dişi üreme sistemi histolojisi
advertisement
DİŞİ ÜREME SİSTEMİ HİSTOLOJİSİ Prof. Dr. Bülent AHISHALI İstanbul Tıp Fakültesi Histoloji ve Embriyoloji Anabilim Dalı • Ovaryum – Over, yumurtalık • Tuba uterina – Ovidukt, Fallop tüpü • Uterus • Vajina Dış genital organlar • Labia major • Labia minor • Klitoris Meme bezleri • İşlev: – – – – – – dişi gamet üretimi hormon üretimi fertilizasyon bölgesi zigot taşınması embriyo implantasyonu ve fetus gelişimi yenidoğan beslenmesi • Menstrual siklus: – Puberteden menapoza dek sürer – Ovaryum ve endometriyumda yapısal ve fonksiyonel siklik değişiklikler izlenir Ovaryan siklus foliküler faz, luteal faz Endometriyal siklus menstrual, proliferatif, sekretuvar faz • Menarş: – İlk menstrual siklusların başlaması (9-14 yaş) • Menapoz: – Menstrual siklusların düzensizleşerek ortadan kalkması Ovaryum • Gametogenez – Oogenez; oosit; ovum • Steroidogenez – Östrojen • Dişi üreme sistemine ait iç organların ve dış genitallerin büyüme ve olgunlaşması • Pubertede dişi cinsiyet karakterlerinin gelişimi • Uterus endometriyumda proliferatif değişiklikler • Meme bezlerinde duktal ve stromal büyüme ve yağ dokusu birikimi – Progesteron • Dişi üreme sistemine ait iç organların gebeliğe hazırlanması • Uterus endometriyumunda sekretuvar değişiklikler • Meme bezlerinde laktasyona yönelik lobuler proliferasyon Ovaryum – 3 X 1,5-2 X 1 cm, badem şeklinde, açık pembe renkte – Germinal epitel • ovaryumu saran en dıştaki tabaka • tek katlı kübik veya yassı epitel • mezotel ile devamlı • Puberta öncesi yüzey düzgün • Doğurganlık döneminde yüzey ovulasyonlarla düzensizleşir • Menapozdaki boyutu doğurganlık dönemindekinin ¼’ü – Tunika albuginea • tıkız bağ dokusu – Korteks • ovaryum folikülleri • stroma – hücreden zengin bağ dokusu – Medulla • gevşek bağ dokusu • kan damarları, lenfatikler ve sinirler Primordiyal Folikül • Ovaryum korteksinin en dış bölümlerinde tunika albugineanın hemen altında yer alır • Tek katlı yassı foliküler hücreler ile çevrili primer oosit içerir • Foliküler hücreler gonad taslağının yüzeyindeki sölom epiteli (mezotel) kökenli birbirlerine desmozomlarla tutunurlar (bariyer yok) • Folikül stromadan bir bazal lamina ile ayrılır • Fetal gelişimin 3. ayında oluşmaya başlar • FSH’dan bağımsız olarak büyümeye başlar • Büyüme bebeklik döneminde bile gelişebilir Primordiyal Folikül • Primer oosit – ~ 25 µm çapında – 1. mayotik bölünmenin profazında tutuklu – Büyük eksantrik nukleus germinal vezikül (GV) ≥ 1 büyük nukleolus – Ooplazma • Golgi, kaba ER, mitokondri Balbiani cismi: nukleus yakınında lokal organel kümelenmeleri • lizozomlar dağınık yerleşimli • annulat lameller (nükleer membrana özdeş) Primer Folikül Unilaminer primer folikül • Foliküler büyüme büyüme faktörleri EGF, IGF-1 FSH’dan bağımsız • Foliküler hücre proliferasyonu – kübik şekil – tek tabakalı • Oosit büyümesi çevresinde zona pellusida gelişir • glikoprotein örtü, ZP1, ZP2, ZP3 • eozinofilik, PAS (+) • içinden foliküler hücre filopodları geçer ve oosit mikrovillusları ile temas kurar (gap junctionlar) Primer Folikül Multilaminer primer (preantral) folikül • Foliküler hücre proliferasyonu – çok tabakalı Granulozum tabakası; avasküler Granuloza hücreleri; gap junction (+) • Oosit maturasyonu – büyüyerek 120-150 µm çapına ulaşır – Balbiani cisminden Golgi elemanları sitoplazmaya dağılır – kortikal granüller (proteaz) belirir • Folikül etrafındaki stroma – teka foliküliye farklılaşır Sekonder (antral) folikül • Granuloza hücre proliferasyonu (bazal FSH düzeylerine duyarlı) granuloza hücreleri arasında likör foliküli içeren boşluklar belirir • plazma eksudatı – glikozaminoglikanlar, proteoglikan, steroid bağlayıcı proteinler, östrojen, progesteron, inhibin, folikülostatin, aktivin • birleşerek antrum oluşur – kumulus ooforus - oosit ile birlikte antruma çıkıntı yapan granuloza hücre kümesi - korona radiata oositin hemen yanında ilk sıradaki kumulus hücreleri stratum granulozum – mural granuloza hücreleri Sekonder (antral) folikül • Zona pellusida kalınlaşması • Call-Exner cisimleri Granuloza hücreleri arasında koyu boyanan PAS (+) materyal hiyaluronik asit ve proteoglikan Sekonder (antral) folikül • Teka foliküli – teka interna • steroid salgılayıcı hücre özellikleri gösterir • LH reseptörü (+); androstenedion sentezlenir granuloza hücrelerine aktarılarak aromataz ile östradiole dönüştürülür • bol miktarda kan damarları içerir • granuloza tabakası ile arasında kalın bazal lamina bulunur – teka eksterna • fibroblastlar, düz kas hücreleri, kollajen lif demetleri içerir Graaf Folikülü • En büyük folikül (15-20 mm) • Granuloza mitotik aktivitesinde artma ve ovülasyona yakın azalma • Antrum genişlemesi stratum granulozum incelir Ovulasyondan hemen önce • LH piki – Granuloza östrojen sentez artışı Ön hipofizde gonadotropların GnRH sensitizasyonu artar LH salınımı artar • 1. mayoz bölünme tamamlanır (Oosit maturasyon uyarıcı faktör ile kendini uyarır) – Germinal vezikül yıkılır Metafaz I (MI) oosit – 1. kutup cismi atılır – Sekonder oosit (haploid 2n) oluşur • 2. mayoz bölünme metafazda tutuklu kalır Metafaz II (MII) oosit Ovulasyon • Graaf folikülünden sekonder oositin serbestlenmesi (LH pikinden 12-24 saat sonra) – Antrumdaki folikül sıvısının hacim ve basıncının artar – Oosit-kumulus kompleksi ile stratum granulozum bağlantısı glikozaminoglikan birikimi ile gevşer oosit-korona radiata hücre kompleksi antruma serbestlenir – Plazminojen aktivatör düzeyi artar plazminojen plazmin folikül duvarının enzimatik proteolizi – Ovaryum yüzeyinde stigma görülür Ovulasyon – Fibroblast kaynaklı proteolitik aktivite teka eksterna ve tunika albugineadaki kollajen liflerin yıkıllır – Prostaglandin aktivitesi teka eksternadaki düz kas lifleri kasılır – Folikül duvarı rüptüre olur – MII sekonder oosit, zona pellusida, korona radyata ve bir miktar foliküler sıvı ile serbestlenir Ovulasyondan hemen sonra – Oosit, tuba uterina fimbriyaları ile infundibuluma alınır – 24 saat yaşar, ampullada fertilizasyon ya da dejenerasyon gerçekleşir Korpus Luteum • Ovulasyon sonrası folikül kavitesine kanama – korpus hemorajikum – koagulasyon ve ardından skar (nedbe) dokusu gelişir • Bazal lamina yıkımı • Avasküler granuloza tabakasına kan damarı invazyonu anjiyogenez ve zengin kapiler ağ • Graaf folikülünün arta kalan hücrelerinde luteinizasyon lipid damlacıkları; lipokrom pigment taze preparatlarda sarımtırak görünüm – granuloza lutein hücreleri ~%80 • • • • hücre boyutları artar (20-35 µm) steroid salgılayan hücre özellikleri kazanır LH reseptör ekspresyonu gelişir östrojen ve progesteron salgısı yapar – teka lutein hücreleri ~%20 • • • • hücre boyutları aynı (15 µm) daha koyu boyanır duvar periferinde ve kıvrımlarında yerleşir androstenedion ve