma koﬂullar›
alt›nda ezilen göçmen iﬂçiler, sertleﬂtirilen göçmenlik
yasalar›yla denetim alt›na al›nmaya çal›ﬂ›lmaktad›r (Örne¤in 2008’de 118 bin olan Türkiyeli iﬂçi say›s›n›n
2009’da 4 bine düﬂmesi sadece krizle de¤il, yasalar›n
sertleﬂmesi sonucu kay›t d›ﬂ› çal›ﬂt›rma biçimlerinin
yayg›nlaﬂmas›yla da aç›klan›yor). Rusya’daki 7 milyonu aﬂan iﬂsiz say›s› göçmen iﬂçilere yönelik faﬂizan uygulamalar›n artmas›na neden olmaktad›r. Ülke iﬂsizlik,
ücretlerin ödenmemesi, fabrikalar›n kapat›lmas› gibi nedenlerle s›k s›k göçmen ve Rusyal› iﬂçilerin eylemleriyle sars›lmaktad›r. Büyük sanayi kentlerini birbirine
ba¤layan otobanlar›n kesilmesi giderek yayg›nlaﬂan eylem biçimleri olarak öne ç›karken, intihar ve açl›k
grevleri de görülmeye baﬂlanm›ﬂt›r. Almanya’n›n Opel
otomotiv ﬂirketinin kontrolünü ele geçirmeye haz›rlanan
Rus araba imalatç›s› GAZ Grubunun 5,800 iﬂçisini iﬂten ç›kartmas› büyüyen devin “yumuﬂak karn›n›” göstermektedir.
Emperyalist sistemde “baﬂa oynad›¤›” öne sürülen Çin
ve Rusya d›ﬂ›nda, baz› yükselen ekonomilerde de benzeri özellikler göze çarpmaktad›r. 2007 Sat›n Alma Gücü paritesi dikkate al›narak dünyan›n dördüncü büyük
Sömürgeci haydutlar› kovaca¤›z!
Uluslararas› Para Fonu (IMF) ve Dünya Bankas›’n›n (DB) ortak toplant›s› bu y›l 6-7
Ekim 2009 tarihleri aras›nda ‹stanbul’da yap›lacak. Kapitalizmin küresel krizinin
ana gündemi oluﬂturaca¤› toplant›larda, çok uluslu kapitalist ﬂirketlerin, emperyalist devletlerin temsilcileri ve bürokratlar› krizin yükünü emekçilerin s›rt›na daha
fazla y›kacak ve milyarlarca insan›n hayat›n› karartacak politikalar›n kararlar›n› ‹stanbul’da alacaklar.
Uluslararas› finans kuruluﬂlar›n›n zirvesi olan ve her y›l gerçekleﬂtirilen IMF – DB
toplant›lar›, üç y›lda bir ABD d›ﬂ›nda yap›l›yor. ABD d›ﬂ›nda yap›lan IMF – DB toplant›lar› 2000 y›l›nda Prag’da, 2003’te Dubai’de 2006’da ise Singapur’da gerçekleﬂtirildi.
‹simleri beraber an›lan bu kardeﬂ kurumlar›n kuruluﬂu ‹kinci Paylaﬂ›m Savaﬂ›’na
kadar uzanmaktad›r. ‹kinci Paylaﬂ›m Savaﬂ› s›ras›nda Temmuz 1944’te ABD’nin
küçük bir kasabas› olan Bretton Woods’ta toplanan Birleﬂmiﬂ Milletler konferans›nda uluslararas› ticaret ve finans sistemini düzenlemek amac›yla ‹ngiltere
IMF, DB ve Uluslararas› Ticaret Örgütü’nün kurulmas›n› önerdi. ABD’nin önerisiyle
IMF ve DB’n›n kurulmas›na karar verildi ve bu iki kardeﬂ kurum savaﬂ sonras›
uluslararas› tekellerin ç›karlar›n› korumak üzere 1946 y›l›nda fiili olarak ABD’de
çal›ﬂmalar›na baﬂlad›. 1948 y›l›nda GATT (Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlaﬂmas›) görüﬂmeleri baﬂlad› ve görüﬂmelerin belli bir düzeye getirilmesiyle 1995
y›l›nda üçüncü kardeﬂ Dünya Ticaret Örgütü (WTO) kuruldu.
Kuruluﬂundan bugüne emperyalist devletlerin ve uluslararas› tekellerin ç›karlar›n›
dünya genelinde korumay› amaçlayan bu iki kurum hükümetlere ve meclislere
kabul ettirdikleri uygulamalarla, emekçilere iﬂsizlik, yoksulluk ve örgütsüzlük sundu. IMF yap›sal uyum programlar› ile ödeme güçlü¤ü çeken ülkelerde uluslararas› tekellerin ç›karlar› do¤rultusunda e¤itimin, sa¤l›¤›n, suyun, enerjinin, tar›m›n piyasalaﬂt›r›lmas›na önayak oldu. Dünya Bankas› ise kalk›nma projeleri ad› alt›nda
geliﬂmekte olan ülkeleri dünya emperyalist-kapitalist sistemine daha fazla ba¤layacak politikalara uygun projeler dayatma görevi üstlendi.
Hükümet, IMF-DB toplant›lar›na kat›lacak 13 bin kiﬂi için yüksek düzeyde güvenlik sa¤layaca¤›n› duyurdu. 2004 y›l›ndaki NATO toplant›s›nda uygulanan devlet
terörünün bir benzeri yine bizi bekliyor olacak. Emperyalist soyguncular ise ülkemizin düﬂündükleri gibi dikensiz bir gül bahçesi olmad›¤›n› görecek!
53
KR‹Z
ekonomisi noktas›na yükselen Hindistan ise, hizmetler
sektörüne ald›¤› yabanc› sermaye ile öne ç›karken, beyaz yakal›lar›n iﬂçileﬂmesinin ve hizmetlerin ticarileﬂmesinin pilot ülkesi durumundad›r. Ülkede IT (Bilgi
Teknolojisi) ve BPO (‹ﬂ Süreci Taﬂeronlu¤u) alan›nda
boy gösteren ﬂirketlerin yüzde 60’› Goldman Sachs,
Washington Mutual, Citigroup, Bank of America, Morgan Stanley and Lehman Brothers gibi ABD’nin finansal tekelleri ad›na çal›ﬂmaktad›r. Özellikle bilgisayar
hizmetleri sektöründe y›ll›k cirosu bu y›l 40 milyar dolar› geçen Hindistan’da 830 milyon kiﬂi günde 2 dolardan az gelirle yaﬂam savaﬂ› vermektedir. Hindistan’›n
gözbebe¤i sektörlerinden olan ihracata yönelik tar›ma
geçiﬂ ile çok uluslu tohum tekellerinin ve finans kapitalin borç tuzaklar›n›n a¤›na düﬂürülen köylülerde intiharlar yayg›nlaﬂmaktad›r. Ülkede 1997-2007 y›llar› aras›nda intihar eden çiftçilerin say›s› 200 bine yaklaﬂm›ﬂt›r. Çiftçi intiharlar›n›n en çok oldu¤u eyalet ise, ironik bir biçimde, yükselen finans merkezi Mumbai Borsas›’na ev sahipli¤i yapan ve 21 ayr› dolar milyarderi bar›nd›ran Maharashtra eyaletidir. Yeni finans
merkezi Mumbai kenti, ayn› zamanda sermayenin kentsel talan›n›n da tavan yapt›¤›, yoksullar›n evsizleﬂtirildi¤i bir kent olarak öne ç›kmaktad›r.
Bir di¤er cazibe merkezi, Körfez ülkelerinin ekonomik
ç›k›ﬂ› da sadece bir dönem ﬂiﬂen petrol fiyatlar›nda de¤il, Pakistan’dan, Bangladeﬂ’ten, Hindistan’dan, M›s›r’dan, Filistin’den ve Lübnan’dan gelen, hiçbir vatandaﬂl›k hakk›na sahip olmayan milyonlarca proleterin al›n
terine dayal›d›r. Bu aç›dan Körfez tüm bölge için önemli bir proleterleﬂtirme yata¤› olarak öne ç›kmaktad›r. Örne¤in Dubai’de çal›ﬂan iﬂçilerin %80-90’› hiçbir güvencesi ve hakk› olmayan göçmen iﬂçilerdir. Bölgenin ihracat merkezi olan M›s›r’›n y›ld›z›n›n yükselmesinin bir
nedeni de borsas›n›n yüzde 50’sini elinde tutan Körfez
sermayesidir. Ancak M›s›r’daki parlayan y›ld›z›n göstermedi¤i gerçeklik, günde 2 dolar›n alt›nda gelirle yaﬂam
savaﬂ› veren 15 milyon M›s›rl›, gizledi¤i devrimci ç›k›ﬂ
potansiyeli ise son 6 ayda patlak veren ve ço¤unlu¤u
fiili militan direniﬂler olarak örgütlenen 60’›n üzerinde
grevdir. Emekçilerin kan› ve al›n teri üzerinden biriken
Körfez fonlar›, bugün ABD ve ‹ngiltere’nin dev finans
tekellerinin imdad›na yetiﬂmektedir.
Brezilya ise Latin Amerika’da bölgesel bir ekonomik
güç olarak öne ç›kmaktad›r. Uruguay’›n temel sektörü
et endüstrisinin yüzde 50’sini ele geçiren, Bolivya’daki petrol ve gaz kaynaklar›n›n yar›s›na yak›n›n› iﬂleten,
Peru’daki fosfat ve çinko madenlerini elinde tutan, Paraguay’›n ihracata yönelik soya fasulyesi üretiminin
%95’ini kontrol eden Brezilya, ayn› zamanda bioyak›t
54
üretiminde ABD ile beraber baﬂ› çekmektedir. Enerji
ve tar›m tekellerinin sürdürdükleri bioyak›t ataklar› küresel g›da krizine ve k›r emekçilerinin h›zla proleterleﬂmesine zemin haz›rlamaktad›r. May›s ay›nda Türkiye Petrolleri Anonim Ortakl›¤› ile Brezilya petrol ﬂirketi Petrobras aras›nda Karadeniz'de petrol arama üzerine bir anlaﬂma imzalanm›ﬂt›r. Brezilya bugün IMF ve
Dünya Bankas›’na fon vermeye haz›rlanmakla övünürken, bu “baﬂar›s›”n› IMF ve Dünya Bankas› programlar›yla kentlerin etraf›nda biriken ucuz emek ordusuna
borçludur. Ancak kriz Brezilya’da da oyunu bozuyor.
‹hracata yönelik büyüyen Brezilya ekonomisinin kriz ile
beraber küçülmeye baﬂlamas›yla yükselen iﬂsizlik, sosyal liberal sentezci Lula’n›n bugüne kadar muhalefeti
sat›n almaya yeten seçmeci sosyal politikalar›n›n yetersizleﬂmesine neden olacakt›r. 2009 y›l›n›n ﬁubat ay›nda yükselen finans merkezi Sao Paolo’daki bir gecekondu mahallesinde “suça karﬂ› mücadele” ad›na yap›lan operasyona bir gencin öldürülmesi üzerine patlak
veren isyanda, yaﬂlar› 14 ile 29 aras›nda de¤iﬂen 20
çocu¤un ve gencin katledilmesi, bu öngörüyü kuvvetlendirmektedir.
Emperyalist merkezlerde sert
rüzgarlar esiyor
Kriz sürecinde giderek sertleﬂen rekabet koﬂullar› karﬂ›s›nda, “do¤unun parlayan y›ld›zlar›”n›n en vahﬂi emek
rejimi uygulamalar›, emperyalist merkezlerde bugüne
kadar belirli bir çekirdek iﬂçi s›n›f›n› da hedef alacak
ﬂekilde geniﬂletilmektedir. Bugüne kadar k›smen varl›¤›n› koruyan güvenceler de ortadan kalkmakta, ayr›cal›klar› korumaya yönelik geleneksel sendikal çizgi umut
olmaktan ç›kmakta, “iﬂçi aristokrasisinin krizi” derinleﬂirken sokaklarda eme¤in sesi duyulmaya baﬂlamaktad›r. ABD’de GM’nin hükümete devrinden sonra, Obama’n›n talimat›yla ﬂirketin rasyonalleﬂtirilmesi ad› alt›nda sendikan›n tasfiyesi, sa¤l›k harcamalar›n›n k›s›tlanmas›, esnek çal›ﬂma modellerinin geliﬂtirilmesi gibi
eme¤i de¤ersizleﬂtirme ata¤›na geçilmesi önemli bir iﬂarettir. ABD’de hem kamuda hem de özel sektörde
s›kça yaﬂanmaya baﬂlanan ücret kesintileri iﬂçi eylemlerine neden olmaktad›r. Sadece ABD’de de¤il Avrupa’da, Avusturalya’da ve Kanada’da hem özel sektörde hem de kamu hizmetlerinde ücret kesintileri, iﬂten
ç›karmalar, esnekleﬂtirme-güvencesizleﬂtirme ad›mlar›
karﬂ›s›nda grevler ve direniﬂlerin giderek yayg›nlaﬂt›r›lmas›, geleneksel emperyalist merkezlerde görece güvenceli çal›ﬂanlardan göçmen iﬂçilere kadar tüm emekçi s›n›flar› hedef alan büyük bir “rekabet gücü” sald›r›s› yaﬂand›¤›n› göstermektedir.
KR‹Z
Amerika’da, Avrupa’da
ve Avusturalya’da
hem özel sektörde hem
de kamu hizmetlerinde
ücret kesintileri, iﬂten
ç›karmalar,
esnekleﬂtirmegüvencesizleﬂtirme
ad›mlar› karﬂ›s›nda
grevler ve direniﬂlerin
giderek yayg›nlaﬂmas›,
geleneksel emperyalist
merkezlerde görece
güvenceli çal›ﬂanlardan
göçmen iﬂçilere kadar
tüm emekçi s›n›flar›
hedef alan büyük bir
“rekabet gücü” sald›r›s›
yaﬂand›¤›n›
göstermektedir
Durumun en trajik yan› bu sald›r›lar yaﬂan›rken yeni
bir Keynesçi dönemin baﬂlayaca¤›na, hatta bu dönemin
Keynesçili¤i’nin çevreci yönelimi de olaca¤›na dair kehanetlerin, miad› dolmak üzere olan sendika bürokrasileri taraf›ndan hala umut olarak sunulmas›d›r. Merkez
ülkelerde, hem egemen s›n›flar kat›nda hem de sendikal bürokrasi içinde önümüzdeki döneme dair üç vurgu öne ç›kmaktad›r: Finans›n denetim alt›na al›nmas›,
yeﬂil ekonomi ve Keynesçili¤in geri dönüﬂü…
Finansal tekelleﬂmeye bir ad›m daha
Sermaye kesimlerinin ve onlar›n organik ayd›nlar›n›n
kriz üzerine yürüttükleri tart›ﬂmalar›n merkezinde spekülatörlerin açgözlülü¤ü, bankalar›n aﬂ›r› risk iﬂtah›, derecelendirme kuruluﬂlar›n›n yolsuzluklar› gibi vurgular
öne ç›k›yor ve finansal denetimin art›r›lmas› üzerine
genel bir konsensüs oluﬂuyor. Elbette krizi denetimsizlikle aç›klamak, k›zam›k hastas›na “yüzünde k›rm›z› benekler ç›kt›¤› için hastas›n” demekle benzer bir yaklaﬂ›md›r ve zaten bu tart›ﬂmalar› yürütenler aç›klay›c› olmak gibi bir dertle hareket etmemektedir. Denetim, düzenleme ve buna uygun küresel mekanizmalar›n kurulmas› talebi tekelci mali sermayenin stratejik bir ad›m›d›r. Türkiye’de neoliberal dönüﬂümün yürütücülü¤ünü
yapan Kemal Derviﬂ’ten, spekülatör George Soros’a,
Bill Gates’e kadar geniﬂ bir yelpazenin, krizin kayna¤› olarak a¤›z birli¤i etmiﬂçesine finansal sistemdeki
denetim eksikli¤ini göstermesi tesadüf de¤ildir. ABD’de
‘Finansal ‹stikrar Denetleme Kurulu’ kuruldu¤u bir dönemde, G20 zirvesi karar›yla küresel “Finansal ‹stikrar
Kurulu”nun çal›ﬂmalar›na baﬂlamas› manidard›r.
Denetim, düzenleme ve standartlaﬂt›rma, piyasaya giriﬂlerin çeﬂitli mekanizmalarla s›n›rland›r›lmas› ve dolay›s›yla tekellerin egemenli¤inin pekiﬂmesi anlam›na gelmektedir. Son krizin orta büyüklükteki finansal oyuncular›n› piyasadan süpürdü¤ü s›r de¤ildir. Kurallar› s›k›laﬂt›r›lm›ﬂ mali piyasalar, piyasa anarﬂisinin çözümü
olarak tekelleﬂmeyi h›zland›racak, giderek sadece büyük
oyuncular›n serbest avlanma alan› haline gelecektir.
G20 ve IMF etraf›nda kurulaca¤› savunulan bu mekanizmalar, elbette ki finansal piyasalardaki güç iliﬂkileri
üzerinden ﬂekillenecektir ve en büyük finansal tekeller
bu süreçten avantajl› ç›kman›n hesaplar›n› yapmaktad›r.
Daha da önemlisi, finansal düzenleme ad›na at›lan
ad›mlar, kriz sonras› h›z kazanan yüksek finans yanl›s› devlet müdahalelerinin küresel düzeyde merkezileﬂmiﬂ yap›larla desteklenmesi, tekelleﬂmiﬂ ulusötesi iktidar ayg›tlar›yla sürdürülebilir hale getirilmeye çal›ﬂ›lmas›n› ifade etmektedir. ‹kinci Dünya Savaﬂ›’n›n ard›ndan
Bretton Woods anlaﬂmas›yla kurulan IMF ve Dünya
Bankas›’n›n, tekelci sermaye için iﬂlevi ne ise, IV. Bunal›m Dönemi’nin zorlu günlerinde bu yap›lar›n ve yeni kurulacak olanlar›n tekelci mali sermaye için anlam›n›n o olmas› beklenmektedir. Tüm bu düzenlemelerin yeni bir Bretton Woods süreci olarak adland›r›lmas›n›n böylesi bir anlam› vard›r. Yeni oluﬂturulan Finansal ‹stikrar Kurulu bu noktada önemli bir örnektir. Kurulun üyelerinin büyük bir bölümü ülkelerin özerk merkez bankas› ve finans düzenleme kurullar›n›n yöneticileri, IMF, Dünya Bankas›, OECD temsilcileri gibi hal-
55
KR‹Z
ka hesap verme zorunlulu¤u olmayan “teknokratlar”dan
oluﬂmaktad›r. Böylece tekelci mali sermayenin tek tek
ülkelerde, halk›n siyasi müdahalesinden ar›nd›r›lm›ﬂ finansal üst kurullar vas›tas›yla sa¤lanan egemenli¤inin
merkezileﬂmesi sa¤lanmakta, bu tekelleﬂme sürecinin
kapitalist sistemin anarﬂik yap›s›na çözüm olaca¤› ümit
edilmektedir.
ler geri ödenemez ve beklenen faiz gelirleri de realize
olmaz. Bu aç›dan kapitalist birikim her zaman belirsizliklerle maluldür. Sanayi sermayesinin en ilkel halinden
günümüzün tekelci mali sermayesine kadar, sermaye birikimi spekülasyona (ancak giderek büyüyen-büyümek
zorunda olan ve en sonunda sistemin ana karakteri olarak tan›mlanan spekülasyona) dayal›d›r.
Son dönemde IMF ve Dünya Bankas› gibi uluslararas› kurumlar›n yönetimlerinin, kendilerine neoliberal/muhafazakar demeyen, Keynesçi vurgular› olan kesimlerce devral›nmas›na aﬂ›r› bir önem atfedilerek, bu kurumlar›n daha üretken ve eﬂitlikçi bir dünya yaratarak krizi aﬂmada etkili rol oynayabilece¤ini söyleyenlerin say›s› da az de¤ildir. Bu safça iyimserli¤in arkas›nda, neoliberal dönüﬂümün ve finanslaﬂma, hizmetleﬂme gibi
e¤ilimlerin yap›sal-tarihsel gerekçelerini, sistemin zorunluluklar›n› göz ard› ederek, ekonomi politikalar›yla belirlenmiﬂ tercihlerin, kötü spekülatörlerin oyunu olarak
kabul edilmesi yatmaktad›r
Kapitalizmin tekelci aﬂamas›nda ise aﬂ›r› birikim sorunu daha da derinleﬂir. Finanslaﬂman›n ve askerileﬂmenin art›ﬂ e¤ilimi, bu sorunun “çözümü”ne dair getirilen
çeﬂitli çözümlerdir. Finans kapitalin, kapitalist üretim
sürecinin tüm devrelerinin (üretim, dolaﬂ›m…) efendisi
haline geliﬂi, “spekülasyoncu kötü kapitalistlerin”, belirli stratejik oyunlarla “üretken iyi kapitalistleri alt etmesi”nin de¤il, sistemin tarihsel evriminin kaç›n›lmaz sonucudur. Bu aç›dan yaﬂad›¤›m›z kriz, kapitalizmin
70’lerde iﬂin içinden ç›k›lmaz hale gelen aﬂ›r› birikim
krizi karﬂ›s›nda 30 y›ld›r giderek derinleﬂen e¤ilimlerin
bir sonucudur.
Spekülasyon, kapitalist sistemdeki ar›zi bir sapma de¤il
kapitalizmin tarihsel e¤ilimlerinin kaç›n›lmaz k›ld›¤› bir
sonuçtur. Öncelikle ﬂunu belirtmek gerekir ki, kapitalizm her zaman spekülasyoncudur ve bu karakterinin temeli üretimin piyasa (de¤iﬂim de¤eri) için yap›lmas›d›r.
Kapitalist, üretilen metalar›n kârla sat›labilece¤i beklentisi ile yat›r›m yapar. Bu spekülasyon yerine gelmezse,
metalar sat›lmazsa, kar realize olmaz, makineler durur,
iﬂçiler iﬂten ç›kart›l›r. Bunun da ötesinde al›nan kredi-
Unutulmamas› gereken bir di¤er önemli nokta da, kapitalizmin mekansal geniﬂlemesi ve toplumsal iliﬂkilerin en derinlerine kadar uzanmas›n›n finanslaﬂmayla yarat›lan köpükler sayesinde gerçekleﬂti¤idir. (Tüketici köpü¤ü, teknoloji köpü¤ü, konut köpü¤ü, g›da köpü¤ü
vs…) Bu aç›dan bak›ld›¤›nda finanslaﬂmadan vazgeçmek, sermayenin yeni birikim alanlar›na nüfuz etmekten vazgeçmesi, yani kendini inkar etmesi anlam›na gelecektir.
56
KR‹Z
Bu yüzden spekülasyonun eleﬂtirisi, onu sistemi içten
kemiren bir virüse dönüﬂtüren toplumsal üretim iliﬂkileri ve bu iliﬂkilerin üzerinde yükselen emperyalist-kapitalist sistemin eleﬂtirisi ﬂeklinde olmak zorundad›r. Üretim ve finans›n “daha iyi” entegrasyonunu istemek anlam›nda sürdürülen spekülasyon eleﬂtirisi, bu do¤rultuda
üretilen çeﬂitli egemen s›n›f projelerine entegre olmaya
mahkumdur. (Uluslararas› denetimin artt›r›lmas›, kredilerin daha s›k›laﬂt›r›lmas›, vergi cennetlerine dair k›s›tlamalar, devletçe desteklenen kredi garanti fonuyla bankalar›n üretken sektörlere daha rahat kredi sa¤lamas›
vs…) Ancak nihayetinde kapitalizmde kredi üzerindeki
belirsizli¤i ortadan kald›rman›n en bilinen yolu emek
üzerindeki denetimin/egemenli¤in artt›r›lmas› ve yeni
risksiz ya¤ma alanlar›n›n aç›lmas›d›r. Bu yüzden üretim
ve finans›n entegrasyon sorunlar›n›n aﬂ›lmas›na dair geliﬂtirilen düzen içi projelerin temeli paran›n emek (ve
do¤a) üzerinde egemenli¤inin pekiﬂtirilmesine dayanacakt›r. Örne¤in, özel istihdam bürolar›yla kölece kullan›l›p at›lan iﬂçilerden elde edilen art› de¤erin art›ﬂ›, çevrilerek sermaye birikim alan› haline gitirilen su kaynaklar› ve aﬂa¤›da daha ayr›nt›l› ele alaca¤›m›z “yeﬂil
ekonomi”, finansal sistemin ve spekülasyonun üzerinde
görece güvenle yükselebilece¤i ‘üretken altyap›’d›r.
Bu e¤ilim yeni de de¤ildir. Neoliberalizmin en azg›n
kurals›zlaﬂt›rma sald›r›lar›n›n yaﬂand›¤›, esnek çal›ﬂt›rma
biçimlerinin yayg›laﬂt›r›l›p emek piyasalar› serbestleﬂtirilerek eme¤in güvencesizleﬂtirildi¤i, do¤an›n serbest
ya¤mas›n›n h›z kazand›¤›, k›saca sermaye birikiminin
önünde engel olan tüm düzenlemelerin kald›r›ld›¤› kurals›zlaﬂt›rma ça¤›nda, para piyasalar› özerkleﬂtirilmiﬂ
merkez bankalar› eliyle daha s›k› denetim alt›na al›nmaya baﬂlanm›ﬂt›r. Böylece sermaye d›ﬂ› toplumsal kesimlerin siyasi etkilerinden ba¤›ms›zlaﬂm›ﬂ kat› kurallara sahip iktidar tekelleri yarat›lm›ﬂt›r. Bu tekelleﬂmiﬂ iktidar yap›lar›, neoliberal yeni sömürgecilik döneminde
eme¤in de¤ersizleﬂtirilmesini hedefleyen reçetelerin imzac›s› ve yap›sal dönüﬂüm programlar›n›n yürütücüsü
olmuﬂtur. K›sacas› neoliberalizm, di¤er piyasalar serbestleﬂtikçe para piyasas›n›n finansal sermayenin iktidar
ayg›tlar› taraf›ndan daha fazla kontrol alt›na al›nd›¤› bir
dönemdir ve bu gidiﬂat derinleﬂerek devam etmektedir.
IMF’nin yeniden yap›land›r›lmas›, Finansal ‹stikrar Kurulu gibi giriﬂimler de bu e¤ilimin devam› olarak nitelendirilebilir.
Bir ölüm kal›m savaﬂ› olarak ‘yeﬂil
ekonomi’
Emperyalist kapitalist sistem sadece ekonomik kriz ve
egemenlik kriziyle sars›lm›yor. Bunlara eﬂlik eden ve
bunlarla iliﬂkili biçimde derinleﬂen enerji krizi ve ekolojik kriz (çevresel kriz) sermayenin ç›k›ﬂ aray›ﬂlar›na
da damgas›n› vurmaktad›r. Özellikle geleneksel emperyalist merkezler aç›s›ndan bu süreçte ipleri yeniden eline alman›n yolu, sistemin çeﬂitli krizleri karﬂ›s›nda sermaye birikimini destekleyecek “ileri görüﬂlü” çözümler
üretmekten geçmektedir. Finansal kriz karﬂ›s›nda küresel kurumlar›n yeniden düzenlenmesi sürecinde direksiyonu elinde tutmaya çal›ﬂan geleneksel emperyalist
merkezler, bir taraftan da ekolojik krize ve enerji krizine dair inisiyatif almaya çal›ﬂmaktad›r. Bu nedenle
ABD, Obama yönetimi ile beraber dünyadaki iklim de¤iﬂikli¤i ve enerji sorunlar›n›n çözümünde liderli¤i üstlenece¤ini ilan etmiﬂtir. ‹ngiltere Baﬂbakan’› Brown da
“resesyondaki ekonomiyi düzlü¤e ç›karmak için yeﬂil
bir bütçe haz›rlad›klar›n›”, “‹ngiltere'yi elektrikle çal›ﬂan
otomobil üretimi ve ihracat›nda dünya lideri yapacaklar›n›” duyurmuﬂtur. Tüm dünyada, enerji ve otomotiv
tekellerinin sponsorlu¤unda haz›rlanan ‘yeﬂil ekonomi’
programlar› medya alan›nda yayg›nl›k kazanmaktad›r.
Emperyalist merkezlerce “yeﬂil ekonomi” denilen ﬂey,
büyük oranda enerji temelini de¤iﬂtirmeye odaklanm›ﬂ
programlard›r. Enerji üretiminin en tepe noktas›nda oldu¤umuz ve fosil yak›tlar›n giderek tükendi¤i bir ça¤da, yeni enerji kaynaklar› için mücadele daha da önem
kazanmaktad›r. Yeni enerji kaynaklar› için mücadele
“çevrecilik” k›l›¤›na sokulmakta, ekolojik kriz ve enerji krizi ortak bir program etraf›nda f›rsata çevrilmeye
çal›ﬂ›lmaktad›r. Uluslararas› tekeci sermayenin akil
adamlar› özellikle etanol (bioyak›t) ve su gibi ‘çevre
dostu’ enerji kaynaklar›n›n ve bu enerjiyi tüketen sanayi kollar›n›n devlet taraf›ndan teﬂvik edilmesini istemekte, bu iste¤i “yeﬂil yeni düzen” olarak kavramsallaﬂt›rmaktad›r.
Bu noktada, 1929 krizine karﬂ› ABD’nin yükselen sanayisinin devlet taraf›ndan desteklenmesi üzerine kurulu olan ve ABD egemenli¤inin temellerini atan New
Deal program›na yap›lan at›f boﬂuna de¤ildir. Çevreyle dost oldu¤u iddia edilen, yenilenebilir enerji tüketen
sektörler do¤al olarak ileri teknoloji kullanan dev yat›r›mlar› gerektirmektedir. Yenilenebilir enerji üretiminde baﬂ› çeken bioyak›t alan›nda da ABD merkezli (Çok
Uluslu ﬁirketlerin) ÇUﬁ’lar›n önemli bir a¤›rl›¤› vard›r. Bu aç›dan bak›ld›¤›nda masumane bir ç›k›ﬂ gibi
görünen yukar›daki politikalar›n emperyalistler aras›
mücadelede de önemli araçlar olarak kullan›ld›¤› görülmektedir. Eski emperyalist merkezler, devlet desteklerinden uluslararas› çevre standartlar› gibi numaralarla
sera gaz› sal›n›m›nda dünyada birinci s›rada yer alan
Çin gibi yeni emperyalist güçlere karﬂ› rekabet avan-
57
KR‹Z
taj› sa¤lamay› hedefleyeceklerdir. Ayr›ca petrol ve do¤algaz kaynaklar› üzerinden sürdürülen mücadelede ‹ran
ve Rusya gibi rakiplerine diﬂ geçiremeyen, (‹ran’› devre d›ﬂ› b›rakamayan, Kafkaslar’da Rusya karﬂ›s›nda sürekli mevzi yitiren) geleneksel emperyalist merkezler
aç›s›ndan yeni enerji kaynaklar›n›n geliﬂtirilmesi daha
da önem kazanmaktad›r. Bu geliﬂmeleri gören Çin de
son dönemde yenilenebilir enerji kaynaklar›na yat›r›mlar›n› art›rmaya karar vermiﬂtir.
Cargill ve Dupont gibi g›da tekellerinin ard›ndan Morgan Stanley, Goldman Sachs, Societe Generale, Barclays, The Carlyle Group gibi finans ve Shell, BP, Total gibi petrol tekelleri de, özellikle enerji üretiminde
kullan›lacak tar›msal yat›r›mlar›na h›z vermiﬂlerdir. Ünlü spekülatör Soros’un da bu sektöre girmesi, büyük
bir de¤ersizleﬂme tehdidi alt›nda panikle spekülatif balon aray›ﬂ›na giren para sermayesinin yeni de¤erlenme
alanlar›n› göstermektedir. Ancak tar›msal arazilerin giderek otomobillerin beslenmesi için kullan›lmas› tüm
insanl›¤› açl›kla tehdit eden g›da krizini tetiklemektedir. Dünya Bankas›’n›n “gizli” tutulmaya çal›ﬂ›lan bir
raporuna göre, tekellerce “kusursuz f›rt›na” olarak adland›r›lan, 2002 ile 2008 ﬁubat› aras›nda g›da fiyatlar›nda yaﬂanan yüzde 140’l›k art›ﬂ›n dörtte üçü bioyak›t
projelerinden kaynaklanmaktad›r.3
Tekellerin buna yönelik de çözümü(!) var. Çok uluslu
ﬂirketler, sadece enerji de¤il, g›da krizini f›rsata çevirmek ad›na, GDO’lu ürünlere yönelik yat›r›mlar›n› da
artt›rmaktad›rlar. Bütün yerel bitki türlerini tahrip eden
58
ve insan sa¤l›¤›n› tehdit eden GDO temelli tar›m, k›r
yoksullar›n›n proleterleﬂtirilmesinin ve endüstriyel tar›ma geçiﬂin önemli bir ad›m›d›r.4 Duydu¤umuz, emperyalist tekellerin postal sesleridir ve bu postallar dünyan›n tamam›nda kapitalist tar›m› hakim k›lmak ad›na bir
türlü tamamen elimine edemedikleri küçük çiftçi ve aile temelli tar›m›n üzerine üzerine yürümektedir.
ABD’nin büyük finans kapital devi Rockefeller ailesinin ve Microsoft’un patronu Bill Gates’in bu alandaki
ortakl›klar› h›zla yeni yat›r›mlara dönüﬂmektedir. Birçok
yeni sömürge ülkesi ve özellikle de Afrika geneti¤i de¤iﬂtirilmiﬂ tohumlar ve korkunç ölçülerde de¤ersizleﬂtirilmiﬂ emek gücü üzerine kurulu sermaye birikim olanaklar› “yeﬂil devrim” slogan›yla tekellerin iﬂtah›n› kabartmaktad›r. Rockefeller ve Gates’in Afrika’da gerçekleﬂtirdikleri milyonlarca dolarl›k yat›r›m bu konuda çarp›c› bir örnektir. ABD hükümeti Afrikal› bilim adamlar›n› genetik mühendisli¤inde e¤itmek üzere burslar
vermekte, ABD yard›m kuruluﬂu USAID ve Dünya
Bankas› bölgede çeﬂitli biogüvenlik projelerine fon aktarmaktad›r. Tekeller Afrika baﬂta olmak üzere, birçok
yeni sömürgede toprak kapatma faaliyetlerine h›z vermiﬂlerdir.5 Tüm bu çabalar›n sonuç verdi¤i, dünya ekonomik krizinin göbe¤inde, sadece 3 ayl›k dönemde
Mosaic Company'nin kâr›n›n 12 kat, Cargill'in kâr›n›n
2 kat, Archer Daniels Midland'›n kâr›n›n 1.5 kat artmas›ndan anlaﬂ›lmaktad›r. Son dönemde stratejik olarak
tar›m alan›na yönelen ABD’nin önde gelen yat›r›m
bankas› Goldman Sachs da 2009 y›l›n ikinci çeyre¤in-
KR‹Z
de yüzde 33 oran›nda kar art›ﬂ› bekledi¤ini aç›klam›ﬂt›r. Yüksek kar oranlar›, Çin ve Körfez sermayesinin
de Afrika ve Asya ülkelerinde toprak sat›n almaya baﬂlamalar›na neden olmuﬂtur.
