ELEMENTLER-3 VE ETKİLERİ Dr.Eşref ATABEY Jeoloji Yüksek Mühendisi www .esre fatab ey.co m . ww. tr esre fatab ey.co m.t esrefatabey@gmail.com www. esrefatabey. com.tr Kadmiyum (Cd) -Çinko ile birlikte bulunur. -Bazı topraklarda, kayaçlarda, kömür ve gübrede bulunur. Kükürt vücudun tüm hücrelerinde bulunur. Toksik malzemeler aktif kükürt ile birleşerek onları zehirsiz hale dönüştürür. -Madencilik, döküm, fosil yakıt tüketimi ve sanayi süreçleri sonucunda düºük düzeylerde kadmiyum alınır. Jeolojik ortamda doğal olarak bulunması ve bitkilerce alındığından ötürü tütün gibi bazı ürünlerde kadmiyum içeriği yüksek olabilir. Bazı bakteri ve mantarlar için çok zehirli olan elementel kükürt, nispeten zararsızdır. Kadmiyum, proteinüri ve kalsiyüri ile böbreklerde hasara neden olmaktadır. Kemikler üzerine olan etkileri ise Japonya’da itai itai hastalığı ile Belçika ve Çin’de iskeletlerde karşılaşılan düºük mineral yoğunluğu olarak ortaya çıkmıştır. Kadmiyum kanserojen bir madde olarak sayılmıştır (IARC, 1994). Krom (Cr) KÜKÜRT (S) Atmosferdeki kükürt bileşenleri insan ve bitkileri, doğrudan ve/veya dolaylı olarak etkileyen hava kirliliğinin en tehlikeli bileşimi ve asit yağmurlarının sorumlu etkenlerinden birisidir. Krom karaciğer, böbrek, dalak ve kemikte birikir. Üç değerlikli krom insan ve hayvanlar için gerekli olup karbonhidrat metabolizmasında glükoz tolerans etmeni olarak rol oynar. Yetiº Şkinlerin ü gnlük krom gereksinimi=0.5–2 µg Besinlerdeki “biyolojik” kromun (3) % 25 ’lik k ısmı değeri g öz önüne alınırsa geçerli olduğundan günlük alınan krom değeri= 2 – 8 µg’dır. Kromun akut ve kronik zehirleyici ( toksik) etkilerinin her ikisine de çok zehirli olan alt ı değerlikli bile ºikleri neden olmaktadır. Vücuda 1 –5 graml ık “kromat” alındığında mide –bağırsak rahatsızlıkları, kanl ı diyatezis ve çarpıntılar gibi ºiddetli akut zehirlenme etkileri görülmektedir. Serum/plazma ve üredeki krom de ğeri, serum/plazmada 0.5 µg/L’nin altında ve ürede 1.0 µg/g de ğerinin alt ında oldu ğunda zehirleyici değerler aralığında yer alır. -yağlı ve şekerli maddelerin metabolizmasını olumlu etkilemekte. -Ciltte ülserasyon ve allerjik reaksiyon, -solunum sisteminde, böbrekler, karaciğer, mide barsak sisteminde harabiyete ve akciğer kanserine neden olabilmekte. Kükürt -çeşitli deri hastalıklarında, -sivilce merhemi karışımında, -kepeğe karşı şampuanlarda, -akut radyoaktif ışınımlarda panzehir olarak kullanılmaktadır. Japonya’da kadmiyum kirliliği, Jinzu nehrini sulama amacıyla kullanan bölgelerde, pirinç yoluyla kadmiyuma aşırı ºekilde maruz kalınması, Japonca’da of of anlamına gelen itai itai hastalarında rastlanmış. Osteomalasi ve böbrek tubulus iŞlemezliği ile kendini gösteren itai itai hastalığı alışılmadık bir hastalıktır. Kükürt, yaraların keratin yoluyla iyileşmesinde ve insanlık tarihi boyunca cilt döküntülerine çare olarak kullanılmıştır. Genel kanı kadmiyumun osteomalasi ve osteoporoza yol açtığı ޺eklindedir. Böbreklerde meydana gelen hasar ayrıca kemiklerde de hasara yol açabilir. Manganez (Mn) Kadmiyumun etkiledi ği yerlerdeki kemik ve b öbrek rahatsızlıkları yaygın ve saptanamam ış olabilir ve daha sonra da çatlaklar ve b öbrek ta Şları gibi daha ciddi etkiler doğurabilir. Vücudun günlük manganez ihtiyacı ortalama: 2-5 mg -kemiklerin büyümesine ve gelişmesine yardımcı