progesteron salgısı yapar Korpus Luteum • Menstruasyon korpus luteumu – Fertilizasyon ve implantasyon (-) – 10-12 gün süreyle östrojen ve progesteron salgılar FSH ve LH baskılanır – Gebelik (-) hCG uyarımı (-) apoptoz – Korpus albikans • Hiyalin materyal içeren fibröz bağ dokusu Korpus Luteum • Gebelik korpus luteumu – Embriyo trofoblastlarından hCG (human koryonik gonadotropin) uyarımı (LH benzeri etki) – Korpus luteum dejenere olmaz, östrojen ve progesteron üretimi devam eder – 2 ay sonra işlev azalır; luteoplasental görev değişimi – Dejenerasyon luteolizkorpus albikans Foliküler Atrezi • Primordiyal ve küçük foliküller – Önce oosit dejenerasyona uğrar – Foliküler hücre dejenerasyonu geç dönemde gelişir • Büyük foliküller – Granuloza hücre proliferasyonu durur – Granuloza hücreleri apoptozla ölür antruma dökülür – Granuloza tabakası nötrofil ve makrofajlarla istila edilir – Granuloza tabakasında damarlı bağ dokusu gelişir – Oosit ölümü geç dönemde gerçekleşir • Makrofaj, fibroblast aktivitesi ile skar dokusu gelişir • Zona pellusida ve camsı membran artıkları bir süre devam eder TUBA UTERİNA (Ovidukt, Fallop Tüpü) • Hareketli ve kaslı yapı • Fimbriyalar ovulasyonla atılan oositi yakalar • Spermatozoon kapasitasyonu gelişir • Ampullada fertilizasyon gerçekleşir • Kanal boyunca zigotun erken yarıklanma bölünmeleri oluşur Tuba Uterina • Mukoza – özellikle ampullada katlantılar (labirent) yapar fertilizasyon bölgesi – Tek katlı prizmatik epitel • Silyalı epitel hücresi • Sekretuvar hücre – Lamina propria • Gevşek bağ dokusu Tuba Uterina • Silyalı epitel hücresi – Uterusa doğru hareket sağlar • Sekretuvar hücre – Oosit ve zigot için besleyici ve koruyucu salgı akımı oluşturur – Spermatozoon kapasitasyonu • cAMP artışı; tirozin fosforilasyonu; intraselüler Ca++ artışı • Hiperaktivasyon • Plazma membranı modifikasyonu • Epididim kaynaklı dekapasitasyon faktörlerinin uzaklaştırılması Östrojen silyogenez, sekretuar hücre aktivitesi ↑ Progesteron sekretuvar hücre sayısı ↑ • Muskularis – İnfundibulum ve ampullada ince – İstmus ve intramural bölümde belirgin • içte sirküler dışta longitudinal demetler • peristaltik kontraksiyonlar zigot için uterusa doğru en büyük itici gücü oluşturur. • Seroza – Mezotel, büyük kan damarları UTERUS • Uterus – Korpus • Fundus – Serviks Uterus duvarı • Endometriyum – Epitel – Lamina propria (endometriyal stroma) • Miyometriyum • Perimetriyum – Seroza – Adventisya Endometriyum • Epitel – Tek katlı prizmatik • Silyalı hücreler • Sekretuvar hücreler • Lamina propria (endometriyal stroma) – Basit tübüler bezler • Epitel hücrelerini içerir • Silyalı hücre çok az – Fibroblast, temel madde, kollajen tip III Endometriyum • Bazal tabaka (stratum bazale) – Miyometriyuma komşu lamina propria parçası – Uterus bezlerinin taban kısımlarını içerir – Her menstruasyon sonrası prolifere olarak fonksiyonel tabakayı yeniler • Fonksiyonel tabaka (stratum fonksiyonale) – Bazal tabaka üzerindeki lamina propria, bezlerin geri kalan üst parçaları ve yüzey epitelinden oluşur – Her menstruasyonda dökülür ve bazal tabaka elemanlarınca yeniden üretilir • Kan damarları – Arkuat arterler • Stratum vaskulare – Düz arterler • Bazal tabakayı besler – Spiral arterler • Fonksiyonel tabakayı besler • Miyometriyum – İç ve dış longitudinal tabaka – Orta sirküler tabaka • Stratum vaskulare – Büyük damar pleksusları ve