Tüm bu geliﬂmeler olurken AKP hükümetinin GDO’lu
ürünlere yönelik yasa tasar›s›n› Meclis’e getirmesi manidard›r. Ayn› dönemde, Economist’in Afrika’daki tar›m arazisi kapatma faaliyetlerine dair haberinde, 15
Nisan’da Cumhurbaﬂkan› Gül’ün de haz›r bulundu¤u
bir toplant›da yap›lan anlaﬂmayla Bahreyn merkezli AgriCapital ﬂirketinin Türkiye’den toprak ald›¤› iddias›
gündeme gelmiﬂtir. Belli ki, otomobil, enerji ve g›da
tekellerini besleyecek tar›m alanlar› ve su kaynaklar›
üzerinde hem emperyalistler aras›ndaki hem de ezilen
halklarla tekeller aras›ndaki mücadele önümüzdeki döneme damgas›n› vuracakt›r. Eme¤in yeniden üretiminin
s›n›rlar›n› sürekli olarak aﬂa¤› çekerek birikimin süreklili¤ini sa¤layan neoliberal yeni sömürgecilik ça¤›, krizini do¤an›n s›n›rlar›n› zorlayarak ve milyarlarca kiﬂiyi
açl›k koﬂullar›na itecek “yeﬂil aç›l›m”larla aﬂmaya çal›ﬂmaktad›r. Bir bütün olarak k›r›n sermaye birikimine uygun biçimlerde dönüﬂtürülmesi çabalar›, ekoloji ile
emperyalist kapitalist ya¤ma düzeni aras›ndaki çeliﬂkiyi insanl›k ad›na “ölüm kal›m mücadelesi”ne dönüﬂtürmekte ve k›r› bu mücadelenin temel mekanlar›ndan biri haline getirmektedir.
Neoliberal sald›rganl›¤›n ileri hamlesi:
Yeni Keynesçilik
Emperyalist kapitalist merkezler yeﬂil ekonomiye geçiﬂle beraber Keynesçili¤in dönüﬂünü de müjdeliyorlar.
Kriz sürecinde devletlerin art›k ekonomik müdahaleleriyle birlikte yeni bir s›n›f uzlaﬂmas› döneminin baﬂlayaca¤›na dair çeﬂitli senaryolar da s›kça dile getirilmeye baﬂland›. Ancak olgular sermayenin uzlaﬂma de¤il,
eme¤e karﬂ› sertleﬂen bir sald›r› siyaseti yürüttü¤ünü
gösteriyor.
Öncelikle, iﬂçi s›n›f›n›n önemli bir kesiminin sosyal ücreti de içeren geçmiﬂ haklar›yla yeniden kuﬂat›ld›¤› de¤il, yukar›da da örneklendi¤i gibi, neoliberal dönem
boyunca sökülüp at›lamayan kimi haklar›n tüm dünyada h›zla temizlendi¤i bir sürece tan›k oluyoruz. Çal›ﬂman›n esnekleﬂmesi, eme¤in güvencesizleﬂmesi ve de¤ersizleﬂmesinde dibe do¤ru bir yar›ﬂ yaﬂan›yor. Türkiye’de de devletin stajyer ad› alt›nda ücretsiz çal›ﬂt›r›labilecek iﬂçilerin “harçl›klar›n›” ödemeyi üstlenmesi, köle eme¤ini yeniden gündeme getiren özel istihdam bürolar›n›n aç›l›ﬂ› için düzenlemeler bu ba¤lamda gündeme geliyor.
Neoliberalizme yap›lan “Yeni-Keynesyen” aﬂ› ise yine
neoliberal dönemde s›kça karﬂ› karﬂ›ya kald›¤›m›z
“yüksek finans lehine devlet müdahaleleri”nin, Keynesyen dönemi ça¤r›ﬂt›ran yöntemlerle çeﬂitlendirilmesinden ibarettir. Kurtarma operasyonlar›n›n yan› s›ra, teﬂvikler ve vergi imtiyazlar› gibi yat›r›m talebini art›racak maliye politikalar›, bütçe aç›klar›n› yeniden gündeme getirmektedir.6 Finansman› sermayeden karﬂ›lanmayan bütçe aç›klar› ise sermaye için büyük bir kar alan› açmaktad›r. Aç›klar›n finansman› için kamunun borçlanma gere¤i giderek artarken, devletler para basmalar›na ra¤men faizler yükselmektedir ve "risksiz" devlet
ka¤›tlar› sermaye için daha cazip hale gelmektedir.7 Bu
durum mali sermayenin ayakta kalan tekelleri için, “finansal korumac›l›k” da denilen bulunmaz bir konjonktürü ifade etmektedir. Finansal piyasalarda yaﬂanan
elenmeler ve artan denetim nedeniyle faiz oranlar›n›n
daha da yukar› çekilmesi, devletin borçlanma maliyetlerinin ve tekelci mali sermayenin en güçlülerinin birikiminin zirve yapmas›na neden olmaktad›r. Ancak bu
cazibenin süreklili¤i ve riskin asgarileﬂtirilmesi, kamu
kaynaklar›n›n temel hizmet alanlar›ndan ve tar›msal
desteklerden daha da çekilmesini gerektirmektedir. Türkiye ile yürütülen stand by görüﬂmelerinde de görüldü¤ü gibi, yat›r›m teﬂvi¤i ad› alt›nda bütçe aç›klar›na
59
KR‹Z
k›smen onay veren IMF, imzalad›¤› tüm stand by anlaﬂmalar›nda, kamu hizmetlerini ve küçük üreticiye yönelik tar›msal destekleri kat› biçimde budatm›ﬂt›r.
IMF’nin demokratikleﬂtirilmesi gibi suni tart›ﬂmalar popülerleﬂirken, IMF reçetelerinde kayda de¤er bir de¤iﬂim olmamas› manidard›r. Krizin y›k›p geçti¤i ülkelerin önüne eme¤i de¤ersizleﬂtirici, kamu hizmetlerini piyasalaﬂt›r›c› reçeteleri koymaya devam eden, tek taviz
olarak sermayeye yönelik vergi indirimleri ve teﬂviklere yönelik itiraz›n› yer yer yumuﬂatan IMF, finans kapitalin mekansal kompozisyonundaki kimi de¤iﬂiklikler
gere¤i dönüﬂüme zorlanmakta, ancak bu dönüﬂüm iﬂçi
s›n›f› aç›s›ndan olumlu bir yönelimi de¤il yükselen s›n›fsal sald›r›lar› ifade etmektedir.
Önümüzdeki dönem Keynesçi dönemi an›msatan bir di¤er geliﬂme de, s›cak para ak›mlar›n›n daralmas›yla finansal dar bo¤az yaﬂayan yeni sömürgelerde karﬂ› karﬂ›ya kal›nmas› daha muhtemel olan enflasyonist durumdur. ‹ﬂçi s›n›f›n›n örgütlü gücünün ve sosyalist sistemin varl›¤›n›n “nominal ücretlerin aﬂa¤›ya do¤ru kat›laﬂmas›na” k›smen engel oldu¤u dönemde reel ücretleri aﬂa¤›ya do¤ru esnetebilmek için geliﬂtirilen Keynesyen enflasyonist politikalar, neoliberalizme özgü, sosyal
ücretlerin yok edilmesine, esnek çal›ﬂt›rmaya, güvencesizleﬂtirmeye dayal› de¤ersizleﬂtirme yöntemleri bugün
bir arada uygulanmaktad›r. Bu defa, enflasyonun en
önemli kaynaklar›ndan biri, sermaye lehine geniﬂletici
para ve maliye politikalar›n›n yan›nda, tar›m ve enerji
alanlar›na hücum etmeye baﬂlayan spekülatif sermaye
giriﬂimleri olacakt›r. Gelirler nominal olarak dahi h›zla
aﬂa¤›ya inerken özellikle temel tüketim alanlar›nda yükselen (ve gizlenemeyen) enflasyon sistemi sarsacak toplumsal hoﬂnutsuzluklar›n en temel alanlar›ndan biri olacakt›r.
Toprak, su ve enerji baﬂta olmak üzere do¤al kaynaklar üzerinde mücadelenin yükseldi¤i, dünya çap›nda
toplumsal hoﬂnutsuzluklar›n ve isyanlar›n artt›¤› bir dönemde ekonominin askerileﬂtirilmesinin efektif talep sorunu karﬂ›s›nda da önemli bir Yeni Keynesyen araç
olaca¤› söylenebilir. “Yumuﬂak gücü öne ç›karan” Obama’n›n askeri bütçesinin, II. Dünya Savaﬂ›’ndan beri en
büyük askeri bütçe olmas› bu e¤ilimin somut göstergelerindendir. 2009'da savunma harcamalar›nda Çin’in
yüzde 15, Rusya’n›n 20 civar›nda art›ﬂa gitmesi, bu
e¤ilimin genelleﬂmekte oldu¤u sonucunu ç›karmam›z›
sa¤lamaktad›r.8
Sonuç
Emperyalist kapitalist sistem gerçek bir alternatif üretemiyor ve daha önceki krizlerde s›k› s›k›ya yap›ﬂt›¤›
60
Güney Afrika önce Dünya Kupas›n’na yetiﬂtrilmeye çalaﬂ›lan stadyum iﬂçilerinin militan grevleriyle sars›ld›. Ard›ndan yoksul kasabalarda halk, iﬂsizli¤i, su ve bar›nma yetersizli¤ini protesto etmek için sokaklara ç›kt›. Afrika
Ulusal Kongresi ise 1980 ‘den beri yaﬂanan en büyük kitle
gösterilerine polis kurﬂunlar›yla ve tutuklamalarla yan›t
verdi
tüm yöntemlere (çeliﬂkilerine ra¤men) ayn› anda sar›l›yor. Neoliberal dönemin yar› zamanl› çal›ﬂt›rma, iﬂ güvencesiz çal›ﬂt›rma, kaçak göçmen iﬂçi kullan›m›, kad›n ve çocuk eme¤ini ucuza kullanma gibi buluﬂlar›na
yenilerini ekleyerek kendini yeniden üretmeye çal›ﬂ›rken, dünyan›n birçok ekonomisinin kriz semptomu olan
finansallaﬂmay› uluslararas› kurumsal iktidar ayg›tlar›yla taçland›rma çabalar› sürerken; yeni spekülatif balonlar ve ilkel birikimci giriﬂimler için do¤aya do¤ru bir
hücum yaﬂan›rken emperyalistler aras› rekabetin sonuçlar›na veya sermayeler aras› demogojik çat›ﬂmalara angaje olunarak bu düzen de¤iﬂtirilemez. Liberal solun
ideal tip kapitalizm olarak hevesle takip etti¤i ABD ve
AB gibi emperyalist merkezler de, ulusalc› solun örnek kalk›nma modelleri olarak öne ç›kan Çin, Rusya
gibi yeni emperyalist merkezler ve Brezilya ve Hindistan gibi sistem hiyerarﬂisi içerisinde yukar›ya do¤ru
hamle yapmakta olan modeller de insanl›¤a ayn› gele-
KR‹Z
alternatif haline getirecek ad›mlar›n at›lmas›d›r. Eme¤in
ve do¤an›n metalaﬂt›r›lmas›n›n insanl›¤› sürükledi¤i büyük felakete karﬂ› mücadelenin kitle temeli, iﬂsiz b›rak›larak daha da güvencesizleﬂtirilen, eme¤in yeniden
üretimi için piyasaya ba¤›ml›l›¤› artan milyonlar ve çok
uluslu tar›m, maden ve enerji tekelleri taraf›ndan kuﬂat›lan k›r yoksullar› olacakt›r. Bangladeﬂ’te ücretlerini
alamayan iﬂçilerce ateﬂe verilen fabrikalar, Amozonlar’da nehirlere, yollara kurulan barikatlarla onlarca silahl› yerlinin ve sivilin direniﬂiyle madencilerden korunan ormanlar, Rusya’da kesilen yollar, Yunanistan ve
‹ngiltere’de öfkeli iﬂsiz ve geleceksiz gençlerce yerle
bir edilen bankalar, Avrupa’da e¤itimin piyasalaﬂmas›na karﬂ› militan eylemlerle ﬂenlenen sokaklar ve dünyan›n dört bir yan›na yay›lan grevler ve direniﬂler yeni bir toplumsal hareketler kuﬂa¤›n›n habercisidir. Sistem tüm sald›r› araçlar›n› ayn› anda devreye sokarken
mücadele alanlar› da çeﬂitlenmektedir. Ancak tüm bu
direniﬂlere ruhunu veren öz, eme¤in ve do¤an›n meta
olmaktan ç›kart›lmas› talebi olacakt›r. Metalaﬂma eleﬂtirisi, özel mülkiyetin çitlerine hücum etti¤i ölçüde sosyalizmin ›ﬂ›¤› dünya halklar› için daha ayd›nlat›c› bir
yol gösterici olacakt›r.
Dipnotlar
1
ce¤i sunmakta, ayn› kulvarda yar›ﬂmaktad›r: vahﬂi sömürü ve ekolojik ya¤ma…
Emek bu yar›ﬂta yer almay› reddetmelidir. Emperyalist
güçlerin tepiﬂmesine veya emperyalist sistemdeki fetret
devrini f›rsata çevirmeye çal›ﬂarak sistem içinde pazarl›k gücünü artt›rmaya çal›ﬂan sermaye kesimlerine angaje olarak kaybedecek vakit yoktur. Dünyan›n birçok
yerinde kendi “üretken” patronunu desteklemeye ça¤›ran aç›klamalar yapan geleneksel sendikal merkezlerin
inand›r›c›l›¤› tükenmektedir. “‹nsanlarca hor kullan›lan”
do¤an›n sermaye birikim alan› olarak iﬂlevlendirilerek
“etkin” kullan›lmas›n› ad› alt›nda kapitalist birikimin d›ﬂ›nda kalan tüm alanlar›n fethinin sahtekarca bir çevrecilik maskesiyle savunulmas›, arkas›nda geniﬂ halk
kesimlerinin oldu¤u gerçek ekoloji mücadeleleri karﬂ›s›nda güçleﬂecektir.
Dünyan›n ve insanl›¤›n kurtuluﬂu için tek yol, sosyalizmi, emperyalist kapitalist egemenli¤e karﬂ› gerçek bir
2
3
4
5
6
7
8
Halk›n Devrimci Yolu bildirgesinin sonuç bölümünden: “Halk›n ba¤r›ndaki çeliﬂkiler h›zla proleterleﬂmektedir. Henüz saf biçimiyle proletaryan›n devrimci hareketinden söz edilmese de, halk›n farkl› duruﬂlar›, s›n›flar› ve katlar› bu sürecin de¤iﬂik çeliﬂki biçimlerinde konumlanmaktad›r. Art›k toplumsal hareketler, proletaryan›n davas›na konumlanm›ﬂ ama indirgenmemiﬂ özgün özlemlerle ortaya
ç›kmaktad›r. Neo-liberal tar›msal y›k›ma karﬂ› direniﬂin köylü halkç› biçimleri,
klasik köylü devrimlerinin ötesinde bir potansiyelle sorguluyor düzeni. Kad›n hareketi, sadaka ve nafaka aras›na s›k›ﬂm›ﬂ "ma¤dur cinsin" politik muhalefeti olarak de¤il, ﬂimdi bütün toplumsal hareketlerin dip ak›nt›lar›nda biriken bir enerji
olarak ç›kmaktad›r tarih sahnesine. Elbette Kürt halk›n›n özgürleﬂtirici dinamikleri, ﬂimdi yeniden kardeﬂleﬂme eyleminin dinamikleriyle de gündeme gelmektedir. Bütün karﬂ›devrimci k›ﬂk›rtmalara karﬂ›n, özgür halklar›n "kardeﬂlik ülkesi"
yaratma yetene¤i, en ilerici anlam›n› proletaryan›n özgürlük davas›nda bulmaktad›r.”
Para basma hakk›ndan do¤an gelir.
Aditya Chakrabortty, “Secret Report: Biofuels caused food crisis,” The Guardian, 3 Temmuz 2008
Örne¤in, dünyadaki GDO’lu tohum pazar›n›n yüzde 80’ini elinde bulundurdu¤u
söylenen ABD’li Monsato’nun Hindistan’a giriﬂinin ard›ndan bir süre sonra yükselen maliyetler, kendi tohumlu¤unu elde edemez hale gelmiﬂ çiftçilerin y›k›m›na yol açm›ﬂt›r. Hindistan’›n ucuz emek cenneti oluﬂunda Monsato’nun katk›s›
büyüktür.
James Petras, “Büyük Toprak Ba¤›ﬂ›: Ça¤r›yla Yeni Sömürgecilik”, Halk›n Devrimci Yolu, S.1, ‹stanbul, 2009
Türkiye’nin 2009 y›l›n›n bütçe aç›¤› ilk 6 ayda 2008 y›l›n›n ayn› dönemine göre
13 kat artt› ve 23 milyar TL’yi aﬂt›
Türkiye’de faiz harcamalar› 2008’in ilk 5 ay›na göre yüzde 33 artt›
“ABD savunma çevreleri, enerji, g›da, su krizleri etraf›nda ﬂekillenmekte olan
kaynak savaﬂlar›n›n, göç hareketlerinin, toplumsal, siyasi askeri etkileriyle, yabanc›, topraklarda sivil halk içinde, onunla ya da ona karﬂ› yaﬂanacak “gayri nizami savaﬂ” koﬂullar› üzerine çal›ﬂmalar üretiyorlar. Bu s›rada 1948’den bu yana, esas olarak de¤iﬂmeden gelen savunma doktrinini de gözden geçirmeye
baﬂlad›lar” Mary Kaldor, Open Democracy, 25 Eylül 2008. Aktaran: Ergin Y›ld›zo¤lu, “QDR 2010’a do¤ru”, Cumhuriyet, 20 Temmuz 2009
61
SALGIN HASTALIKLAR
SALGIN HASTALIKLAR
Neoliberal
kapitalizmin
yükselen
karl› sektörü
Kamusal sa¤l›k sisteminin neoliberal reformlarla y›k›ma u¤rat›lmas›
birçok insan›n asl›nda önlenebilir
ölümlerle yaﬂam›n› kaybetmesine
neden oldu. Domuz gribinin görüldü¤ü birçok ülkede sa¤l›k sisteminin neoliberal yap›sal uyumdan geçti¤i görülüyor
N
eoliberal kapitalizmin do¤al çevrede ve
dünya üzerindeki canl› türlerinin yaﬂam
koﬂullar›nda yaratt›¤› tahribat kendini
ölümcül salg›n hastal›klarla da aç›¤a ç›kar›yor. Elbette salg›n hastal›klar ve bu
hastal›klarda büyük insan ve hayvan topluluklar›n›n yaﬂam›n› kaybetmesi dünya tarihi aç›s›ndan yeni de¤il.
Ama bugün durumu geçmiﬂten farkl› k›lan birkaç ö¤e
var: Kar› temel alan kapitalist üretim ve neoliberal düzen “yeni hastal›klar›n oluﬂum yata¤›” haline geldi.
Vahﬂi emek sömürüsü, neoliberal siyasetin yayg›nlaﬂt›rd›¤› endüstriyel tar›m ve hayvanc›l›k, sa¤l›k, kent ve
enerji politikalar›, aç›¤a ç›kan hastal›klara as›l ölümcüllü¤ü katan unsurlard›r. Üstelik tüm bunlar, insanl›k bu
hastal›klardan korunabilecek bilimsel t›bbi geliﬂmelere
ve araçlara sahipken yaﬂan›yor. Sermaye, salg›n hastal›klar› bugün kendisi için yeni kar alanlar›na çevirmiﬂ
62
durumdad›r.
Kanatl›, insan ve domuz gribi virüslerinin gen aktar›m› (de¤iﬂimi) sonucu ortaya ç›kan ve insandan insana
geçme özelli¤i kazanan domuz gribi, bu hastal›klardan
en yenisidir. Domuz gribinin aç›¤a ç›kt›¤› koﬂullar› yaratan en önemli etken küçük üreticili¤in tasfiyesi ve tar›msal/hayvansal üretimin kar amaçl› ﬂirketlerin elinde
endüstrileﬂmesidir. Tar›m ve hayvanc›l›k tekellerinin
elindeki endüstriyel çiftliklerde (bunlara fabrika tar›m›fabrika hayvanc›l›¤› da deniyor) hayvansal ürünler seri
üretime tabi tutuluyor. Do¤al yaﬂamlar›ndan uzakta, devasa iﬂletmelerin kapal› alanlar›nda iç içe, kendi d›ﬂk›lar› aras›nda yaﬂayan domuz, inek ve kuﬂlar tamamen
yapma yemlerle, birbirlerinin gübreleri ve art›klar›yla
besleniyorlar. Aﬂ›r› kalabal›k ve d›ﬂk›larla iç içe yaﬂam,
hayvanlar›n birbirlerine patojen (hastal›k yapan mikro-
SALGIN HASTALIKLAR
organizma) aktar›m›n› h›zland›r›yor. Hayvanlar›n daha
h›zl› büyümesi için yap›lan antibiyotik i¤neler virüslerin antibiyoti¤e karﬂ› ba¤›ﬂ›kl›¤›n› artt›r›yor. Çiftliklerde çal›ﬂan insanlar ve hayvanlar için düzenli sa¤l›k
kontrolü yap›lmad›¤› gibi, hayvanlarda aç›¤a ç›kan birçok hastal›k ve ölüm vakas› da gizleniyor.
Hasta hayvanlardan üretilen g›da maddelerinin insanlara yedirilmesi kar mant›¤›n›n do¤al bir sonucu olarak
ortaya ç›k›yor. Yaklaﬂ›k 15 y›ll›k bir geçmiﬂe sahip
olan endüstriyel hayvanc›l›k, dikey bütünleﬂme ve küçük üreticilerin sektöre ba¤›ml›laﬂt›r›lmas› yoluyla dünya çap›nda yay›l›rken, hastal›klar›n da yay›lmas›n› tetikliyor. Üretim zinciri KFC ve McDonalds gibi haz›r
g›da devlerinde tamamlanan endüstriyel hayvansal g›da
üretiminin dünya üzerinde ulaﬂmad›¤› ülke yok gibi.
Endüstriyel tar›m ve hayvanc›l›k iﬂletmeleri ayn› zamanda en yo¤un emek sömürüsü biçimlerini de kendi-
leriyle birlikte gittikleri yerlere taﬂ›yorlar. Büyük tar›msal arazilerin çevrilmesi ve bu iﬂletmeleri çevreleyen
k›rsal üreticilerin sözleﬂmeli üretimle kendilerine ba¤›ml› k›l›nmas›, endüstriyel tar›m ve hayvanc›l›¤›n yo¤un
kulland›¤› bir sistem. Bu sisteme göre küçük üreticiler
imzalad›klar› sözleﬂmelerle kanatl› üretiminde civcivleri, hayvan besinlerini, veteriner ürünlerini ve teknolojiyi ana ﬂirketten al›yor; ancak hayvanlar›n hasta olmas› ve ölmesi durumunda tüm sorumluluk çiftçilere ait
oluyor. Endüstriyel çiftliklerde ana çal›ﬂma biçimi güvencesiz çal›ﬂmad›r. Domuz gribi de bu koﬂullar›n ürünü, neoliberal kapitalizmin eseridir.
Hastal›¤›n merkezi olarak Meksika’n›n gösterilmesi
hastal›ktan en fazla Meksika halk›n›n etkilenmesi,
ülkenin neoliberalizmin, ticaret, tar›m-hayvanc›l›k
sa¤l›k politikalar›n›n kesiﬂim noktas›nda bulunuyor
mas›ndan kaynaklanmaktad›r. Meksika, neoliberal
ve
bu
ve
olre-
63
SALGIN HASTALIKLAR
formlar aç›s›ndan bir dönemin örnek ülkesiydi. Neoliberal reform programlar›, 80’li y›llarla birlikte, ABD
ve IMF eliyle Meksika’da uygulamaya kondu. ‹ç piyasas›n› serbest ticarete açan Meksika, ayn› zamanda,
ABD ve Kanada ile birlikte Kuzey Amerika Serbest
Ticaret Anlaﬂmas›’na (NAFTA) dahil oldu. Bu süreçte
ülke, yabanc› yat›r›mlara aç›ld›. Mali piyasalar serbestleﬂtirildi ve kamu iktisadi kuruluﬂlar› h›zla özelleﬂtirildi. Üretim maliyetini ucuzlatma, sermaye hareketini en
karl› üretim ve en düﬂük maliyet unsurlar›na göre sa¤lama üzerine kurulu NAFTA stratejisi, ayn› zamanda,
Meksika’y› endüstriyel hayvanc›l›k tekellerinin domuz
çiftli¤i haline getirdi.
Meksika 1994 finansal krizi ile sars›l›rken ayn› dönem
ABD’de domuz çiftliklerinin h›zla yo¤unlaﬂmas› ve
merkezileﬂmesi süreci1 yaﬂan›yordu. Meksika’n›n NAFTA serbest ticaret anlaﬂmas›na dahil olmas›yla birlikte
ABD domuz çiftçili¤i endüstrisi, NAFTA olanaklar›n›
kullanarak Meksika’ya yerleﬂmeye baﬂlad›. Ucuz iﬂçilik, yetersiz çevre ve sa¤l›k koruma kurallar› ve ya-
banc› sermaye teﬂvikleri bu sürecin temel ayaklar›yd›.
NAFTA, Meksika tar›m›n› ve özellikle de Meksika domuz yetiﬂtiricili¤ini temelinden sarst›. NAFTA anlaﬂmas›ndan bu yana 3 milyon çiftçi ve tar›m iﬂçisi iﬂsiz
kald›. Her y›l yüz binlerce Meksikal› ABD’ye göç etmeye çal›ﬂ›yor ve bunlar›n yaklaﬂ›k %80’i k›rsal kesimden geliyor. 2008 y›l›, Meksika’da NAFTA’n›n son
aﬂamas›na girdi¤i ve tamamen uygulanmaya baﬂland›¤›
y›l oldu. Meksika önceden, Türkiye’nin bir zamanlar
oldu¤u gibi, kendine yeten bir tar›m ülkesi iken, NAFTA’ya girdi¤i 1994 y›l›ndan bugüne, halk›n açl›k tehlikesi ile karﬂ› karﬂ›ya kald›¤› bir ülke haline geldi.
Bu süreçte geleneksel olarak domuz yetiﬂtiren birçok
küçük üretici tekellerle rekabet edemedi¤i için üretim
sürecinden çekildi. Küçük üreticilerin tasfiyesi, sektörde endüstrileﬂmeyi ve ﬂirket entegrasyonunu h›zland›rd›. Tüm bunlar bugün domuz gribine kimi yazarlar›n
“NAFTA gribi” ad›n› vermesine yol aç›yor. Domuz
çiftliklerinin, çevresindeki yerleﬂim birimlerinde insan
sa¤l›¤› aç›s›ndan yaratt›¤› tahribat yeni de¤il. Domuz
gribi salg›n›n›n ad› konmadan
önce çiftliklerden gelen koku
ve sinek sürüleri ile yaﬂamak
zorunda b›rak›lan halk, ölen
domuzlar›n içine at›ld›¤› biyoö¤ütücü denilen çukurlardan
ç›kan metan gaz›n›n etkilerine
maruz kal›yordu. Meksika Su
Komisyonu 2003 senesinde
söz konusu bölgelerde su kaynaklar›n›n kirletildi¤ine dair
kan›tlar sunmuﬂ, ancak ﬂirketlerin bask›lar› sonucu 2006 y›l›nda iddialar›n› geri çekmiﬂti.
Uzun y›llar, çiftliklerin do¤al
ortam› tahrip etmesi ve yaratt›¤› solunum, mide, ba¤›rsak
hastal›klar›na karﬂ› eylemler
yapanlar, karﬂ›lar›nda ﬂirketlerin ç›karlar›n› savunan devlet
ﬂiddetini buldu.
Bugün birçok araﬂt›rmac›, merkezi ABD’nin Virginia eyaletinde bulunan Smithfield2
Çiftlikleri’ni salg›nla iliﬂkilendiriyor. 80’lerin ortas›nda Virginia’daki Ohio Irma¤›’n›n bir
NAFTA, Meksika tar›m›n› ve özellikle de Meksika domuz yetiﬂtiricili¤ini temelinden sarskolu olan Pagan Nehri k›y›lat›. NAFTA anlaﬂmas›ndan bu yana 3 milyon çiftçi ve tar›m iﬂçisi iﬂsiz kald›. Her y›l yüz
üretimini
sürdüren
binlerce Meksikal› ABD’ye göç etmeye çal›ﬂ›yor ve bunlar›n yaklaﬂ›k yüzde 80’i k›rsal ke- r›nda
simden geliyor.
Smithfield tesisleri, domuz d›ﬂ-
64
SALGIN HASTALIKLAR
Sa¤l›k alan›ndaki piyasalaﬂma, insan-hayvan sa¤l›¤›n› koruma kayg›lar›n›n bir yana itildi¤i ve pazar kavgalar›n›n hüküm sürdü¤ü bir ortam yarat›yor. Domuz gribi salg›n›nda da ilaç ve t›bbi malzeme ﬂirketleri kasalar›n› doldurdu. T›bbi maske üreten
ﬂirketlerin hisseleri borsada tavan yaparken, hastal›k korkusunun özel olarak tetiklenmesi sermayenin kar›n› artt›rd›.
k› art›klar›n› nehre boﬂaltt›¤› ve nehri kanalizasyona çevirdi¤i için 1997’de Amerikan Çevre Koruma Ajans›
taraf›ndan 12.6 milyon dolar cezaya çarpt›r›ld›. Cezadan sonra ﬂirket Meksika’ya göç etti. 2009 y›l›nda domuz gribi teﬂhisi konulmadan önce Meksika’da Veracruz eyaletinin La Gloria kentinde bu ﬂirketin çiftliklerinin yak›n›ndaki halk aras›nda Mart ay›nda yay›lan solunum yolu hastal›klar›na iliﬂkin uyar›lar, Meksikal› yöneticiler taraf›ndan bunun al›ﬂ›lm›ﬂ solunum yolu hastal›¤› oldu¤u söylenerek geçiﬂtirildi. Hastal›k s›ras›nda
3 çocuk, ilaç bulunamad›¤› için hayat›n› kaybetti. La
Gloria halk› hastal›klardan Smithfield ﬂirketinin bir kolu olan Granja Carroll adl› büyük domuz iﬂletmesini
sorumlu tutuyordu. Ancak ﬂirket her türlü suçlamay›
reddetti. Ülkede hayat›n› kaybedenlerin say›s› 20’ye
ulaﬂt›¤›nda bile Meksika hükümet yetkilileri bunun normal bir grip oldu¤unu iddia ediyorlard›. 27 Nisan’da
domuz gribi hastal›¤›n›n salg›n haline geldi¤i Meksikal› yetkililerce aç›kland›¤›nda ise ilk vakan›n dört yaﬂ›ndaki La Gloria’l› bir çocuk oldu¤u belirtildi.
Meksika’da yaﬂanan ilk ölümler ve hastal›¤›n bu denli yay›lmas›, 1983’ten itibaren Dünya Bankas› reformlar›yla yerelleﬂtirme ve özelleﬂtirme sürecine sokulan
Meksika sa¤l›k sisteminin geldi¤i durumu gözler önüne seriyor. Bu, ayn› zamanda, sa¤l›k hizmetlerini piyasalaﬂt›ran di¤er ülkelerin karﬂ› karﬂ›ya oldu¤u potansiyel tehlikeyi de göstermektedir. Öncelikle, virüsü teﬂhis etmek için gerekli teknoloji, personel ve malzeme
ellerinde yoktu. Bunun temel nedeni, 1990’l› y›llarda
Ulusal Hijyen Enstitüsünü ve virüs çeﬂitlerini teﬂhis etmek ve onlara karﬂ› ilaçlar geliﬂtirmekle görevli Ulusal Viroloji Enstitüsü’nün kapat›lmas› ve 2000 y›l›nda
da aﬂ›, ‘immunoglobin’ ve ecza üretiminden sorumlu
ulusal kurum olan Birmex’e ayr›lan bütçenin ciddi biçimde azalt›lmas›yd›. Mexico City, San Luis Potosi,
Baja California ve Oaxaca’da patlak veren grip vakalar›nda numuneler ancak ABD ve Kanada’daki laboratuvarlara gönderilerek sonuç al›nabildi. Di¤er yandan,
DB reformuyla Meksika’da yeniden örülen sa¤l›k sistemi, yaratt›¤› ayr›mc›l›kla hastal›¤›n ölümcüllü¤ünü tetikledi. Meksikal›lar›n sadece üst tabakadan %1-2’si
65
SALGIN HASTALIKLAR
sa¤l›k hizmetlerini özel hastanelerden karﬂ›layabiliyor.
Kamuya ait sa¤l›k hizmetleri yeterli kayna¤a sahip de¤il. Eczanelerde sat›lan ilaçlar Meksika halk›n›n gelir
düzeyine göre çok pahal›. Güvencesiz çal›ﬂma çok yayg›n. Nüfusun %60’› sosyal güvenceden ve di¤er sosyal haklardan mahrum. Sa¤l›k hizmetlerinden yararlanamayan birçok insan kendi kendilerine tan› koyup, ev
yap›m› ilaçlarla tedavi olmaya çal›ﬂ›yor. Domuz gribi
virüsü sa¤l›k sistemine giriﬂ yapamayan ve erken tan›
ve tedaviden mahrum olan Meksikal› yoksullar aras›nda yay›ld›. Kamusal sa¤l›k sisteminin neoliberal reformlarla y›k›ma u¤rat›lmas› birçok insan›n asl›nda önlenebilir ölümlerle yaﬂam›n› kaybetmesine neden oldu. Sadece Meksika de¤il, virüsün yay›ld›¤› pek çok ülkenin
sa¤l›k sistemi de neoliberal yap›sal uyumdan geçmiﬂ
bulunmaktad›r.