olabilmekte, -yağlı maddelerin dönüşümünü kolaylaştırmakta. Parkinson hastal ığıyla ba ğlantısı yüzünden gözlenmelidir. Manganezin nörotoksikliği üzerine di ğer metallerin etkile Şimleri de metal etkisindeki nörotoksikliğe dahil olan mekanizmalar ı anlamak amacıyla incelenmelidir. Sigara içenlerin, tütündeki yüksek kadmiyum içeriğine bağlı olarak vücutlarında iki kat daha fazla kadmiyum bulunması dikkat çekicidir. Kanda kadmiyum Sigara içmeyenler için 0.2 µg/L’den az Sigara içenlerde bu değer 1.4 µg/L’nin altında Ürede kadmiyum Sigara içmeyenlerde 1.0 µg/g kreatininin altında Sigara içenlerde 3.0 µg/g kreatinin değerinin altındadır. MOLİBDEN Ayrıca Kadmiyumun; hipertansiyon, -kansere ve bağışıklık sistemi arızalarına yol açtığı bilinmekte. Kadmiyum, klasik bir stres etkeni gibi davranır. Öğrenme yetersizliğine de yol açtığı düº ünülmektedir. Molibdenin hayvanlar ve insanlar için gerekli bir eser elementtir. Bebekler=0.015 – 0.04 mg/gün, 1–10 yaŞ arası çocuklar= 0.025 – 0.15 mg/gün 10 yaşın üzerindekiler=0.075 – 0.25 mg/gün almalıdır. Molibdenle bakırın bir araya gelmesi İsveç mus hastalığını ortaya çıkarır Kandaki bütün molibden düzeyleri doğrudan besinlerle al ınan molibdenle de ğiŞirken plazmadaki Mo+ düzeyleri yakla şık 5 nmol/L’de korunur. Talyum (Ta) Tuzları oldukça zehirleyicidir ( toksik). Ortamda µg/kg ya da daha az olarak bulunur. Bununla beraber minerallerde ancak 20 µg/kg oldu ğunda belirlenirken sulu çözeltilerde bu de ğer 0.1 µg/L’dir. Talyum, filosilikatlarda ve sülfit çökellerinde bulunur. Vücutta en fazla karaciğer, böbrek, adrenal bezi ve kemikte olmak üzere geniŞ ölçüde dağılmıştır. Molibden eksikliğinin gözlendiği bir vaka tan ımlanmıştır; belirtileri ( t ümü molibden tedavisine yan ıt veren) taŞikardi, taºŞipnea , ºŞiddetli ba º ağrısı, gece körlüğü, bulantı ve kusmadır. Topraktaki pH azaldığında talyumun biyolojik eriºilirliği çoğalır. Ayr ıca yeraltı ve yüzey sularında yıkanmış halde de bulunur. BERİLYUM (Be) -Berilyum bileºikleri tehlikeli ve zehirli etkileri olan kimyasallardandır. -canlılarda yarattığı en büyük tahribat “Beril Hastalığı” olarak tabir edilen akciğer hastalığıdır. Berilyum ve bileşiklerinin kanserojen etkisi var Çin’de Guizhou bölgesinde kronik talyum zehirlenmesi saptanmış. -nedeni bölgede civa ve talyum içeriği yoğun maden yataklarının cürufu üzerinde yetiştirilen besinler olduğu düşünülmektedir. Talyum zehirlenmesinin birincil göstergesi: saç dökülmesi -görme yitimi Vücuttaki toplanma bölgesi: üst solunum yolu ve ciğerler -göğüs, -eklem ağrıları -vücut ısısının düşmesi -aşırı kilo kaybına yol açabilmekte. Bir hafta i çinde insan v ücuduna kilo ba şına 20 –60 mg talyumun ağızdan alınması ölümcül olmaktadır. Kısa dönemde mide–bağırsak rahatsızlığı ile sinir tahribine, uzun dönemde de kan kimyas ında de ğiŞmeler, karaci ğer, b öbrek ve bağırsak ile testicular dokulara ve saç kaybına neden olabilmektedir. Ca Akut zehirlenmenin ba Şlıca semptomları anoreksi, kusma, depresyon ve saç kaybı ile kendini belli eder. Mg P Na Solunum yetmezliği ölümcül olabilir. Aynı semptomlar kronik zehirlenme için de geçerlidir. Saç kaybı, talyumun neden oldu göstergesidir. Akut ve kronik zehirlenmenin s µg/L’nin aŞağısıdır. ğu zehirlenmenin tipik bir ınır aral ığı kanda ve idrarda 1 K Cl Fe Cu Zn Se I Mn Mo F Süt ürünleri, g