lenfatikler – Gebelikte • Düz kas hipertrofisi ve hiperplazisi • Kollajen sentezi – Gebelik sonrası • Düz kas hücre boyut azalmaları ve ölümleri • Kollajen yıkımı Endometriyal siklus • Menstrual faz – ~ 4 gün – Korpus luteum kaynaklı östrojen ve progesteron azalır – Spiral arterler kasılır İskemi – Spiral arterler yırtılır ve lamina propriaya kanama olur – Fonksiyonel tabaka lümene dökülür Menstruasyon – Düz arterlerde sorun yok; bazal tabaka sağlam Endometriyal siklus • Proliferatif faz – ~ 10 gün; süre oldukça değişken – Östrojen uyarımıyla stromal, endotelyal ve epitelyal hücre proliferasyonu • endometriyum kalınlığı artar • 0.5 mm 2-3 mm – Bezlerin bazal kısmındaki epitelyal hücreler • yukarı göç ederek açık kalan endometriyum yüzeyini örter • bezleri yeniden oluşturur Bezler kısa, düz ve dar – Stromal hücre proliferasyonu ve kollajen ve temel madde sentezi Endometriyal siklus • Sekretuvar faz – 14 gün; süre nispeten sabit – Progesteron etkisiyle bezlerde salgı aktivitesi başlar • Bez epitel hücrelerinde glikojen birikir • Glikojen ve glikoproteinden zengin salgı gerçekleşir Bezler düzensiz ve kıvrımlı – Lamina propriada sıvı birikimi (ödem) endometriyum 5 mm Serviks • Endoserviks – Tek katlı prizmatik epitel • Mukus salgılar – Servikal (dallanmış tübüler müköz) bezler • Ovulasyon döneminde salgı bol, sulu, vizkozite azalır, alkalen pH spermatozoon geçişi kolay • Luteal faz ya da gebelikte vizkozite artar, asidik pH spermatozoon ve mikroorganizma geçemez • NABOTH KİSTLERİ – bezlerin tıkanması retansiyon Serviks • Stroma – Tıkız bağ dokusu – Bol elastik lif – Az miktarda düz kas hücresi – Gebelikte kollajenoliz ile serviks dilatasyonu Serviks • Endoservikal kanal-ektoserviks – Tek katlı prizmatik – çok katlı yassı geçiş bölgesi – Metaplazi Servikal intraepitelyal neoplazi İnvazif karsinom Servikal / vajinal yayma (smear) • Dökülen, kazılan yüzey epitel hücreleri • Papanicolau boyası • Menstrual siklusta hormonal değişiklere yanıt • Patolojik değişiklikler • Mikrobiyolojik bulgular Vajina • Çok katlı yassı keratinleşmemiş epitel – Glikojenden zengin epitel hücreleri Laktobasillus » glikojen laktik asid Vajinal pH asiditesi – Foliküler fazda 45 kat Luteal fazda 30 kat Vajina • Lamina propria – Elastik liften zengin gevşek bağ dokusu, zengin kanlanma – Bez yok, serviks kaynaklı kayganlaştırıcı sıvı, transuda – Lenfosit, nötrofil • Muskularis – İçte ince sirküler Dışta longitudinal – Vestibülü çevreleyen sfinkter kas • Adventisya – İnce tıkız bağ dokusu • Etrafındaki gevşek bağ dokusu ile kaynaşır DIŞ GENİTAL ORGANLAR • Labia major – Mons pubisten aşağı uzanan 2 longitudinal deri katlantısı • Skrotuma özdeş – Çok katlı yassı keratinleşmiş epitel • Dış yüzey kaba kıvrımlı pubik kıllar • İç yüzey kıl folikülleri yok – Ter bezleri, sebasöz bezler – Yağ dokusu, ince düz kas tabakası • Labia minör – Vestibülün her iki yanında longitudinal deri katlantısı • Penil üretraya özdeş – Çok katlı yassı keratinleşmiş epitel • Kıl folikülleri yok • Epitel alt tabakalarda bol miktarda melanin pigmenti – Ter bezleri, sebasöz bezler – Çok sayıda kan damarı ve elastik lifler • Klitoris – 2 erektil cisimcik korpora kavernoza • penise özdeş • korpus spongiyozum yok – Çok katlı yassı epitel – Kıl folikülü ve bez içermez • Himen – İçte çok katlı yassı keratinleşmemiş epitel (glikojen) – Dışta çok katlı yassı keratinize