Meksika siyasal iktidar› hastal›¤›n önüne geçmek için
halk sa¤l›¤›n› güvence alt›na alacak bir dönüﬂüm ye,ri-
ne, Meksika halk›n›n hayat›n› felç eden ve toplumsal
muhalefet üzerinde bask› kuran yasaklama kararlar› alma tercihini yapt›. Bu kararlar›n içinde, “insanlar›n
devletin iç güvenli¤ine tehdit oluﬂturacak ﬂekilde toplanmas›n›” yasaklamak da vard›, ki buna eylem ve gösteriler de dahildi. Virüsle mücadele iç güvenlik stratejisine dönüﬂtürüldü. Hastal›k tehlikesi taﬂ›yanlar›n tecrit
edilmesi, insanlar›n evlerine mahkeme izni olmaks›z›n
girilmesi, hapishane ziyaretlerinin yasaklanmas› domuz
gribine karﬂ› al›nan di¤er önlemlerdi.
Salg›n hastal›klar›n yay›l›m alan›:
piyasalaﬂm›ﬂ kamusal hizmetler ve
neoliberal kentleﬂme
Salg›n hastal›klar› tetikleyen iki ana unsur daha var.
Bunlardan birincisi, dünya nüfusunun büyük bölümünün
sadece sa¤l›k hizmetine de¤il, di¤er tüm kamusal hizmetlere de eriﬂememesidir. Kamu hizmetlerinin piyasa-
Do¤al
yaﬂamlar›ndan
uzakta, devasa
iﬂletmelerin
kapal›
alanlar›nda iç
içe, kendi
d›ﬂk›lar›
aras›nda
yaﬂayan
domuz, inek ve
kuﬂlar
tamamen
yapma
yemlerle,
birbirlerinin
gübreleri ve
art›klar›yla
besleniyorlar.
Aﬂ›r› kalabal›k
ve d›ﬂk›larla iç
içe yaﬂam,
hayvanlar›n
birbirlerine
patojen
aktar›m›n›
h›zland›r›yor.
66
SALGIN HASTALIKLAR
laﬂt›r›lmas›, güvencesiz ve ucuza çal›ﬂt›rman›n sonucu
dünya halklar›n›n büyük bölümü insanca beslenme, çal›ﬂma ve bar›nma koﬂullar›na, temiz suya, güvenli g›daya ulaﬂamadan yaﬂam›n› sürdürüyor. Bu durum insanlar›n sa¤l›klar›n› bozmakta, ba¤›ﬂ›kl›k sistemlerini
zay›flatmakta, her türden virüs ve mikropla temasa aç›k
hale gelmelerine yol açmaktad›r. Tüm bunlar, büyük
insan topluluklar›n›n sadece yeni ç›km›ﬂ virütik hastal›klara de¤il kanser, ﬂeker hastal›¤›, tansiyon hastal›¤›,
kronik akci¤er hastal›klar›, cilt hastal›klar› gibi kronik
hastal›klara da mahkum edilmesi anlam›na gelmektedir.
Üstelik bir zamanlar uygulanan tedavi yöntemleri ile
dünya genelinde tehdit unsuru olmaktan ç›kar›lan, veba, verem gibi hastal›klar›n yeniden yayg›nlaﬂmas› sonucunu do¤urmaktad›r. Bugün temiz suya ulaﬂ›m hakk›ndan yoksunluk sonucu, pek çok ülke, sudan kaynaklanan hastal›klar olan s›tma, tifo, kolera ve veban›n art›ﬂ› bak›m›ndan, 22 ülkenin susuzluk çekti¤i Afrika’ya
dönmüﬂ durumdad›r.
Ayn› ﬂekilde piyasalaﬂma, g›da sektörünün g›da tekelleri taraf›ndan kontrolü ve sektörde kalitesiz malzeme,
ucuz ve niteliksiz iﬂgücü kullan›m› halk sa¤l›¤›n› güvence alt›na alacak kontrollerin yap›lmamas›, g›da, su
ve çevreden kaynaklanan hastal›klar› yayg›nlaﬂt›rmaktad›r. Neoliberalizmin büyük iﬂçileﬂtirme ve mülksüzleﬂtirme dalgas› ile insan topluluklar›n›n yaﬂad›¤› göç ve
kentlere y›¤›lma hastal›klar›n yay›l›m›nda önemli etkenlerden bir di¤eridir. Özellikle tar›m›n tasfiyesi milyonlarca insan›n bir arada yaﬂad›¤› “mega-kentler”3 yaratm›ﬂt›r. Bulaﬂ›c› hastal›klar, özellikle altyap›, su, ulaﬂ›m
gibi kentsel kamusal hizmetlerden yoksun kent çeperlerine yo¤unlaﬂan insan topluluklar›n› tehdit etmektedir.
Karl› bir sektör olarak
salg›n hastal›klar
Sermayenin bilgi a¤lar› ve devlet politikalar› üzerindeki hakimiyeti, hayvanlardan bulaﬂan hastal›klar›n endüstriyel hayvanc›l›¤›n sorgulanmas›yla de¤il, küçük üreticili¤in mahkum edilmesiyle sonuçlanmas›na sebep oluyor. Türkiye’de de geçti¤imiz y›llarda yaﬂad›¤›m›z kuﬂ
gribi4 örne¤inde oldu¤u gibi, hastal›k, dünya çap›nda
kapitalist iﬂletmelerin lehine geliﬂmelere yol açt›. Küçük üreticinin gelir ve besin kayna¤› olan hayvanc›l›¤›n bitirilmesinde vesile olarak kullan›ld›. Küçük üreticinin sa¤l›k koﬂullar›n› garanti alt›na alacak olanaklar›n›n olmad›¤› gerekçesi ve bununla birlikte tüm hayvanlar› katlederek hastal›ktan kurtulma stratejisi beraberinde “modern” hayvanc›l›k iﬂletmelerinin alternatifsiz tek
üretim kanal› ilan edilmesi ve tüketicinin büyük kapitalist iﬂletmelerin hayvansal ürünlerine yönlendirilmesi
Kamu hizmetlerinin piyasalaﬂt›r›lmas›, güvencesiz ve ucuza
çal›ﬂt›rman›n sonucu dünya halklar›n›n büyük bölümü insanca beslenme, çal›ﬂma ve bar›nma koﬂullar›na, temiz suya,
güvenli g›daya ulaﬂamadan yaﬂam›n› sürdürüyor.
ile sonuçland›.5
Sa¤l›k alan›ndaki piyasalaﬂma insan-hayvan sa¤l›¤›n›
koruma kayg›lar›n›n bir yana itildi¤i ve pazar kavgalar›n›n hüküm sürdü¤ü bir ortam yarat›yor. Domuz gribi salg›n›nda da ilaç ve t›bbi malzeme ﬂirketleri kasalar›n› doldurdu. T›bbi maske üreten ﬂirketlerin hisseleri borsada tavan yaparken, hastal›k korkusunun tetiklenmesi özel olarak sermayenin kar›n› artt›r›c› iﬂlev
gördü.6
Sadece tar›m ve hayvanc›l›k de¤il, insan yaﬂam› ve
sa¤l›¤› da endüstrileﬂtirilmiﬂ ticaretin ana konular›ndan
biri haline gelmiﬂ durumdad›r. ‹nsanl›¤›n tümünü tehdit eden hastal›klar›n kar alanlar›na dönüﬂtürmesinin di¤er önemli kanal› ise tekellerin kontrolündeki ilaç ve
t›bbi malzeme endüstrisidir. Salg›n hastal›klardan korunma ve tedavi için gereken aﬂ›, antiviral ilaç ve maske gibi di¤er t›bbi malzeme üretimi tekeller aç›s›ndan
karl› bir saha oluﬂturuyor. ‹laç tekelleri salg›n ve kronik hastal›klar için daha ucuza jenerik (eﬂde¤er) ilaç
üretimini patent haklar›n› savunarak engellemeye, jenerik ilaç üretimi yap›lan yerlere cezai yapt›r›m uygulamaya çal›ﬂ›yor. Özellikle 2005-2006 y›llar›nda kuﬂ gribi pani¤inin tüm dünyaya yay›lmas›, antiviral ilaçlara
talebi büyük bir h›zla artt›rd›. En son kuﬂ gribi salg›n› s›ras›nda kuﬂ gribine karﬂ› etkili oldu¤u bilinen tek
ilaç olan Tamiflu’nun7 fiyatlar› artarken stoklama nedeniyle piyasada ilaç bulunamaz oldu. ‹laç tekeli Roche,
Tamiflu’nun hammaddesi için gerekli olan ve Çin’de
üretilen y›ld›z anasonu bitkisinin toplam hasat›n›n
%90’›n› kullan›yordu. Di¤er yandan kuﬂ gribi salg›n›
s›ras›nda geliﬂmiﬂ kapitalist ülkeler ilaç stoklama konusunda birbirleriyle yar›ﬂt›. Her yeni hastal›k tehdidi, ilac› üreten ﬂirketin borsa de¤erini yükseltti. Roche dün-
67
SALGIN HASTALIKLAR
‹ﬂsizlik ve
yoksullu¤un
derinleﬂmesi,
sa¤l›k baﬂta
olmak üzere
temel
hizmetlere
ulaﬂ›m
koﬂullar›n›n
halk›n büyük
bölümü için
ortadan
kalkmas›na
yol açmakta.
Yoksullaﬂma,
sa¤l›kl›
beslenme ve
bar›nma
koﬂullar›n› da
ortadan
kald›rmakta
ve halk›
hastal›klar
karﬂ›s›nda
korunmas›z
b›rakmakta.
ya ülkelerinden gelen ilac›n jenerik üretimi taleplerine
direnip patent haklar›n› savunurken, toplam üretiminin
dünya çap›nda gelen talebe yetmemesi ve di¤er ilaç tekellerinin bask›s› ile sadece üretimi artt›rmak üzere çeﬂitli lisans anlaﬂmalar› yapt›. Salg›nlar›n patlak verdi¤i
dönemlerde ise ﬂirket internet sitesinden hastal›¤›n yay›ld›¤› ülkelere yapt›¤› ilaç ba¤›ﬂlar›n› yay›nlayarak reklam›n› yap›yordu.
Salg›nlarla mücadele, kapitalizme
karﬂ› mücadeleden ayr›lamaz
‹nsanlar›n büyük kitleler halinde iﬂsiz kald›¤›, emek sömürüsünün derinleﬂti¤i, güvencesizli¤in yayg›nlaﬂt›¤›,
hizmetler ve do¤al kaynaklar alan›ndaki ya¤man›n artt›¤› bu günlerde, insan ve di¤er canl› türlerinin yaﬂamlar› ve çevre büyük bir tehdit alt›ndad›r. ‹ﬂsizlik ve
yoksullu¤un derinleﬂmesi, sa¤l›k baﬂta olmak üzere temel hizmetlere ulaﬂ›m koﬂullar›n›n halk›n büyük bölümü için ortadan kalkmas›na yol açmaktad›r. Yoksullaﬂma, sa¤l›kl› beslenme ve bar›nma koﬂullar›n› da ortadan kald›rmakta ve halk› hastal›klar karﬂ›s›nda korunmas›z b›rakmaktad›r. Hayvan sa¤l›¤›n›n, güvenli g›da
üretiminin ve çevresel dengenin (‘ekolojik dengenin’)
güvence alt›na al›nmad›¤› her durumda insan sa¤l›¤›na
68
yönelik tehdit büyümektedir. Domuz gribi gibi ölümcül hastal›klar bu sürecin bir parças›d›r. Art›k dünyan›n her yan›nda oldu¤u gibi, ülkemizde de y›l›n belli
dönemlerinde bu gibi salg›nlara dair haberler kan›ksanmak üzere. Kuﬂ gribi, k›r›m-kongo kanamal› ateﬂi ya
da ﬂimdiki domuz gribinin üçüncü s›n›f Amerikan macera filmlerindeki laboratuarlardan s›zan tehlikeli virüs”
hikayeleriyle aç›klanamayaca¤› apaç›k. Herkesin bilmesi gereken en aç›k gerçeklik bunlar›n arkas›ndan baﬂka hastal›klar›n ve salg›nlar›n gelece¤i olmal›.
Çünkü neoliberal kapitalizmin salg›nlar› sistemsel olarak üretmektedir. Bu salg›n, insana dair tüm ihtiyaçlar› piyasalaﬂt›rarak, üretim sistemini daha fazla kar elde etme amac›yla örgütleyip, yaﬂam›n her alan›n› bu
amaca tabi hale getirerek yaﬂam›n sürdürülebilirli¤i için
gereken koﬂullar› y›km›ﬂ, dünya kaynaklar›n› ve do¤as›n› özel mülkiyete tabi k›larak, insan eme¤ini de¤ersizleﬂtirerek yay›lm›ﬂt›r. Bu koﬂullarda insan ve di¤er
canl› türlerinin yaﬂam kayna¤› olan çevrenin korunmas› giderek daha fazla önem kazanmaktad›r. Bugün
“çevrecili¤i ve çevresel duyarl›l›¤›” da bir sektör haline getiren ve çevresel sorunlar› yaratanlar›n kendilerini bizzat “yeﬂil” olarak tan›mlad›klar› neoliberal kapitalist düzende, yaln›z paras› olan›n yararland›¤› organik
SALGIN HASTALIKLAR
g›da ürünü piyasalar› oluﬂturulmaktad›r. Temiz su gibi
do¤al kaynaklar korunmas› ve iyi yönetilmesi gereken
de¤erli k›t kaynaklar olarak tan›mlan›p, sözüm ona çevrecilik, suyun ticarileﬂtirilmesinin dilini oluﬂturmaktad›r.
“Kirleten öder” prensibi, kapitalist üretimin do¤ada yaratt›¤› kirlili¤i ortadan kald›rmadan, sadece karﬂ›l›¤›nda
para ödeyerek kirletmeye devam etmesi “ilerici-çevreci” bir talep olarak sunulmaktad›r. Küresel kriz koﬂullar›nda yeni bir “yeﬂil devrim” olarak, insan ve do¤a
sa¤l›¤›na zararl› GDO’lu tohumlar›n yayg›nlaﬂt›r›lmas›,
“küresel ekonomiyi daha çevre duyarl›s› ve sürdürülebilir bir kulvara itecek dev yat›r›mlar›n yaﬂama geçirilmesi”, “yeﬂil keynezyenizm” ya da “yeﬂil kapitalizm”
olarak tart›ﬂ›lmakta, küresel iklim krizi, “karbon piyasas›”8 kurman›n vesilesi haline getirilmektedir.
Çevresel y›k›mdan, do¤al felaketler gibi gösterilen salg›n hastal›klardan en çok etkilenenlerin proleterleﬂtirmegüvencesizleﬂtirme-yoksullaﬂt›rma sald›r›s› alt›ndaki
emekçi kitleler olmas› bir tesadüf de¤ildir. S›n›f sömürüsü ve dünyan›n çevresel imhas› kapitalizmin birbirinden ayr›lmayan iki gerçekli¤idir. Bugün her zamankinden daha aç›kt›r ki, yaﬂam›n ve dünyan›n savunulmas› ancak kapitalizme karﬂ› mücadele içinde mümkündür. Sermayenin kar ve birikim ihtiyac› yaﬂam›n ve
üretimin her alan›nda emekçilerin çal›ﬂma ve yaﬂam
haklar›n›n y›k›m›n› zorlamaktad›r. Do¤an›n çevresel
dengesinin, tüm canl› türlerinin varl›¤›n›n korunmas› ve
insanca güvenceli çal›ﬂma-yaﬂama hakk› sermayenin kar
ve birikim ihtiyaçlar›yla uzlaﬂmaz bir karﬂ›tl›k içindedir. Zaten bu alanlardaki sorunlara, giderek artan bir
biçimde, yoksullar, ucuz ve güvencesiz çal›ﬂan iﬂçiler
ve hak yoksunu kitleler tepki göstermektedir. Bugün
emekçilerin insanca bir yaﬂam› sürdürebilmesi ve yaﬂam hakk›n› korumas› ile do¤an›n ve insanl›¤›n varl›¤›n› sürdürebilmesi aras›ndaki ba¤, neoliberal kapitalizme karﬂ› hak mücadelelerinin emekçiler için bir ölüm
kal›m meselesi oldu¤unu aç›¤a ç›kartmaktad›r.
12. Bove: endüstriyel tar›m çiftçiyi tehdit ediyor
13. Kuﬂ gribi ve Türkiye tavukçuluk sektöründe yaﬂananlar - Çiftçi Sendikalar› Konfederasyonlaﬂma Platformu
Dipnotlar
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Kaynaklar:
1.
Swine flu has its roots in poor countries being forced to accept western agribusiness / http://sacsis.org.za/site/article/277.1
2. Swine flu calls into question the meaning of global health security/ Alan Ingram
3. Swine flu of nafta flu? Frank Church
4. Mexico's Revolutionary Workers Party (prt) statement on swine flu epidemic
5. Domuz gribi endüstriyel hayvanc›l›¤›n do¤urdu¤u yeni bir felakettir/ Tayfun Özkaya
6. Domuz Gribi/ prof. dr. hüseyin y›lmaz
7. Swine flu and the case for a single-payer healthcare system in the united statesbilly wharton
8. Büyük Tehdit: a(h1n1)- Ignacio Ramonet
9. AWTW: how to look at the swine flu epidemic - mike e
10. 'Domuz Gribi'nin as›l korkulmas› gereken yanlar› - Mustafa Koç
11. Domuz gribi neoliberalizmin laboratuvar›nda üretildi- Ergin Y›ld›zo¤lu
7.
8.
Örne¤in, 1965'te ABD'de 1 milyondan fazla çiftlikte 53 milyon domuz varken;
bugün yar›s›ndan ço¤u 5.000'den fazla hayvan nüfusuna sahip 65 bin iﬂletmede 65 milyon domuz bulunmaktad›r.
Subway ve McDonald’s restoranlar zincirini kuran Smithfield Foods, yaklaﬂ›k 12
milyar dolarl›k bir iﬂ hacmiyle, Tyson Foods ve Daniels Midland’dan sonra g›da
üretimindeki en güçlü üçüncü Amerikan ﬂirketidir. S›k s›k havay›, topra¤› ve suyu kirletmekle ve iﬂçilerinin haklar›na sayg› göstermemekle suçland›. Smithfield
Foods, bu suçlamalardan ve cezai yapt›r›mlardan kaç›nmak için, hayvanlar›n›n
bir bölümünü çevre koruma yasalar›n›n daha esnek ve baz› politik kiﬂilerin etkilenmeye daha elveriﬂli oldu¤u Polonya, Romanya, Meksika gibi ülkelere kayd›rd›. 1994’de, Granjas Carroll ﬂubesi sayesinde, Meksika, Birleﬂik Devletler ve Kanada aras›ndaki Kuzey Amerika Serbest Ticaret Anlaﬂmas›ndan yararlanarak,
çevre yasalar›n› ihlal etme suçlamas›ndan endiﬂe duymayaca¤› Meksika’da, Gloria yak›nlar›ndaki k›rsal alana yerleﬂti. Smithfield 1990-2005 aras› yüzde 1000’lik
bir büyüme gösterdi.
Domuz gribinin h›zla yay›ld›¤› Meksika’da mega kentlerde yoksullu¤un yaﬂand›¤› bir ülkedir. 1950’de nüfusu 3 milyon olan Mexico City, bugün 22 milyonluk
bir kent. Konutlar›n›n %25’inden fazlas›nda kanalizasyon yok. Yo¤un hava ve su
kirlili¤i yaﬂan›yor.
Kuﬂ gribi salg›n› s›ras›nda Türkiye’de yaﬂananlar, ülke halklar›n›n karﬂ› karﬂ›ya
oldu¤u tehlikeyi gösteriyor. Koruyucu sa¤l›k hizmetlerinin ortadan kald›r›ld›¤›,
sa¤l›kta piyasalaﬂman›n h›zla ilerledi¤i Türkiye’de kuﬂ gribinden kurtulma konusunda iktidar›n yöntemi hasta-hasta olmayan ayr›m› yapmadan köylülerin besin
ve geçim kayna¤› olan kanatl›lar› katletmek olmuﬂtu. Siyasal iktidar sa¤l›k alan›nda yaﬂanan y›k›ma ve köylülerin isyan›na kulaklar›n› t›kay›p, beyaz et ve tavukçuluk sektörünün sorunlar›n› gidermek ad›na sektördeki tekellerin ve bankalar›n kat›l›m› ile toplant›lar düzenledi. Küçük üreticiler bir kenara itilirken, sektördeki ﬂirketlere vergi, SSK primi aff› gibi kolaylaﬂt›r›c› uygulamalar getirildi. Ulusal kampanyalarla halk fabrikasyon hayvansal ürünleri tüketmeye ça¤r›ld›. Ayn›
dönemde Maliye Bakan› Unak›tan’›n o¤lu s›v› yumurta ticaretine soyundu. Meksika’ya benzer ﬂekilde Türkiye’de de Manisa’daki Tavuk Aﬂ›lar› Üretim ve Tavuk
Hastal›klar› Araﬂt›rma Enstitüsü at›l oldu¤u gerekçesi ile kapat›lm›ﬂt›.
Örne¤in, Dünyan›n 4. büyük kanatl› hayvan üreticisi olan ve üretimini Türkiye,
Çin, Malezya Endenozya ve Amerika’da yapan Tayland Merkezli CP grup, kuﬂ gribi s›ras›nda, Japonya’n›n Çin’den kanatl› ithalat›n› yasaklad›¤›nda Tayland’daki
üretim tesislerinden Japonya’ya ihracat yapmaya devam ederek kendi yaratt›¤›
hastal›k ortam›ndan karl› ç›kmas›n› bildi.
‘Global Research’ isimli websitesinde, “1976 Domuz Gribi Salg›n› ve Aﬂ›-Hükümet Propagandas› Birçok Ölüme Yol Açt›” adl› belgesel yeniden yay›mland›. Bu
belgesel, 1979 tarihinde CBS televizyonu taraf›ndan sadece bir kez gösterilip yay›mdan kald›r›lm›ﬂt›. Belgesele göre, 1976 y›l›nda patlak verdi¤i söylenen ilk “domuz gribi” salg›n›nda, ABD hükümeti hastal›¤›n ölümcül tehditler yarataca¤›n›
söyleyerek herkesi aﬂ› olmaya ça¤›rm›ﬂt›. Ancak 1979’a gelindi¤inde 4 bin Amerikal›, o dönemde henüz testleri tamamlanmam›ﬂ bir tür aﬂ› yap›lmas› nedeniyle
yaﬂad›klar› çok ciddi nörolojik hasarlar yüzünden üç buçuk milyar dolarl›k tazminat davalar›yla mahkemelere baﬂvurmuﬂlard›. Aﬂ› yüzünden ölenlerin de oldu¤u
bildirilirken, ma¤durlar, hükümeti test edilmemiﬂ aﬂ›lar›n ciddi nörolojik hasarlara yol açaca¤›n›n bilinmesine karﬂ›n halk› uyarmamakla suçlam›ﬂlard›.
www.globalresearch.ca/index.php?context=va&aid=14433
Tamiflu, merkezi Kaliforniya’daki Foster City’de bulunan Gilead Science ‹laç ﬁirketi taraf›ndan keﬂfedildi. Gilead, imalat ve ticaret haklar›n›, tamiflu sat›ﬂlar›n›n
y›ll›k kazanc›n›n % 22’sini kendisine verecek olan çokuluslu ‹sviçre ﬂirketi Roche’a b›rakt›. Irak iﬂgalinin baﬂ sorumlular›ndan eski Amerikan Savunma Sekreteri Donald Rumsfeld 1997 Aral›k ay›ndan 2001’de Pentagon’a atanmas›na kadar Gilead Science’›n baﬂkan›yd›. Hükümete geldi¤i zaman Rumsfeld’in yapt›¤›
ilk icraatlardan biri, tamiflunun silahl› kuvvetler içerisinde zorunlu kullan›m›n›
ilan etmek oldu
‹klim de¤iﬂikli¤i tehdidini besleyen karbondioksit ve di¤er sera gaz› sal›mlar›n›
s›n›rlamak amac›yla her ülkeye bir karbon kotas› getirilerek, kotas›n› aﬂan ülkelerin, kotalar›n› doldurmayan (temiz!) ülkelerden karbon kotas› sat›n almalar› ve
karbon piyasas› oluﬂturulmas› (Ergin Y›ld›zo¤lu)
69
TOPLUMSAL HAREKETLER
Anti-kapitalist bir kalk›ﬂman›n eﬂi¤inde
Neoliberalizme karﬂ›
özsavunma hareketleri
Bugünkü küresel kriz, mülkiyet ve iktidar iliﬂkileri sorununu neoliberalizme karﬂ› geliﬂen özsavunma hareketlerinin gündemine çok daha yak›c› bir
biçimde sokarak, özsavunmadan anti-kapitalist bir karﬂ› ata¤a geçiﬂ aç›s›ndan ciddi olanaklar sunmaktad›r
70
TOPLUMSAL HAREKETLER
N
eoliberal rüya bitti. Kapitalizmin uzlaﬂmaz
çeliﬂkilerinin üzerini örten yan›lsamalar da¤›ld›. S›n›f mücadelelerinin yeni ve dünyan›n gelece¤i aç›s›ndan tayin edici bir
perdesi aç›ld›. Neoliberal kapitalizmin merkez ülkelerinde, yeni yükselen güçlerinde, yeni sömürgelerinde s›n›flar mücadelesini ve iﬂçi s›n›f›n›n sermaye karﬂ›s›ndaki ba¤›ms›z ç›karlar›n› yok sayan, küçümseyen yan›lsamalar bir bir da¤›l›yor.
Geliﬂmiﬂ kapitalist merkezleri iç savaﬂ korkusu sard›.
ABD’li stratej Zbigniew Brzezinski, ‹ngiliz gizli servisi MI5 ve Avrupal› strateji kuruluﬂu LEAP/Europe’nin
2009’da Avrupa, ABD ve Japonya’da s›n›flar aras› çat›ﬂmalar›n ﬂiddetlenece¤i yönündeki tahminleri do¤rulan›yor.
Fransa’da neoliberal Sarkozy hükümeti, ülke tarihinde
1968’de dahi görülmemiﬂ kitlesellikteki grevler ve so-
kak eylemleri karﬂ›s›nda geri ad›m atmak zorunda kald›. Sanayi iﬂçilerini, kamu emekçilerini, üniversite ve
lise gençli¤ini ve göçmenleri birlikte seferber eden bu
kitle hareketi dalgas›, son iki y›ld›r Yunanistan, ‹talya,
Almanya’da da sokaklar› dolduruyor.
Geliﬂmiﬂ kapitalist ülkelerin yerini almaya çal›ﬂan Çin,
bunu ekonomik büyümede oldu¤u kadar s›n›fsal öfke
patlamas›nda da do¤ruluyor. 2006’da 90 bin, 2008’de
120 bin iﬂçi eyleminin gerçekleﬂti¤i Çin’de sadece
2009’un ilk üç ay›nda grev, sokak protestosu, yol kesmelerden oluﬂan 58 bin eylem gerçekleﬂti. Bu eylemler ço¤u zaman patronlar› ve yöneticileri hedef alsa da,
kimi zaman iﬂsizli¤in ve hak gasplar›n›n yaratt›¤› tepki, etnik ayr›mlar temelinde s›n›f içi gerginlikleri de tetikledi. Son Sincan olaylar› da böylesi bir zeminde geliﬂti.
Neoliberal politikalarda Latin Amerika’y› geriden takip
71
TOPLUMSAL HAREKETLER
Dünya her an iﬂsiz isyanlar›na,
köylü hareketlerine, yoksul hareketlerine, ya¤ma hareketlerine, darbelere, rejim de¤iﬂikliklerine sahne olmaktad›r ve devrimci kalk›ﬂmalara gebedir.
eden Ortado¤u ve Güney Asya’da ise Siyasal ‹slam’›n
kriz emareleri ile Müslüman toplumlara iliﬂkin ezberleri bozan emekçi hareketleri eﬂ zamanl› olarak yükseliyor. ‹ran’da Cumhurbaﬂkanl›¤› seçimleri sonras›nda patlak veren siyasi krizin temelinde ekonomi politikalar›n›n egemenler aras›nda yaratt›¤› bir gerilim bulunmakla birlikte, bu gerilim 2000’li y›llarda h›z verilen neoliberal politikalar›n ma¤durlar›n›n da kendi ç›karlar›
temelinde çat›ﬂmaya müdahil olmas›na olanak tan›d›.
Muhalefetin Müslüman Kardeﬂler, iﬂçilerin de devlet
güdümlü sendikalar›n k›skac›nda yer ald›¤› M›s›r’da, iki
y›ld›r ba¤›ms›z sendikalar öncülünde örgütlenen iﬂçi direniﬂleri 2009’da yeni bir evreye girdi ve on binlerce
iﬂçi greve ç›kt›. Bangladeﬂ, tekstil iﬂçilerinin isyanlar›yla sars›ld›.
Radikal sol hükümetlerin ve güçlü toplumsal hareketlerin neoliberalizmi önemli ölçüde frenletti¤i Latin
Amerika’da ise, s›n›f savaﬂ› daha ileri bir düzeyde cereyan ediyor. Oligarﬂi ile halk hareketlerinin zoraki uzlaﬂmalar›n›n art›k sürdürülemez bir noktaya geldi¤i,
Honduras darbesi ile görüldü. ‹ﬂbirlikçi sermaye s›n›flar›, kitlelerin neoliberalizme karﬂ› alternatif aray›ﬂlar›
ve adil bölüﬂüm çabalar› karﬂ›s›nda taviz vermek istemediklerini, sola meyleden popülist devlet baﬂkan› Ze-
72
laya’y› iktidardan indirerek gösterdiler.
Özetle, derin bir toplumsal y›k›ma yol açan ekonomik
kriz, politik krizleri de beraberinde getirmektedir. Günümüz dünyas› her an iﬂsizlerin isyanlar›na, radikal
köylü hareketlerine, kamulaﬂt›rma talepli yoksul hareketlerine, ya¤ma hareketlerine, çete hareketlerine, darbelere, rejim de¤iﬂikliklerine sahne olmaktad›r ve devrimci kalk›ﬂmalara gebedir. Toplumsal-ekonomik-siyasal
yap›n›n kaç›n›lmaz yeniden ﬂekilleniﬂinde belirleyici etken, keskinleﬂen s›n›f mücadeleleri olacakt›r. Emperyalist-kapitalist sistem sald›rganlaﬂ›rken, uzlaﬂmaz karﬂ›tl›klar› yok sayarak taraf olmay› reddeden ya da ihmal
edenler ise iktidar, mülkiyet, bölüﬂüm iliﬂkilerinde daha ﬂiddetli bir d›ﬂlanmayla karﬂ› karﬂ›ya kalacakt›r.
Burjuvazi bunun çok iyi fark›ndad›r. Ancak bugünkü
kriz, ezilen s›n›flar› devrimci bir saflaﬂmaya yöneltebilecek ideolojik-politik-örgütsel önderli¤in ya da bir baﬂka deyiﬂle sosyalizm hedefine iliﬂkin net bir devrimci
stratejinin bulunmad›¤› koﬂullarda patlak vermiﬂtir.
Halk kesimlerinin neoliberalizme karﬂ› özsavunma eylemi içinde bugüne kadar oluﬂturdu¤u birikim “21. yüzy›l sosyalizmi”ni gerçekleﬂtirme iddias›na ulaﬂm›ﬂt›r.
Ancak bu iddia, düzen karﬂ›s›nda, iﬂçi s›n›f›n›n iktidar
ve mülkiyet iliﬂkilerinden d›ﬂlanmas› temel sorununu
TOPLUMSAL HAREKETLER
merkezine alan nihai bir mücadeleye giriﬂme noktas›nda eﬂi¤in gerisinde durmaktad›r. Eﬂi¤in ötesinde ise, iﬂçi s›n›f›n›n politik iktidar ve toplumsal mülkiyet hedefini merkezine alan bir devrim hareketi yer almaktad›r.
Sorun, neoliberalizme karﬂ› özsavunma eylemi içinde
geliﬂen sorgulay›ﬂlar›n, krizin yaratt›¤› koﬂullar içinde
bu eﬂi¤i aﬂ›p kapitalizmin kökten eleﬂtirisini içeren bir
ata¤a dönüﬂüp dönüﬂmeyece¤idir.
Bunun için aﬂa¤›daki sorular›n yan›tlanmas› gerekmektedir:
•‹ﬂçi s›n›f›n›n gündelik ç›karlar›na odaklanan, sektörel,
yerel özsavunma hareketlerinin, iﬂçi s›n›f›n›n tarihsel ç›karlar›na odaklanan, bütünsel ve ulusal çapl› hareketlere evrimi hangi koﬂullarda olanakl›d›r?
•‹ﬂçi s›n›f›n›n ve muhalefet hareketinin parçal›l›¤› karﬂ›s›nda nas›l bir ‘birlik’ ve ‘ittifak’ politikas› izlenmelidir?
•Yoksul kitlelerde belli bir beklenti yaratabilen sosyalliberal sentez ve Siyasal ‹slam gibi düzen içi politik
aktörler karﬂ›s›nda nas›l bir tutum almak gerekmektedir?
•Mücadele yöntemi olarak parlamenter mücadele, kitle
seferberli¤i ve düzen d›ﬂ› mücadele aras›nda nas›l bir
iliﬂki kurulmal›d›r?
•‹deolojik, politik mücadele ile pratik mücadele aras›ndaki do¤rudan ba¤lant› nas›l kurulacakt›r?
•‹deolojik, politik öncünün ve yeni bir politik hareket
kuﬂa¤›n›n oluﬂumu nas›l gerçekleﬂecektir?
Neoliberalizme karﬂ› hareketler yeni sömürgeler dünyas›ndan, “refah devleti” uygulamalar›n› terk etmekte olan
geliﬂmiﬂ kapitalist toplumlara ve reel sosyalizm sonras› toplumlara kadar geniﬂ bir alanda özgün biçimler alt›nda geliﬂimini sürdürmektedir. Bu hareketlerin farkl›
toplumsal koﬂullarda nas›l bir geliﬂim seyri izledi¤i ve
bugünkü durumda nas›l bir çat›ﬂman›n taraf› haline geldi¤i üzerine bir inceleme, solun günümüz koﬂullar›nda
de¤erlendirmesi gereken olanaklar ve çözüm bulmas›
gereken sorunlara iliﬂkin önemli ipuçlar› verecektir.