üçlendirilen i çecekler, lahana, ye Şil hardal, brokoli, sardalyalar, istiridyeler, midyeler, konserve som bal ığı Etler, balık, yumurtalar, süt ürünleri, fındıklar, fasulyeler, bezelyeler, mercimekler, taneli ürünler Tohumlar, fındıklar, fasulyeler, bezelyeler, mercimekler, t üm taneli ürünler, koyu ye Şil sebzeler Masa tuzu, deniz ürünleri, süt ürünleri, etler, yumurtalar Meyveler, süt ürünleri, etler, tah ıllar, sebzeler, fasulyeler, bezelyeler, mercimekler Masa tuzu, deniz ürünleri, süt ürünleri, etler, yumurtalar Etler, deniz ürünleri Fasulyeler, bezelyeler, mercimekler, tüm taneli ürünler, fındıklar, organ etleri, deniz ürünleri (örn., istiridyeler, yenge ç), fıstıklar, çikolata, mantarlar Etler, organ etleri, deniz kabuklusu, fındıklar, tüm taneli ürünler, fasulyeler, bezelyeler, mercimekler, güçlendirilmiº kahvaltı tahılları Se ile beslenen hayvanların etleri, deniz balıkları, taneli ürünler, fındıklar, sarımsak, yüksek-Se’li topraklarda yetiºtirilen brokoli İyotlu tuz, deniz balıkları, deniz yosunu Bütün taneli ürünler, fasulyeler, bezelyeler, mercimekler, fındıklar, çay Fasulyeler, bezelyeler, mercimekler, koyu yeŞil yapraklı sebzeler, organ etleri Florlanmış su Nikel (Ni) Havadaki nikel bileşiklerinin solunması sonucunda: -solunum borusu irritasyonu, tahribatı, --alveoler makrofaj hücre sayısında artış. Deri absorbsiyonu sonucunda: -allerjik deri hastalıkları nikel işinde çalışanlarda: -astım, -burun ve gırtlak kanserleri. Kobalt (Co) Kobalt, çeºitli metil transfer tepkimelerinin i çinde yer alan B12 vitamini için gerekli bir metaldir. % 25 kadar kobalt mide –bağırsaklar yolu ile v ücuda alınır ve üreyle dışarı atılır. Biraya kobalt eklenmesi ise bira i ölümlerle sonu çlanan endemik salgınlarına neden olur. çicileri aras ında kardiyomiyopati -akciğer ve kalpte harabiyet ve işlev bozuklukları. -Kan şekerinde, kolesterol ve yağ düzeylerinde artış, - kansere neden olmaktadır. TELLÜR (Te) Tellür; kurşun, bakır, bizmut, değerli metaller ve nikel cevherlerinin işlenmesi sırasında, sülfürik asit fabrikalarından yan ürün olarak kazanılmaktadır. Tellür tozu ve dumanı: -sarımsak kokusu hissi yaratmakta, -ağızda kuruluk, -metallik tat bırakmakta, -mide bulantısı Tellür karaciğerde, böbrekte, kemiklerde, sinir sisteminde birikebilmekte, solunun, ter, idrar dışkı yoluyla atılımı son derece yavaş olmaktadır Çocuk doğurma yaşında olan kadınların üreme organlarına etkisi olabilmekte. Tellür konsantrasyonu: havada < 0,01 mg/m3 idrarda < 1µg/l olana kadar her hangi bir zararlı etkisi görülmemiş. Tellür ve bileşikleri için TLV değeri 0,1 mg/m3’dür. Bu sınır değerin 10 katında nefeste sarımsak kokusu hissi yaratmaktadır Baryum Baryum, asidik magmatik kayaçlarda çok yaygındır. Doğal sulardaki baryum Derişimleri, sülfat Derişimleriyle ters orantılıdır. Yüksek baryum Derişimlerinin temelde sülfat indirgenmesinin olduğu ve SO4 Derişimlerinin 10 mg/L’den az olduğu yerlerde olması beklenir. Baryumun kardiyovasküler hastalıklarla olası bir bağlantısı vardır (Brenniman et al. 1991; WHO 1993) ve içme sularında WHO’nun tavsiye ettiği maksimum Ba değeri 0.7 mg/L’dir. Doğal sulardaki Ba Derişimi nadiren 1 mg/L’yi geçer (Edmunds et al. 1989). Baritçe doygun olmayan sulardaki ortanca derişim değerlerinin karbonat olmayan akiferlerdeki yer altı sularında en yüksek olması beklenir.