epitel • Bezler – Major vestibüler bezler (Bartholin bezleri) • Bulbouretral bezlere özdeş • Kanallar vajina girişine yakın vestibüle açılır • Kayganlaştırıcı mukus salgılar – Minör vestibüler bezler (Skene bezleri) • Littre bezleri karşılığı • Üretra ve klitoris çevresinde çok sayıda • Mukus salgılar MEME BEZLERİ • Modifiye apokrin ter bezleri • Bileşik tubuloalveolar bezler • 15-20 lob – Her loba ait ayrı laktifer duktuslar – Her laktifer duktus meme başına bağımsız olarak açılır – Laktifer duktusların açılma yerleri • Çok katlı yassı epitel – Laktifer sinüsler • İki katlı kübik epitel – Laktifer duktuslar • Tek katlı prizmatik-kübik epitel • İnaktif – Yoğun düzensiz kollajenöz bağ dokusu, yağ dokusu – Glanduler bileşen zayıf, duktal bileşenler baskın • Glanduler epitel hücreler • Miyoepitelyal hücreler – Terminal duktuslar • Uçlarında sakküler glandüler çıkıntılar – Menstrual siklusta hafif siklik değişiklikler • Erken foliküler faz kanal lümeni dar ya da kapalı • Luteal faz sekretuvar hücre boyutu artar kanal lümeninde küçük salgı birikimleri • Menstruasyon öncesi involusyon • Gebelik Laktasyona hazırlık – Duktuslar giderek dallanır – Terminal duktusların uçlarında asinuslar (alveoller) gelişir – Asinuslar • Alçak prizmatik ya da kübik epitel hücreleri • Miyoepitelyal hücreler • Bazal lamina – Birkaç sekretuvar tübüloasiner birim LOBÜL – Birkaç lobül birleşerek LOB • Her lob – 1 laktifer sinüs – 1 laktifer duktus – Bağ dokusunda plazma hücreleri, lenfosit ve eozinofil infiltrasyonu, bağ dokusu ve yağ dokusunda gerileme • Laktasyon – Alveol ve kanal lümenlerinde süt salgısı – Emme refleksi Oksitosin ‒ Asinus ve terminal duktus duvarındaki miyoepitelyal hücre kasılması • Sekretuvar hücre: – Kaba ER, supranukleer Golgi, salgı vezikülleri lipid damlacıkları, mitokondri • Merokrin salgılama – Protein içerik – Kaba ER – vezikül – Golgi – vezikül – plazma membranı – ekzositoz • Apokrin salgılama – – – – Lipid içerik Sitoplazmada serbest lipid damlacıkları birleşir Büyük damlacıklar plazma membranıyla kuşatılır Minimal sitoplazma içeriğiyle atılır Meme başı ve areola • Meme başı – Oldukça pigmentli, kırışık yüzey – Çok katlı yassı keratinleşmiş epitel – Düz kas demetleri • Tıkız bağ dokusunda ışınsal ve çevresel yönlenme gösterirler • Laktifer duktusların etrafında longitudinal yönlenirler • Uyarıma bağlı ereksiyon oluştururlar – Çok sayıda duysal sinir sonlanması • Areola – Meme başının etrafındaki pigmentli alan – Sebasöz bezler, ter bezleri, modifiye meme bezleri (Montgomery bezleri) • Areolada küçük çıkıntılar oluşturur – Az sayıda duysal sinir sonlanması PLASENTA • Desidua – İmplantasyon sonrası endometriyum; özellikle derin tabakalar – Desidual reaksiyon • Stromal hücre desidual hücre • Sitoplazmada glikojen ve lipid birikimi • Sitoplazma artışı Kan plasenta bariyeri • • • • • • sinsisyotrofoblast sitotrofoblast trofoblast bazal laminası villusun mezenkimal bağ dokusu endotel bazal laminası tersiyer villus endoteli • Villusta bulunan diğer hücreler: Hofbauer hücreleri; – makrofaj Mezenkimal hücreler • Sinsisyotrofoblast – Çok nukleuslu sitotrofoblast füzyonu – Apikal mikrovillus – Mitokondri, lizozom – Pinositotik veziküller, multiveziküler cisimler aktif transport – SER, lipid damlacığı östrojen, progesteron sentezi – RER, ribozom, Golgi, sekretuvar veziküller protein sentezi: hCG, plasental laktojen