1. Yeni sömürgeler
Yeni sömürgelerde, neoliberalizme karﬂ› hareketler, emperyalizmle kurulan siyasal ba¤›ml›l›k iliﬂkilerine ve ülke ekonomisinin kapitalist dünya piyasas›na eklemlenme biçimlerine göre farkl› biçimlerde aç›¤a ç›kmaktad›r. ‹thal ikameci dönemde görece sanayileﬂen ülkeler
neoliberalizmle birlikte ihracata yönelik üretime geçince h›zl› bir sanayisizleﬂme ve güvencesizleﬂtirme süreci yaﬂam›ﬂt›r. Bu ülkelerde iﬂçi, iﬂsiz ve bunlarla iç içe
geçen kent yoksullar› hareketleri öne ç›kmaktad›r. Dünya piyasas›na petrol-gaz, maden tedarikçisi olarak eklemlenen ülkelerde kent ve k›r yoksullar›, yeralt› zenginliklerinin kamulaﬂt›r›lmas› ve maden-petrol ﬂirketlerinin yaratt›¤› çevresel tahribat›n önlenmesi talepleri ile
harekete geçmektedir. Yine dünya piyasas›na g›da ve
tar›msal-türev tedarikçisi olarak eklemlenerek tar›msalsanayi ﬂirketlerini teﬂvik eden ülkelerde yerli ve köylü
hareketleri; topraklar›n özel mülkiyetleﬂtirilmesinin durdurulmas› ve toprak reformuna gidilmesi, serbest ticaret anlaﬂmalar›ndan ç›k›lmas›, GDO’lu tar›m›n önlenmesi talepleri etraf›nda seferber olmaktad›r. Ayr›ca çokuluslu finans kurumlar› ile anlaﬂmalar›n iptal edilmesi, d›ﬂ borçlar›n ödenmemesi, (ülke siyasetini yönlendirmenin etkin bir arac› olan) ABD askeri üslerinin kapat›lmas›, stratejik sektörlerin ve temel hizmetlerin kamulaﬂt›r›lmas›, bütün bu sektörel hareketlerin ortak talepleri olarak savunulmakta ve bu hareketlerin sektörellikten ulusall›¤a, gündelik/ekonomik taleplerden genel/politik taleplere ilerlemesini kolaylaﬂt›rmaktad›r.
Neoliberalizme karﬂ› direniﬂ hareketlerinin sektörel talep hareketlerinden, ulusal çaptaki hareketlere evrilebilmeleri ve iktidar de¤ilse bile, hükümet olma sorununu
somut bir gündem olarak önlerine koymalar›, farkl› toplumsal kesimlerin taleplerini kapsayan bir programa sahip politik örgütlerin oluﬂmas› ile mümkün olmaktad›r.
Ne var ki, güçlü bir merkez-sol ya da popülist gelene¤in varl›¤›, neoliberalizmin ma¤durlar›n›n gündelik
taleplerine k›smi de olsa çözümler üretebildi¤i sürece,
bu hareketleri kendine ba¤layarak etkisizleﬂtirebilmektedir. Böylece s›n›f içi ayr›l›klar›n giderilmesi engellenmekte ya da geciktirilmekte ve sistem varl›¤›n› ciddi
bir tehdit olmaks›z›n koruyup tahkim edebilmektedir.
Latin Amerika’da Peronistler ya da ‹ﬂçi Partisi gibi
merkez sol hükümetlerin oynad›¤› bu rol, Afrika ve
Beﬂ Deniz havzas›nda (Ortado¤u) ise Siyasal ‹slam ve
etnik milliyetçilik taraf›ndan üstlenilmektedir. Ancak
düzenin bu politik aktörlerinin iktidar deneyimleri, neoliberalizme karﬂ› geliﬂen hareketlerin daha ba¤›ms›z ve
eleﬂtirel pozisyonlara yönelmesini de beraberinde getirmiﬂtir. Küresel krizin derinleﬂtirece¤i çeliﬂkiler, söz konusu yönelimin sol aç›s›ndan umut verici bir kopuﬂa
evrilmesinin olanaklar›n› da yaratmaktad›r.
1.1. Latin Amerika’da neoliberalizme karﬂ› direniﬂ
Neoliberal modelde kapitalist üretim iliﬂkileri ile üretici güçler aras›ndaki çeliﬂki, bir d›ﬂlama ve terk biçiminde kendini gösterdi. Kapanan fabrikalar ve iﬂsizler;
ekilmeyen topraklar ve topraks›z köylüler, ekilmesi yasaklanan tar›msal ürünler ve aç köylüler; kent yoksul-
73
TOPLUMSAL HAREKETLER
jantin’de ve Uruguay’da geleneksel iﬂçileri;
Venezüella, Bolivya, Orta Amerika ve Karayipler’de kent yoksulu güvencesiz iﬂçileri
kendi kaderine b›rakt›. Yeni toplumsal hareketlerin öznelerini iﬂte bu terk edilenler
oluﬂturdu. Sosyalizm ve anti-emperyalizm
iddias›ndan vazgeçmeyen kimi radikal sol
örgütler ya da eski sendikal ve sol kadrolar bu kitleleri yaﬂam ve geçim araçlar›n›
savunma/yeniden ele geçirme mücadelesinde
seferber ederek h›zla kitleselleﬂtiler ve
önemli toplumsal güçler haline geldiler.
Zapatista Ulusal Kurtuluﬂ Ordusu (EZLN), 1 Ocak 1994’te Chiapas
eyaltinde neoliberal politikalara karﬂ› silahl› bir ayaklanmayla belediye
binalar›n› iﬂgal ederek seslerini dünyaya duyurdu. EZLN, ülkenin zenginliklerinden ve yurttaﬂl›k haklar›ndan faydalanamad›klar› gibi komün topraklar›n› terk etmeye zorlanan Chiapasl› yerli cemaatleri içinde geliﬂti.
lar› (geçim araçlar›n› yitirerek kent çeperlerine y›¤›lan
halk kitleleri) ve metalaﬂt›r›lan yaﬂamsal gereksinimler,
özelleﬂtirilen temel hizmetler… Bu manzara, bir anlamda, devletin tüm yaﬂam ve geçim araçlar›n› sermayeye
teslim etmesi ve sosyal devlet anlay›ﬂ›n› terk etmesinin ürünüydü. Bu nedenle, devletin çekilmesi ﬂeklinde
de tan›mland›. Latin Amerika toplumsal hareketleri de
devletin terk etti¤i bu alanlarda, yani neoliberal devletin “yumuﬂak kar›nlar›nda” serpildi. Burada “yumuﬂak
kar›n” derken, zor ayg›t›n›n ulaﬂamad›¤› alanlardan söz
etmiyoruz. Devletin kendini toplumun “ortak” ç›karlar›n› temsil eden bir ayg›t olarak gösteremeyerek meﬂrulu¤unu tümden yitirdi¤i alanlardan söz ediyoruz.
Neoliberal devlet, bu meﬂruiyet kayb›n› ve kitlesel hoﬂnutsuzlu¤u, Dünya Bankas› ve güdümlü Sivil Toplum
Kuruluﬂlar› arac›l›¤›yla yürütülen mikro-kredi ve yerel
kalk›nma projeleri ile ve do¤rudan gelir destekleri ile
gidermeye çal›ﬂt›. Bu strateji, hedefteki yoksul kesimlerden, hatta onlar›n sol yönelimli örgütlü kesimlerinden ilkesel bir reddediﬂle pek karﬂ›laﬂmad›. Ancak baz› hareketlerin dramatik biçimde teslim oluﬂuna yol
açarken, geliﬂkin kimi hareketlerde ise daha s›n›rl› bir
tahribata yol açt›.
Neoliberal devlet, Peru, Kolombiya, Bolivya, Ekvador,
Meksika, Brezilya ve Paraguay’da k›rdan çekildi. Ar-
74
Arjantin’de IMF politikalar›n›n yol açt›¤› iﬂsizlik ve yoksulluk karﬂ›s›nda iﬂsiz iﬂçiler
hareketi piqueteros (barikatç›lar) ve mahalle
meclisleri hareketi geliﬂti. Bu hareketler, de¤iﬂ tokuﬂ pazarlar› kurmaktan iﬂ ve gelir
deste¤i talebiyle yol kesme eylemleri yapmaya, kapat›lm›ﬂ fabrikalar› iﬂgal ederek özyönetim alt›nda yeniden iﬂletmeye ve market ya¤malamaya kadar çeﬂitli do¤rudan eylemlere giriﬂtiler. Bu ﬂekilde, somut-gündelik ihtiyaçlar› gidermeye ve gasp edilen çal›ﬂma ve sosyal güvenlik hakk›n› savunmaya dönük bir hareket içerisinde oldular.
Brezilya’da neoliberal tar›m politikalar›n›n iﬂsiz, topraks›z ve aç b›rakt›¤› k›r yoksullar›n› toprak reformu ana
talebi etraf›nda örgütleyen kilise cemaatleri ve “aile
gruplar›” 1984’te bir araya gelerek k›tan›n en büyük
toplumsal hareketi kabul edilen Topraks›z K›r ‹ﬂçileri
Hareketi’ni (MST) kurdu. Mücadele yöntemi olarak önceli¤i do¤rudan eyleme veren MST, bir taraftan tar›m
reformu talebini ulusal ölçekte dillendirirken, di¤er taraftan bunun gerçekleﬂtirilmesini kendi d›ﬂ›na havale etmeden, iﬂlenmeyen topraklar› iﬂgal etti.
Meksika’da, Zapatista Ulusal Kurtuluﬂ Ordusu (EZLN),
1 Ocak 1994’te Chiapas eyaletinde neoliberalizmi ve
yoksullu¤u protesto etmek için silahl› bir ayaklanma
düzenleyip belediye binalar›n› iﬂgal ederek seslerini
dünyaya duyurdu. EZLN ülkenin zenginliklerinden ve
yurttaﬂl›k haklar›ndan faydalanamad›klar› gibi, topraklar›n› terk etmeye zorlanan Chiapasl› yerliler içinde geliﬂmiﬂti. Yerlilerin yurttaﬂl›k ve kültürel hak mücadelelerini neoliberalizme karﬂ› direniﬂle bütünleﬂtiren hareket, silahl› savunmay› bir mücadele yöntemi olarak benimsedi.
Tarihi 1960’lara dayanan gerilla örgütü Kolombiya
Devrimci Silahl› Güçleri (FARC), devlet destekli paramiliter çetelerin vahﬂeti eﬂli¤inde neoliberal politikala-
TOPLUMSAL HAREKETLER
r›n h›z kazand›¤› dönemde, ekim yapmalar› yasaklanan
ve topraklar›n› terk etmeye zorlanan koka üreticisi köylülerin özsavunma mücadelesi içinde s›çramal› bir geliﬂim ﬂans› yakalad›. Kolombiya devleti koka imha
programlar›n› ABD ordusu ile iﬂbirli¤i halinde bir askeri kampanya olarak da yürüttü¤ü için, FARC’›n Kolombiya oligarﬂisine ve emperyalizme karﬂ› mücadelesi, köylülerin geçim mücadelesi ile bütünleﬂti.
Bolivya’da ise toplumsal hareketler k›rda koka üreticisi yerliler, kentte de enformel sektörde istihdam edilen
(kay›t d›ﬂ› çal›ﬂan) kent yoksullar› aras›nda geliﬂti.
1990’larla birlikte, koka üreticileri sendikalar›, koka
üretiminin yasallaﬂt›r›lmas›, küçük çiftçilerin korunmas›
ve toprak reformu talebiyle yayg›n bir geliﬂim gösterdi. Koka köylülerinin mücadelesi sendikalar›n birleﬂmesine ve daha sonra Sosyalizme Do¤ru Hareket’in
(MAS) kuruluﬂuna giden bir süreçte ilerledi. MAS yeni toplumsal hareketler taraf›ndan, bir politik program
etraf›nda iktidar mücadelesi verme hedefiyle kurulan ilk
örgütlenme oldu. K›rdaki mücadele toprak sorunuyla s›n›rl› de¤ildi. Söz konusu kitleler, ülke nüfusunun büyük ço¤unlu¤unu oluﬂturan yerli halklara mensuptular.
Ülkenin kuruluﬂundan bu yana kurucu unsur kabul edilmeyen ve kültürel kimlikleri, yurttaﬂl›k haklar› reddedilen yerli topluluklar›, devletin neoliberal dönüﬂümü
ile birlikte mutlak bir ekonomik d›ﬂlanmaya da maruz kal›nca, ulusal sorunun çözüm alan›n› da neoliberalizme karﬂ› mücadele çerçevesinde tarif ettiler. Toplumsal hareketler, bu sorunlara “neoliberal
bir deli gömle¤i giydirilmiﬂ olan” mevcut kurumsal çerçeve içinde çözüm bulunamayaca¤›n› söyleyerek, Bolivya’y›
ulusuyla ekonomisiyle yeniden tarif
edecek yeni bir anayasa yaz›lmas›n› talepler listesinin baﬂ›na koydular. Sanayisizleﬂtirme ve tar›msal y›k›m›n sonucu olarak h›zla büyüyen kent yoksullar› ise özyönetim, dayan›ﬂma ve do¤rudan eylem yoluyla temel hizmetlere eriﬂimi ve gündelik yaﬂam› düzenleyen mahalle meclislerinde bir
araya geldiler. Bu meclislerin birleﬂtirilmesiyle 1970’lerin sonunda
oluﬂan Mahalle Meclisleri Federasyonu (FEJUVE), 1990’larda
temel hizmetlerin yeniden kamulaﬂt›r›lmas› mücadelesinde öne
ç›kt›. Bu hareketler daha sonra
do¤algaz›n yeniden kamulaﬂt›r›l-
Honduras darbesi
sol için bir uyar›d›r
Radikal sol hükümetlerin ve güçlü toplumsal hareketlerin neoliberalizmi önemli ölçüde frenletti¤i Latin Amerika’da, oligarﬂi ile halk hareketlerinin zoraki uzlaﬂmalar›n›n art›k sürdürülemez bir noktaya
geldi¤i, Honduras darbesi ile görüldü. ‹ﬂbirlikçi sermaye s›n›flar›, kitlelerin neoliberalizme karﬂ› alternatif aray›ﬂlar› ve adil bölüﬂüm çabalar› karﬂ›s›nda
taviz vermek istemediklerini, sola meyleden popülist
devlet baﬂkan› Manuel Zelaya’y› iktidardan indirerek gösterdiler.
Zelaya 28 Haziran’da baﬂkanl›k konutundan, ordu
güçleri taraf›ndan silah zoruyla ç›kar›larak ülke d›ﬂ›na gönderildi. Oluﬂan güçlü tepki nedeniyle resmi
destek aç›kalayamasa da, darbenin ard›nda ABD’nin
oldu¤u biliniyor. ABD, vaktiyle Latin Amerika’y›
kas›p kavuran askeri darbelerinde ve kontra operasyonlar›nda Honduras’› merkez üssü olarak kullanm›ﬂt›. Halk›n büyük direniﬂiyle karﬂ›laﬂan bu yeni
darbe, k›ta çap›ndaki bir tehlikenin habercisi.
TOPLUMSAL HAREKETLER
mas› ve yeni bir anayasan›n oluﬂturulmas› mücadelesi
etraf›nda bütünleﬂme yoluna gittiler.
Büyük bir k›rsal yerli nüfusuna ve zengin petrol kaynaklar›na sahip olan Ekvador’da ise IMF programlar›,
petrol tekellerinin tahribat› ve serbest ticaret anlaﬂmalar› karﬂ›s›nda yerli cemaatlerin öncülü¤ünde kitlesel
hareketler geliﬂti. Çeﬂitli federasyonlar temelinde örgütlenen yerli cemaatler kültürel taleplerinin yan›na, ihmal
edilen k›rsal bölgelere kamusal hizmet ulaﬂt›r›lmas›,
borç ödeme program›n›n durdurulmas›, serbest ticaret
anlaﬂmalar›n›n iptali, petrol zenginli¤inin halk yarar›na
kullan›lmas› ve petrol ﬂirketlerinin çevresel tahribat›n›n
engellenerek daha önce verilen zararlar›n tazmini taleplerini eklediler. Ekvador’da da Bolivya’daki gibi ulusal
sorunun çözüm alan› neoliberalizme karﬂ› mücadele
çerçevesinde tarif edilmiﬂ, ayr›ca çevre sorunu da bu
çerçeveye yerleﬂtirilmiﬂti. Yayg›n yol kesme eylemleri,
ﬂirket iﬂgalleri gibi do¤rudan eylemler ve ulusal çapl›
kitlesel protestolar yoluyla mücadele eden yerli örgütleri, neoliberal rejimleri deviren kitle ayaklanmalar›n›n
da temel bileﬂenlerini oluﬂturdular.
Latin Amerika’daki sol hareketlerin tamam› neoliberalizmin y›k›m›na u¤rayan kitlelerin do¤rudan eyleme dayal› özsavunma
hareketleri olarak geliﬂmiﬂtir.
Ulusal sorun, toprak sorunu,
çevre sorunu gibi radikal toplumsal dönüﬂümün temel sorunlar›n› oluﬂturan çeﬂitli mücadele
konular› neoliberalizme karﬂ› direniﬂ çerçevesinde ifade edilmiﬂtir. Emperyalist kurumlar, neoliberal politikalar›n uygulanmas›nda do¤rudan rol oynad›¤› için
mücadelenin anti-emperyalist bir
karakter kazanmas› kolaylaﬂm›ﬂt›r. Bugün Ortado¤u’da neoliberalizme karﬂ› geliﬂen hareketlerin de, “gericilikle” özdeﬂleﬂtirilmeye çal›ﬂ›lan bu co¤rafyada
kendine özgü bir baﬂka ilerici
kuﬂa¤›n oluﬂumuna öncülük
etmesi muhtemeldir.
Büyük istisnai özellikleri olmakla birlikte Venezüella’daki kent yoksullar›, son 20 y›l içinde oynad›klar›
toplumsal-politik rol ile Latin Amerika’daki sol dalgan›n en önemli bileﬂenlerinden biri oldu. Ülkenin büyük
petrol zenginli¤ine ra¤men e¤itim, sa¤l›k, bar›nma ve
g›da gibi temel ihtiyaçlar›n› karﬂ›lamaya yönelik kamusal bir güvenceye sahip olmadan yaﬂayan kent yoksullar› tepkilerini daha çok anl›k kitlesel ayaklanmalar ve
market ya¤malama hareketleriyle gösterdi. Bu hareket
yeni bir IMF paketinin aç›kland›¤› 1989 y›l›nda Caracazo diye bilinen isyanda doru¤a ç›kt›. “Hükümet bizi
aç b›rak›yor” diyerek marketlere hücum eden kitleler
ordunun silahl› sald›r›s›yla bast›r›ld› ve kimi kaynaklara göre 4 bin kiﬂi öldürüldü. Ayn› zamanda neoliberal
iktidarlar›n sonunu haz›rlayan bu süreçte, halka silah
s›kmay› reddeden askerler de vard›. Bu askerlerden Hugo Chavez, milliyetçi-popülist bir programla 1998 seçimlerini kazand›ktan sonra, emperyalizme ve oligarﬂiye karﬂ› mücadelesinde esas olarak yoksullar›n kitle seferberlikleri sayesinde ilerleyebildi¤ini gördü ve Venezüella yoksullar›n› hükümet eliyle proleter nitelikli bir
toplumsal hareket olarak örgütlemeye giriﬂti.
rak geliﬂmiﬂtir. Ulusal sorun, toprak sorunu, çevre sorunu gibi radikal toplumsal dönüﬂümün temel sorunlar›n› oluﬂturan çeﬂitli mücadele konular› neoliberalizme
karﬂ› direniﬂ çerçevesinde ifade edilmiﬂtir. Emperyalist
kurumlar, neoliberal politikalar›n uygulanmas›nda do¤rudan rol oynad›¤› için mücadelenin anti-emperyalist
bir karakter kazanmas› kolaylaﬂm›ﬂt›r. Hareketlerin bütünü, d›ﬂlananlar›n yerel-hükümetleri biçiminde özyönetim organlar› oluﬂturduklar› için bir baﬂka toplum kurma (yar›n› bugünden kurarak mücadele etme) perspektifleri kuvvetlidir. Ancak bu hareketler, gündelik ç›kar
temelli bir mücadele üzerinden yükselmektedir ve bu
da söz konusu hareketleri gündelik ihtiyaçlara k›smi de
olsa yan›t üretebilen düzen içi kanallar karﬂ›s›nda k›r›lganlaﬂt›rmaktad›r. Hareketler farkl› toplumsal kesimlerle dayan›ﬂmaya, eylem birlikleri kurmaya aç›kt›r; ancak ço¤unlukla bu eylem birliklerini bütünsel siyasal
birliklere dönüﬂtürecek araçlardan yoksundur. Bu hareketler ço¤u zaman devrim iddias›n› sahiplenmekle birlikte, mücadelenin hedefini ve stratejisini ortaya koyan
ideolojik-politik bir netli¤e sahip de¤ildir.
Yukar›da ortaya ç›k›ﬂ süreçleri itibariyle incelenen halk
hareketlerinin, farkl› koﬂullarda geliﬂti¤i ancak günümüz
toplumsal mücadelelerin karakterini tayin eden kimi ortak özelliklere sahip oldu¤u görülmektedir. Bu hareketlerin tamam› neoliberalizmin y›k›m›na u¤rayan kitlelerin do¤rudan eyleme dayal› özsavunma hareketleri ola-
1.1.1. Toplumsal mücadeleler, toplumsal de¤iﬂimin öznesinin ve stratejisinin oluﬂumu
76
‘Ne zaman birtak›m insanlar ortak deneyimlerinin sonucu olarak aralar›ndaki ç›kar›n özdeﬂli¤ini, ç›karlar›
kendilerininkinden baﬂka olanlara göre duyumsar ve
ifade ederlerse, o zaman s›n›f oluﬂur.’ (E.P. Thompson)
TOPLUMSAL HAREKETLER
Latin Amerika toplumsal hareketlerinin neoliberal egemenlik iliﬂkilerine karﬂ› yürüttükleri mücadeleler sonucunda, 21. yüzy›l sosyalizminin kurulmas›na yönelik
toplumsal dönüﬂümün öznesi ve stratejisi üzerine somut
tart›ﬂmalar yürütülebilecek bir manzara aç›¤a ç›kt›.
1980’lerin sonundan bugüne uzanan süreçte, neoliberal
y›k›m›n aç›¤a ç›kard›¤› yeni iﬂçi kitlelerinin emperyalizm ve kapitalizm karﬂ›s›nda ba¤›ms›z politik ç›karlara sahip bir s›n›f olarak kendi bilincine varmas› ve toplumsal de¤iﬂimin yollar›na iliﬂkin çeﬂitli yaklaﬂ›mlar› s›namas› aç›s›ndan önemli ilerlemeler kaydedildi.
Bu yeni toplumsal mücadeleler süreci, “çat›ﬂmac› evre:
1989-2005” ve “denge evresi: 2005-2008” olarak ikiye
ayr›labilir.
Yeni toplumsal hareketler, neoliberal ekonomik modelin temellerini atan askeri diktatörlükler döneminin ard›ndan, neoliberal politikalar›n sivil yönetimler eliyle
tavizsiz sürdürüldü¤ü dönemde geliﬂmiﬂti. Bu sivil neoliberal iktidarlar döneminde yoksullu¤un giderilmesine
yönelik vaatler boﬂ ç›kt›. Kitlelerin yaﬂam koﬂullar›n›
de¤iﬂtirmenin neoliberal yolu, mikro-kredi ve yerel kalk›nma planlar› iﬂe yaramam›ﬂt›. Do¤rudan eylemlerin
kazan›mlar›na süreklilik kazand›rmak ise mevcut egemenlik iliﬂkileri içinde mümkün de¤ildi ve kitle hareketleri yaﬂam ve geçim araçlar›n›n savunmas›nda daima karﬂ›s›nda politik iktidar› buluyordu. Sivil neoliberallar›n yoksullu¤a, yolsuzlu¤a ve bask›ya son verme
iddialar›yla iktidara geçmelerinin ard›ndan, on-on beﬂ
y›l gibi bir süre içinde k›ta ölçe¤inde büyük isyanlar
patlak verdi.
Venezüella kent yoksullar› 1989 Caracazo isyan›yla,
Chiapas (Meksika) yerlileri 1994 Zapatista isyan›yla,
Brezilya topraks›zlar› 1980’ler ve 1990’lar boyunca h›zla yay›lan toprak iﬂgalleri ve kitlesel protestolarla neoliberal programlar›n durdurulmas›n› istediler. Arjantin
(2001), Bolivya (2003 ve 2005) ve Ekvador’da (2000,
2003 ve 2005’te) baﬂkanl›k saraylar›n› kuﬂatan kitleler
neoliberal iktidarlar› devirdiler.
Ne var ki, neoliberal iktidarlar›n devrildi¤i durumlarda,
bu kitle hareketleri iktidar› almaya yönelik bir politik
program ve önderlik etraf›nda harekete geçmemiﬂti. Temel hedef neoliberal hükümetlerin durdurulmas› ve yeni kurulacak olan hükümetlerin kitle bas›nc›yla halk›n
taleplerine yan›t vermeye zorlanmas›yd›.
Neoliberal programlar› sürdürmekte ›srar eden iktidarlar›n peﬂ peﬂe devrildi¤i bu isyanlar›n ard›ndan, halk›n
taleplerine yan›t verme iddias›yla, Arjantin’de Nestor
Kirchner, Ekvador’da Lucio Gutierrez (ve ard›ndan Alfredo Palacio) ve Bolivya’da Carlos Mesa liderli¤inde
merkez-sol hükümetler kuruldu. Hiçbiri kitle hareketleriyle organik bir ba¤a sahip de¤ildi, ancak z›mni desteklerini sa¤lam›ﬂlard›. Benzeri bir kitle isyan›n›n olmad›¤› Brezilya’da ise ‹ﬂçi Partisi (PT) MST’nin ve militan bir geçmiﬂi olan ‹ﬂçi Sendikalar› Federasyonu’nun
(CUT) deste¤iyle iktidara geldi.
77
TOPLUMSAL HAREKETLER
Ancak kitle hareketleri de art›k bu isyanlardan önceki
kitle hareketleri de¤ildi. Bu isyanlar neoliberal programa karﬂ› olan farkl› toplumsal kesimleri eylem birliklerinde yan yana getirdi. Ekvador’da yerliler ve kentli
orta s›n›flar›n yoksullaﬂma sürecinde olan kesimleri;
Bolivya’da maden iﬂçileri, koka köylüleri ve kent yoksullar›; Arjantin’de yoksullaﬂan orta s›n›flar ve iﬂsiz iﬂçiler eylem birliklerinde buluﬂtu. Taleplerin düzeyi gündelik/ekonomik taleplerden genel/politik taleplere, hareketlerin kitle temeli de yerelden ulusala ilerledi.
Bolivya ve Ekvador’daki merkez sol hükümetler kitle
hareketinin taleplerine yan›t veremedi. Çünkü halk önderlerinin dedi¤i gibi ülkelerine neoliberal deli gömlekleri giydirilmiﬂti ve sermayenin mutlak tahakkümünü
yans›tan bu yap›sal çerçeve içinde halk›n taleplerine yan›t vermenin imkan› yoktu. Ayr›ca ABD emperyalizminin zor durumdaki merkez sol hükümetler için herhangi bir esneme yapmaya niyeti de yoktu. ABD’ye gidip Condoleezza Rice’a “borç ödemelerini durdurmazsak ölürüz” diye dil döken Ekvador Baﬂkan› Alfredo
Palacio “ödemeleri durduramazs›n›z” yan›t›n› alacakt›.
Bu koﬂullar alt›nda neoliberal program› ilerletmeye çal›ﬂan Bolivya ve Ekvador merkez-sol hükümetleri yeniden sahne alan kitle hareketleri taraf›ndan devrildi ve
gidilen erken seçimlerle Bolivya’da MAS, Ekvador’da
ise Rafael Correa1 iktidara geldi. MAS ve Rafael Correa hükümetleri “yeralt› zenginliklerinin kamulaﬂt›r›lmas›, toprak reformu, IMF ve DB ile iliﬂkilerin kesilmesi, ABD ile askeri iliﬂkilerin bitirilmesi, yerli halklar›
da içeren yeni bir ulus tan›m› yapan ve neoliberal düzenlemeleri tersine çeviren yeni bir anayasan›n yaz›lmas› ve koka imha programlar›n›n durdurulmas›n›” içeren hükümet programlar› ilan ettiler. Yani toplumsal
hareketlerin talepleri bir politik program haline getirilmiﬂti. Program›n uygulanmas› da her aﬂamada
ABD’nin, büyük toprak sahiplerinin, sermayenin ve üst
orta s›n›flar›n tepkisini çekecek, hükümetler program›
ilerletebilmek için toplumsal hareketleri kitle seferberliklerine ve do¤rudan eyleme ça¤›racakt›.
MAS’›n baﬂar›s›, neoliberalizme karﬂ› geliﬂen farkl›
sektörel hareketlerin mücadele içinde aç›¤a ç›kan taleplerini bütünleﬂtiren bir program oluﬂturup, kitlelere bu
program› savunabilecekleri bir parti sunmas› oldu.
MAS’›n seçim zaferi ve ard›ndan giriﬂti¤i radikal reformlar ise, militan kitle hareketi ile parlamenter mücadele yöntemlerini bir arada kullanan bir çizgiyle hükümetin ele geçirildi¤i özgün bir deneyim oluﬂturmaktad›r. MAS’› düzen içine kaymakla eleﬂtiren radikal politik önderliklere sahip COB, FEJUVE gibi örgütler,
78
daha geliﬂkin bir politik etkinlik önermedikleri koﬂullarda seçimleri boykot etmek isteyince kendi üyelerinin
dahi MAS’a oy vermesini engelleyemeyip bölündüler.
Ancak hükümetten ba¤›ms›z radikal bir sol çizginin
varl›¤›, bu çizginin aktörleri zay›flam›ﬂ olsa da, MAS
hükümeti ile egemen s›n›flar aras›ndaki iliﬂkinin hükümeti sa¤a çekme e¤ilimi karﬂ›s›nda önemli bir direnç
oluﬂturdu.
Bolivya ve Ekvador’daki geliﬂmelerin aksine Arjantin
ve Brezilya’da galebe çalan neoliberalizm oldu. Bu iki
ülkedeki merkez-sol iktidarlar, sonunda finansal sermayenin ve tar›msal-sanayi ﬂirketlerinin h›zl› bir dönüﬂ yapaca¤› ve burjuvazinin yeniden toparlan›p karlar›n› art›raca¤› ekonomik programlar›n› pek bir engele tak›lmadan yürüttüler. Toplumsal hareketler cephesinde ise,
neoliberal politikalar›n ve yoksullu¤un devam etmesine
karﬂ›n durgunluk ve gerileme yaﬂand›.
Arjantin ve Brezilya’da merkez-solun k›tan›n en güçlü
iki sosyal-demokrat gelene¤ine dayanmas›; iki ülkenin
de emperyalist güçler aç›s›ndan daha merkezi bir öneme sahip olup, yeni sömürgeler zincirinin kuvvetli halkalar›n› temsil etmeleri; do¤rudan gelir destekleri ile
Bolivya ve Ekvador’dakine göre daha kayda de¤er neoliberal sosyal politikalar geliﬂtirmiﬂ olmalar› bu süreçte elbette etkili olmuﬂtur. Ancak temel zafiyet toplumsal hareketler cephesindedir. Her iki ülkede de hareketler farkl› toplumsal kesimlerin taleplerini ortak bir
program etraf›nda birleﬂtiren bir politik parti ya da cephe oluﬂturmay› baﬂaramam›ﬂt›r. Ba¤›ms›zl›¤›n› koruyan
Ekvador ve Bolivya toplumsal hareketlerinin aksine
merkez-sol hükümetlere eklemlenmiﬂlerdir. Kitlelerin
yaﬂamsal ihtiyaçlar›n› karﬂ›lama gerekçesiyle, neoliberal
sosyal politikan›n uygulay›c›s› haline gelmiﬂ ve hareket
kabiliyetlerini önemli ölçüde yitirmiﬂlerdir.
Arjantin’de solun fraksiyoner yap›s› farkl› sektörleri bir
araya getirmek bir yana, piquetero örgütlenmelerini
fraksiyonlaﬂt›rarak bu parçal›l›¤a hizmet etmiﬂ; bildirilerde kalan birlik ve iktidar mücadelesi ça¤r›lar› radikal solun parçal›l›¤›n›, orta s›n›flar›n Peronizmle kuvvetli ba¤lar›n› aﬂamam›ﬂt›r. Bir süre sonra piqueteros
hareketi, hükümetin iﬂsizlere yönelik gelir deste¤i da¤›t›mlar›n› yürüten gruplara dönüﬂmüﬂtür.
Brezilya’da ise iﬂçi hareketinin bürokratik liderlikler kanal›yla ‹ﬂçi Partisi’ne ba¤l› olmas› karﬂ›s›nda tek güçlü ilerici toplumsal hareketi temsil eden MST, ‹ﬂçi Partisi ile girdi¤i ittifak nedeniyle bir bürokratikleﬂme, durgunluk ve gerileme evresine girmiﬂtir. Toprak reformunun ilerletilmesi vaadine karﬂ›l›k PT’ye seçimlerde destek veren ve iﬂgalleri durduran MST, vaat edilenin çok
TOPLUMSAL HAREKETLER
gerisinde bir toprak da¤›t›m program› ve MST’li ailelerin g›da ihtiyaçlar›n› gidermeye yönelik asgari gelir
deste¤i alm›ﬂt›r. MST’nin savunucular› bu durum karﬂ›s›ndaki eleﬂtirileri “MST 1,5 milyon ailenin karn›n›
doyurmak zorunda”2 sözleriyle yan›tlam›ﬂlard›r. Gündelik ç›kar mücadelesini politik mücadelenin önüne koyan bu anlay›ﬂ ve MST’nin bu anlay›ﬂ nedeniyle düﬂtü¤ü durum, “iktidar olmadan toplumsal de¤iﬂim”3 yaklaﬂ›m›n›n s›n›rlar›na dair önemli bir ders içermektedir.
“‹ktidar olmadan toplumsal de¤iﬂim” yaklaﬂ›m›na referans olarak gösterilen Zapatistalar da, 1994 isyan›n›n
ard›ndan çekildikleri Chiapas eyaleti s›n›rlar› içindeki
bekleyiﬂlerini anlaﬂma imzalanan hükümetlerin yerli
halk›n taleplerine yan›t vermemesi üzerine bozdular.
Temmuz 2005’te yeni bir deklarasyon yay›nlayan hareket, Meksika çap›nda neoliberalizme karﬂ› mücadele
eden bütün toplumsal kesimleri, “parlamentarizme kap›lar› kapayan bir politik mücadele içinde” ezilenlerin
siyasetini birlikte örgütlemeye ça¤›rd› ve bu ça¤r›y› örgütlemek için “Öteki Kampanya” adl› ulusal bir kampanyaya baﬂlad›. Zapatistalar’›n bu ç›k›ﬂ›, neoliberal
egemenlik iliﬂkilerini koruyan devlet ayg›t› oldu¤u yerde kald›¤› sürece, silahl› bar›ﬂ süreciyle korunan yerel
iktidar organlar›n›n da “baﬂka bir dünya kurmaya” yetmedi¤ini do¤ruluyordu. Ne var ki, Chiapas’taki mücadelesinde h›zla geliﬂen hareket ülkenin öteki alanlar›nda görünür bir baﬂar› elde edemedi. Bu durumun gerekçesi, Chiapas’›n ülkenin di¤er bölgelerine göre daha derin çeliﬂkilere sahip olmas› olamazd›. Çünkü 2006
yaz›nda, baﬂkanl›k seçimlerine, merkez-sol’un aday› Luis Obrador aleyhine hile kar›ﬂt›r›lmas›na isyan eden
baﬂkent Meksiko City’nin yoksullar› aylar boyunca baﬂkent meydan›n› iﬂgal alt›nda tutan bir eylem sürecine
girecekti. Ayn› dönemde Oaxaca eyaleti bir ö¤retmen
grevinin, yerlilerden kad›nlara, üniversitelilerden kent
yoksullar›na kadar geniﬂ halk kesimlerinin kent isyan›na dönüﬂmesine ve bu isyanc› kitlenin bir halk meclisi kurarak eyaleti alt› ay boyunca sokaktan yönetmesine sahne olacakt›. Bu süreçte üç isyan dinami¤i aras›nda organik bir ba¤ kurulmas›nda rol alabilecek olan
Zapatistalar, böylesi bir rolü reddettiler. “Obrador, politikac›lar s›n›f›na aitti; Oaxaca ise kendi yolunu çizmeliydi.” Parlamenter siyasetin çürümüﬂlü¤üne yönelik
eleﬂtiri, neoliberalizme yönelik tepkilerini parlamenter
kanalla dile getiren Meksiko City’li kent yoksullar›n›n
hiçe say›lmas›na ve hareketler aras› yatay iliﬂkiye yap›lan aﬂ›r› vurgu da Oaxaca isyan›n›n yaln›z b›rak›lmas›na yol açt›. Meksiko City’deki hareket uzun bir direniﬂin ard›ndan geri çekildi, Oaxaca da devlet terörüyle bast›r›ld›.
Venezüella da bu çat›ﬂmac› evreyi kendi özgünlü¤ü
içinde yaﬂad›. Caracazo ayaklanmas›ndan itibaren sosyal demokrasi ve H›ristiyan demokratlar gibi geleneksel partiler iflas etti. 1998’de iktidara gelen Chavez
ise popülist-ulusalc› bir programla, bir yandan yoksullar›n temel yaﬂamsal ihtiyaçlar›n› karﬂ›lamaya bir yandan da ülkeyi ABD emperyalizmine ba¤›ml›l›ktan kurtaracak önlemler almaya çal›ﬂt›. Daha adil bir gelir
paylaﬂ›m›, ulusal refah›n art›r›lmas› ve temel hizmetlerin yayg›n ve paras›z hale getirilmesi için petrol zenginli¤ini kamusal denetim alt›na almaya çal›ﬂan Chavez’in ABD emperyalizmden kurtuluﬂ ﬂeklindeki “ulusal” hedefleri, ulusun yaln›zca bir bölümü taraf›ndan
sahiplenildi. Chavez’in anti-emperyalist program› Nisan
2002’de askeri darbe; 2002-2003’te sermaye, bürokrasi
ve orta s›n›flar›n üç ay süren petrol sektörü lokavt ve
grevleri; 2005’te ABD’nin do¤rudan müdahil oldu¤u
geri ça¤›rma referandumu ile engellenmeye çal›ﬂ›ld›.
Chavez iktidar› kent yoksullar› taraf›ndan sahiplenildi
ve korundu. Ordu içindeki “ilerici klikler”, ancak kent
yoksullar›n›n kitlesel hareketi sayesinde sahneye ç›kabiliyordu. Bu durum, anti-emperyalist mücadelenin yoksul emekçi s›n›flara darald›¤›n›n iﬂaretiydi. Chavez’in
emekçi s›n›flara yönelimi ve politik vurgular›n›n ulusalc›l›ktan sosyalizme kaymas› Nisan 2002-2005 aras›ndaki bu mücadelelerin ard›ndan belirginlik kazand›.
Chavez program›n› kent yoksullar›n›n kitle hareketi
deste¤inde yürüttü¤ü gibi Venezüella’n›n devrim sürecinde bu kitlelere yaln›zca destekçi/taraftar rolü biçmedi. Daha sonra komünal konseylere dönüﬂtürülen ve
Venezüella Birleﬂik Sosyalist Partisi’nin kuruluﬂunda
asli rol biçilen mahalle komiteleri ve öz-yönetim organlar›nda örgütledi¤i kent yoksullar›n› devrimin öznesi haline getirmek için çal›ﬂt›. Bu süreç asl›nda Bolivya’daki kitle seferberli¤i ile parlamenter mücadele yöntemlerinin bir arada kullanan bir çizgiyle radikal toplumsal dönüﬂümlerin gerçekleﬂtirilmesi yolunun, aﬂa¤›dan yukar› bir toplumsal hareket arac›l›¤› ile de¤il hükümet arac›l›¤›yla yukar›dan aﬂa¤› kurulmas›yd›.
2005-2006 sonras›: denge evresi
Neoliberalizme karﬂ› direniﬂ hareketleri, 1989-2006 aras› dönemde sol hareketin ideolojik-politik yetersizlikleri, karﬂ›devrimci ﬂiddet ve neoliberal sosyal politika taraf›ndan belirlenen s›n›rlara dayan›ncaya kadar sürekli
çat›ﬂma halinde geliﬂti. Bu s›n›rlara dayan›ld›¤›nda ise,
ne egemen s›n›flar›n kitle hareketinin kazan›mlar›n› geri alabildi¤i ne de ezilen s›n›flar›n daha ileri ataklara
giriﬂebildi¤i bir denge durumu oluﬂtu. Ortado¤u’daki iﬂgallerde bata¤a saplanan ABD, Latin Amerika’yla “ye-
79
TOPLUMSAL HAREKETLER
Brezilya’da iﬂçi hareketinin bürokratik liderlikler kanal›yla ‹ﬂçi Partisi’ne ba¤l› olmas› karﬂ›s›nda tek güçlü ilerici toplumsal
hareketi temsil eden MST, ‹ﬂçi Partisi ile girdi¤i ittifak nedeniyle bir bürokratikleﬂme, durgunluk ve gerileme evresine girmiﬂtir. MST’nin bu deneyimi, toplumsal hareketlerin ba¤›ms›zl›klar›n› korumas›n›n önemini ortaya koymaktad›r.
terince ilgilenemedi¤i” için yeterli deste¤i bulamayan
oligarﬂiler halk hareketleri karﬂ›s›nda s›n›rl› sald›r›lara
giriﬂebildiler. Ancak, ABD, halk hareketleri taraf›ndan
püskürtülen karﬂ›devrimci giriﬂimlerin imdad›na yetiﬂemediyse de, darbeler, lokavtlar, kontrgerilla eylemleri
eksik olmad›. Sa¤›n kaleleri korundu. Proletarya diktatörlü¤ü ve toplumsal mülkiyet konusunda ideolojik-politik bir netlikten yoksun olan radikal sol liderlikler, sürekli enselerinde hissettikleri karﬂ›devrimci tehdidin de
etkisiyle özel mülkiyet ve burjuva devlet ayg›t›na kökten müdahalelerde bulunmaktan kaç›nd›. 2001-2007 aras›nda dünya piyasas›n›n sürekli geniﬂlemesi de, hem
egemen s›n›flar›n hem de ezilen s›n›flar›n beklentilerine k›smen de olsa yan›t üretebilecek çeﬂitli bölüﬂüm
mekanizmalar›n›n iﬂletilmesine olanak sa¤lad›. Bu durum, gündelik ç›karlara odaklanan toplumsal hareketleri merkez sol politikalar karﬂ›s›nda hareketsizleﬂtirdi.
Solun 2005-2006 sonras› dönemdeki ideolojik-politik
geliﬂiminde bu denge durumu belirleyici oldu.
Latin Amerika’da 2005-2006 dönemi neoliberalizme
karﬂ› geliﬂen kitle mücadelelerinin sonuçlar›n›n topland›¤› bir dönem oldu ve k›ta yeni bir politik haritaya
80
kavuﬂtu. Venezüella, Bolivya, Ekvador ve Nikaragua’da
toplumsal hareketlerin deste¤ine sahip radikal sol hükümetler; Arjantin ve Brezilya’da bir tür neoliberal sosyal politikayla kitle hareketlerini sönümlendirerek neoliberal programlar› ilerleten merkez sol hükümetler;
Meksika ve Kolombiya’da ABD deste¤iyle ayakta kalan gayr› meﬂru neoliberal sa¤ hükümetler.
Küba ile ittifak içindeki Venezüella ve Bolivya’n›n
“21. yüzy›l sosyalizmini kurma” iddias›n› ortaya koymas› ve Ekvador ve Nikaragua liderliklerini de etki
alanlar›na almas› ile Latin Amerika bir kez daha sosyalizme do¤ru giden yollar› tart›ﬂmaya baﬂlad›.
21. yüzy›l sosyalizminin neoliberalizme ve emperyalizme karﬂ› olaca¤› noktas›nda kimsenin itiraz› yok ancak
anti-kapitalizm noktas›nda problemler var. Ayr›ca gittikçe ﬂiddetlenen bir darbe tehdidi alt›ndaki sol hükümetlerin radikal reformcu çizgileri d›ﬂ›nda, 21. yüzy›l
sosyalizmine nas›l gidilece¤ine iliﬂkin ortaya konmuﬂ
bir yan›t da yok. Bu sorun, 21. yüzy›l sosyalizminin
politik öznesi ve kurumsal çerçevesine iliﬂkin belirsizliklerin de temelinde yat›yor. Anti-kapitalizme ﬂüpheyle yaklaﬂ›lmas›na yol açan temel tart›ﬂma baﬂl›klar›n›
TOPLUMSAL HAREKETLER
“maddi koﬂullar, yani üretici güçlerin geliﬂmiﬂlik düzeyi” ve “sosyalist dönüﬂümün öznesi” oluﬂturuyor.4
1.1.2. Sosyalizmin maddi koﬂullar›
Latin Amerika kapitalizmi, tüm yeni sömürge ekonomileri gibi görece az geliﬂmiﬂ bir özellik göstermektedir. Bu noktada iki ayr› yaklaﬂ›m ortaya ç›k›yor. Kapitalist bir geliﬂmeyle bu geri kalm›ﬂl›¤› aﬂal›m ya da
sosyalist bir yoldan ilerleyelim. Küreselleﬂme koﬂullar›
alt›nda perifer bir ülkede sosyalizme geçilemeyece¤i ve
ilerici bir kapitalizm geliﬂtirilmesinin zorunlu oldu¤u gibi bir yaklaﬂ›m da var.5
Venezüella ve Bolivya prati¤i ise, yeni sömürge ülkelerde burjuvazinin, ekonomik gerili¤in aﬂ›lmas›nda yard›mc› bir unsur olmak bir yana bu az geliﬂmiﬂlik görüntüsünün as›l müsebbibi oldu¤unu gösteriyor. Emperyalist tahakkümün tahrip edici sonuçlar› karﬂ›s›nda burjuvaziden medet uman yaklaﬂ›mlar, yeni sömürgelerde
emperyalist tahakkümün “yerel” burjuvazi arac›l›¤›yla
kuruldu¤u ya da bir baﬂka deyiﬂle emperyalizmin içsel
bir olgu oldu¤u gerçe¤ini göz ard› ediyor. Gerek Venezüella’da gerek Bolivya’da ülke zenginliklerinin korunmas›, halk›n ihtiyaçlar›n›/ulusal refah› gözeten bir
sanayi ve ticaret stratejisinin belirlenmesi yönündeki giriﬂimlerin pratikte yaln›zca yoksul emekçi kitlelerce
desteklenmesi ve “yerel burjuvazinin” ﬂiddetli muhalefetine ve bozgun giriﬂimlerine u¤ramas› da bu gerçe¤i
tekrar tekrar gösteriyor.
1.1.3. Sosyalizmin öznesi
K›ta siyaseti üzerinde etki sahibi kimi sol entelektüel
çevreler sosyalist dönüﬂümün öznesinin bulunmad›¤›
inanc›ndalar. Bunu da, sanayi proletaryas›n›n zay›flamas›yla gerekçelendiriyorlar. Ancak k›tada sanayi proletaryas› peﬂinde koﬂan bir radikal sol önderlik olmad›¤› gibi, neoliberalizmin s›n›f çeliﬂkilerinin alan›n› geniﬂletmesi ve yayg›n bir mülksüzleﬂme ve proleterleﬂmeye
yol açmas› nedeniyle, sosyalist mücadelenin öznelerini
çeﬂitlendirdi¤i ve ço¤altt›¤›n› ifade edenlerin say›s› da
giderek art›yor.
Burjuvazinin klasik anlamda sanayinin sonunu getirmekle meﬂgul oldu¤u bir ça¤da, sosyalist dönüﬂümün
öznesini sanayi proletaryas›yla s›n›rlama gayreti, ya kötü niyetli bir çabad›r ya da “s›n›f›n statik de¤il dinamik bir olgu, bir nesne de¤il bir iliﬂki oldu¤u” gerçe¤ini gözden kaç›rmaktad›r. S›n›f› diyalektik bir yorumla üretim araçlar› karﬂ›s›ndaki ortak konumlar›n›n yan›
s›ra, “ortak deneyimlerinin sonucu olarak aralar›ndaki
ç›kar›n özdeﬂli¤ini, ç›karlar› kendilerininkinden baﬂka
olanlara göre duyumsayan ve ifade eden insanlar”6 ola-
rak tan›mlad›¤›m›zda ise yukar›da bahsi geçen toplumsal hareketlerin do¤uﬂ ve geliﬂiminin, yeni iﬂçi kitlelerinin, sermayeden ve emperyalizmden ba¤›ms›z ç›karlara sahip bir s›n›f olarak filizleniﬂini ifade etti¤i görülüyor.
Neoliberalizme karﬂ› geliﬂen toplumsal hareketler emperyalist kapitalist sistemle rejimler devirecek ölçüde
sert çat›ﬂmalara giriﬂmiﬂlerdir. Buna karﬂ›n pek çok örnekte sektörel parçal›l›k sorununu aﬂamad›klar›, gündelik ç›karlar u¤runa gerici politikalara da yedeklenebildikleri, siyasal iktidara talip olmad›klar› ya da hükümet olarak iktidara geldiklerinde devlet ayg›t›n›n kökten bir dönüﬂümüne giriﬂmedikleri de bilinmektidir. Yani sermaye ve emperyalizmle somut çat›ﬂma içindeki
yeni iﬂçi kitleleri, sektörel/gündelik ç›karlar› ile genel/tarihsel ç›karlar› aras›ndaki ba¤› göremiyor ve “kendi ç›karlar›n›n, modern siyasal ve toplumsal sisteminin
tümüyle uzlaﬂmaz bir biçimde çat›ﬂt›¤›n›n bilincine”7
varam›yor. ‹ﬂte tam burada, iﬂçi s›n›f›n›n, politik iktidar›n ve toplumsal dönüﬂümün politik öznesi olarak örgütlenmesi sorunu ortaya ç›kmaktad›r.
ﬁu anda ideal bir politik öznenin varl›¤›ndan söz edilemese de, bu politik öznenin oluﬂumu aç›s›ndan belirli bir ilerleme kaydedildi¤i teslim edilmeli. Sosyalizme
Do¤ru Hareket (MAS) yeni toplumsal hareketler taraf›ndan, farkl› sektörel hareketlerin taleplerini birleﬂtiren
bir politik program etraf›nda iktidar mücadelesi verme
hedefiyle kurulan ilk örgütlenme oldu. Venezüella’daki
radikal dönüﬂüm sürecinin ancak emekçi s›n›flara dayanarak ilerletilebilece¤ini ve emekçi s›n›flara dayanan
bir politik ayg›t bulunmad›¤›n› gören Chavez liderli¤i,
devrimi ileriye taﬂ›yacak aktör olarak, emekçilerin taban örgütlenmeleri (komünal konseyler) üzerinde yükselen Venezüella Birleﬂik Sosyalist Partisi’nin (PSUV)
inﬂas›na giriﬂti. Zapatistalar, 2006’dan bu yana, ulusal
çapta düzen d›ﬂ› yeni bir politik aktör oluﬂturmak için
kampanya yürütüyorlar. MST, Lula hükümeti karﬂ›s›nda eleﬂtirel deste¤ini sürdürürken di¤er muhalif hareketlerle çeﬂitli platformlar oluﬂturarak ortak bir mücadele yürütmenin yollar›n› ar›yor. Karﬂ›devrim, toplumsal hareketlerin neoliberalizme karﬂ› mücadelesi karﬂ›s›nda kendini belirginleﬂtirdi¤i ölçüde, bu aray›ﬂlar da
politik program ve stratejilerini netleﬂtiriyorlar.
Her ne kadar h›zl› bir geliﬂim seyri içinde önemli ilerlemeler kaydetmiﬂlerse de, toplumsal hareketlerin aﬂamad›¤› ciddi bir dizi sorun vard›r. Bugünkü duraklaman›n temelinde henüz somut çözümler üretilememiﬂ
bu sorunlar yatmaktad›r. ‹ﬂçi s›n›f›n›n parçal›l›¤› karﬂ›s›nda bütünselli¤ini, gündelik ç›karlara zafiyeti karﬂ›s›n-
81
TOPLUMSAL HAREKETLER
da tarihsel ç›karlar›n› savunacak; “kendi ç›karlar›n›n, siyasal ve toplumsal sistemin tümüyle uzlaﬂmaz bir biçimde çat›ﬂt›¤›n›n bilincine” varmas›n› sa¤lay›p devlet
ayg›t›n›n kökten dönüﬂümünü hedefleyen bir iktidar
mücadelesine haz›rlayacak bir politik özne henüz yoktur. Ancak bu politik özne, sihirli formüllerle bulunmayacak; yeni iﬂçi s›n›f› gibi canl› bir oluﬂum sürecinde
aç›¤a ç›kacakt›r. Bu politik özne, yeni iﬂçi s›n›f›n› parçal›l›¤› ve bütünselli¤i, gündelik ve politik mücadelesi
içinde kavrayan, onun ba¤›ms›z ç›karlar›n› temsil ederken karﬂ›devrim cephesini belirginleﬂtiren ve mücadeleyi nihai saflaﬂmaya do¤ru derinleﬂtiren bir yap› olacakt›r. Bugün bu formdan uzak oldu¤u herkesçe bilinen
MAS, PSUV, EZLN, FARC gibi yap›lar›n varl›¤›, s›n›f mücadelesini ilerleterek bu politik öznenin oluﬂumuna yapt›klar› katk› ölçüsünde anlam taﬂ›maktad›r.
1.2. Beﬂ Deniz’de neoliberalizme karﬂ› direniﬂ
Beﬂ Deniz havzas› (Ortado¤u) ve Güney Asya da, Latin Amerika’daki toplumsal hareketlerle k›yaslanabilecek geliﬂkinlikte olmasa da neoliberalizmin krizleri ve
yeni toplumsal hareketlerin yükseliﬂine sahne olmaktad›r. M›s›r, Bangladeﬂ, ‹ran, Pakistan, Irak ve Körfez
ülkelerinde 2000’li y›llarda etkili iﬂçi, gençlik, köylü ve
kad›n hareketleri yükseldi. Bunlar Beﬂ Deniz havzas›na baﬂka bir gözle bakabilmemize olanak tan›maktad›r.
Bölgenin görece sanayileﬂmiﬂ ve/veya neoliberal dönemle birlikte ucuz emek cenneti olarak öne ç›kan
merkezlerinde iﬂsizlik, özelleﬂtirmeler, çok düﬂük ücretlerle ve kölelik koﬂullar›nda çal›ﬂma dayatmas›, Körfez
ülkelerindeki göçmen emek y›¤›lmas›, toprak reformu
kazan›mlar›n› korumaya çal›ﬂan k›r yoksullar›n›n piyasa kuﬂatmas› alt›na al›nmas› yeni bir militan iﬂçi hareketleri dalgas›n› tetiklemiﬂtir. Bu geliﬂme, söylemsel
düzeyde sosyalizm kadar kapitalizme de karﬂ› oldu¤unu öne süren ve s›n›fsal ayr›mlar› silikleﬂtirdi¤i ﬂeklinde bir tür yan›lsama yaratan, ancak emperyalist-kapitalist sistemle bütünleﬂip neoliberal politikalar› uygulamaktan geri durmayan Siyasal ‹slam’›n kriz emareleri
ile de çak›ﬂmaktad›r.
1.2.1. M›s›r: Militan bir iﬂçi hareketi do¤uyor
Uluslararas› ucuz tekstil sektörünün gözdesi M›s›r ve
Bangladeﬂ son y›llarda giderek ﬂiddetlenen tekstil iﬂçileri direniﬂleriyle sars›lmaktad›r. M›s›r’›n Mahalla kentinde düﬂük ücretler, hak gasplar›, özelleﬂtirmeler ve
sendikal bask›lar on binlerce iﬂçinin kat›ld›¤› grev ve
direniﬂleri tetiklemiﬂtir. Dünya bas›n›n›n “ekmek isyan›” diye yans›tt›¤› olaylar›n arkas›nda bu iﬂçi dinamizmi yer almaktad›r. 2007’nin baﬂ›ndan bu yana eﬂi ben-
82
zeri görülmemiﬂ bir iﬂçi hareketi gözlenmektedir. Yaln›zca 2009’un ilk yar›s›nda on binlerce iﬂçinin kat›ld›¤› 60 grev yaﬂanm›ﬂt›r. Grevlere posta iﬂçileri, vergi
memurlar›, tekstil iﬂçilerinin de dahil oldu¤u oldukça
geniﬂ bir yelpazeden iﬂçiler kat›lmaktad›r.
M›s›r devlet baﬂkan› Hüsnü Mübarek’in ABD iﬂbirlikçisi otoriter rejimi karﬂ›s›nda tek büyük siyasal muhalefet oda¤› olan Müslüman Kardeﬂler, emek hareketindeki bu canlanma karﬂ›s›nda Siyasal ‹slam’›n tesadüf
olmayan genel kriziyle karﬂ› karﬂ›ya gelmektedir. M›s›r’da, Lübnan’da, Ürdün’de ‹slamc› hareketler neoliberal de¤iﬂim süreçlerine yard›mc› olmuﬂ ya da iﬂbirli¤i
yapm›ﬂt›r. Tabanlar›n›n yoksullardan oluﬂuyor olmas›
bir ﬂeyi de¤iﬂtirmemektedir. Müslüman Kardeﬂler’in, s›n›f mücadelesine seferber etmekten imtina etti¤i yoksul
taban›, ﬂimdi radikal solun çeﬂitli kesimleriyle temas
içindeki bir harekete yönelmektedir. Bu durum henüz
ilerici politik arenada birebir yans›mas›n› bulmam›ﬂt›r.
Ancak örgütsel ve politik bir yeniden oluﬂum sürecinin baﬂlad›¤› da görülmektedir. ‹ﬂçi hareketinin, devlet
kontrollü iﬂçi sendikalar›n›n tekelini k›ran ba¤›ms›z militan bir sendikal örgütlenme temelinde gerçekleﬂiyor
olmas› ve sol unsurlar›n dahil oldu¤u hareketin çeﬂitli
bileﬂenleri aras›nda güçlü bir ba¤ bulunmas›, ileriye dönük umut veren geliﬂmelerdir.
1.2.2. ‹ran: Siyasal ‹slam sars›l›rken boy veren emek
hareketi
Haziran 2009’da Cumhurbaﬂkanl›¤› seçimi sonras› militan bir kitle muhalefeti ile sars›lan ‹ran’da neoliberalizme karﬂ› yeni bir emek hareketinin filizlendi¤i görülmektedir. Rejim, has adamlar›n›n iktidar kavgas› ile
sars›l›rken, rejimin politik kat›l›m mekanizmalar›nca
d›ﬂlanan kimi toplumsal politik aktörler, bu sars›nt›dan
istifade ederek sürece müdahil olmaktad›r. Emek hareketi sokaklar› dolduran kitlelerin, ba¤›ms›z taleplerle
hareket eden s›n›rl› bir bölümünü temsil etmektedir. Bu
hareket h›zl› bir kentleﬂmenin yaﬂand›¤› 2000’li y›llar›n neoliberal y›k›m politikalar› karﬂ›s›nda, bugün sokaklara taﬂ›nan kanl› çat›ﬂmalara pek de uzak olmayan
bir mücadele prati¤inin içinde geliﬂti. Silahl› sald›r›, dayak, iﬂkence ve tutuklama, sendikal militanlar›n neredeyse gündelik hayatlar›n›n bir parças› durumunda. ‹ﬂçileri harekete geçiren özelleﬂtirme, iﬂyerlerinin kapanmas›, iﬂsizlik, k›sa süreli iﬂ sözleﬂmesi dayatmas›yla iﬂ
güvencesinin neredeyse mutlak olarak yok edilmesi,
benzinin karneye ba¤lanmas›, ücretlerin yüksek enflasyon karﬂ›s›nda sürekli erimesi gibi sorunlar Mahmut
Ahmedinecad döneminde zirveye ulaﬂt›. Yeni iﬂçi hareketi, y›k›ma u¤rayan kitlelerin ‹ranl› Marksist Man-
TOPLUMSAL HAREKETLER
M›s›r’da 2007’nin baﬂ›ndan bu yana militan bir iﬂçi hareketi ortaya ç›km›ﬂt›r. Dünya bas›n›na “ekmek isyan›” diye yans›t›lan
olaylar›n arkas›nda bu dinamizm yer almaktad›r. Yaln›zca 2009’un ilk yar›s›nda on binlerce iﬂçinin kat›ld›¤› 60 grev yaﬂanm›ﬂt›r. Grevlere posta iﬂçileri, vergi memurlar›, tekstil iﬂçilerinin de dahil oldu¤u geniﬂ bir yelpazeden iﬂçiler kat›lmaktad›r.
sur Hikmet çizgisindeki ‹ran Komünist ‹ﬂçi Partisi militanlar›, Halk›n Fedaileri kökenli devrimciler ve ‹ran
devrimi s›ras›nda petrol kentlerindeki “ﬁura” hareketine
önderlik eden sendikal kadrolar›n da içinde bulundu¤u
sosyalistlerce örgütlenmesi sonucunda aç›¤a ç›kt›.
Özellikle 2005, 2006’da baﬂkent Tahran’da binlerce kiﬂinin kat›ld›¤› grevlerle ad›ndan söz ettiren Otobüs ﬁoförleri Sendikas› (Vahed) ve Otomotiv ‹ﬂçileri, 2000’li
y›llarla birlikte yeniden canlanmaya baﬂlayan ‹ran iﬂçi
hareketinin en militan kesimlerini oluﬂtururken g›da,
tekstil, e¤itim vb sektörlerinde dikkate de¤er bir potansiyeli harekete geçirebiliyorlar. 1979 Devrimi döneminden güçlü bir ﬁura (iﬂçi konseyi) deneyimi bulunan ülkede, iﬂyeri ve iﬂkolu temelli örgütlerin yan› s›ra ‘Marivan kenti iﬂçileri ve eylemcileri grubu’, ‘Kamyaran
kenti iﬂçileri ve eylemcileri grubu’ gibi küçük çapl›
kent örgütlenmeleri giriﬂimleri de bulunuyor. ‹ﬂçi hareketinin yan› s›ra, 2003’te üniversitelerin özelleﬂtirilmesi giriﬂimine karﬂ› kitlesel sokak eylemleri düzenleyen
ve ﬂiddetle bast›r›lan ancak dinamizmini hala koruyan
bir üniversiteli gençlik hareketi de varl›¤›n› sürdürüyor.
1.2.3. Pakistan: ﬁaﬂ›rt›c› benzerlik
Yolsuzlu¤a batm›ﬂ ABD iﬂbirlikçisi neoliberal rejim, siyasetin büyük partisi durumunda ve ayn› zamanda eko-
nomik bir güç olan ordu ile ‹slamc› muhalefet aras›na
s›k›ﬂan Pakistan’da da bütün olumsuzluklara karﬂ›n kendini hissettiren bir emek hareketi var. Pakistan sosyalist hareketinin neoliberalizme karﬂ› çeﬂitli toplumsal
kesimleri ve muhalefet odaklar›n› bir araya getiren militan bir emek hareketinin örgütlenmesi süreci içinde
yeniden inﬂa edilebilece¤ini savunan sol kadrolar, bunu ayn› zamanda, biçimsel bir demokratikleﬂmeye
odaklanm›ﬂ liberal kesimlere ra¤men hayata geçirmek
durumunda olduklar›n› aç›kl›yorlar. Pakistan’da neoliberalizme karﬂ› yükselen yeni emek hareketinin öne ç›kan örgütlenmesi ise Halk›n Haklar› Hareketi.
Bir tür emek hareketleri koalisyonu durumundaki Halk›n Haklar› Hareketi pek çok iﬂçi hareketi ile dayan›ﬂma içinde olmakla birlikte ﬂu anda üç büyük dinamik
üzerinde yükseliyor. Bunlardan birincisi, “Anjuman Mazarain Punjab” (AMP) ya da Pencap Topraks›zlar (Ortakç›lar) Kirac›lar Hareketi’dir. 280 bin dönümlük kamu arazisinde geçimini sürdüren Pencapl› topraks›zlar,
Müﬂerref rejimi döneminde topraklar›ndan sürülmeye
zorlanm›ﬂ ve buna karﬂ› direniﬂleri ile askeri rejime
karﬂ› direniﬂin sembolü haline gelmiﬂlerdir. ‹kinci hareket, Bütün Pakistan Gecekonducular (Katchi Abadis)
‹ttifak›’d›r. Gecekondu y›k›mlar›na karﬂ› mücadele eden
hareket, Müﬂerref darbesi karﬂ›s›nda ilk muhalefet ha-
83
TOPLUMSAL HAREKETLER
‹ran’da iﬂçileri harekete geçiren özelleﬂtirme, iﬂyerlerinin kapanmas›, iﬂsizlik, k›sa
süreli iﬂ sözleﬂmesi dayatmas›yla iﬂ güvencesinin neredeyse mutlak olarak yok
edilmesi, benzinin karneye
ba¤lanmas›, ücretlerin yüksek enflasyon karﬂ›s›nda sürekli erimesi gibi sorunlar
Mahmut Ahmedinecad döneminde zirveye ulaﬂt›. Özellikle 2005, 2006’da baﬂkent
Tahran’da binlerce kiﬂinin
kat›ld›¤› grevlerle ad›ndan
söz ettiren Otobüs ﬁoförleri
Sendikas› ve Otomotiv ‹ﬂçileri, 2000’li y›llarla birlikte yeniden canlanmaya baﬂlayan
‹ran iﬂçi hareketinin en militan kesimlerini oluﬂturuyor.
reketlerinin örgütçülerinden olmuﬂtur. Pek çok kentte
hala aktif olan hareket, y›k›mlar›n durdurulmas›n› ve
gecekondu bölgelerinin ›slah›n› talep etmektedir. Üçüncü hareket de, neoliberal “büyük kalk›nma” hamlesinin
ürünü olan büyük baraj ve su kanallar› projeleri nedeniyle yaﬂam alanlar›n› terk etmeye zorlanan yerli cemaatlerin, küçük köylülerin ve bal›kç›lar›n çevre ve
toprak direniﬂlerini bir araya getiren “Sindu Bachao
Tarla” (‹ndus Nehrini Kurtar›n) “Chashma Lok Sath”
(Chashma Halk Meclisi) adl› ﬂemsiye örgütleridir.
Pakistan sendikal hareketinde önemli geliﬂmeler yaﬂanm›ﬂt›r. Pakistan Telekomünikasyon Limited ﬁirketi’nin
(PTCL) özelleﬂtirilmesine karﬂ› 2005’te verilen mücadele toplumsal muhalefetin önünü açm›ﬂt›r. Askeri yönetimler, yolsuzluk yapan neoliberal partiler, Siyasal ‹slam ve devlet güdümlü sendikac›l›¤›n esir ald›¤› Pakistan toplumunda, sosyalistlerin ve iﬂçi s›n›f›n›n,
1970’lerden sonra yeniden etkili bir ﬂekilde sahne alabilece¤i aç›¤a ç›km›ﬂt›r. Bu süreç sol ve emek hareketi aç›s›ndan bir tür güven tazeleme iﬂlevi görmüﬂtür.
Sol içi ayr›l›klar›n ﬂaﬂ›rt›c› bir ﬂekilde geriye itildi¤i bir
örgütlenme süreci içinde kitleler harekete geçirilerek,
grevlerle, kitle eylemleriyle sendikal bürokrasiyi aﬂan
bir dinamizm yarat›lm›ﬂ ve özelleﬂme süreci bir süre
ertelenmiﬂtir. Emek hareketinin üzerine örtülü 30 y›ll›k
ölü topra¤›n› atan bu hareket yenilmiﬂ, ancak Pakistan
soluna ve emek hareketine daha ileri at›l›mlara haz›rlanmak için önemli bir deneyim sa¤lam›ﬂt›r. Bu deneyimi Halk›n Haklar› Hareketi’nin önde gelen militanlar›ndan As›m Seccad Ahtar ﬂu sözlerle ifade etmektedir: “Solun bir özeleﬂtiriye giriﬂmesi ve kitle hareket-
84
lerini etkilemeye çal›ﬂan asi ve aﬂ›r› bir grup olmaktan ç›k›p ayr› ve özerk bir siyasi güç olarak yeniden
canlanmay› nas›l sa¤layaca¤› üzerinde düﬂünmesi önemlidir. Sol ba¤›ms›z bir siyasi güç olarak var olacaksa,
bu türden kitle hareketlerini etkisi alt›na almas›n›n, politikleﬂtirmesinin ve devlete karﬂ› gerçek bir meydan
okuma oluﬂturacak ﬂekilde benzer baﬂka hareketlerle
iliﬂkilendirmesinin gere¤ine dair kuﬂkuya yer yoktur.”
1.2.4. Irak: Üçüncü bir yol var
ABD iﬂgalinin ard›ndan, din ve etnisite temelli bir siyasi yeniden yap›lanmaya zorlanan, emperyalist iﬂgal
ile a¤›rl›kla Siyasal ‹slam’›n çeﬂitli fraksiyonlar›n›n
kontrolündeki bir silahl› direniﬂ aras›na s›k›ﬂan Irak’ta,
tüm bu kuﬂat›lm›ﬂl›¤a ra¤men sol bir seçene¤in hayat
bulabilece¤i görülmüﬂtür.
Saddam rejimi döneminde ülke d›ﬂ›na kaçmak zorunda
kalan sol kadrolar iﬂgalin ard›ndan geri dönmüﬂ; iﬂgalin tetikledi¤i iﬂsizlik, özelleﬂtirme, maaﬂlar›n ödenmemesi, sendikal bask›, gündelik yaﬂam›n sürdürülmesindeki zorluklar, ‹slamc› hareketlerin sendikalara, kad›nlara ve üniversiteli gençli¤e yönelik sald›r›lar› gibi sorunlar karﬂ›s›nda çeﬂitli eylemler örgütlemeye giriﬂmiﬂtir. Irak Komünist ‹ﬂçi Partisi ve çevresindeki ba¤›ms›z sosyalist kadrolar›n giriﬂimiyle baﬂlayan sendikal örgütlenme çabalar› sonucunda Irak ‹ﬂsizler Sendikas›,
Irak ‹ﬂçi Konseyleri ve Sendikalar› Federasyonlar› kurulmuﬂtur. ‹ﬂgalin ilk y›l›ndan itibaren kitlesel iﬂsiz eylemleri, grevler, özelleﬂtirme ve taﬂeronlaﬂt›rma karﬂ›t›
direniﬂler örgütlenmiﬂtir. Mahallelerde, mezhep çat›ﬂmalar›n›n ve iﬂgal güçlerinin yaratt›¤› güvenlik sorununa
TOPLUMSAL HAREKETLER
karﬂ› milis güçleri oluﬂturulmuﬂ, mahalle örgütlenmesinin merkezine, temel ihtiyaçlar›n› karﬂ›lamakta zorlanan
halk›n gündelik yaﬂam›n›n dayan›ﬂma temelinde kolaylaﬂt›r›lmas› için, bir tür küçük belediye ve e¤itim merkezi olarak iﬂlevlendirilen Halkevleri (Beyt-ül Cemahir)
konulmuﬂtur. Kad›n ve ö¤renci örgütlenmeleri de oluﬂturan bu hareket, daha sonra tüm bu mücadeleleri bir
çat› alt›nda birleﬂtirmek için Irak Özgürlük Kongresi’ni
(IFC) oluﬂturmuﬂtur.8
Mezhep ve etnik ayr›m gözetmeksizin halk› ortak sorunlar› temelinde bir araya getiren Halkevleri’nin mahallede oynad›¤› bu birleﬂtirici rolü, IFC de ülke çap›nda oynayabilmiﬂtir. Basra petrol sahalar›nda iﬂgalin
en ezici döneminde gündeme gelen taﬂeronlaﬂt›rma sald›r›s›n›, Dick Cheney’in ﬂirketi Halliburton’un taﬂeronu
KBR’yi kovarak durduran Güney Petrol ‹ﬂçileri Sendikas›’n›n lideri Hasan Cuma Awad da IFC’ye kat›lm›ﬂt›r. Mezhep ayr›mlar›n› ve etnik çat›ﬂmay› reddeden bir
‹slamc› olan Awad, iﬂgale karﬂ› s›n›f temelli mücadelenin sembollerinden biri haline gelmiﬂtir. ‹ﬂgal güçleri ile Siyasal ‹slam’›n çapraz ateﬂi alt›ndaki IFC’nin iﬂsizlere, iﬂçilere ve yoksul mahallere yönelik bu örgütlenme deneyimi Irak’ta üçüncü bir yolun var olabilece¤ini ispatlam›ﬂt›r. ABD askerleri özelleﬂtirmelerin
baﬂlamas›yla eﬂ zamanl› olarak çekilir, aç›k iﬂgal yerini giderek gizli iﬂgale b›rak›rken, gündeme gelen yeni
çat›ﬂmada solun bu birikiminin Siyasal ‹slam karﬂ›s›nda önemli bir avantaj oluﬂturaca¤› ve önümüzdeki dönemde Irak’ta solun ve emek hareketinin etkili bir aktör haline gelece¤ini öngörmek zor de¤ildir.
Ancak uluslararas› zirvelerin protestosu ile s›n›rl› olan
ve gerek bileﬂimi gerekse talepleri aç›s›ndan oldukça
amorf bir nitelik arz eden bu hareket, en geniﬂ anlam›yla sermayenin insanl›k üzerindeki mutlak tahakkümüne itiraz ettikten ve deyim yerindeyse sermayenin
çokuluslu örgütlerinin faças›na bir çizik att›ktan sonra
birkaç y›l içinde geri çekilmiﬂtir. Tabii, bu geri çekiliﬂle neoliberal sald›r›n›n yaratt›¤› çeliﬂkiler ortadan
kalkmam›ﬂ, yeni ve daha ileri bir karﬂ› ç›k›ﬂ öncesi bir
biriktirme süreci baﬂlam›ﬂt›r. Avrupal› emekçilerin kazan›lm›ﬂ haklar›n›n ortadan kald›r›lmas›n› öngören Avrupa Anayasas› May›s-Haziran 2005’teki oylamalarda
iﬂçi sendikalar›n›n etkin kampanyalar yürüttü¤ü Fransa
ve Hollanda referandumlar›nda reddedildi. Neoliberalizmin yoksullaﬂt›r›c› ve güvencesizleﬂtirici etkisi ile yurttaﬂl›k haklar›ndan d›ﬂlanma sorununu yaﬂayan göçmenler, önemli bir göçmen ve mülteci nüfusu bar›nd›ran
Fransa ve Yunanistan’da anl›k patlamalarla tetiklenen
kitlesel ayaklanmalarla sahne ald›lar. E¤itimde özelleﬂtirme ve iﬂ güvencesini ortadan kald›rmaya yönelik giriﬂimler, son y›llarda Almanya, ‹talya, Fransa ve Yunanistan’da kitlesel ö¤renci eylemlerini tetiklemiﬂtir.
Milyonlar› soka¤a dökerek neoliberal yasalar›n geçiﬂini
Beﬂ Deniz havzas›ndaki yeni hareketlere yönelik bu k›sa bak›ﬂ›n bize gösterdi¤i, solun emperyalizm ve Siyasal ‹slam karﬂ›s›ndaki ezikli¤ini atmas›, Beﬂ Deniz’de
önemli bir dinami¤in temsilcisi oldu¤unu bilince ç›karmas› gerekti¤idir. Güncel geliﬂmeler, yoksul halk içinde önemli bir örgütlülü¤e sahip olan Siyasal ‹slam’›n
krizinin, küresel krizin de itkisiyle derinleﬂece¤ini ve
burada avantaj›n, ezilen kitlelerin temsilcili¤ini geçici
olarak yitirmiﬂ olan sola geçti¤ini göstermektedir.
2. Geliﬂmiﬂ kapitalist ülkeler
Geliﬂmiﬂ kapitalist ülkelerde ise, “refah devleti” uygulamalar›n›n terk edilmesi; eme¤in güvencesizleﬂtirilmesi, yoksullaﬂma ve bunlarla iç içe büyüyen göçmen sorunu etraf›nda geliﬂen hareketleri tetiklemektedir.
1980’lerin baﬂ›nda iﬂçi hareketlerini ve solu ezerek ya
da teslim alarak elde etti¤i zaferinin ard›ndan, neoliberalizme karﬂ› ilk büyük karﬂ› ç›k›ﬂ Dünya Ticaret Örgütü toplant›s›n›n engellendi¤i 1999 Seattle protestolar›
ile sahne alan küreselleﬂme karﬂ›t› hareketten gelmiﬂtir.
85
TOPLUMSAL HAREKETLER
durduran ö¤renci hareketi, veliler ve e¤itim emekçileri
ile birlikte hareket ederek, iﬂçi ve göçmen eylemleriyle dayan›ﬂarak gençlik mücadelesine toplumsal harekette sürükleyici bir iﬂlev kazand›rm›ﬂt›r. Yunanistan’da
2008 yaz›nda patlak veren isyanda ö¤rencilerin, göçmenlerin ve kamu emekçileri sendikalar›n›n ayn› anda
harekete geçmesi tesadüfi bir çak›ﬂma de¤il, ç›karlar›
özdeﬂ olanlar›n ç›karlar› karﬂ›t olanlara karﬂ› bir araya
gelerek toplumsal dönüﬂümün yeni öznesinin oluﬂumunda bir ileri ad›m atmas›d›r.
Ancak geleneksel sol partiler Avrupa’daki bu hareketlerin geliﬂimini ilerletmek bir yana, bu hareketlerin taleplerini karﬂ›s›na alan programlara sahiptir. Avrupa sol
partilerinin bu krizi Alman Die Linke gibi yeni oluﬂumlar› tetiklemiﬂtir, ancak merkez-solun eleﬂtirisi ve
yeni hareketlerin taleplerini kucaklama hedefi üzerine
inﬂa edilen bu partilerin sokakta oluﬂan tepkiyi ilerletebilece¤i oldukça ﬂüphelidir. Bu partiler emperyalizm
ve kapitalizm karﬂ›s›nda köklü bir eleﬂtiri getirmekten
kaç›nmaktad›r. Geleneksel merkez-solun ve onun eleﬂtirisi içinde geliﬂen yeni sol partilerin bu geri pozisyonu yak›n gelecek aç›s›ndan iki olas› sonuca iﬂaret etmektedir. Neoliberalizme karﬂ› hareketler içinde, merkez sola umut ba¤lamakla fazla vakit kaybedilmeden,
radikal sol oluﬂumlar tetiklenebilir. ‹ﬂçi, gençlik ve göçmen hareketinin dinamizmi ve bir araya gelme e¤ilimleri bu olas›l›¤› desteklemektedir. Neoliberalizme karﬂ›
tepkileri ilerletecek bir sol çizginin oluﬂturulamamas›
durumunda ise, ikinci olas›l›k devreye girecek, orta s›n›flar ve iﬂçi s›n›f› içinde ›rkç›/milliyetçi e¤ilimler t›rmanacak ve aﬂ›r› sa¤ güçlenecektir. Aﬂ›r› sa¤›n Avrupa genelindeki yükseliﬂi ve kriz sonras›nda göçmen iﬂçi karﬂ›t› söyleme sar›lan bir sendikal çizginin varl›¤›
ise bu tehdidin ciddiyetini ortaya koymaktad›r.
3. Reel sosyalizm sonras› ülkeler
Neoliberalizme karﬂ› mücadele eski reel sosyalist ülkelerde de özgün biçimler alt›nda ortaya ç›kmaktad›r. Kapitalizme geri dönüﬂle birlikte piyasa iliﬂkilerinin ve
metalaﬂman›n sosyal haklar alan›nda yaratt›¤› tahribat;
devlet korumas›n›n kalkmas› ve topra¤›n özel mülkiyetleﬂtirilmesi tehdidi kentsel ve k›rsal kesimde, reel sosyalizmin hala yitirilmemiﬂ kazan›mlar›n› korumaya yönelik itirazlar›, hareketleri tetiklemiﬂtir. Do¤u Avrupa
ülkelerinde özellikle Avrupa Birli¤i’ne giriﬂ süreci ile
piyasa zorlamas› alt›nda y›k›ma sürüklenen çiftçiler, tar›msal üretimin piyasa koﬂullar›na teslim edilmesine
karﬂ› ç›kmaktad›r. Polonya’da, bu çiftçilerin kurdu¤u
örgütlerden en radikali olan Öz Savunma (Sammobra)
Partisi tar›mda devletçili¤i savunmakta, ekonominin bü-
86
tünüyle piyasaya terk edilmesine karﬂ› ç›kmaktad›r.
Hatta kapitalist dönüﬂümde d›ﬂlananlar›n partisi olarak
an›lmaktad›r. Öz Savunma küçük burjuva karakterli bir
örgüt olmas›na karﬂ›n, iﬂçi ve köylülerin ittifak› slogan›n› yeniden dillendirmekte ve maden iﬂçilerini, hastabak›c›lar› ve ö¤retmenleri destekleyerek, s›n›f mücadelesinin çeﬂitli biçimleriyle kaynaﬂmaya yönelmektedir.
Bir di¤er örnek de Mao sonras› Çin için verilebilir.
H›zl› bir kapitalistleﬂme yaﬂayan Çin’de, tar›msal üretimde piyasaya yönlendirilmiﬂ olmakla birlikte, mülkiyet ve tar›msal üretime kat›l›m biçimleri aç›s›ndan Mao döneminin reformlar› ana hatlar›yla korunmaktad›r.
Çin’in 400 milyonluk köylü nüfusu güçlü iç örgütlülü¤ünü ve dinamizmini korumakta ve rejim, bu örgütlülük karﬂ›s›nda tar›msal arazilerin kullan›m› konusunda
kapitalist bir dönüﬂümü en az›ndan orta vadede gerçekleﬂtirmeyece¤ine iliﬂkin taahhütte bulunmaktad›r. Tar›m
arazilerine zarar verecek biçimde maden oca¤› vb. tesislerin iﬂletilmesinin binlerce kiﬂinin kat›ld›¤› köylü
ayaklanmalar› ile karﬂ›lanmas›, köylü hareketinin dinamizmine iliﬂkin bir ipucu verebilir. Çin, bilgi ak›ﬂ›
önündeki engeller ve egemen medyan›n seçicili¤i nedeniyle d›ﬂ dünya taraf›ndan pek bilinmeyen büyük bir
iﬂçi dinamizmine sahiptir. 2000’li y›llarla birlikte her
gün yüzlerce militan iﬂçi eylemine sahne olan Çin’de,
devlet güdümlü Tüm Çin ‹ﬂçi Sendikalar› Federasyonu’nun tekeli k›r›lm›ﬂ, hükümet yetkilileri, yasal anlamda temsilci olarak kabul etmedikleri iﬂçi militanlar› ile
pazarl›k masas›na oturmak zorunda kalm›ﬂt›r. 2008’de
aç›¤a ç›kan bu geliﬂmenin, s›n›f mücadelesi aç›s›ndan
“birkaç y›l öncesine kadar hayal bile edilemez” derecede büyük bir de¤iﬂim oldu¤u ifade edilmektedir. Komünist Parti’nin kapitalist, ülkenin tek sendikas› olan
resmi sendikan›n da iﬂçi s›n›f›n›n sermaye karﬂ›s›ndaki
ç›karlar›yla alakas›z oldu¤u Çin’de, kölelik dahil a¤›r
çal›ﬂma koﬂullar› alt›nda çok düﬂük ücretlerle çal›ﬂan
iﬂçiler, haklar›n› ancak militan ç›k›ﬂlarla savunabilmektedir. Ancak bu tepkiler bütünlükten, organik bir iliﬂkiden, sistemin kökten eleﬂtirisinden yoksundur. Son
yaﬂanan Uygur olaylar›nda görüldü¤ü gibi s›n›f içi çeliﬂkilerin etnik çat›ﬂmalar biçiminde ortaya ç›kabildi¤i
geri e¤ilimler de yeni s›n›f hareketinin önünde ciddi
bir sorun olarak durmaktad›r.
Bu dinamizm yine de iç ve d›ﬂ tüm engellerine ra¤men Çin’in politik hayat›nda solun yeniden filizlenmesine de eﬂlik etmektedir. Neoliberalizmin 1980’ler boyunca bütün düﬂünce hayat›n› teslim ald›¤› Çin’de
1990’lar›n ortalar›na do¤ru ayd›nlar, neoliberal fikirleri
eleﬂtirmeye baﬂlayarak 1990’lar›n sonlar› ve 2000’li y›llar›n baﬂ›nda “Çin’in Yeni-Sol”u diyebilece¤imiz bir
TOPLUMSAL HAREKETLER
e¤ilimi ortaya ç›kartm›ﬂt›r. Yeni-Sol terimi bugünün
Çin’i ba¤lam›nda sosyal demokratlardan ulusalc›lara,
sol-ulusalc›lardan Marksist sola geniﬂ bir kesim için
kullan›lmaktad›r. Bu farkl› kategorilerin hepsi de neoliberalizme karﬂ› eleﬂtirel bir tutum içindeler ve farkl›
vurgularla Maocu döneme iliﬂkin olumlu bir tutuma sahiptir. Çin’in “önlenemez” yükseliﬂinin, kapitalizmin
önlenemez krizi ile tökezlemesi, Çin’deki bu yeni sol
e¤ilimlerin ve kitle dinamizminin önemli bir varl›k kazanmas› için elveriﬂli bir durum aç›¤a ç›karacakt›r.
4. Kriz ve anti-kapitalist kalk›ﬂmaya
do¤ru
Bugünkü küresel kriz, mülkiyet ve iktidar iliﬂkileri sorununu neoliberalizme karﬂ› geliﬂen özsavunma hareketlerinin gündemine çok daha yak›c› bir biçimde sokarak, özsavunmadan anti-kapitalist bir karﬂ› ata¤a geçiﬂ
aç›s›ndan ciddi olanaklar sunmaktad›r. Bir baﬂka deyiﬂle, kriz neoliberalizme karﬂ› hareketlerin sosyalizmin temel sorunu olan iﬂçi s›n›f›n›n mülkiyet ve iktidar iliﬂkilerinden d›ﬂlanmas› sorununu, mücadelelerinin asli bir
unsuru haline getirmeleri aç›s›ndan bir f›rsatt›r.
Krizle birlikte imdada ça¤r›lan devlet müdahalesi, kay-
naklar› do¤rudan sermayeye ak›tmakta, gelir da¤›l›m›n›
düzeltmeye, istihdam yaratmaya ya da sosyal harcamalar›n yani di¤er ad›yla dolayl› ücretlerin art›r›lmas›na
yönelik önerileri büyük ölçüde reddetmektedir. Devlet,
bir s›n›f›n bir baﬂka s›n›f üzerinde egemenlik kurma
ayg›t› olarak toplumsal bölüﬂüm ve mülkiyet iliﬂkilerini düzenleyen temel araç oldu¤unu en ç›plak biçimde
göstermektedir.
Kriz, radikal sol liderliklerin hükümette bulundu¤u Venezüella, Ekvador ve Bolivya gibi ülkelerde de bir yandan halkç› politikalar izlerken bir yandan sermayenin
taleplerine yan›t verme siyasetinin sonuna iﬂaret etmektedir. Bu sol liderliklerin izinden giden Honduras lideri Manuel Zelaya’ya yönelik darbe, uyar›c›d›r. Radikal
sol liderlikler art›k hükümet olman›n iktidar olmaya
yetmedi¤i gerçe¤iyle yüz yüzedir. Bu durum neoliberalizme karﬂ› geliﬂen hareketler aç›s›ndan tereddütle
yaklaﬂ›lan iktidar› ele geçirme sorununun daha ciddiyetle ele al›nmas›n› gerektirmektedir. Zira çeliﬂkilerin
keskinleﬂmesi ne radikal sol hükümetlerin ayn› ﬂekilde
devam etmesine ne de Lula (Brezilya) ya da Krichner
(Arjantin) gibi sosyal-liberal iktidarlar›n toplumun bütünün ç›karlar›na hitap edebildi¤i yönündeki yan›lsama-
2006’da 90 bin, 2008’de 120 bin iﬂçi eyleminin oldu¤u Çin’de sadece 2009’un ilk üç ay›nda grev, sokak protestosu ve yol kesmelerden oluﬂan 58 bin eylem gerçekleﬂti. Bu dinamizm sayesinde devlet güdümlü sendikan›n tekeli k›r›lm›ﬂ, hükümet yetkilileri ise yasal anlamda temsilci olarak kabul etmedikleri iﬂçi militanlar› ile pazarl›k masas›na oturmak zorunda kalm›ﬂt›r.
87
TOPLUMSAL HAREKETLER
n›n sürmesine izin vermektedir.
yütecektir.
Dünya pazarlar›ndaki daralma neoliberalizmin teﬂvik etti¤i ihracata dayal› büyüme yolunu izleyen ülkeler aç›s›ndan da rüyay› kabusa çevirmektedir. ‹hraç pazarlar›
darald›kça üretim gerilemekte, kitlesel iﬂsizlikle birlikte
ücretleri daha da aﬂa¤›ya itmeye yönelik e¤ilimler güçlenmektedir. Hala büyümesini sürdürdü¤ü için kimilerince g›ptayla bak›lan Çin dahi, ç›¤ gibi büyüyen ve
kentten k›ra dönüﬂü tetikleyen bir iﬂsizlik sorunuyla
karﬂ› karﬂ›yad›r. ‹hracata dayal› büyüme modelinin yaratt›¤› güvencesiz iﬂçi ordusu ﬂimdi büyük bir iﬂsizlik
tehdidiyle karﬂ› karﬂ›yad›r. Bu durumun Latin Amerika’dan Asya’ya, ihracata dayal› büyüme modelini ve
üretim araçlar›n›n özel mülkiyetini sorgulayan ve sosyal hak taleplerini yükselten bir iﬂsiz iﬂçi hareketleri
dalgas›n› tetiklemesi muhtemeldir.
Sermayenin krizi aﬂmak için yeni spekülasyon alanlar›
olarak toprak/tar›m, su, hava ve “yeﬂil enerji” alanlar›na yönelmesi, bu yat›r›mlar›n yo¤unlaﬂt›¤› Afrika, Latin Amerika ve Güney Asya’da toprak mücadelelerini
ve iﬂçi s›n›f›n›n kurtuluﬂ mücadelesiyle giderek daha
fazla yak›nsayan bir çevre (ekoloji) mücadelesini tetikleyebilecektir.
Ayr›ca büyük ölçüde göçmen iﬂçi çal›ﬂt›ran ekonomilerdeki daralma, göçmen sorununu büyütece¤i gibi, geri dönüﬂ e¤ilimleriyle birlikte krizi göçmen iﬂçilerin
geldi¤i yoksul ülkelere ihraç edecektir. Ülkelerine geri
dönen göçmen iﬂçiler, iﬂsizlikte t›rman›ﬂa yol açaca¤›
gibi, iﬂçi dövizinin kesilmesi de bu ülkelerdeki yoksullu¤u derinleﬂtirecektir. Kuzey Amerika’daki daralma
Orta Amerika ülkelerinde, Rusya’daki daralma Orta Asya ülkelerinde, Bat› Avrupa’daki daralma Do¤u Avrupa ülkelerinde, Körfez ülkelerindeki daralma Ortado¤u
ve Güney Asya ülkelerindeki toplumsal çöküntüyü bü-
5. Özsavunman›n s›n›rlar›nda
Neoliberalizme karﬂ› yaﬂam ve geçim araçlar›n› savunma mücadelesi içinde oluﬂmakta olan özne, kendi oluﬂumu aç›s›ndan bir gereklilik olan özsavunma eyleminin tek baﬂ›na yeterli olmad›¤›n›, iktidar ve mülkiyet
iliﬂkilerinden d›ﬂlanma sorunuyla karﬂ› karﬂ› gelerek
görmüﬂtür. Kriz, neoliberalizme karﬂ› hareketlerin bu
eﬂi¤in gerisinde bu biçimiyle daha fazla beklemesine
izin vermemektedir.
Bu eﬂi¤in aﬂ›lmas› ayn› zamanda sosyalizme do¤ru
köklü bir siyasal dönüﬂüm anlam›na gelmektedir ki, burada ciddi bir ideolojik engel kendini göstermektedir.
Neoliberalizme karﬂ› özsavunma hareketlerinin geliﬂim
koﬂullar›, sosyalist hareketin yenilgi sonras› krizi ile neoliberalizmin krizinin çak›ﬂmas› taraf›ndan belirlenmektedir. Yani neoliberalizme karﬂ› hareketler, bugünün kapitalizminin bir eleﬂtirisinin yan› s›ra 20. yüzy›l›n sosyalizm deneyiminin yads›mayla kar›ﬂ›k bir eleﬂtirisini
Kriz, radikal sol liderliklerin hükümette bulundu¤u Venezüella, Ekvador ve Bolivya gibi ülkelerde, bir yandan halkç› politikalar izlerken bir yandan sermayenin taleplerine yan›t verme siyasetinin sonuna iﬂaret etmektedir. Honduras lideri Zelaya’ya
yönelik darbe uyar›c›d›r. Radikal sol liderlikler art›k hükümet olman›n iktidar olmaya yetmedi¤i gerçe¤iyle yüz yüzedir.
88
TOPLUMSAL HAREKETLER
de içermektedir. Reel sosyalizmin, yenilgi süreci içinde geliﬂtirilen eleﬂtirisi, ‘bürokratizme ve devlet kapitalizmine’ yönelik hakl› tepkinin ‘üretim araçlar›n›n toplumsal mülkiyetine ve proletarya diktatörlü¤üne’ karﬂ›
bir reddiye ile birbirine kar›ﬂt›¤› ideolojik karmaﬂay›
henüz aﬂamam›ﬂt›r.
Bu da ideolojik mücadelenin artan önemine iﬂaret etmektedir. Bu ideolojik mücadelenin baﬂar›l› olma ﬂans› ancak neoliberalizme karﬂ› direniﬂ hareketlerinin pratikteki örgütleyicilerinin de bunu asli bir görev olarak
benimsemesi ile mümkündür. Örne¤in, Venezüella’da
Bolivarc› devrim hareketi, hükümeti elinde bulundurmas›na ra¤men, sosyalizm tart›ﬂmas›n› taban örgütlenmeleri içinde gündelik yaﬂam›n ve çal›ﬂman›n bir parças›
haline getirilen ideolojik-politik e¤itimlere paralel olarak ilerletmektedir. Bu 2005 y›l›nda “sosyalizm” sözcü¤ü konusunda bile ciddi ﬂüpheleri bulunan kitlelerin,
ad›m ad›m devrimci sürecin asli taﬂ›y›c›lar› haline gelmelerini ve karﬂ›devrim önündeki en ciddi engeli oluﬂturmalar›n› sa¤lam›ﬂt›r. Arjantin’de ise sürecin s›n›rlar›
kitle hareketinin kendili¤inden niteli¤i ile belirlenmiﬂ,
iﬂgal fabrikalar› ve iﬂsiz iﬂçiler hareketleri k›sa sürede
düzene eklemlenmiﬂtir. Bu arada kitle hareketi ile somut bir ba¤› olmayan politik bildirgeler, programlar›n
vs. ise olumlu ya da olumsuz pek bir etkisi olmam›ﬂt›r. Görülmektedir ki, neoliberalizme karﬂ› özsavunma
eylemleri içinde, kitlelerin s›n›f bilinci kazanmas›na
olanak veren ilerici e¤ilimler ve olanaklar vard›r ama
bunlar ancak bu hareketlerin önderlerinin iradi müdahalesi ile olumlu sonuçlar verebilmektedir.
Bugün, ABD liderli¤indeki emperyalist kapitalist sistemin mevcut üstünlük araçlar› hem egemenler hem ezilenler taraf›ndan ciddi bir sorgulamaya maruz kalmaktad›r, ancak derinleﬂen bir egemenlik krizi içindeki
ABD’nin yerini alabilecek sistem kurucu bir baﬂka güç
aday› da henüz ortaya ç›km›ﬂ de¤ildir. Sonunun nereye varaca¤› kestirilemeyen kaç›n›lmaz bir de¤iﬂim yaﬂanmaktad›r. Taﬂlar yerinden oynam›ﬂt›r ve küçük bir
kuvvetle dahi yönünü de¤iﬂtirmek mümkündür. Yani,
kapitalizmin bugünkü krizi tarihin determinist/kaderci
de¤il volantarist/iradeci bir an›na iﬂaret etmektedir. Bu
da, toplumsal de¤iﬂim amac› ile ortaya konan her iradenin, “denge” ya da “istikrar” koﬂullar›nda mümkün
olmayan bir etki potansiyeli taﬂ›d›¤›n› göstermektedir.
Öyleyse, emperyalist kapitalist sistemin kader, ABD
emperyalizminin de dünyan›n mutlak belirleyeni ilan
edildi¤i yenilgi sürecindeki politik tutuklu¤u terk etmenin ve sosyalizm iddias›n› öne ç›karan bir politik at›lganl›k dönemini baﬂlatman›n tam vaktidir. Kitleler aç›s›ndan yaln›zca yaﬂam ve geçim araçlar›n› savunma de-
¤il, ayn› zamanda baﬂka bir gelecek, baﬂka bir toplumsal düzen aray›ﬂ› da s›cak bir gündem haline gelmiﬂtir. Bu durumda, neoliberalizme karﬂ› özsavunma hareketlerinin yayg›nlaﬂt›r›larak örgütlenmesinin yan› s›ra,
bu hareketlerin iﬂçi s›n›f›n›n politik iktidar mücadelesine do¤ru derinleﬂtirilmesi görevi de ertelenebilir ya da
ihmal edilebilir olmaktan ç›km›ﬂ, öncelikli bir görev
haline gelmiﬂtir.
Neoliberalizme kar›ﬂ özsavunma hareketleri, böylesi bir
politik mücadelenin nas›l örgütlenebilece¤ine dair
önemli deneyimler biriktirmiﬂtir. Bu deneyimler ›ﬂ›¤›nda ﬂunlar söylenebilir: Farkl› sektörel hareketlerin taleplerini bir araya getirerek, ülke gündemini belirleyen
temel toplumsal sorunlar›n ilerici çözümüyle bütünleﬂtiren ve bunlar› iﬂçi s›n›f›n›n iktidar mücadelesine tercüme eden bir politik program oluﬂturulmal›d›r. Birlik
bir örgütler aras› koordinasyonla de¤il ancak böylesi bir
program etraf›nda örgütlenen kitle hareketleri temelinde sa¤lanabilmektedir; fraksiyoner ve sekter e¤ilimleri
etkisizleﬂtirmenin yolu da budur. Özsavunma hareketlerinin, yoksullar›n kimi beklentilerine yan›t verebilen düzen içi (sa¤ ya da merkez-sol) unsurlar karﬂ›s›nda ba¤›ms›zl›¤› korunmal›d›r; di¤er yandan, alternatifsizlikten
düzen içi siyasete mahkum b›rak›lm›ﬂ kitlelerin, egemen siyasetin krize girdi¤i dönemlerdeki dinamizminin,
ayn› zamanda ezilenlerin düzen karﬂ›s›ndaki öfke ve
hoﬂnutsuzlu¤unun dile geldi¤i ve ba¤›ms›z bir politik
önderli¤in müdahaleleriyle radikalleﬂtirilebilir zeminler
sundu¤u unutulmamal›d›r.
Tarihin yeniden h›zland›¤› ve iﬂçi s›n›f›n› sahneye ça¤›rd›¤› bir zamanday›z. ‹ﬂçi s›n›f› bu kavgaya henüz
haz›r olmad›¤› bir anda yakalanmam›ﬂt›r, gerekli haz›rl›¤›n› zaten bu kavgan›n içinde tamamlayacakt›r.
Dipnotlar:
1
Rafael Correa, merkez-sol Lucio Gutierrez hükümeti döneminde IMF program›n› sürdürmeyi reddederek Ekonomi Bakanl›¤›’ndan istifa eden yerli kökenli sosyalist bir ekonomisttir.
2 Chomsky, Petras, Touraine: Güneye dair fikirler, Raul Zibechi
3 “‹ktidar olmadan toplumsal de¤iﬂim”, yaz›n›n önceki bölümlerinde bahsi geçen
“yumuﬂak kar›nlarda” geliﬂen toplumsal hareketlerin, o andaki nesnelliklerini
idealleﬂtiren bir yaklaﬂ›md›r. FARC, EZLN, MST gibi hareketlerin iradi/ilkesel tercihleri de¤ildir.
4 Latin Amerika’da sosyalist stratejiler, Claudio Katz (makaleye ﬂu adresten
ulaﬂ›labilir: http://www.latinbilgi.net/index.php?eylem=yazi_oku&no=2444)
5 Garcia Linera ile söyleﬂi, risal collectives (söﬂleﬂiye ﬂu adresten ulaﬂ›labilir:
http://www.latinbilgi.net/index.php?eylem=yazi_oku&no=379)
6 ‹ngiliz ‹ﬂçi S›n›f›n›n Oluﬂumu, E. P. Thompson
7 Ne yapmal›? V. I. Lenin
8 ‹ﬂgale, ‹slamc›l›¤a, Kapitalizme Karﬂ› Direniﬂler -Irak’ta sol muhalefet, Nicolas
Dessaux
* Ayr›ca yararlan›lan kaynaklar: Latin Amerika’da devlet iktidar› ve toplumsal hareketler, James Petras ve Henry Veltmeyer; ‹ﬂçi ve köylü mücadeleleri, Samir
Amin
89
LA‹KL‹K
Laikli¤in krizi
ve hak mücadeleleri
Gerek devlet iktidar›n›n özgürleﬂtirici bir laiklik anlay›ﬂ›
temelinde örgütlenmesi gerekse, ‹slamc› gerici cemaatler
taraf›ndan doldurulan toplumsal boﬂlu¤un özgürleﬂtirici bir
toplumsal hareketle doldurulmas›nda, laiklik, “kapitalizmi
y›kan gerçek bir hareket” olarak karﬂ›m›za ç›kar. T›pk› dinci
gericili¤e karﬂ› mücadele etmeden laiklik savunulamayaca¤›
gibi, kamunun eﬂitlikçi, özgürlükçü, demokratik ve sosyalist
yap›lanmas› u¤runa mücadele etmeden de laiklik
savunulamaz
LA‹KL‹K
1
Giriﬂ
‘Laiklik sorunu’, Türkiye tarihinin en karmaﬂ›k
ve en belirleyici sorunlar›ndan biridir. Sorunun
tarihsel kökleri, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun çözülüﬂünden 1923 Devrimi ve Cumhuriyetin kuruluﬂuna,
yeni sömürgecilikten neoliberal yeni sömürgecili¤e kadar uzanmaktad›r. Bütün tarihsel dönüm noktalar›nda
laiklik sorunu mutlaka gündeme gelmekte, ﬂiddetli tart›ﬂmalara ve çat›ﬂmalara yol açmaktad›r. Laiklik, düzenin krizinin derinleﬂti¤i anlarda ve yeniden yap›lanma
süreçlerinde ‘kurucu’ ya da ‘kurtar›c›’ bir rol oynayarak sürece damgas›n› vurmaktad›r.
Çünkü ‘‹slamc›l›k ve laiklik’ karﬂ›tl›¤›, bir s›n›f savaﬂ›m› ve bunun mevzilerinden biri olarak bir iktidar çat›ﬂmas› alan›d›r. T›pk› 2009 Türkiyesi gibi s›n›f savaﬂ›m›n›n ﬂiddetlendi¤i anlarda, ‹slamc›l›k-laiklik karﬂ›tl›l›¤› da bu kavgada etkin biçimde yer almaktad›r.
Bugünkü haliyle olmasa da, daha ‹mparatorlu¤un çözülüﬂ sürecinde “çat›ﬂma” baﬂlam›ﬂ; sömürgeci-emperyalist devletlerin zorlamas›yla, yavaﬂ ve sanc›l› bir ﬂekilde laik ad›mlar at›lmaya baﬂlanm›ﬂt›r. 1923 Devrimi ve
Cumhuriyetin temel dönüﬂtürücü at›l›mlar›, “baﬂar›s›n›”
laik reformlara borçludur. Laiklik sayesinde iktidar,
burjuvazi lehine el de¤iﬂtirmiﬂtir. Laiklik, Osmanl›’n›n
feodal-dinsel gericili¤ine karﬂ›, Cumhuriyetin kurucu ilkesi olarak tarihsel bir rol oynam›ﬂt›r. Bu dönemde
devletin örgütlenmesinden toplumsal/gündelik yaﬂam›n
düzenlenmesine kadar, dinsel kurallara dayal› bir egemenlik biçiminin sona ermesinde ciddi mesafe kat edildi. Burjuva dünya görüﬂünü temsil eden temel ad›mlar
at›larak kapitalist devrimin önü aç›ld›.
‹ﬂin ilginç taraf›, 1950’lerden sonra Türkiye’nin yeni
sömürgeleﬂtirilmesi sürecinde, emperyalizm, sermaye ve
‹slamc› gericili¤in iﬂbirli¤iyle at›lan önemli ad›mlar gene “laiklik” ad›na at›ld›. Emperyalizmin bölge stratejilerinde ve yeni sömürge kapitalizminin oligarﬂik iktidar›n›n temellerinin oluﬂturulmas›nda, dinci gericilik, sistematik olarak kullan›ld›. Öyle ki, sistemin kendisine
sundu¤u olanaklar› çok iyi de¤erlendiren ‹slamc› hareket, art›k 2000’lere gelindi¤inde, neoliberal yeni sömürgecili¤in kurmay partisi olarak iktidara yerleﬂti.
‹ﬂte laikli¤in krizi bu noktada ortaya ç›kmaktad›r. ‹ktidar, gene el de¤iﬂtirmektedir. Ne var ki, bu sefer iktidar blo¤unda yeni hegemonik güçler bulunmaktad›r.
“‹slamc› parti” AKP’nin siyasal önderli¤ini yapt›¤› bu
neoliberal-‹slamc› dinamikler, geleneksel Kemalist laikli¤e meydan okuyarak kendi iktidar›n› tesis etmektedir.
Devlet sistemini ve siyasal rejimi köklü bir dönüﬂüme
zorlayan egemen s›n›flar aras› bu çat›ﬂma süreci, “la-
iklik” ve “ulusal birlik” (“üniter devlet”) ekseninde çok
boyutlu bir devlet krizine yol açmaktad›r.
Türkiye’de iktidar iliﬂkileri, oldum olas›, egemen s›n›flar aras› sert çat›ﬂmalara sahne olmuﬂtur. Son y›llar›n
en sert çat›ﬂmas› ise, hiç kuﬂku yok ki, laiklik ve Kürt
sorunu etraf›nda yaﬂanmaktad›r. ‹slamc› gericili¤in ve
neoliberal dönüﬂüm program›n›n ortak hamleleri, egemen laiklik anlay›ﬂ›n› (‘Ulusalc›-Kemalist laiklik’) büyük bir krize sürükleyerek devlet sistemini t›kamaktad›r. Bugüne dek bask›c›-faﬂist devlet uygulamalar›n› “irtica tehlikesine karﬂ› laikli¤in savunusu” olarak meﬂrulaﬂt›ran egemenler, Kürt halk›na karﬂ› “milli zulüm politikalar›n›” da “bölücü teröre karﬂ› ulusal birli¤in savunusu” olarak meﬂrulaﬂt›rm›ﬂt›. Oysa art›k Siyasal ‹slam, neoliberal rüzgara tutunup ola¤anüstü büyüyerek
iktidara gelmiﬂtir. Arkas›na ald›¤› ‹slamc› sermaye, üzerinde yükseldi¤i geniﬂ tabanl› kitlesel destek, uluslararas› emperyalist dayan›ﬂma a¤lar›n›n zorlamas› ve liberal solun eﬂsiz katk›lar›yla Ulusalc›-Kemalist laikli¤i
ciddi bir meﬂruiyet krizine sürüklemektedir. Kürt sorununda da, Kürt hareketinin özellikle son y›llarda gerilla d›ﬂ›ndaki halk deste¤ini önemli ölçüde seferber edebilmesi, 29 Mart 2009 yerel seçiminde kaydetti¤i baﬂar› ve “ayr› devlet-ayr›lma-özerklik” tez ve taleplerini
anlaﬂ›l›r biçimde geri çekmesi “ulusal birli¤e” dayal›
ﬂiddet politikalar›n› gayr› meﬂru bir noktaya itmektedir.
‹ktidar blo¤unda hegemonya kuran dinci gericilik ve
sermaye gericili¤ine dayal› ‹slamc›-liberal ittifak, ABD
emperyalizminin kurmayl›¤›nda, sistemi, ‘dinci/muhafazakar-liberal’ yoruma dayal› bir dönüﬂüme zorlamaktad›r. Bunun karﬂ›s›nda, Önderli¤ini TSK’n›n yapt›¤›, ulusalc›lar›n, orta s›n›flar›n ve baz› Alevi topluluklar›n›n
oluﬂturdu¤u kamp›n1 , zaman zaman TÜS‹AD’›n da
deste¤ini alarak kurulu düzenin (statükonun) korunmas› üzerinden laiklik savunusu yapmas›, laiklik krizini,
bütün gerici unsurlar› tetiklenmiﬂ olarak gündeme getirmektedir. Özetle, laiklik krizi karﬂ›s›nda egemenler,
düzenin neoliberal, muhafazakar, dinci gerici ve faﬂist
dinamiklerini güçlendirerek çözüm aray›ﬂ›na giriﬂmektedir.
Bunun karﬂ›s›nda sol ise, bu krizi devrimci bir do¤rultuda derinleﬂtirecek politikalar üretmekte yetersiz kalmaktad›r. Sol hareket zay›fl›¤›ndan ve kendine güvensizli¤inden dolay›, ülkedeki ana kamplaﬂmalara ba¤l›
olarak, ya ulusalc›-Kemalist laiklik anlay›ﬂ›n›n desteklenmesine ya da ‹slamc›-liberal laiklik anlay›ﬂ›n›n desteklenmesine yönelmektedir. Oysa iﬂçi s›n›f›n›n devrimci siyasetinin bir parças› olarak, halk›n ‘devrimci-sosyalist bir laiklik anlay›ﬂ›’ temelinde politik bir güç ha-
91
LA‹KL‹K
line gelmesi ve özgürleﬂtirici bir ç›k›ﬂ›n yarat›lmas› acil
bir görev olarak önümüzde durmaktad›r. Bu görevin
yerine getirilmesi, neoliberalizme, faﬂizme ve gericili¤e
karﬂ› mücadeleden geçmektedir. Bu mücadelenin merkezinde, özel olarak hak mücadelelerinin sürükleyici
misyonu kuvvetle vurgulanmal›d›r.
2. Devrimciler laikli¤i nas›l savunur?
Laikli¤in, bütün zaman ve mekanlarda geçerli -evrensel- bir tan›m› yoktur. Her koﬂulda do¤ru bir laiklik
olmad›¤›na göre, her koﬂulda savunulacak bir laiklik de
olamaz. Öyle ya, bu memlekette ‘demokrasi’ ad›na en
katmerli faﬂizmler savunulabildi¤i gibi, ‘laiklik’ ad›na
da en karanl›k gericilikler savunulabilmektedir. O halde laiklik, hangi somut içerik ve biçimlerlerde savunulabilir? Laikli¤in, iﬂçi s›n›f›n›n özgürlük mücadelesinde
ön aç›c› tarihsel kazan›mlar› var m›d›r, varsa nelerdir?
‘Kapitalist devrim’, neredeyse bütün binli y›llar boyunca (12-20. yy aras›) sürdü. Bu süreçte ‘laiklik’, ‘demokrasi’, ‘cumhuriyet’ gibi kavramlar›n etraf›nda çok
ciddi çat›ﬂmalar gerçekleﬂti. Kapitalist devrimi ve genel olarak insanl›¤› ilerleten bu çat›ﬂmalar›n, tarihte ilerici-devrimci konumlar oluﬂturabilen bütün devrimci özneler için çok ciddi kazan›mlar› da ortaya ç›kt›.
XII. yüzy›lda kiliseyle siyasal/dünyevi iktidar›n ayr›ﬂma
süreciyle birlikte geliﬂmeye baﬂlayan kapitalist devrim
ve laikleﬂme süreci, Gregoryan Reformu, do¤al hukukun geliﬂimi, Sanayi Devrimi, Reform, Rönesans, Ayd›nlanma dönemleri, Frans›z Devrimi ve bütün bunlar›n düﬂünce, bilim, sanat, felsefe ve siyaset üzerindeki
etkileriyle doruk noktas›na ç›km›ﬂt›r. Bu süreçte Katolik Kilisesi’nin kat› merkezi disiplinine karﬂ› geliﬂen
tepki hareketleri eski düzeni sarsan toplumsal hareketlerin temelini oluﬂturmuﬂtur. Tarihsel olarak feodal-s›n›fsal iliﬂkilerin ve mülkiyet iliﬂkilerinin çözüldü¤ü bu
süreçte, “özellikle liberal düﬂünsel ak›mlarla beslenen
burjuvazinin, ç›karlar›n›, egemenli¤in kayna¤›n›n tanr›dan al›narak ulusa verilmesinde görmesi, laiklik sürecinin baﬂlat›lmas›nda önemli ve ayr› bir etken olmuﬂtur.”2
“Gücünü Tanr›dan alan” feodal, s›n›fsal, siyasal ve dinsel gericilik biçimleri bu süreçte çözüldü. ‹nsan (toplum, halk, ulus) iradesine ve akl›na dayal› laik, demokratik, cumhuriyetçi egemenlik biçimleri insanl›¤a yeni
özgürlük ufuklar› açt›. Kliﬂe deyimle, “din ve devlet
iﬂlerinin” birbirinden ayr›lmas› ve her birinin kendi
özerk ve ba¤›ms›z alanlar›na çekilmesi toplumsal ilerlemenin önünü açt›. Devletin belli bir dini temsil et-
Laik reformlar, ideal ﬂekliyle bu dönemde Cumhuriyet’in kurucu kadrolar›n›n zihninde ortaya ç›km›ﬂ de¤ildir. Tanzimat Ferman›’ndan (1839) beri Osmanl› bürokrasinde a¤›r ad›mlarla geliﬂen bir laikleﬂme süreci söz konusudur.
92
LA‹KL‹K
medi¤i; bütün din ve inançlar karﬂ›s›nda yans›z kalabildi¤i aﬂamalara gelindi. Dinin kamusal alandan özel
yaﬂam alan›na, cemaat, toplum ve kiﬂilerin vicdanlar›na çekildi¤i; kamusal güce dayanmad›¤›; kamuda dinsel kökenli bir düzenleme yapmad›¤› toplumsal düzeylere ulaﬂ›ld›. ‹nanmama özgürlü¤ü, inanç ve ibadet özgürlü¤ünün güvencesi oldu. Akla dayanan yeni toplumsal düzende, bireysellik, eﬂitlik, özgürlük, ço¤ulculuk
gibi bütün statüler hukuk taraf›ndan güvence alt›na
al›nd›. K›saca, dünyevi iktidar, dinsel-s›n›fsal tahakküm
karﬂ›s›nda serbest kald›¤›ndan, halk s›n›flar›n›n politik
özne olarak iktidara müdahale edebildi¤i dünya görüﬂünün tarihsel olarak kendini ilan etti¤i aﬂamalara gelindi. ‹ktidar araçlar› laikleﬂmiﬂ/sekülerleﬂmiﬂtir;3 yani
modernleﬂmiﬂ, ça¤›n gerektirdi¤i bilimsel teknolojik
yöntem ve ilkeler taraf›ndan düzenlenir olmuﬂtur. Sadece iktidar de¤il, iktidara eﬂlik eden düﬂünce, toplum
ve e¤itim sistemi gibi toplumu bütünleﬂtiren, uluslaﬂt›ran unsurlar da laikleﬂmiﬂtir.
Kapitalizm -sermaye düzeni- toplumsal yarat›c›l›¤›n
kayna¤›nda yer alan emek-gücünün metalaﬂt›r›lmas› ve
eme¤in denetimi üzerinde yeni toplumsal düzenin temellerini oluﬂturdu. Proleterleﬂtirme, metalaﬂt›rma, piyasalaﬂt›rma, kitlesel üretim, emek üretkenli¤inin art›r›lmas›na yönelik iﬂ ve çal›ﬂma tekniklerinin geliﬂimi, sermayeleﬂtirme üzerinden yeni bir servet kayna¤› yaratt›.
Bu sürecin bir gere¤i olarak akla, bilime ve tekni¤e
dayal› uygulamalar, eski düzene karﬂ› burjuvazinin y›k›c› devrimci laik hareketinin temelini oluﬂturdu: sözgelimi, dinsel ilke ve kurallarca belirlenen eski usul pazarl›k uygulamalar›n›n engelledi¤i yeni kapitalist pazar›n dinamizmi, metrik sistemin geliﬂimine yol açt›. Ya
da dinsel yaﬂam tarz›n› düzenleyen simgelerden oluﬂan
eski takvimin de¤iﬂtirilerek yeni burjuva yaﬂam›n
önemli zamanlar›n›n vurgulanmas›, toplumun ortak belle¤ini de¤iﬂtirdi.
Bütün bu geliﬂmeler uzun bir tarihsel geliﬂmenin soyut
kazan›mlar›n› ifade etmektedir. Bütün bunlar birebir ve
pürüzsüz olarak ülke deneyimlerinde somutlaﬂm›ﬂ de¤ildir. Burada kavram kargaﬂalar›na zemin oluﬂturan
önemli bir sorun ç›k›yor karﬂ›m›za: Dinin ve devletin
özerk alanlar›na çekilerek birbirlerine kar›ﬂmamas›, laikli¤in evrensel tan›m›nda uzlaﬂ›larak var›lan bir ‘centilmenlik anlaﬂmas›’ de¤ildir. Sert s›n›f çat›ﬂmalar›n›n
sonucunda ulaﬂ›lan bir iktidar biçimidir. Laikli¤in tarihsel seyrine bak›ld›¤›nda, bu noktalara soyut tan›mlarda
oldu¤u gibi pürüzsüz var›lmad›¤› görülür. Tarihsel süreç içinde en genel anlam›yla, laikli¤in iki temel iﬂlevi ortaya ç›km›ﬂt›r: y›k›c›-devrimci iﬂlevi ve kurucu iﬂlevi (önce kan, sonra kanun). Laikli¤in, köhnemiﬂ ve
ömrünü tüketmiﬂ feodal egemenli¤in y›k›lmas›ndaki
‹slam aristokrasisine
ve ﬂeriat düzenine
karﬂ› ilk halk
isyanlar›
Faik Bulut, Bilim ve Gelecek,
40, 2007
Ortado¤u tarihi, oluﬂan ‹slam
aristokrasisine ve temsil ettikleri ﬂeriat düzenine karﬂ›
yoksul ve ezilen halk›n isyan
hareketleriyle doludur. Eﬂitlikçi, ortaklaﬂmac›, dayan›ﬂmac› fikirler bu isyan hareketlerinin baﬂat ideolojisi oldu. Zaman zaman baﬂar›l›
olup uzun y›llar ayakta kalan
eﬂitlikçi cumhuriyetler de kurdular. Emevilere karﬂ› isyan bayra¤›n›
kald›ran Muhtar-ül Sakafi... Ebu Müslim Horasani ve Hürremiler
Cumhuriyeti... Abbasilere karﬂ› ayaklanan El Muqanna ve Ortakç›
Beyazlar Cumhuriyeti... Babek ve K›z›llar Cumhuriyeti... Zenci Spartaküsler... ‹slam komüncüleri Karmatiler... ‹smaililik ve Hasan Sabbah...
Dört Halife devrinden (632-661) itibaren fetihler sayesinde geniﬂ bir
co¤rafyay› egemenli¤i alt›na al›p yöneten Arap Müslümanlar, yepyeni bir olguyla karﬂ› karﬂ›ya kald›lar. Mevali denen, k›l›ç zoruyla veya ikna yoluyla ‹slam'› kabul eden çeﬂitli kavimler ortaya ç›kt›. Ek
olarak eski inançlar›n› koruyan Z›mmi ad› verilen gayrimüslimler,
Arap efendilerin hükmü alt›nda yaﬂamak mecburiyetinde kald›lar.
Mevali (tekili mevla; Arap olmayan Acem, Kürt, Türk, Berberi, Nabati gibi kavimler olup bunlar fetihçi Araplar›n himayesi veya velayeti alt›nda bulunurlard›) yeni dine girince, imparatorluk s›n›rlar› içinde Arap toplumuna âdeta eklemlenmiﬂ, farkl› nitelik ve nicelikte
bir toplumsal taban oluﬂturmuﬂtu. ‹slam'›n sonraki tarihini geniﬂ ölçüde etkileyip yön verecek siyasi, idari, sosyo-kültürel, kurumsal,
hukuki ve dini alanda de¤iﬂimler mevali dinamizminden do¤du.
Özellikle demografik ve kültürel bak›mdan ordugâh ﬂehirlerde ana
unsur haline geldiler. Arap egemenleri ve yöneticileri için tehlike
oluﬂturdular.
Boyunduruk alt›na al›nm›ﬂ mevali kitlesi, fetihlerin ilk ﬂoku atlat›ld›ktan sonra, efendileri Araplarla eﬂit haklara sahip olma çabas› içine
girdiler. Teorik bak›mdan bu mümkündü. Zira, eski komünal toplum an›lar›n›n silik izlerini taﬂ›yan ‹slam anayasas› Kuran'›n baz› ayetleri ile peygamber hadisleri, "Allah'a ba¤lanma d›ﬂ›nda Arap ile
Acem aras›nda bir fark olmad›¤›n›, Müslümanlar›n kardeﬂ ve eﬂit olduklar›m" savl›yordu.
‹ster Müslümanl›¤› gönüllü kabul edip mümin s›fat›n› taﬂ›s›n, isterse
sadece diliyle ikrar edip Müslüman tasnifi içinde de¤erlendirilsin; yeni dine giren mevali, ‹slam'dan çok daha köklü yüksek uygarl›klar›n
(Antik Mezopotamya'da Sümer, Babil ve ‹ran'da Sasani), eski dinlerin ve kültürlerin mirasç›s›yd›lar. ‹slam'› yorumlarken de bu miras› referans noktas› olarak ald›lar.
(...)
LA‹KL‹K
‘devrimci’ rolü ve burjuva egemenli¤in kurulmas›ndaki
‘düzen kurucu’ rolü, esas›nda bu iki temel iﬂlevden
kaynaklanmaktad›r. Eski feodal düzenin y›k›lmas› ve
yeni kapitalist düzenin kurulmas› sürecinde bu iki temel iﬂlev koﬂullara ba¤l› olarak çeﬂitli siyasal niteliklere bürünmüﬂtür. Bu bak›mdan burjuva laikli¤in her
zaman devrimci, ilerici nitelik taﬂ›d›¤› söylenemez.
Burjuvazinin, kapitalizmin geliﬂme ﬂartlar›na ba¤l› olarak, sermayenin mutlak zaferi u¤runa iﬂçi s›n›f›n›n devrimci hareketleri karﬂ›s›nda gerici kanl› ittifaklara girdi¤i s›kça rastlanan tarihsel bir olgudur. Bu süreçlerde,
kapitalist sistem statükocu, muhafazakar, gerici, faﬂist
nitelikler sergilemektedir. Bu gibi durumlarda ço¤u zaman, eski dinsel düzenin dinsel yasalar› oldu¤u gibi laik dünyaya aktar›lm›ﬂt›r. Buralarda egemenli¤in kayna¤› de¤iﬂmekle birlikte, dinsel egemenli¤in araçlar› burjuvazinin daha çok iﬂine gelmiﬂ ve korunmuﬂtur. Dinsel iktidarlar ve özneler aç›k tehlike olmaktan ç›kt›ktan sonra, dinci gericili¤in kulland›¤› yöntem ve araçlar laik iktidarlarca rahatl›kla kullan›lm›ﬂt›r. Kapitalizmin geliﬂim seyrine ba¤l› ve onun bir gere¤i olarak,
yeni gerici ittifaklar›n s›n›fsal temelleri iﬂte bu noktalarda oluﬂmaktad›r. Din ve devlet, yeni burjuva iktidarlar›n yükseliﬂinde karﬂ›l›kl› olarak birbirini güçlendiren
gerici ittifaklara girmektedir. Örne¤in “laikli¤in yozlaﬂm›ﬂ biçimi” olarak söz edilen ‘laikçilik’, “dinin devlet
güdümünde oldu¤u laiklik tipidir”. Bu, laikli¤in kötü
ve yanl›ﬂ bir uygulamas› olarak gösterilir. “Frans›z tipi laiklik” ve bundan esinlenen “Türk tipi laiklik”ten
bunun örne¤i olarak söz edilir.4 Ancak, bu liberal eleﬂtirmenlerin gözden kaç›rd›klar›(!) bir gerçek, “Türk tipi laikli¤in”, Frans›z benzerinden temel fark›d›r.
Türkiye’de, din sadece gerici iktidarlarca denetim alt›na al›n›p kullan›lmam›ﬂ; zamanla devlet de dinin denetimi alt›na girerek dincileﬂmiﬂtir. ﬁimdi kendileri de bu
gözden kaç›rd›klar› kamp› desteklemektedirler.
Sonuç olarak laiklik, soyut evrensel bir ilke olarak her
koﬂulda mutlak savunulamaz. Laikli¤in tarihsel kazan›mlar›, ona yeni devrimci içerik ve biçimler kat›larak
savunulabilir. Bu da ancak, sermayenin ve dinin her
çeﬂit tahakküm biçimine karﬂ›, laikli¤i, yeni proleterhalkç› devrimci süreçlerin etkin militan bir mevzii haline getirerek olanakl›d›r.
3. Türkiye’de laiklik
Türkiye’de ‘Laik Sistemin’ kuruluﬂ dönemi olarak
1919-1945 y›llar› aras› gösterilir. Asl›nda laik reformlar, ideal ﬂekliyle bu dönemde Cumhuriyet’in kurucu
kadrolar›n›n zihninde ortaya ç›km›ﬂ de¤ildir. Tanzimat
Ferman›’ndan (1839) beri Osmanl› bürokrasinde a¤›r
94
ad›mlarla geliﬂen bir laikleﬂme süreci söz konusudur.5
Fakat sisteme laik niteli¤ini kazand›ran bütünsel radikal ad›mlar 1919 sonras› at›lm›ﬂt›r. 1919-1923 aras›
Cumhuriyet Halk Partisi’nin oluﬂumu ve sürece etkin
müdahalesi, saltanat›n kald›r›lmas› ve Cumhuriyet’in
ilan› gerçekleﬂmiﬂtir. Bu dönemde, modern rejimin yönü belirlenmiﬂ ve temel kararlar al›nm›ﬂt›r. 1923-1930
aras›nda laik reformlar›n h›zla uygulamaya sokuldu¤u
dönemdir. Hilafetin kald›r›lmas›, e¤itim ve ö¤retimin
dinsel cemaatlerden al›narak ö¤retim birli¤inin sa¤lanmas›, tekke ve tarikatlar›n kapat›lmas›, ﬂeriat yasalar›
yerine medeni, ceza ve ticaret yasalar›n›n getirilmesi,
ﬁeriat ve Evkaf Vekaleti yerine Diyanet ‹ﬂleri Baﬂkanl›¤›’n›n kuruluﬂu, metrik sistem, k›yafet reformu, Latin
alfabesi ve Anayasa’dan “devletin dini ‹slam’d›r” ifadesinin kald›r›lmas› hep bu süreçte, yukardan devlet zoruyla gerçekleﬂmiﬂtir (“yukardan devrim”). 1930-1945
dönemi ise, laik reformlar›n yerleﬂtirildi¤i ve yeni bir
Türk kültürünün yayg›nlaﬂt›r›ld›¤› y›llard›r.6 Laiklik ilk
kez terim olarak 1931 y›l›nda CHP’nin üçüncü kongresinde dile getirilmiﬂ, tüzü¤e konmuﬂ ve 1937’de Alt› ‹lke’yle (Alt› Ok) birlikte ilk kez Anayasa’ya konmuﬂtur.
Gerçi ulusalc›-laik Kemalistler taraf›ndan 1950 sonras›
Demokrat Parti’nin iktidar y›llar› “dinci gericili¤in geri
dönüﬂü” ve “karﬂ› devrim y›llar›” olarak gösterilir; ama
daha 1948 ve 1949’da ilkokullarda din dersleri okutulmas›, imam hatip kurslar›n›n ve ilahiyat fakültelerinin
aç›lmas› CHP iktidar› taraf›ndan sa¤lanm›ﬂt›.
1919-1950 dönemi, Türkiye’ye özgü bir laiklik tipinin
temellerinin at›ld›¤› dönemdir. Diyanet ‹ﬂleri Baﬂkanl›¤› kadrolaﬂmas› arac›l›¤›yla “dinci kitlelerin memurlaﬂt›r›lmas›na dayanan dolambaçl› bir yolla, dinin, devlet
taraf›ndan denetimi olarak düﬂünülmüﬂtür.”7 Tersinden
bak›l›rsa, bugün ülkemizin en ciddi sorunlar›ndan biri
olan ‹slamc› gericili¤in kurumsal toplumsal temeli gene bu y›llarda güçlendirilmiﬂ oluyordu.
1923 Devrimi sonras› “tek parti yönetimi alt›ndaki küçük burjuva diktatörlü¤ü”, yar›m kalm›ﬂ da olsa, tarihsel olarak, milli demokratik devrime özgü ad›mlar
atarak, ülkenin kapitalistleﬂme sürecinin önünü açm›ﬂt›r. Ne var ki, somut-özgül koﬂullarda dayand›¤› s›n›flar›n ç›karlar›n› ve ideolojisini temsil eden bask›c› bir
devlet yap›s› ortaya ç›karm›ﬂt›r. ‹ﬂte dönemin laiklik
anlay›ﬂ› ve uygulamalar›, ülkenin politik tarihinin devimci kazan›mlar hanesine yaz›lmakla birlikte, küçük
burjuvazinin bütün karars›zl›¤›n›, f›rsatç›l›¤›n› ve iﬂbitiricili¤ini yans›tmaktad›r. K›sa sürede emperyalizmin ve
feodalizmin temsilcileriyle uzlaﬂan küçük burjuvazi,
kendi iktidar ve uzlaﬂma temelini güçlendirmek için bir
LA‹KL‹K
1919-1923 aras›
Cumhuriyet Halk
Partisi’nin oluﬂumu ve
sürece etkin
müdahalesi, saltanat›n
kald›r›lmas› ve
Cumhuriyet’in ilan›
gerçekleﬂmiﬂtir. Bu
dönemde, modern
rejimin yönü
belirlenmiﬂ ve temel
kararlar al›nm›ﬂt›r.
1923-30 döneminde
ise laik reformlar h›zla
uygulamaya
sokulmuﬂtur.
yandan dini denetim alt›na almaya çal›ﬂm›ﬂ, öte yandan da Siyasal ‹slam’la iﬂbirli¤i yapm›ﬂt›r. Bütün bunlar, sonuçta, Türkiye’ye özgü bir laiklik biçiminin oluﬂumuna hizmet etmiﬂtir. Egemenli¤in dinsel kayna¤›
de¤iﬂmekle ve dinsel iktidar odaklar›n›n gücü zay›flat›lmakla birlikte, Türkiye kapitalizminin yeni egemenlik tipinin kuruluﬂunda Siyasal ‹slam’›n rolü 1950’lere
do¤ru yeniden artmaya baﬂlam›ﬂt›r.
Demokrat Parti iktidar›yla baﬂlayan 1950-1980 aras› dönemi, laikli¤in, bir devlet biçimi olarak sömürge tipi
faﬂizmin ipote¤i alt›na al›nd›¤› y›llard›r. ‹slamc› gericili¤in, yeni sömürgecili¤e h›zla uyarlanarak, iktidar›n siyasal, toplumsal ve ekonomik temelini güçlendirmesi
ve buna ba¤l› olarak kendisinin de ola¤anüstü büyümesi noktas›nda bir s›çrama yaﬂanm›ﬂt›r. Yine Diyanet
‹ﬂleri Baﬂkanl›¤›’n› onaylayan, asl›nda ilerici yönleriyle
bilinen 1961 Anayasas›’ndan sonra, 1965’te Diyanet’e
ba¤l› Kuran kurslar› sayesinde tarikatlar devlette kadrolaﬂma noktas›nda s›çrama kaydettiler. Tarikat üyeleri
devletin maaﬂl› memuru haline geldi. Keza “laikli¤in
ödünsüz savunucusu”(!) olan TSK’nin yürüttü¤ü 12 Eylül faﬂizmi ve 1980-1990’l› y›llar ‘Türk-‹slam Sentezi’
ve ‹slamc› gerici¤in en h›zl› büyümeyi kaydetti¤i süreçtir.
Sonuç olarak, bu dönemde, ezan›n Türkçeleﬂtirilmesi ve
yeniden Arapçalaﬂt›r›lmas›, Diyanet ‹ﬂleri Baﬂkanl›¤›,
‹lahiyat Fakülteleri, ‹mam Hatipler, Kuran kurslar›,
okullarda din dersleri, k›l›k k›yafet sorunlar› (‘türban’)
ve nüfus cüzdanlar›ndaki din hanesi hep tart›ﬂmal› kararlar›n, uygulamalar›n ve yasalar›n konusu olmuﬂtur.
Türkiye’nin yeni sömürgeleﬂtirme sürecinde, emperyalizm ülkenin en gerici unsurlar›yla uzlaﬂarak yeni bir
s›n›fsal ittifak temeli ortaya ç›karm›ﬂt›r. Üzerinde ‘Oligarﬂik Diktatörlü¤ün’ ve ‘Sömürge Tipi Faﬂizmin’ yükseldi¤i bu gerici s›n›fsal-siyasal ittifak temeli, laikli¤i
de bu gerici siyasetin hizmetine koﬂmuﬂtur. Gerek sömürge kapitalizmin örgütlemesinde, gerek Sosyalist
Blok’a karﬂ› ‘Yeﬂil Kuﬂak’ hatt›n›n örgütlenmesinde,
Siyasal ‹slam, egemenlerin en önemli iﬂbirlikçisi olmuﬂtur. Bu iﬂbirli¤i hem siyasal iktidar›n kurumsal-toplumsal temelini güçlendirmiﬂ hem de ‹slamc› gericili¤in
devlet eliyle büyümesini sa¤lam›ﬂt›r.8
1945’lerden
2000’lere bütün yeni sömürgecilik tarihi boyunca, laiklik, sömürge tipi faﬂizmin ipote¤i alt›nda, onun laik iktidar ayg›t›n› ve temelini oluﬂturman›n arac› olarak Türkiye’ye özgü bir niteli¤e bürünmüﬂtür.
4. Neoliberal yeni sömürgecilik ve
Kemalist laikli¤in krizi
Moda söyleyiﬂle, “‹slam’›n büyük geri dönüﬂü” ya da
“irtican›n hortlamas›” gibi de¤erlendirmeler, laikli¤in
krizinin temel nedeniymiﬂ gibi sunulmaktad›r. Bu yaklaﬂ›mlar bugünün s›n›f savaﬂ›mlar›nda Siyasal ‹slam’›n
rolünü kavramaktan uzakt›r: sorunun sadece bir yan›na
odaklanarak, Türkiye’de s›n›f savaﬂ›m›n›n ve iktidar ça-
95
LA‹KL‹K
t›ﬂmalar›n›n bugünkü niteli¤ini göz ard› etmektedir.
Kriz noktas›nda vurgulanmas› gereken, bir zamanlar
bast›r›lm›ﬂ olan ‹slamc›l›¤›n geri dönüﬂü de¤il, bütünüyle Siyasal ‹slam’›n yeni iktidar blo¤unun oluﬂumundaki rolüdür. Bununla birlikte, yeni iktidar blo¤unun siyasal, ideolojik, toplumsal ve ekonomik temellerini
oluﬂturan dinsel gericilik, elbette gericili¤e karﬂ› müca-
Demokrat Parti iktidar›yla
baﬂlayan 1950-1980 aras›
dönemi, laikli¤in, bir devlet
biçimi olarak sömürge tipi
faﬂizmin ipote¤i alt›na
al›nd›¤› y›llard›r.
Bu dönemde
‹slamc› gericili¤in,
yeni sömürgecili¤e h›zla
uyarlanarak, iktidar›n
siyasal, toplumsal ve
ekonomik temelini
güçlendirmesi ve buna
ba¤l› olarak kendisinin de
ola¤anüstü büyümesi
noktas›nda bir s›çrama
yaﬂanm›ﬂt›r.
96
delenin hedefini oluﬂturmaya devam etmektedir. Son
y›llarda, Türkiye’de, devlet sistemi ve bunun temel yap›sal unsuru olan Kemalist Laiklik, Cumhuriyet tarihi
boyunca egemen s›n›flar aras› iktidar çat›ﬂmalar› temelinde en derin krizini yaﬂamaktad›r. Kriz, radikal müdahalelerin imkans›zl›¤›ndan dolay›, mutabakat esas›na
dayanarak, uzun ve sanc›l› bir dönüﬂüm süreci içinde
LA‹KL‹K
çözülmeye çal›ﬂ›lmaktad›r. Oligarﬂinin çeliﬂkili yap›s›,
krizin ve istikrars›zl›¤›n süreklili¤i ve uzlaﬂmalar›n (mutabakat) kal›c› olamay›ﬂ› gibi nedenlerle kriz çözülemedi¤i gibi iyice derinleﬂmektedir.
Neoliberal yeni sömürgecilik temelinde, sistemin krizini derinleﬂtiren iki temel güçten söz edilebilir: neoliberalizm (dönüﬂüm program›) ve Siyasal ‹slam (dinci gericilik).
Neoliberal dönüﬂüm program›, “devletin küçültülmesi
projesi” çerçevesinde devlet sistemini de¤iﬂime zorlamaktad›r. Gene devlet eliyle yürütülen proje, Ulusalc›Kemalist-Laiklerin iddia ettikleri gibi, “üniter devleti”
ortadan kald›rmamakta, tersine egemenlik iliﬂkilerini de¤iﬂtirerek devleti daha da etkinleﬂtirmektedir. Asl›nda
devlet iktidar› el de¤iﬂtirmektedir. Devlet sisteminin de¤iﬂimi, kamusal alan›n dönüﬂümüyle tamamlanmaktad›r.
E¤itim, sa¤l›k, bar›nma, beslenme, enerji gibi temel kamusal hizmetlerin piyasalaﬂt›r›lmas›yla halk, kamusal/toplumsal haklar›ndan yoksun b›rak›lmaktad›r. Bu
zamana dek sosyal devlet uygulamalar›yla karﬂ›lanan
temel kamusal gereksinimler, böylece sermayenin aç
gözlü insaf›na terk edilmekte; paras› olmayana yaﬂama
ﬂans› b›rak›lmamaktad›r. Son olarak, ‘yönetiﬂim stratejilerine’ ba¤l› olarak, toplumsal parçalanma, cemaatleﬂtirme, STK’laﬂt›rma ve kimlik siyasetiyle iﬂçi s›n›f›n›n
ve halk›n siyasal-toplumsal bütünlü¤ü parçalanarak devrimci bir güç olmaktan ç›kar›lmaktad›r. Böylece, halk
devrimci bir özne olarak tamamen sistemin d›ﬂ›na iti-
lirken, ulusalc› laik güçler statükocu/savunmac› bir konuma çekilmekte, ‹slamc›-liberal güçler ise tamamen
belirleyici konuma yükselmektedir.
Belirleyici konuma yükselen bir baﬂka güç ise ‹slamc›
gericiliktir. Yüzy›llard›r derin toplumsal köklerden beslenen ‹slamc› gericilik, Cumhuriyetin baﬂ›ndan beri egemen laiklik politikalar› taraf›ndan denetim alt›nda tutulmuﬂ ve desteklenmiﬂtir. Karﬂ›s›na ç›kan imkanlar› iyi
de¤erlendiren ‹slamc› hareket, devlet olanaklar›na tutunarak devlet içinde ciddi oranda kurumlaﬂm›ﬂt›r. ‹slamc› sermayenin kendi çizgisinde yaratt›¤› birikimlere, bir
de neoliberal piyasan›n sundu¤u olanaklar eklenince, ‹slamc› sermaye art›k belirleyici bir güç olmaya baﬂlam›ﬂt›r. Üstelik ‘Yeﬂil Kuﬂaktan Il›ml› ‹slam’a, ‹slamc›
gericilikle iﬂbirli¤ine giren emperyalizm sayesinde Siyasal ‹slam, gücünü iyice pekiﬂtirmektedir.
Neoliberal yeni sömürge kapitalizmin geliﬂimiyle birlikte, tekelci sermayenin dönüﬂüm programlar›na koﬂut
olarak Siyasal ‹slam’›n, siyasal, toplumsal, ekonomik ve
ideolojik rolü iyice artmaktad›r. Neoliberal kimlik siyaseti, toplumsal parçalanma, yönetiﬂim düzenekleri, Türkiye toplumuna cemaat tipi örgütlenmeyi dayatmaktad›r. Bu süreç, en ideal öznesini ‹slamc› hareketin cemaat tipi örgütlenmesinde bulmaktad›r. Türkiye’de
1945-1980 aras›nda yeni sömürgecilikle birlikte geliﬂen
kapitalistleﬂme araçsal olarak ‹slamc› gericili¤e dayanmakla birlikte onun bir siyasal özne olarak kamusal
alan›n d›ﬂ›na sürmüﬂtü. Toplumsallaﬂma, kentleﬂme ve
“laikli¤in ödünsüz
savunucusu”(!) olan
TSK’nin yürüttü¤ü 12
Eylül faﬂizmi ve
1980-1990’l› y›llar
‘Türk-‹slam Sentezi’
ve ‹slamc› gerici¤in
en h›zl› büyümeyi
kaydetti¤i süreçtir.
97
LA‹KL‹K
Yine Diyanet ‹ﬂleri Baﬂkanl›¤›’n› onaylayan, asl›nda ilerici yönleriyle bilinen 1961 Anayasas›’ndan sonra, 1965’te Diyanet’e
ba¤l› Kuran kurslar› sayesinde tarikatlar devlette kadrolaﬂma noktas›nda s›çrama kaydettiler. Tarikat üyeleri, devletin maaﬂl› memuru haline geldi.
proleterleﬂme süreci sonucu artan nispi refah, refah
devleti uygulamalar› ve temel kamusal hizmetlerin devlet eliyle yürütülmesini getirmiﬂtir. Burada halk›n gereksinimlerinin karﬂ›lanmas›nda ‹slamc› cemaatlerin de
rol oynamas›n›n yan›nda, as›l olarak bu gereksinimler
kamusal hak ve hizmetler olarak karﬂ›lanmaktayd›.
ﬁimdi temel kamusal hizmetlerin gene devlet eliyle neoliberal y›k›m› ve piyasalaﬂt›r›lmas›, ‹slamc› cemaatleri
kamusal alanda, piyasada ve devletin yeniden yap›land›r›lmas›nda daha fazla öne ç›karmaktad›r. “Sosyal devlet”in boﬂlu¤u, ‹slamc› sosyal dayan›ﬂmac›l›k a¤lar›yla,
sadaka kültürü9 ve dilencileﬂtirme düzenekleriyle doldurulmaya çal›ﬂ›lmaktad›r.
98
Böylece, fiili olarak, Cumhuriyetin kuruluﬂundan beri
burjuvazinin iktidar›n›n kurumsal, ideolojik ve toplumsal temelini güçlendiren Siyasal ‹slam, art›k yasal olarak da iktidar talep edecek olgunlu¤a ulaﬂm›ﬂt›r. Laikli¤e aç›ktan karﬂ› ç›k›lmamakla birlikte, geleneksel laik uygulamalar sorgulanmakta ve tekelci sermaye egemenli¤inin yeni biçimlerine ba¤l› olarak, yeni bir laiklik anlay›ﬂ›n›n oluﬂumu zorlanmaktad›r. Sonuçta yavaﬂ
ve sanc›l› bir dönüﬂüm içinde, ‘dinci-muhafazakar-liberal bir laiklik yorumu’10 temelinde sermayenin gericili¤iyle ‹slamc› gericili¤inin iﬂbirli¤i, geleneksel devlet
yap›s›n› ve rejim biçimini dönüﬂüme zorlamaktad›r.
5. Laiklik sorunu etraf›nda oluﬂan
LA‹KL‹K
Siyasal ‹slam, yasal olarak da iktidar talep edecek olgunlu¤a ulaﬂm›ﬂt›r. Laikli¤e aç›ktan karﬂ› ç›k›lmamakla birlikte, geleneksel laik uygulamalar› sorgulanmakta ve tekelci sermaye egemenli¤inin yeni biçimlerine ba¤l› olarak, yeni bir laiklik anlay›ﬂ›n›n oluﬂumu zorlanmaktad›r
kamplaﬂma
Laiklik krizinin temel dinamizmi egemen s›n›flar aras›
iktidar savaﬂ›m›d›r. Çat›ﬂman›n yap›s› ve harekete geçirdi¤i güçlere bak›l›rsa, bu çat›ﬂma, devrimci-demokratik bir taraf ve ilerici bir olanak bar›nd›rmamaktad›r.
Sol hareketin ba¤›ms›z devrimci bir güç olarak müdahale edemedi¤i bu çat›ﬂmada, egemenler aras› çatlaklardan yararlanma taktikleri de bir sonuç vermemektedir.
Laiklik sorunu etraf›nda oluﬂan kamplaﬂmaya ana hatlar›yla bakarsak:
• Gerçek s›n›fsal ç›karlar› gizleyen “Laiklik-‹slamc›l›k”
çat›ﬂmas›, halk›, AKP ya da TSK etraf›nda, ama en
nihayetinde sermaye lehine bir kamplaﬂmaya zorlamaktad›r. Bu hakim kamplaﬂman›n s›n›fsal niteli¤ini ortaya
ç›karan bir devrimci giriﬂimin olmad›¤› koﬂullarda burjuvazinin çeﬂitli kanatlar›n› temsil eden ‘Laiklik’ ve ‘‹slamc›l›k’ ideolojisi halk aç›s›ndan inand›r›c› bulunmaktad›r (hegemonya). ‘Laiklik-‹slamc›l›k’ çat›ﬂmas›, neoliberal yeni sömürgecili¤in krizinde, ﬂu ya da bu egemen s›n›f lehine dönüﬂümün ideolojik meﬂruiyet araçlar›n› sunmaktad›r.
• ‘Egemen laiklik anlay›ﬂ›’, öncülü¤ünü TSK ve ulusalc›lar›n yapt›¤›, tarih boyunca de¤iﬂik biçimlere bürünen ‘Kemalist Laiklik’ gelene¤ini sürdürmektedir. Liberallerin ve ‹slamc›lar›n, “Frans›z tipi laiklik”, “militan-
99
LA‹KL‹K
mücadeleci laiklik” ya da “çat›ﬂmac› laiklik” dedikleri
yürürlükteki bu laiklik anlay›ﬂ›, tarihsel süreç içinde,
yukardan burjuva devriminin, küçük burjuva diktatörlü¤ünün ve bir devlet biçimi olarak sömürge tipi faﬂizmin örgütlenmesinde etkin, kurucu bir unsur olarak iﬂlevler üstlenmiﬂtir. Kendi iktidar›n› sarsan neoliberal
dönüﬂüme statükocu bir noktadan karﬂ› ç›kt›¤› için ideolojik krizi sürekli derinleﬂmektedir. Ayr›ca bu laiklik
çizgisinin, ‹slamc› gericili¤e karﬂ› mücadele bayra¤›n›n
resmi-kurumsal sahipli¤ini yapmas›, devrimcilerin ve
sosyalistlerin eleﬂtirel sorgulamalar›n› sürekli bask› alt›nda tutmakta ve bir eziklik duygusu yaratmaktad›r.
• Devrimci eleﬂtirinin yoklu¤unda, laikli¤i krize sokan,
asl›nda krizi görünür hale getiren ‹slamc› hareket ve
neoliberal ittifak›n dönüﬂüm program›d›r. Siyasal
‹slam’›n Ortado¤u’da emperyalist iﬂgal ve savaﬂa karﬂ›
direniﬂ hareketindeki etkin tavr› ve emperyalist ‘Il›ml›
‹slam’ projelerinin hedefi olmas›, “devrimci ‹slam” yan›lsamas› yaratmaktad›r. ‹slamc›l›k, Türkiye’de kesinlikle devrimci-muhalif bir gelenek oluﬂturmad›¤› gibi, her
türlü gericili¤in teorik, pratik zeminini teﬂkil etmektedir. ‹slamc› hareket baﬂta ‘laiklik karﬂ›tl›¤›’ olmak üzere, içinde çok çeﬂitli e¤ilimler bar›nd›rmaktad›r. Bununla birlikte, ana ak›mlar›n› AKP, Fethullah Gülen Cemaati, Nakﬂibendilik, Süleymanc›l›k gibi siyasal-toplumsal hareketlerin oluﬂturdu¤u ‹slamc› hareket, Liberallerden de güç alarak laikli¤in muhafazakar-liberal bir yorumunu yapmaktad›r.
• Ba¤›ms›z bir güç oluﬂturmayan sol-sa¤ Liberalleri, ‹slamc›larla iﬂbirli¤i cephesinde ele almak daha do¤ru
olur. Bu kesimler, laikli¤in liberal yorumlar›, örne¤in,
Anglosakson (‹ngiliz, Avrupa ve Amerikan tipi) yorumlar›; yani “bar›ﬂç›l, uzlaﬂmac›, ço¤ulcu” yorumlar› üzerinden ç›k›ﬂ aray›ﬂ›ndad›rlar. Bu kesimlerin de, t›pk› iﬂbirlikçisi ‹slamc›lar gibi, k›rk y›ll›k sivil toplumcu
“devlet elitleri ve toplum/halk çeliﬂkisi” saptamas› yapmalar› ve bu çeliﬂkide bireysel özgürlüklerden ve halktan yana görüntü yaratarak meﬂruiyet aramalar› dikkati çekmektedir. Zaten bu çevrelerin krizi ve tutars›zl›¤› da buradan kaynaklanmaktad›r: Bu kesimlerin liberal demokratik söylemleri neoliberal gerici faﬂist iktidar ayg›tlar›n›n meﬂruiyet kavramlar›n› oluﬂturmaktad›r.
• ‹deolojik kriz, en yak›c› biçimlerde sol-sosyalist hareket saflar›nda hissedilmektedir. Sol hareket bugünkü
görünümüyle, laiklik konusunda tutarl› bir halkç›-s›n›fç› politika, sürükleyici bir militan kitlesel çizgi ve devrimci özgürleﬂtirici bir anlay›ﬂ oluﬂturmaktan uzakt›r.
Türkiye solu, laiklik-‹slamc›l›k karﬂ›tl›¤›nda oluﬂan krizin yak›c›l›¤›n›n fark›ndad›r. Ne var ki, laikli¤in krizine ba¤›ms›z devrimci bir noktadan müdahale etme konumundan uzak olmas›ndan dolay›, egemen kamplaﬂman›n etkisinde kalarak, bu kamplaﬂmada taraf olarak
inisiyatif almaya çal›ﬂmaktad›r. Oysa bu çat›ﬂma, do¤as› gere¤i, solu güçlendiren imkanlar sunmamakta; tersine solun zay›fl›¤›n› beslemekte ve krizini derinleﬂtirmektedir. Sol harekette, ülkenin genel kamplaﬂmas›n›n
etkisi alt›nda iki ana e¤ilim görülmektedir: Birincisi,
“gericili¤e karﬂ› laikli¤in ve Cumhuriyetin tarihsel kazan›mlar›n›n savunusu” noktas›nda Ulusalc›-Kemalist laiklik çizgisini soldan meﬂrulaﬂt›ran e¤ilimdir. ‹slamc›larla eylem birli¤ine girmeyerek, gericili¤e karﬂ› mücadelede net s›n›rlar çizen bu e¤ilim, ulusalc› çizgiyle ayr›m noktalar›n› belirginleﬂtiremedi¤inden ayn› netli¤i
gösterememektedir. Genel olarak emperyalizme ve TSK
LA‹KL‹K
kamp›na karﬂ›tl›¤› noktas›nda ‹slamc› harekette devrimci potansiyel görerek iﬂbirli¤ine yönelen sol kesimlerse, soldan, ‹slamc› gericili¤in toplumsal meﬂruiyet
temelini güçlendirmektedir.
Bu kesimler, “anti-emperyalizm”, “kurulu düzene
karﬂ› demokrasi mücadelesi” ve “bireysel hak ve özgürlükler” noktas›nda ‹slamc› gericilik ve liberallerle iﬂbirli¤ine gitmektedirler.
Bunlar›n yan›nda bir de
“ömrünü tüketmiﬂ burjuva
bir ilke olarak laikli¤e”
tümden karﬂ› olan ve “Ulusalc›-Kemalist
Laikli¤e”
karﬂ› mücadelesinde ‹slamc› hareketi destekleyen sol
kesimler bulunmaktad›r.
6. Devrimci ç›k›ﬂ ve hak mücadeleleri
ler üreten devrimci-laik bir halk hareketi olarak geliﬂtirilebilir. ‹slamc› gericili¤e, faﬂizme ve neoliberalizme
karﬂ› mücadele böyle bir sürecin ana hareket yata¤›n›
oluﬂturmaktad›r.
Laikli¤in krizinden ‹slamc›-Liberal ya da Ulusalc›-Kemalist bir ç›k›ﬂ peﬂinde olan egemen s›n›flar, kendi çözümlerini emekçi s›n›flara dayatmaktad›r. Sol hareket,
laikli¤in savunusu ya da reddedilmesi ad›na egemen
kamplaﬂmalar›n etkisi alt›nda kalmaktad›r. Devrimciler
laikli¤in kazan›mlar›n› mutlaka savunur. Önemli olan
bu savunman›n hangi noktadan yap›ld›¤›d›r. Bu savunu elbette ki, “ﬂeriat tehlikesi”ne karﬂ› ulusalc› bir bak›ﬂ aç›s›yla faﬂizmin ipote¤i alt›ndaki Kemalist laikli¤in savunusu olmayacakt›r. Ya da sorunu bireysel hak
ve özgürlükler noktas›na indirgeyen, “devletçi statükoya karﬂ›” ‹slamc›-liberal laikli¤in savunusu da olmayacakt›r. Ya da laikli¤i bir burjuva ilke diye tümden yads›yarak, onun karﬂ›s›nda direnenlerle, örne¤in sözüm
ona “devrimci ‹slamc› hareketlerle ittifak›n” savunusu
da olmayacakt›r.
Laikleﬂme sürecinde din ve devlet iﬂlerinin birbirinden
ayr›lmas›ndan çok, dinden boﬂalan yerlerin nas›l ve
neyle doldurulaca¤› önemlidir. Din, toplumsal hukuksal
iliﬂkileri düzenleyemez. “Din belirli bir ö¤retiden ve
ahlak sisteminden oluﬂur.11 ‹nanç sistemleri, de¤er ve
taleplerden oluﬂur. Toplumdaki farkl› inanç sistemleri,
de¤iﬂik ve de¤iﬂken ilke, kural ve de¤er yarg›lar›ndan
oluﬂur. Laiklik, kiﬂiler aras› de¤il, hukuksal, kamusal/toplumsal düzenleyici ilkelerden oluﬂur.” ‹ﬂte burada eﬂitlikçi ve özgürleﬂtirici bir düzenlemenin önündeki engellerden biri olarak “‹slamc› gericilik” önemli bir
yer tutmaktad›r. Hele hele neoliberal yeni sömürge faﬂist rejiminin temel bileﬂenlerinden biri olarak ‹slamc›
gericilik, kesinlikle hafife al›nmamas› gereken asli bir
düzen gücünü temsil etmektedir.
Bugün laikli¤in devrimci savunusu, ancak laikli¤in krizine ba¤›ms›z devrimci bir çizgiyle müdahale ederek
mümkün olabilir. Bu krizin gerici taraflar›ndan herhangi birinin gölgesinde kalarak bunu yapmak olanakl› de¤ildir. Bu yaklaﬂ›mlar›n d›ﬂ›nda ba¤›ms›z, devrimci,
sosyalist bir laiklik anlay›ﬂ›yla hareket edilmelidir. Devrimci bir laiklik anlay›ﬂ›, gelecek toplum projelerine ait
ideal tasar›mlarla geliﬂtirilemez. O ancak, krizi devrimci do¤rultuda derinleﬂtiren ve Türkiye toplumunun ve
emekçi halk›n yak›c› sorunlar›na özgürleﬂtirici çözüm-
“‹slam”la “gericili¤in” ve “faﬂizmin” yan yana an›lmas› pek çok “inançl› insan›” rahats›z edebilir. ‹slam’a
ve halk›n inançlar›na sayg›s›zl›k olarak de¤erlendirilebilir. Ne var ki, baz› istisnai isyanc› hareketleri saymazsak, bugüne kadar ‹slam’›n siyasal gericili¤i besleyen niteli¤ini de¤iﬂtirecek ciddi bir “reform” hareketi
geliﬂmemiﬂtir. Birçok kanl› kitle katliamlar›na, otoriter
devlet uygulamalar›na, özgürlü¤ü k›s›tlay›c›/engelleyici
pek çok bask›ya, ‹slam hep kaynak gösterilmiﬂtir. ‹slamc› hareket, bugüne kadar hep çeﬂitli ayr›mc›l›k, eﬂit-
101
LA‹KL‹K
emekçi s›n›flar ve halk aç›s›ndan y›k›c› bir hareket olarak gündeme getirdi¤i bir zamanda, devrimci sosyalist
bir laiklik, proleter bir kamusall›k anlay›ﬂ› temelinde,
kamunun demokratik biçimde yeniden yap›lanmas›n›n
ilkelerini pratik bir mücadele çizgisiyle gündeme getirmek zorundad›r. T›pk› dinci gericili¤e karﬂ› mücadele
etmeden laiklik savunulamayaca¤› gibi, kamunun eﬂitlikçi, özgürlükçü, demokratik ve sosyalist yap›lanmas›
u¤runa mücadele etmeden de laiklik savunulamaz.
Laiklik krizinin temel dinamizmi egemen s›n›flar aras› iktidar
savaﬂ›m›d›r. Çat›ﬂman›n yap›s› ve harekete geçirdi¤i güçlere
bak›l›rsa, bu çat›ﬂmade devrimci-demokratik bir taraf yoktur
sizlik, bask›, ezme ve ezilme iliﬂkilerinden beslenerek
geliﬂmiﬂtir. Üstelik bu muazzam gericilik potansiyeli,
emperyalizmin, Siyasal ‹slam’› her dönem en gerici biçimlerde (Yeﬂil Kuﬂak teorisi, Medeniyetler Çat›ﬂmas›
teorisi, Il›ml› ‹slam projesi vb.) suiistimal etmesine yol
açm›ﬂt›r. Ne yaz›k ki, bütün bunlar karﬂ›s›nda ‹slam’›n
içinden, bu dinci gericili¤i mahkum edecek, ayr›m çizgilerini kesin hatlar›yla çizecek eleﬂtirel/özeleﬂtirel bir
karﬂ› ç›k›ﬂ gerçekleﬂmemiﬂtir. Tersine dinci gericilik
devlet taraf›ndan hep desteklenmiﬂ ve devlet destekli
geliﬂme ise, ‹slamc› hareketin iﬂine gelmiﬂtir. ‹slamc›
hareketin “devlet”le ve “bireysel hak ve özgürlükler”le
imtihan› hep baﬂar›s›z olmuﬂtur. Baﬂar›s›zl›k bir yana,
ilkesel ahlaki bir ar›nma yaﬂanamam›ﬂ, güçlü bir takiyeci-pragmatist kültür geliﬂtirmiﬂtir. Siyasal ‹slam bu
haliyle ülkemizde neoliberal dönüﬂüm program›n›n kurucu öznelerinden biri haline gelmiﬂtir.12
Neoliberal dönüﬂümün merkezinde, kamusal alan›n y›k›m› ve piyasac›, gerici, maço, ›rkç›, sömürücü bir burjuva kamusall›¤›n inﬂas› yer almaktad›r. Bu noktada,
gerici ‹slamc›-liberal ittifak›n, kamunun tasfiyesini
102
Kamunun demokratik yeniden yap›lanmas› süreci devrimci bir laikli¤in geliﬂebilece¤i ana yatakt›r ve böyle
bir yeniden yap›lanma ancak böyle bir laikli¤in geliﬂmesiyle mümkün olabilir. “Devrimci bir laiklik” anlay›ﬂ›, kamunun demokratik yeniden yap›lanmas› ile zorunlu karﬂ›l›kl› iliﬂki içindedir. T›pk› tek bir demokrasi anlay›ﬂ› olmayaca¤› gibi tek bir laiklik anlay›ﬂ› olmaz. Laikli¤in verili bir tarihsel dönemde devrimci bir
niteli¤e sahip olup olmad›¤›, onu ideolojik
cephaneli¤inin parças› haline getiren öznenin niteli¤ine
ve ihtiyac›na göre kurulur. Yani devleti-kamuyu yöneten öznenin ihtiyac›na göre. Bu durumda burjuvazinin
laiklik anlay›ﬂ›, t›pk› demokrasi anlay›ﬂ› gibi, sömürücü bir s›n›f olmas› ve bir sömürücü s›n›f›n yerine bir
baﬂkas›n› koyan bir düzenin iktidar sahibi olmas›yla
maluldür. Burjuvazi yönetim ideolojisini kurarken asla
kendisi d›ﬂ›ndaki öznenin (genel anlamda çal›ﬂan s›n›flar›n) özgür idaresinin oluﬂumuna izin veremez. Piyasa
ideolojisinin içine din-çal›ﬂma-itaat ideolojisini yerleﬂtirip, bunlar› kaynaﬂt›r›r. Üstelik düzenin temel direklerinden birisi olan ucuz üretim-ucuz yeniden üretimin
temel dire¤i olan aileyi ayakta tutmak ve kad›nlar› ne
kadar proleterleﬂirlerse proleterleﬂsinler toplumsal kimlik bak›m›ndan aslen anne-ev kad›n› olarak tutabilmek
için de, burjuvazi, özgürleﬂme düﬂman›d›r ve din dostudur. Özel mülkiyete dayal› toplumsal iliﬂkileri meﬂrulaﬂt›rmak için de demokratik bir kamuyu oluﬂturma
potansiyeline sahip yegane öznenin özgür hareketini,
bask› ve din cenderesi alt›nda tutarak imkans›z k›lmaya çal›ﬂ›r. Bu sayede iktidar gökten yere burjuvazinin
kuca¤›na inebilir, ama “özgür eme¤in” yani iﬂçi s›n›f›n›n ayaklar›na kadar inemez. Bu noktadan sonra laikli¤in devrimci savunusu, art›k iﬂçi s›n›f› siyasetinin temel mücadele alanlar›ndan biri haline gelmektedir.
Türkiye halklar› ve toplumu böyle bir mücadeleyi yürütebilecek zengin bir dinsel, kültürel ço¤ulluk anlay›ﬂ›na sahiptir. Bunca k›ﬂk›rtmaya karﬂ›n bu topraklarda
hala kan gövdeyi götürmüyorsa, bu zengin kültürün ne
kadar derinlerde kökleﬂmiﬂ oldu¤unu göstermektedir. ‹ﬂte bu kültürü çoraklaﬂt›ran ›rkç›, gerici, cinsiyetçi ve
otoriter dinsel kültürün, temel bireysel özgürlüklere ve
LA‹KL‹K
toplumun eﬂitlikçi ve özgürlükçü geliﬂimine karﬂ› tehdit oluﬂturmas›n› önleyecek devrimci bir laiklik anlay›ﬂ›n›n geliﬂtirilmesi gerekmektedir. Bu, sosyalist düﬂüncenin bütün zenginli¤iyle toplumsallaﬂmas›n›n mevziilerinden birini oluﬂturmaktad›r.13
‹ﬂçi s›n›f›n›n devrimci siyasetinin bir parças› olarak, halk›n ‘devrimci-sosyalist bir laiklik anlay›ﬂ›’ temelinde politik bir güç haline gelmesi ve özgürleﬂtirici bir ç›k›ﬂ›n
yarat›lmas› acil bir görev olarak önümüzde durmaktad›r.
Bu do¤rultuda laikli¤in savunusu, pratik yans›malar›ndan
kopuk, soyut ilkesel bir savunu ya da gelecek güzel
günlere b›rak›lm›ﬂ bir ideal proje olamaz. Laikli¤in savunusu, ancak, sermayenin ve ‹slamc› gericili¤in, neoliberal yeni sömürge kapitalizmiyle karﬂ›m›za ç›kard›¤› gerici ittifak› y›kan gerçek-devrimci bir hareketle olabilir.
Bu devrimci militan bir savunudur ve neoliberalizme/emperyalizme, ‹slamc› gericili¤e ve faﬂizme karﬂ› mücadele görev ve sorumluluklar›ndan ayr›lamaz. Bugün için
hak mücadeleleri, laikli¤in devrimci sosyalist savunusunun pratik sürükleyici halkas›n› oluﬂturmaktad›r.
Temel özgürlükler, ifade ve örgütlenme özgürlü¤ü gibi
insan olmaktan kaynaklanan temel haklard›r. ‹nsan›n
belirleyici niteli¤idir; fakat asla toplumsal haklardan soyutlanarak ele al›namaz. Çünkü e¤itim, sa¤l›k, bar›nma,
beslenme, enerji gibi kamusal/toplumsal haklar, temel
özgürlüklerin önkoﬂullar›d›r. Bunlar insan›n temel niteli¤inin içinde oluﬂtu¤u ortam› oluﬂturur. “Sözgelimi, insan haklar›, herkesin onurlu, eﬂit ve özgür olarak güvende yaﬂama hakk›na sahip olmas› anlam›na gelmektedir. ‹nsanlar›n onurlu yaﬂayabilmek için özgürlük, güvenlik ve düzgün yaﬂam standard› haklar› bulunmaktad›r: Her birey; medeni, siyasi, ekonomik, sosyal ve
kültürel haklar›n tümüne sahiptir.”14
Peki, kamusal
haklar›n ellerinden al›nd›¤› ve insanlar›n piyasan›n insaf›na terk edilerek açl›¤a, sa¤l›ks›zl›¤a, e¤itimsizli¤e,
bar›naks›zl›¤a mahkum edildi¤i koﬂullarda onurlu, eﬂit,
özgür ve güvenli bir yaﬂamdan nas›l söz edilecek?
‹ﬂte bunlar devleti ve kamuyu ilgilendirir. Toplumsal
iliﬂkileri düzenleme ve kamu iﬂlerini yönetme ilkeleri
olarak hukukun türetildi¤i temel ilke ve öncüllerdir.
“Devletin küçültülmesi” program›yla neoliberal cemaatçili¤in ‹slamc› gerici cemaatçilikle buluﬂarak temel kamusal/toplumsal haklar› sistematik olarak ortadan kald›rd›¤› bir süreç söz konusudur. ‹nsanlara onurlu bir
yaﬂam olana¤› sa¤layan kamusal/toplumsal hak bilinci
yerine, ‹slamc›-cemaatçi-liberal-STK’c› dayan›ﬂma a¤lar›yla halk, ‘sadaka kültürüne’, ‘dilencileﬂtirme program›na’ muhtaç hale getirilmektedir. Gerek devlet iktidar›n›n özgürleﬂtirici bir laiklik anlay›ﬂ› temelinde örgüt-
lenmesi (demokratik devrim), gerekse, ‹slamc› gerici
cemaatler taraf›ndan doldurulan toplumsal boﬂlu¤un özgürleﬂtirici bir toplumsal hareketle doldurulmas›nda, laiklik, “kapitalizmi y›kan gerçek bir hareket” olarak karﬂ›m›za ç›kar. Ve temel kamusal-toplumsal haklar u¤runa yürütülen mücadelede yeni somut anlam ve içeriklere bürünür. Hak mücadeleleri, s›n›fsal, ulusal, etnik,
dinsel, cinsel olarak parçalanarak dinsel-siyasal-sermaye
gericili¤ine eklenmiﬂ hak yoksunu y›¤›nlar› ve iﬂçi s›n›f› topluluklar›n› devrimci toplumsal özne ve özgür insanlar olarak bütünleﬂtirme yetene¤ine sahiptir. E¤itim,
sa¤l›k, bar›nma, beslenme, enerji, çal›ﬂma gibi hak mücadelesi mevzilerinde laiklik, devrimci bir ilke olarak
en somut anlam›n› kazanacak; basitçe “din-devlet ayr›ﬂmas›n›” de¤il, giderek kamunun demokratik biçimde
yeniden yap›land›r›lma sürecinin en genel iﬂlerini yöneten ilke olarak tarih sahnesine ç›kacakt›r.
Dipnotlar
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
‘‹ktidar blok’u içinde “Laiklik-‹slamc›l›k” çat›ﬂmas›, esas olarak, kendi içinde de
çeﬂitli çeliﬂki ve ak›ﬂkanl›klar› olan iki ana kamp etraf›nda geliﬂmektedir: AKP’nin
temsil etti¤i kamp, emperyalizm, ‹slamc› sermaye, ‹slamc› hareket, sol-sa¤ liberaller ve zaman zamanda tekelci sermayenin (TÜS‹AD’›n) deste¤ini almaktad›r.
TSK’n›n temsil etti¤i bloksa, kentli orta s›n›flar, Aleviler, CHP, ayd›nlar ve askersivil bürokrasinin deste¤ini almaktad›r. TÜS‹AD, zaman zaman bu kampa da
destek vermektedir. Buna karﬂ›n, her iki kamp da, neoliberal dönüﬂümün
ekonomik program›na iliﬂkin tam bir görüﬂ birli¤i içindedir. Bak. “Siyasal
Yelpaze Yeniden ﬁekillenirken Toplumsal Muhalefette Aray›ﬂlar” adl› yaz›, Halk›n
Devrimci Yolu, 3. (bu say›)
Aliefendio¤lu, Y. (2001) “Laiklik ve Laik Devlet”, Laiklik ve Demokrasi, Der.
‹brahim Kabo¤lu, ‹mge Yay., Ankara, 80.
Taxier, P. (2001) “Frans›z Laiklik Modelinin Kaynaklar›”, Laiklik ve Demokrasi,
Der. ‹brahim Kabo¤lu, ‹mge Yay., Ankara
Aliefendio¤lu, Y. (2001) “Laiklik ve Devlet”, Laiklik ve Demokrasi, Der. ‹brahim
Kabo¤lu, ‹mge Yay., Ankara.
Turan, N. S. (2009) “Tanzimat Bürokratlar›ndan Jöntürklere: Osmanl› Siyasal
Yap›s›nda De¤iﬂim ve Laikleﬂme”, ‹ktisat Dergisi, S. 502, ‹stanbul. Meﬂrutiyetle
gelen yenilikler, millet sisteminin çözülmesi; ticaret, ceza, kamu ve toprak
hukukunda ﬂeriat›n ve cemaatlerin etkisini azaltan yeniliklerin gündeme gelmesi; e¤itimde, sultan karﬂ›s›nda bürokrasiyi güçlendiren altyap› ad›mlar›n›n
at›lmas› gibi örnekler verilebilir.
Karpat, K. (2007) Türkiye’de Siyasal Sistem 1876-1980, ‹mge Kitabevi Yay.,
Ankara.
Vaner, S. (2001) “Laiklik, Laikçilik ve Demokrasi”, Laiklik ve Demokrasi, Der.
‹brahim Kabo¤lu, ‹mge Yay., Ankara, sf.186
Bak. “‹slamc› Gericilik: Neoliberal Yeni Sömürgecili¤in Zinde Gücü”, Halk›n
Devrimci Yolu, S.2, 2009
“Bizim geleneklerimizde sadaka kültürü meﬂrudur.” Bu ünlü sözü, Baﬂbakan
Erdo¤an 29 Mart yerel seçim öncesi bir aday tan›t›m toplant›s›nda söylemiﬂti.
‘Dinci-liberal bir laiklik yorumu’, devleti, piyasay› ve toplumu neoliberal kurallar
ve ‹slamc› cemaatler temelinde yeniden de¤erlendiren; dinsel gericili¤i görmezden gelerek, din sorununu, “bireysel hak ve özgürlükler” çerçevesinde inanç
serbestli¤ine indirgeyen gerici burjuva dünya görüﬂüdür.
Kuçuradi, ‹. (2001) “Laiklik ve ‹nsan Haklar›”, Laiklik ve Demokrasi, Der. ‹brahim
Kabo¤lu, ‹mge Yay., Ankara.
Dolay›s›yla dinde reform sorunu, dinsel-toplumsal gericilik sorunu nedeniyle,
Müslüman toplumlar aç›s›ndan H›ristiyan Bat› toplumlar›ndan farkl› olarak
devrimin demokratik muhtevas› içinde yer almas› gereken baﬂl›ca sorunlardan
birisidir. Halk›n Devrimci Yolu, Bildirge, ‹stanbul, 2007
“Ç›karken”, Halk›n Devrimci Yolu, S.1, 2009
‹nsan Haklar› Evrensel Bildirgesi
103

K Kapitalist barbarl›¤a karfl› insanl›k savafl

Related documents

Products

Support

K Kapitalist barbarl›¤a karfl› insanl›k savafl

Related documents

Add this document to collection(s)

Add this document to saved

Suggest us how to improve StudyLib